toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 patryk tomaszewski zdzisław polcikiewicz, teoria bezpieczeństwa, wyd. wyższa oficerska szkoła wojsk lądowych, wrocław 2012, ss. 230 zdzisław polcikiewicz był pracownikiem naukowym wyższej szkoły oficerskiej wojska lądowych im. gen. tadeusza kościuszki we wrocławiu a obecnie uniwersytetu kazimierza wielkiego w bydgoszczy oraz wyższej szkoły bankowej w toruniu. swoją habilitację napisał na temat dowodzenia artylerią w działaniach wojsk lądowych. recenzowana książka porusza tematykę odnosząca się do zagadnień związanych z teorią nauk o bezpieczeństwie. każda nauka potrzebuje podbudowy teoretycznej stanowiącej pole wyjściowe do rozważań szczegółowych. nauki o bezpieczeństwie ze względu na dynamiczny rozwój tej dyscypliny potrzebują usystematyzowania, wytyczenia pola badawczego i wskazania obszarów zainteresowań. takiej próby podjął się profesor polcikiewicz. zdzisława polcikiewicza, napisał książkę mającą na celu usystematyzować wiedzę z zakresu teorii bezpieczeństwa, a jej odbiorcami mają być przede wszystkim studenci kierunku bezpieczeństwo narodowe, wewnętrzne, wojskoznastwo oraz stosunki międzynarodowe. publikacja składa się z dziesięciu rozdziałów. każdy z nich omawia podstawowe filary bezpieczeństwa, jego istotę a także ewolucję. opracowanie dotyczy przede wszystkim zagadnień związanych z bezpieczeństwem międzynarodowym. szczególnie interesujący jest rozdział pierwszy porządkujący samą definicję bezpieczeństwa, która można postrzegać w ujęciu negatywnym lub pozytywnym. autorowi udało się przedstawić w sposób klarowny najważniejsze koncepcje bezpieczeństwa i jego postrzegania, co nie jest zadaniem łatwym biorąc pod uwagę mnogość zarówno definicji jak i koncepcji dotyczących choćby rozgraniczenia między bezpieczeństwem narodowym a bezpieczeństwem państwa. często w naukach o bezpieczeństwie, dominuje podejście negatywne, w którym bezpieczeństwo jest postrzegane jako zabezpieczenie przed niebezpieczeństwami. takie ujęcie prezentuje choćby c. rutkowski, który postrzega bezpieczeństwo narodowe jako „stan świadomości społecznej, w którym istniejący poziom zagrożeń, dzięki posiadanym zdolnością doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.007 patryk tomaszewski98 obronnym, nie budzi obaw, lęku o zachowanie (osiągnięcie) uznanych wartości”1. drugim ujęciem bezpieczeństwa, coraz częściej wskazywanym, szczególnie w odniesieniu do spraw wewnętrznych – to ujęcie pozytywne w którym bezpieczeństwo postrzega się jako proces mający na celu kształtowanie pewności przetrwania, posiadania oraz zapewnienia swobód rozwojowych dennego podmiotu. opiera się ono o kreatywną aktywność podmiotu, ma zatem cel pozytywny2. autor omawia w tym rozdziale również zmiany w postrzeganiu bezpieczeństwa, a także różne jego kryteria podziału na podmiotowe i przedmiotowe. podobny charakter ma rozdział iii książki z. polcikiewicza. autor prezentuje w nim zmienne w postrzeganiu bezpieczeństwa – od systemu westfalskiego, poprzez równowagę sił, koncert mocarstw, aż do teorii dwubiegunowości i koncepcji odstraszania. jasny wywód pozwala czytelnikowi zrozumieć ewolucyjny charakter bezpieczeństwa międzynarodowego. autor przedstawia również determinanty wpływające na szybko zmieniający się charakter bezpieczeństwa – jak choćby zmiana w otoczeniu międzynarodowym i ściślejsze zależności w nim panujące, a także wpływ rozwoju naukowo-technicznego. w rozdziale iv zaprezentowano także doktryny obronne wybranych państw, w tym polski. niestety autor omawiając polską doktrynę obronną oparł swoje rozważania na opracowaniach stanisława kozieja, nie skorzystał zaś choćby ze strategii obronności rp. rozdziale iv zabrakło również podrozdział omawiającą koncepcje bezpieczeństwa unii europejskiej, wspólnej polityce bezpieczeństwa i obrony czy też misjach petersberskich. należy stwierdzić, że europejska perspektywa bezpieczeństwa została w pewnej mierze opisana w rozdziale x, w podrozdziale pt. „europejska perspektywa bezpieczeństwa”3. w rozpatrywaniu bezpieczeństwa międzynarodowego, zdarza się pominąć istotną kategorię państw, jaką są kraje neutralne. w rozdziale pt. „neutralność jako sposób na zapewnienie bezpieczeństwa państwa” w sposób syntetyczny przedstawiono problem neutralności. autor wyjaśnił genezę terminu i sposób jego rozumienia. z punktu widzenia zaś polityki bezpieczeństwa, szczególnie ważne jest ujęcie mówiące o neutralności trwałej. w kolejnych podrozdziałach omówiono kształtowanie polityki neutralności, a także jej zastosowanie w konkretnych przypadkach. jako przykłady autor podaje nie tylko najbardziej znaną szwajcarię, ale również austrię, a także państwa które nie posiadają statusy trwałej neutralności, ale traktują ją jako wytyczną polityki bezpieczeństwa, jak choćby finlandia i szwecja. wspomina też państwa jednostronnie deklarujący swą neutralność jak mołdowa, czy też turkmenistan. w rozdziale tym, autor prezentuje także status państwa niezaangażowanego. w recenzowanym rozdziale, zabrakło tabeli w której ujęto by państwa neutralne i niezaangażowane – co przyczyniłoby się do jeszcze większej transparencji wywodu. w ostatnim x rozdziale, profesor polcikiewicz, stara się przedstawić prognozy dotyczące bezpieczeństwa międzynarodowego. słusznie zwraca uwagę na kłopoty z wprowadzeniem globalnych mechanizmów bezpieczeństwa, a także na słabość w jego zapewnieniu organizacji narodów zjednoczonych. w rozdziale tym opisano znaczenie i zredefiniowanie zadań paktu północnoatlantyckiego. słusznie zauważa autor opracowania, że: „nato musi odpowiadać na nowe wyzwania i zagrożenia w xxi w. i podsiadać zdolność skutecznego reagowania na nowe zagrożenia militarne i niemilitarne, takie jak terroryzm, proliferacja broni masowego rażenia, wojna cybernetyczna, niebezpieczeństwa energetyczne i inne. dlatego niezbędna jest 1 za: słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, warszawa 2002, s. 15. 2 z. polcikiewicz, teoria bezpieczeństwa, wrocław 2012, s. 15. 3 ibidem, s. 211–213. recenzja: zdzisław polcikiewicz, teoria bezpieczeństwa 99 jego dalsza transformacja jakościowa, w tym reforma struktur dowódczych, modernizacja sił zbrojnych […]”4. reasumując monografia dr hab. zdzisława polcikiewicza, jest książką o spójnej konstrukcji, oparta na najnowszej literaturze dotyczącej bezpieczeństwa. odbiorca, czyli przede wszystkim student, spotka się w niej z jasnym i precyzyjnym wywodem. autor dokonuje egzegezy pojęć, przedstawia różne aspekty bezpieczeństwa – skupiając się przede wszystkim, jak już wspomniano, na jego aspekcie międzynarodowym. teoria bezpieczeństwa ciągle się kształtuje, wynika to choćby z dynamiki samego zjawiska. autorowi udało się ująć w sposób syntetyczny najważniejsze kategorie i problemy z nią związane. 4 ibidem, s. 207–208. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 ewa jankowska poziom rozwoju ekonomiczno-społecznego polski i wybranych państw europy środkowo-wschodniej w latach 2004–2007 streszczenie w artykule przedstawiono problematykę związaną z pomiarem poziomu rozwoju ekonomiczno-społecznego polski i państw europy środkowo-wschodniej, które w 2004 roku stały się członkami unii europejskiej. analiza dotyczy lat 2004–2007. do pomiaru poziomu rozwoju wykorzystano wskaźnik rozwoju społecznego (hdi). the level of the economical and social development of poland and selected central european countries in 2004–2007 summary in the article the author would like to be concerned with issues of the measurement of the level of economical and social development of poland and other states of central europe, which became members of the european union in 2004. the analysis covers the period 2004–2007. the human development index (hdi) was used for the measurement of the development level. wstęp jedną z form przepływu kapitału między krajami są inwestycje bezpośrednie. zwolennicy bezpośrednich inwestycji zagranicznych wśród korzyści wynikających z napływu kapitału zagranicznego wymieniają między innymi jego wpływ na wzrost rozwoju gospodarczego kraju przyjmującego. 102 ewa jankowska rozwój ekonomiczny stanowi czynnik, który determinuje poziom rozwoju społecznego zarówno w czasie, kiedy następuje, jak i w okresie późniejszym. jako miarę rozwoju społecznego można uznać nie tylko ilościowy rozwój gospodarczy, ale przede wszystkim coraz pełniejsze uczestnictwo społeczeństwa w tym rozwoju. wzrost zamożności kraju stwarza możliwości przeznaczania coraz większych środków na finansowanie sfery społecznej, rozbudowę infrastruktury oraz inwestycje, których efekty będą widoczne dopiero w pewnej perspektywie czasowej. czynniki wpływające na rozwój ekonomiczny i społeczny powinny być rozpatrywane w kontekście corocznie sporządzanych przez organizacje międzynarodowe rankingów krajów świata, które opierają się na odpowiednio dobranych wskaźnikach. jeden z takich rankingów sporządzany jest przez organizację narodów zjednoczonych na podstawie wartości wskaźnika rozwoju społecznego (human development index – hdi). w dalszej części artykułu przedstawione zostanie pojęcie hdi oraz próba oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego polski po przystąpieniu do struktur unii europejskiej w porównaniu z wybranymi państwami europy środkowo-wschodniej: czechami, estonią, litwą, łotwą, słowacją i węgrami. wskaźnik rozwoju społecznego hdi od kilkunastu lat jedna z agend organizacji narodów zjednoczonych: program ds. rozwoju (united nations development programme – undp) prowadzi badania porównawcze postępu społecznego na świecie na podstawie danych uzyskanych prawie ze wszystkich krajów świata1. ocena postępu społecznego i gospodarczego dokonywana jest na podstawie wskaźnika rozwoju społecznego hdi. jest on syntetycznym miernikiem opartym na średniej wskaźników obejmujących trzy podstawowe sfery życia: 1. sferę zdrowia, która oceniana jest przez wskaźnik przeciętnej długości trwania życia, 2. sferę edukacji, która oceniana jest na podstawie wskaźnika osiągnięć edukacyjnych, mierzonego za pomocą dwóch wskaźników edukacyjnych wyznaczonych dla populacji osób dorosłych, tzn. alfabetyzmu2 (udział osób umiejących pisać i czytać ze zrozumieniem) oraz skolaryzacji (średni czas edukacji rozumianej jako średnia liczba lat nauki szkolnej), 3. sferę dochodu, która oceniana jest na podstawie pkb ($ usa) przypadającego na jednego mieszkańca, liczonego według parytetu siły nabywczej (ppp $). 1 w 2005 r. hdi wyznaczono dla 177 krajów: 175 członków onz oraz hongkongu i autonomii palestyńskiej. nie wszystkie państwa dostarczyły odpowiednie dane, dlatego w rankingu zabrakło 16 państw członkowskich onz, m.in. afganistanu, iraku, korei północnej, liechtensteinu, monako, serbii i czarnogóry. 2 ang. literacy. 103poziom rozwoju ekonomiczno-społecznego polski i wybranych państw... konstrukcja wskaźnika hdi określa skrajne, docelowe wartości każdej z wymienionych sfer. informacje zawarte we wskaźniku rozwoju społecznego obejmują tylko niewielką część elementów zawartych w koncepcji rozwoju ludzkiego, gdyż nie wszystkie jakościowe cechy rozwoju można zmierzyć, a dla wielu z możliwych do oszacowania brakuje danych. uwzględnienie w ogólnym wskaźniku hdi trzech wskaźników cząstkowych, które dotyczą nie tylko rozwoju gospodarczego, ale również rozwoju demograficznego i społecznego, pozwala na pełniejszą ocenę poziomu rozwoju niż w wypadku miar uwzględniających tylko wymiar ekonomiczny3. wskaźnik hdi pozwala na prowadzenie porównań międzynarodowych w zakresie rozwoju społecznego i gospodarczego. jest miarą wykorzystywaną jako kryterium hierarchizacji krajów według ogólnego ich rozwoju w określonym momencie. kraje klasyfikowane są według wartości hdi na trzy grupy rozwoju społecznego: 1. kraje słabo rozwinięte i zacofane, gdy hdi < 0,500, 2. kraje średnio rozwinięte, gdy 0,500 ≤ hdi ≤ 0,799, 3. kraje wysoko rozwinięte, gdy 0,800 ≤ hdi ≤ 1. porównując wartość wskaźnika hdi w różnych krajach, można określić dystans, jaki dzieli kraje rozwijające się od krajów rozwiniętych pod względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego. można zatem stwierdzić, że hdi pokazuje zarówno osiągnięcia, jak i zaniedbania w stosunku do innych krajów w zakresie podstawowych dziedzin życia. pozwala zatem na wprowadzanie korekt polityki społecznej i gospodarczej prowadzonej wewnątrz poszczególnych krajów. wskaźnik hdi uzupełniany jest przez trzy syntetyczne miary, które konstruowane są w oparciu o podobne zasady: 1. wskaźnik rozwoju społecznego z uwzględnieniem płci (gender-related development index – gdi) – wyznaczany jest na identycznej zasadzie jak wskaźnik hdi; stanowi odpowiednią kombinację wskaźników liczonych dla kobiet i mężczyzn, z zachowaniem proporcji według płci, 2. wskaźnik udziału kobiet i mężczyzn w rozwoju społecznym (gender empowerment measure – gem) – określa możliwość aktywnego uczestniczenia kobiet i mężczyzn w życiu publicznym (w polityce, rozwoju gospodarczym kraju, życiu zawodowym) oraz w podejmowaniu decyzji, 3. wskaźnik ubóstwa (human poverty index – hpi) – syntetyczny miernik, który przedstawia poziom ubóstwa społeczeństwa w odniesieniu do rozwoju ludności; określa skalę „zubożenia” w takich wymiarach życia społecznego, jak: stan zdrowia, długość życia, poziom osiągnięć edukacyjnych oraz podział dochodów i standard życia4. 3 np. pkb w przeliczeniu na jednego mieszkańca. 4 w trosce o pracę, raport o rozwoju społecznym polska 2004, undp, warszawa 2004. 104 ewa jankowska wskaźnik rozwoju społecznego dla polski w latach 2004–2007 w porównaniu z wybranymi krajami wskaźnik rozwoju społecznego pozwala ocenić dystans, jaki dzieli dany kraj od osiągnięcia stanu pełnego rozwoju społecznego według koncepcji opracowanej przez undp. stan pełnego rozwoju jest określany przez osiągnięcie: 1. długości życia wynoszącej 85 lat, 2. wskaźnika alfabetyzmu i skolaryzacji na poziomie 100%, 3. maksymalnego poziomu pkb w przeliczeniu na jednego mieszkańca w wysokości 40 000 usd. wartość wskaźnika rozwoju społecznego hdi dla polski w latach 2004–2007, podobnie jak dla pozostałych państw europy środkowo-wschodniej, które wraz z naszym krajem stały się członkami unii europejskiej, stopniowo rosła. wskaźniki cząstkowe wykorzystane przez undp do obliczeń hdi w poszczególnych latach przedstawiono w tabeli 1. tabela 1. wskaźnik rozwoju społecznego hdi w 2004 roku c ze ch y e st on ia li tw a ło tw a po lsk a sł ow ac ja w ęg ry rok 2004 podstawowe mierniki przeciętne dalsze trwanie życia (w latach) 75,3 71,6 72,5 70,9 73,8 73,6 71,7 wskaźnik umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem (w %) 99 99,8 99,6 99,7 99,7 99,7 99,3 wskaźnik skolaryzacji (w %) 78 96 90 87 90 74 86 pkb na jednego mieszkańca (ppp $us) 15 780 12 260 10 320 9210 10 506 12 840 13 400 wskaźniki cząstkowe wskaźnik przeciętnej długości życia 0,84 0,78 0,79 0,76 0,81 0,81 0,78 wskaźnik osiągnięć edukacyjnych 0,92 0,98 0,96 0,95 0,96 0,91 0,95 wskaźnik pkb 0,84 0,8 0,77 0,75 0,78 0,81 0,82 ogólny wskaźnik hdi 0,868 0,853 0,842 0,823 0,850 0,842 0,848 c ze ch y e st on ia li tw a ło tw a po lsk a sł ow ac ja w ęg ry rok 2005 podstawowe mierniki przeciętne dalsze trwanie życia (w latach) 75,6 71,3 72,3 71,6 74,3 74,0 72,7 wskaźnik umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem (w %) 99 99,8 99,6 99,7 99,7 99,6 99,3 wskaźnik skolaryzacji (w %) 80 92 94 90 90 75 89 pkb na jednego mieszkańca (ppp $us) 16 357 13 539 11 702 10 270 11 379 13 494 14 584 wskaźniki cząstkowe wskaźnik przeciętnej długości życia 0,84 0,77 0,79 0,78 0,82 0,82 0,80 wskaźnik osiągnięć edukacyjnych 0,93 0,97 0,97 0,96 0,96 0,91 0,96 wskaźnik pkb 0,85 0,82 0,79 0,77 0,79 0,82 0,83 ogólny wskaźnik hdi 0,874 0,853 0,852 0,836 0,858 0,849 0,862 rok 2006 podstawowe mierniki przeciętne dalsze trwanie życia (w latach) 75,7 71,6 72,5 71,8 74,6 74,3 73,0 wskaźnik umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem (w %) 99 99,8 99,6 99,7 99 100 99 wskaźnik skolaryzacji (w %) 81 92 92 90 86 77 87 pkb na jednego mieszkańca (ppp $us) 19 408 14 555 13 107 11 653 12 974 14 623 16 814 wskaźniki cząstkowe wskaźnik przeciętnej długości życia 0,85 0,78 0,79 0,78 0,83 0,82 0,80 wskaźnik osiągnięć edukacyjnych 0,93 0,97 0,97 0,96 0,95 0,92 0,95 tabela 1. cd. 106 ewa jankowska c ze ch y e st on ia li tw a ło tw a po lsk a sł ow ac ja w ęg ry wskaźnik pkb 0,88 0,83 0,816 0,79 0,81 0,83 0,86 ogólny wskaźnik hdi 0,885 0,858 0,857 0,845 0,862 0,856 0,869 rok 2007 podstawowe mierniki przeciętne dalsze trwanie życia (w latach) 75,9 71,2 72,5 72 75,2 74,2 72,9 wskaźnik umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem (w %) 99 99,8 99,6 99,7 99 99 99 wskaźnik skolaryzacji (w %) 82,9 92 91,4 90,2 87,2 78,3 89,3 pkb na jednego mieszkańca (ppp $us) 20 538 15 478 14 494 13 646 13 847 15 871 17 887 wskaźniki cząstkowe wskaźnik przeciętnej długości życia 0,85 0,77 0,79 0,78 0,84 0,82 0,80 wskaźnik osiągnięć edukacyjnych 0,94 0,97 0,97 0,96 0,95 0,92 0,96 wskaźnik pkb 0,89 0,84 0,83 0,82 0,82 0,85 0,87 ogólny wskaźnik hdi 0,891 0,860 0,862 0,855 0,870 0,863 0,874 źródło: opracowanie własne na podstawie cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004, international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005. beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006, fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. na rysunku 1 przedstawiono zmiany wartości wskaźnika ogólnego hdi dla badanych krajów w analizowanym okresie. najwyższe wartości w całym badanym okresie hdi osiągnął w przypadku czech (od 0,868 w 2004 roku do 0,891 w 2007 roku). największy wzrost wartości wskaźnika rozwoju społecznego odnotowano w przypadku łotwy (o 0,032 punktu hdi). wszystkie badane kraje w analizowanym okresie znajdowały się w grupie krajów wysoko rozwiniętych pod względem społecznym i gospodarczym. tabela 1. cd. rysunek 1. zmiana wartości hdi w latach 2004–2007 źródło: opracowanie własne na podstawie cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004; international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005, beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006, fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. rysunek 2. zmiana wartości wskaźnika przeciętnej długości życia w latach 2004–2007 źródło: opracowanie własne na podstawie cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004; international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005, beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006, fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. 108 ewa jankowska wartość wskaźnika przeciętnej długości życia w latach 2004–2007 utrzymywała się na mniej więcej stałym poziomie. oznacza to, że poziom rozwoju w badanej sferze życia społecznego praktycznie nie uległ zmianie. rysunek 3. zmiana wartości wskaźnika osiągnięć edukacyjnych w latach 2004–2007 źródło: opracowanie własne na podstawie cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004; international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005, beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006, fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. wartości wskaźnika osiągnięć edukacyjnych w przypadku estonii, litwy, łotwy, polski i węgier niewiele się różniły. jego niższe wartości odnotowano w przypadku dwóch krajów, które do 1993 roku tworzyły jedno państwo: czech i słowacji. wskaźnik hdi określa poziom rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju w odniesieniu do innych krajów, zarówno w danym momencie, jak i w odcinku czasu. w analizowanym okresie trzy kraje: czechy, polska i węgry, zajmowały miejsca w czwartej dziesiątce wśród wszystkich państw uwzględnionych w raportach rozwoju społecznego undp. niestety, dystans który dzielił polskę od kraju znajdującego się na najwyższej pozycji – czech, systematycznie zwiększał się (w 2004 roku wynosił około 0,018 punktu wartości hdi, a w 2007 roku – około 0,021). wydaje się, że spowodowane było to głównie znacznie większą dynamiką wzrostu pkb przypadającego na jednego mieszkańca, liczonego według parytetu siły nabywczej w czechach niż w polsce. wartość wskaźnika pkb przypadającego na jednego mieszkańca, liczonego według parytetu siły nabywczej, rosła w przypadku badanych krajów. najwyższe wartości wskaźnik ten przyjmował w czechach, natomiast największy wzrost wartości odnotowano w przypadku łotwy. oznacza to, że we wszystkich krajach następował rozwój w sferze materialnej, tzn. rozwój ekonomiczny. rysunek 4. zmiana wartości wskaźnika pkb w latach 2004–2007 źródło: opracowanie własne na podstawie cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004; international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005, beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006, fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. tabela 2. pozycja krajów w rankingu hdi w raportach undp w latach 2004–2007 2004 2005 2006 2007 czechy 32 31 30 32 estonia 36 38 40 44 litwa 41 39 41 43 łotwa 50 48 45 45 polska 37 36 37 36 słowacja 42 42 42 42 węgry 38 35 35 37 źródło: opracowanie własne na podstawie cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004; international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005, beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006, fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. 110 ewa jankowska zakończenie na podstawie danych publikowanych w raportach rozwoju społecznego przez undp można wnioskować, że w polsce w porównaniu z innymi krajami europy środkowo -wschodniej następuje szybszy rozwój w sferze zdrowotnej i edukacyjnej niż w sferze materialnej. należy jednak podkreślić, że polska zajmuje drugą pozycję w rankingu undp według wartości hdi spośród państw europy środkowo-wschodniej, które wraz z naszym krajem wstąpiły w struktury wspólnoty europejskiej 1 maja 2004 roku. wskaźnik rozwoju społecznego hdi jest syntetyczną miarą, która przy wykorzystaniu jednolitej metodologii pozwala mierzyć efekty zmian zachodzących w rozwoju społecznym i gospodarczym poszczególnych krajów. do obliczania wartości tego wskaźnika wykorzystywane są powszechnie znane i podstawowe miary. wadą hdi jest duża wrażliwość tego wskaźnika na gwałtowne zmiany w sytuacji gospodarczej i społecznej kraju. zaletę hdi stanowi możliwość wykorzystania go do porównań międzynarodowych w zakresie jakości i poziomu życia oraz tworzenia rankingów krajów według jego wartości. literatura andrycz j., poziom, jakość i godność życia wyznacznikami rozwoju społecznego, [w:] zagrożenia społeczne – miejsce polityki społecznej w systemie nauk, l. frąckiewicz (red.), „prace naukowe ae im. k. adamieckiego”, katowice 1997. beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2006, undp, new york 2006. cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2004, undp, new york 2004. fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2007, undp, new york 2007. golinowska s., polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej. studium ekonomiczne, pwn, warszawa 1994. helbich a., zmiany w poziomie życia w okresie transformacji systemowej, [w:] zadania społeczne, z. pisz (red.), wydawnictwo ae im. oskara langego, wrocław 1996. international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2005, undp, new york 2005. jakość życia w perspektywie nauk humanistycznych, ekonomicznych i ekologii, j. tomczyk-tołkacz (red.), jelenia góra 2003. kordos j., metodologia i wykorzystania wskaźników społecznych, „wiadomości statystyczne” 1990, nr 12. kordos j., metodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych, „wiadomości statystyczne” 1990, nr 12. metodologia pomiaru jakości życia, w. ostasiewicz (red.), wydawnictwo ae im. oskara langego, wrocław 2002. mijakowska j., pomiar rozwoju społecznego, „wiadomości statystyczne” 1994, nr 10. 111poziom rozwoju ekonomiczno-społecznego polski i wybranych państw... mijakowska j., postęp społeczny – polska w rankingu światowym, „wiadomości statystyczne” 1994, nr 6. ocena i analiza jakości życia, w. ostasiewicz (red.), wydawnictwo ae im. oskara langego, wrocław 2004. podoski k., tarnowiecki w., polityka społeczna, wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego, gdańsk 1998. statystyka społeczna. wybrane zagadnienia, t. panek, a. szulc (red.), sgh, warszawa 2004. www.undp.ogr toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 aleksander rezmer atrakcyjność rynku pracy w polsce w kontekście zagranicznych inwestycji bezpośrednich streszczenie w artykule zanalizowany został rynek pracy w polsce pod kątem jego atrakcyjności dla inwestorów zagranicznych, szukających nowych lokalizacji dla swych inwestycji. w pierwszej części pracy przeprowadzona została ogólna ocena atrakcyjności polski jako miejsca lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych. w drugiej części artykułu znalazła się podstawa teoretyczna pracy, którą stanowi teoria produkcji międzynarodowej j. dunninga. w kolejnych częściach artykułu dokonana została analiza polskiego rynku pracy w oparciu o kryterium dostępności siły roboczej, jej kosztu oraz poziomu wykształcenia. analiza prowadzona była na poziomie od lokalnego po międzynarodowy. rozważania zamyka konkluzja, że pomimo niekorzystnych tendencji polski rynek pracy nadal jest atrakcyjny dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych. attractiveness of polish labour market in relation to foreign direct investments summary the aim of this study is to analyse attractiveness of polish labour market for foreign investors, who seek new localisations for their investments. in the first part of the study the general attractiveness of poland as a host country of foreign direct investments is taken under general analysis. the second part of the article consists of the theoretical background of the study, which is the j. dunning’s theory of international production. the next three parts of the article are devoted to deeper analysis of polish labour market as a variable of three features: workforce availability, labour costs and education. the analysis is conducted both on local and international level. the conclusion of the article is that besides the recent, unfavourable changes, polish labour market still remains attractive in relation to foreign direct investment. 142 aleksander rezmer wprowadzenie celem niniejszej pracy jest analiza rynku pracy w polsce pod kątem jego atrakcyjności dla inwestorów zagranicznych, szukających nowych lokalizacji dla swych inwestycji. w pracy przeprowadzona zostanie analiza w oparciu o kryterium dostępności siły roboczej, jej kosztu oraz poziomu wykształcenia. dane wykorzystane w pracy pochodzą przede wszystkim z bazy danych gus. atrakcyjność polski dla inwestorów zagranicznych jedną z najważniejszych korzyści z transformacji gospodarki polskiej na przełomie lat 80. i 90. było otwarcie na bezpośrednie inwestycje zagraniczne (biz). co prawda w latach schyłkowego socjalizmu istniały już możliwości inwestowania w polsce zagranicznego kapitału, jednak nie dawały one inwestorom wiele swobody, przez co nie cieszyły się dużą popularnością. dopiero pełne urynkowienie polskiej gospodarki i nieomal pełne otwarcie jej na zagranicznych inwestorów na początku lat 90. stało się impulsem do gwałtownego wzrostu biz w polsce. według danych nbp na koniec 2005 roku wartość biz w polsce wyniosła niebagatelną sumę 94 471,9 mln eur. polska jest państwem szczególnie atrakcyjnym z punktu widzenia biz. według ernst & young w 2005 roku kraj ten zalazł się na czwartym miejscu spośród największych odbiorców biz w europie (po wielkiej brytanii, francji i niemczech). ernst & young uznał też polskę za piąty w 2006 roku (po usa, chinach, niemczech i indiach) najbardziej atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych kraj na świecie1. według raportu kmpg z 2006 roku ponad 80% dotychczasowych inwestorów zagranicznych w polsce oceniło pozytywnie lub bardzo pozytywnie rezultaty swych inwestycji, a nieomal 80% inwestorów ma zamiar w przyszłości dalej inwestować w tym kraju2. z kolei według raportu a.t. kearney z 2006 roku polska znalazła się na piątym miejscu (po chinach, indiach, usa i wielkiej brytanii) spośród krajów, które są obdarzane przez inwestorów największym zaufaniem (fdi confidence index)3. ogólną (skumulowaną) wartość inwestycji zagranicznych w polsce w latach 1996–2006 przedstawia wykres 14. 1 european attractiveness survey 2006, http://www.paiz.gov.pl/index/?id=14491b756b3a51daac41c24863285549 (8.03.2007). 2 why poland?, http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=7513 (8.03.2007). 3 fdi confidence index, http://www.atkearney.com/shared_res/pdf/fdici_2005.pdf (8.03.2007). 4 w danych od 2003 r. nbp do inwestycji bezpośrednich włączył kredyty handlowe, których udzielają sobie przedsiębiorstwa powiązane kapitałowo odpowiednio pomniejszając pozycję „kredyty handlowe” w pozostałych inwestycjach. ta zmiana metodologiczna spowodowała „powiększenie” pozycji biz np. w 2003 o ok. 2 mld eur. 143atrakcyjność rynku pracy w polsce w kontekście zagranicznych inwestycji... wykres 1. skumulowana wartość inwestycji zagranicznych w polsce w latach 1996–2006 w mln eur oraz usd źródło: opracowanie własne na podstawie zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2003 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2004, s. 49, 124; zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2005 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2007, s. 56, 114; zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2006 roku. aneks statystyczny, nbp, departament statystyki, warszawa 2007, s. 26. nie ulega wątpliwości, że polska jest atrakcyjnym miejscem lokowania biz. niemniej jednak nie da się ukryć, że na polskim rynku pracy zachodzą różnego rodzaju zmiany, nie zawsze korzystne z punktu widzenia lokowania biz w polsce. wyniki badań zarówno polskich, jak i zagranicznych wydają się to potwierdzać. przykładowo, według raportu banku światowego „doing business in poland 2008” polska spadła z 62. na 78. miejsce spośród krajów, na rynkach których najtrudniej zatrudnić i zwolnić pracowników5. pojawia się więc pytanie, w jakim stopniu zmiany zachodzące na polskim rynku pracy wpływają na atrakcyjność tego kraju w oczach potencjalnych inwestorów zagranicznych. atrakcyjność rynku pracy jako bodziec do lokowania biz sytuacja na rynku pracy w danym kraju jest bardzo ważnym uwarunkowaniem lokowania na jego terytorium biz. zagadnienie to jest poruszone w teorii produkcji międzynarodowej j. dunninga6, który umiejętnie połączył w niej zagadnienia związane z teorią handlu międzynarodowego i mikroekonomiczną teorię przedsiębiorstwa. chociaż sama teoria produkcji międzynarodowej powstała już w latach 70., to dzięki wprowadzanym zmianom nadal pozostaje aktualna. 5 zob. www.doingbusiness.org. 6 j. dunning, international production and the multinational enterprise, g. allen and unwin, londyn 1981. 144 aleksander rezmer eklektyczny paradygmat produkcji międzynarodowej (często określany jako paradygmat oli) opiera się na trzech przewagach: płynącej z własności (ownership), ze specyficznych walorów lokalizacyjnych (localisation) oraz z internacjonalizacji (internalisation). im więcej danych przewag będzie miało przedsiębiorstwo, tym będzie bardziej skłonne do rozwijania działalności międzynarodowej. w ramach trzeciej przewagi w omawianej teorii znajdują się specyficzne walory lokalizacyjne (kraju macierzystego lub goszczącego). największe potencjalne korzyści przedsiębiorstwo może osiągnąć w kraju, w którym naturalne i utworzone zasoby są najlepiej rozmieszczone, w których zdolności technologiczne są wysokie, a rynek zbytu jest duży i chłonny. istotna jest także geograficzna bliskość kraju goszczącego oraz istnienie dodatkowych bodźców zachęcających do inwestowania, takich jak wsparcie władz lokalnych czy brak sztucznych barier (np. kontrola importu) w wymianie towarów i usług. niezmiernie ważny jest poziom infrastruktury transportowej. istotne znaczenie ma także poziom cen, jakość i wydajność czynników wytwórczych. spośród najważniejszych czynników wytwórczych jednym jest właśnie siła robocza, szczególnie jej cena, dostępność oraz poziom kwalifikacji potencjalnych pracowników. według a. zorskiej7 poszukiwanie siły roboczej jest jednym z trzech rodzajów motywów zasobowych ekspansji międzynarodowej przedsiębiorstw. chodzi tu dokładnie o niewykwalifikowanych robotników, którzy, po przyuczeniu, za niską płacę będą wykonywać proste czynności produkcyjne. tego rodzaju siła robocza była i nadal jest poszukiwana przez korporacje, które prowadzą pracochłonną produkcję w krajach o wysokich kosztach zatrudnienia lokalnej siły roboczej. dotyczy to szczególnie branży elektronicznej, włókienniczo-tekstylnej oraz produkcji zabawek. modelowym przykładem mogą być chiny, z których pochodzi nieomal 80% światowej produkcji zabawek8. dostępność siły roboczej w polsce stopa bezrobocia w polsce ulegała znacznym wahaniom od momentu transformacji. w roku 1990 wynosiła 6,5%, by w latach 2002–2003 wzrosnąć do poziomu 20%. tak wysokie bezrobocie powodowało, że przedsiębiorstwa nie miały problemów z rekrutacją pracowników. od roku 2004 datuje się jednak wyraźny spadek stopy bezrobocia, która w październiku 2007 wyniosła 11,3% i powoli zbliża się do średniej unijnej. jest to związane z wejściem polski na drogę szybkiego wzrostu gospodarczego po okresie stagnacji w latach 2001–2002. od czasu przystąpienia do ue polskie firmy stworzyły prawie 1,8 mln miejsc pracy. emigracja zarobkowa, która stała się o wiele łatwiejsza z chwilą otwarcia swych rynków pracy przez szereg 7 a. zorska, ku globalizacji?, pwn, warszawa 1998, s. 102–103. 8 trapped in the chinese toy closet, www.forbes.com (21.08.2007). 145atrakcyjność rynku pracy w polsce w kontekście zagranicznych inwestycji... państw ue, także przyczyniła się do obniżenia bezrobocia. stopę bezrobocia w polsce w latach 1990–2007 przedstawia wykres 2. gwałtowny spadek bezrobocia powoduje, że coraz trudniej przedsiębiorstwom znaleźć pracowników. w raporcie banku światowego problemy z uzyskaniem pracowników zajmują pierwsze miejsce spośród barier rozwoju przedsiębiorstw w polsce. dwa lata temu bariera ta znajdowała się na trzynastej pozycji. podobne wnioski płyną z badań pbs dga9, dotyczących pomorskiego rynku pracy. na braki kadrowe narzeka 31% tamtejszych pracodawców, a wśród dużych firm zatrudniających ponad 250 pracowników odsetek ten stanowi aż 58%. zaledwie 2,2% przedsiębiorstw z tego regionu deklaruje, że będzie zwalniać pracowników, a co trzecia firma będzie zwiększać zatrudnienie. taka sytuacja na pewno nie wpływa pozytywnie na postrzeganie polski jako atrakcyjnego miejsca lokowania biz, gdyż potencjalny inwestor musi się z góry liczyć z narastającymi trudnościami z pozyskaniem siły roboczej. jedynym skutecznym rozwiązaniem w tej sytuacji jest zaoferowanie wyższych zarobków, co jednak prowadzi do wzrostu kosztów i obniżenia potencjalnych zysków. wykres 2. stopa bezrobocia w polsce w latach 1990–2007 (w procentach)10 * mierzone w październiku. źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. koszty pracy w polsce płace są najważniejszym składnikiem kosztów pracy. wzrost płac jest zjawiskiem jak najbardziej pozytywnym zarówno ekonomicznie, jak i społecznie. niemniej wzrost płac, a zatem i ogólny wzrost kosztów pracy, obniża atrakcyjność inwestycyjną da9 analiza regionalnych rynków pracy województwa pomorskiego, www.pbsdga.pl (11.02.2008). 10 podane bezrobocie mierzone w grudniu. 146 aleksander rezmer nego kraju. w takiej sytuacji państwo powinno korzystać z innych instrumentów stymulujących biz. koszty pracy, z którymi liczyć się musi inwestor, są w polsce cały czas kilkukrotnie niższe w porównaniu do krajów europy zachodniej, co wyraźnie ukazuje wykres 3. jednoznacznie wskazuje to na wysoką atrakcyjność pod tym względem polski, podobnie jak i pozostałych krajów europy środkowo-wschodniej. jednak inwestor, szukający najtańszej, niekwalifikowanej siły roboczej a żywotnie zainteresowany prowadzeniem działalności gospodarczej we wspólnocie europejskiej zapewne ulokowałby swoje inwestycje w rumuni lub bułgarii, gdzie płace minimalne są o około połowę niższe od tych w polsce czy czechach. wykres 3. miesięczna płaca minimalna w 2007 r. w wybranych krajach wspólnoty europejskiej źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat. wykres 4. miesięczna płaca minimalna w polsce w latach 2003–2008 w zł źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. 147atrakcyjność rynku pracy w polsce w kontekście zagranicznych inwestycji... na niekorzyść atrakcyjności polski z punkt widzenia biz przemawia fakt, że płaca minimalna wyraźnie rośnie, co obrazuje wykres 4. szczególnie wysoki wzrost płacy minimalnej nastąpił w 2008 r., gdyż była ona aż o 20,29% wyższa w stosunku do roku poprzedniego. pojawia się jednak pytanie, czy inwestor jest w stanie pozyskać pracowników niewykwalifikowanych, oferując im jedynie płacę minimalną. odpowiedź chyba brzmi „nie”, a może lepiej „już nie”. wskazują na to dane gus o zarobkach w głównych grupach zawodowych, których poziom, nawet przy najprostszych pracach, kształtuje się powyżej płacy minimalnej. wybrane dane na ten temat prezentuje tabela 1. tabela 1. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze prywatnym w 2006 r. według wybranych grup zawodów oraz płci przeciętna miesięczne wynagrodzenie brutto w zł grupa zawodowa mężczyźni kobiety pracownicy biurowi 2112,20 1945,63 pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 1531,09 1346,06 robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 2117,21 1398,79 operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 2189,22 1760,94 pracownicy przy pracach prostych 1611,52 1344,64 źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. spośród wszystkich grup zawodowych tylko płaca kobiet zatrudnionych przy pracach leśnych i pokrewnych kształtowała się poniżej 1000 zł miesięcznie, wynosząc równe 900 zł. oznacza to, że w roku 2006 przeciętne wynagrodzenie było wyraźnie wyższe od płacy minimalnej, która w tym roku wynosiła 899,10 zł. dane te wskazują, że płaca minimalna nie wystarczy, by pozyskać pracowników. powyższa tabela bardzo wyraźnie ukazuje na silne zróżnicowanie zarobków kobiet i mężczyzn, co jest szczególnie widoczne w kategorii „robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy”. oznacza to, że jednym ze sposobów na obniżenie kosztów pracy jest zatrudnianie kobiet. oczywiście świadome wykorzystywanie różnic w kształtowaniu się zarobków kobiet i mężczyzn do własnych celów jest kontrowersyjne etycznie. atrakcyjność polskiego rynku pracy może także być mierzona przez kalkulację miesięcznych kosztów pracy na jednego zatrudnionego. tego typu obliczeń dokonuje gus, a wynika z nich wyraźnie wzrost kosztów pracy. dane za lata 200–2004 wskazują na wzrost miesięcznych kosztów pracy, na które składają się koszt wynagrodzeń brutto oraz pozapłacowe wydatki poniesione przez pracodawcę w celu pozyskania, utrzymania, przekwalifikowania i doskonalenia kadr. obrazuje to wykres 5. 148 aleksander rezmer wykres 5. miesięczny koszt pracy w latach 2000–2004 na jednego zatrudnionego źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. na niekorzyść atrakcyjności polskiego rynku pracy na pewno przemawia dynamiczny wzrost wynagrodzeń, który nie da się wytłumaczyć wzrostem wydajności pracy. przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2006 rosło średnio o niecałe 5%, by w 2006 roku osiągnąć 2477,23 zł. wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia prezentuje wykres 6. wykres 6. przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2006 źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. omawiając poziom płac w polsce, nie można pominąć różnic w kształtowaniu się wynagrodzeń w różnych rejonach polski. dysproporcje występujące w tym kraju są znaczne – najwyższe przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w 2006 roku było w województwie mazowieckim i wyniosło 3476,51 zł, gdy w tym samym okresie w województwie lubelskim – 1973,86 zł. dysproporcje w wynagrodzeniach w wybranych województwach prezentuje wykres 7. 149atrakcyjność rynku pracy w polsce w kontekście zagranicznych inwestycji... wykres 7. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw w wybranych województwach w 2006 r. źródło: opracowanie własne na podstawie danych gus. powyższy wykres wyraźnie wskazuje na duże zróżnicowanie płacowej atrakcyjności rynków pracy poszczególnych województw w polsce. oznacza to, że zagraniczny inwestor, decydując się na inwestycję w polsce, jest w stanie obniżyć koszty personalne, lokując swą działalność w województwach o najniższym średnim poziomie wynagrodzeń, czyli np. w województwie lubelskim lub podkarpackim. wykształcenie poziom wykształcenia ludności jest ważnym czynnikiem decydującym o atrakcyjności danego obszaru pod kątem inwestycji zagranicznych. w polsce pod tym względem daje się zauważyć pozytywną tendencję, polegającą na wzroście poziomu wykształcenia ludności. szczególnie dotyczy to wzrostu liczby osób z wykształceniem wyższym. w 2006 roku odsetek tych osób wyniósł 15,3%, gdy w 2002 roku tylko 11,1%. z drugiej strony odnotowano wyraźny spadek osób z najniższym, podstawowym wykształceniem – z 28% w 2002 roku do 20,9%11 w roku 2008. korzystne zmiany w strukturze wykształcenia społeczeństwa mają niewątpliwie pozytywny wpływ na atrakcyjność inwestycyjną polski, nie można jednak tego czynnika przeceniać, gdyż coraz częściej podnoszone są zarzuty pod adresem jakości kształcenia, w szczególności o niedostosowaniu systemu edukacyjnego do potrzeb rynku pracy. 11 rocznik demograficzny 2007 r., s. 507. 150 aleksander rezmer podsumowanie i wnioski polski rynek pracy pomimo gwałtownego spadku bezrobocia oraz wyraźnego wzrostu kosztów pracy, napędzanego wzrostem płac, ciągle wydaje się atrakcyjny dla zagranicznych inwestorów. po pierwsze bezrobocie bliskie 10% ciągle nie może być uznawane za niskie. co więcej, w polsce cały czas jest bardzo wiele osób mogących zasilić rynek pracy. wskaźnik zatrudnienia w iii kwartale 2007 roku dla osób w wieku od 15 do 64 lat wynosił tylko 57,8%, co jest najgorszym wynikiem w unii europejskiej, w której średnia dla 27 krajów wynosił 64,4%12. wynika to przede wszystkim z faktu istnienia w polsce szerokiego systemu różnego rodzaju rent, zasiłków i świadczeń przedemerytalnych, które przyczyniają się do dezaktywizacji zawodowej społeczeństwa. tym samym istnieje w polsce duża rezerwa kadrowa, która w sytuacji pojawienia się niedoboru na rynku pracy może choć w części ten rynek zasilić. gwałtowny wzrost płac, który ostatnio nastąpił w polsce, nie wywindował jeszcze zarobków w tym kraju do poziomu porównywalnego z krajami tzw. starej unii, tym samym kierując się jedynie wynikami rachunku kosztów, polski rynek pracy jest nadal bardzo atrakcyjny. niemniej jednak w stosunku do nowych unijnych „nabytków”, czyli bułgarii i rumuni, koszt zatrudnienia pracownika jest o około połowę wyższy. środkowoeuropejskim krajem spoza ue, który w największym stopniu może stanowić konkurencję dla polskiego rynku pracy, wydaje się ukraina, która ze względu na swój potencjał ludnościowy, przyzwoity poziom wykształcenia, europejską mentalność i przede wszystkim szeroko pojętą „taniość” w bliskiej perspektywie może okazać się wyjątkowo atrakcyjna dla zagranicznych inwestorów, szczególnie jeśli wejdzie na drogę integracji z unią europejską. wzrost płac powoduje także aktywizację zawodową osób będących dotychczas poza rynkiem pracy oraz zniechęca do emigracji zarobkowej lub nawet stymuluje powrót emigrantów do polski, co ma bardzo pozytywny wpływ na sytuację na rynku pracy. podsumowując, pomimo występowania różnego rodzaju zjawisk, które z punktu widzenia atrakcyjności inwestycyjnej nie są pozytywne, sytuacja na polskim rynku pracy jest czynnikiem zwiększającym ogólną atrakcyjność inwestycyjną polski. literatura dunning j., international production and the multinational enterprise, g. allen and unwin, londyn 1981. zorska a., ku globalizacji?, pwn, warszawa 1998. 12 rynek pracy. kłopoty firm ze znalezieniem pracowników, www.wp.pl (6.12.2007). 151atrakcyjność rynku pracy w polsce w kontekście zagranicznych inwestycji... pozostałe źródła analiza regionalnych rynków pracy województwa pomorskiego, www.pbsdga.pl. doingbusiness.org. epp.eurostat.ec.europa.eu. european attractiveness survey 2006, www.paiz.gov.pl. fdi confidence index, www.atkearney.com. rocznik demograficzny 2007. rynek pracy. kłopoty firm ze znalezieniem pracowników, www.wp.pl. stat.gov.pl trapped in the chinese toy closet, www.forbes.com. why poland?, www.paiz.gov.pl. torun international studies ewa jankowska1 directions of foreign migration of poles and the level of socio-economic development of the country of emigration from the european union area in the years 2004–2011 abstract this paper provides an introduction to the enhanced study of the relationships occurring between the choice of the country, to which polish citizens emigrate, and the level and quality of life in the country of emigration. in the first part of the article the author focused on the major causes of departures of poles out of the country and the effects of emigration for poland. next, the directions of departures of poles to the eu countries for a temporary stay longer than three months in the period 2004–2012 have been analyzed. in the last part of the paper the author made the preliminary analysis of the relationship between the number of people emigrating to a given country and its level of the socio-economic development. in order to determine the level of the development the human development index has been used. keywords: migration, foreign migration, economic migration, socio-economic development, human development index, hdi, social development, economic development 1. introduction the word “migration” is derived from the latin word migratio and means hike, i.e. the movement of the inhabitants of a country or region (tokarski 1980). the causes of migration may have a different nature: economic (e.g. labor migration) or political (e.g. persecutions, acts 1 toruń high school of banking, e-mail: ewa.jankowska@wsb.torun.pl no. 1 (6) 2013, pp. 33–42 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.004 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm ewa jankowska34 of war). the concept of migration is very closely related to the concept of “emigration”. this word comes from latin emigratio and means voluntarily leaving of your home country. polish accession to the european union may 1, 2004 and the opening of european borders has caused the emergence of the phenomenon of the so-called new emigration. new emigration, i.e. the mass movement of the poles to the area of “old” eu countries represents the unique type of migration. the scale of this phenomenon and the impact it has on our country and other eu countries makes it impossible to go past this subject indifferently. new emigration is a conscious choice of the place of residence not necessarily consistently with the nationality. it is associated more with the opening to other cultures and greater tolerance than with the change of nationality. new emigration does not have a time limit, which is associated with the freedom to travel around the world. the very characteristic feature is the fact that the new emigration is increasingly becoming a part of the search for identity, and thus a way of life. this paper provides an introduction to the enhanced study of the relationships occurring between the choice of the country, to which polish citizens emigrate, and the level and quality of life in the country of emigration. in the article the author mainly focused on the directions of departures of poles to the eu countries for a temporary stay longer than three months in the period 2004–2012. the particular attention was paid to the causes of these departures. in the last part of the paper the author made the preliminary analysis of the relationship between the number of people emigrating to a given country and its level of the socio-economic development. in order to determine the level of the development the human development index has been used. this ratio is determined by one of the agencies of the united nations: united nations development program – undp for almost all countries in the world (in 2012, the value of hdi was estimated for 187 countries). the value of the hdi allows to conduct comparative studies of social and economic development in the world. 2. methodology this study was based primarily on an analysis of available statistical data. they were mainly obtained from databases gus. in order to evaluate the level of the socio-economic development , the values of human development index were analyzed. for this purpose the undp reports, published since 1990 by the un, were used. on the basis of the studies of the literature and web sources, the author obtained information on the effects and causes of emigration of poles departures. 3. the most common effects and causes of emigration of poles the effects of migration, particularly international migration, have been an object of analysis of many polish researchers and specialists in various fields. in the case of poland the special attention has been paid in recent years on the one of the types of migration, i.e. the economic emigration. the economic emigration brings both positive and negative effects. it constitutes first of all a source of financial transfers to families in poland. it exerts an impact on both the directions of foreign migration of poles... 35 microeconomic plane (e.g. an increase of household income, an increase of their consumption, investment and savings) and the macroeconomic plane (e.g. an increase of aggregate demand for goods, the development of the national economy, the decline of poverty level) of the functioning of the economy. in the second quarter of 2013, the polish emigrants transferred to poland 998 million euro. according to the national bank of poland, the transfers of poles working in germany, the uk and ireland was dominated (pap 2013). the economic emigration has an impact on the situation on the labor market. on the one hand, an increase in the number of people going abroad to find work reduces the size of the labor supply and thereby reduces the level of unemployment in poland. on the other hand, causes an “outflow” of skilled and entrepreneurial workforce. its work contributes to the development of the economy and creates new jobs in other countries. to other positive effects of economic emigration one can include, i.e.: a) an increase of the professional experience of emigrants, b) getting to know of other cultures, c) the development of individuals by undertaking on new challenges, d) an increase of knowledge of foreign languages, e) transfer of knowledge. among the negative effects of economic emigration one lists the most common: a) deprecating and wasting of qualifications, b) “outflow” of professionals (other countries benefit from expenditures on education of these people, and poland does not recover these expenditures), c) disruption of educational functions of the family. the most common causes of poles departures abroad include i.a.: a) intention of taking up the work, 73% of emigrants left the country in order to work, of which 93% been resident on europe, including over 88% in the european union. b) family matters, they were indicated by 16% of people going abroad for a temporary stay longer than three months. this cause of departures was related primarily from: the accompaniment of the family, a combination of family or starting a family. percentage of people leaving poland for this reason amounted to 14% in the eu countries. c) education, this group of reasons for departures from the country include, i.e.: taking up studies abroad or improving language skills. with the above-mentioned reasons, poland has been left by around 6% of emigrants. d) treatment and rehabilitation. this reason was pointed by 0,2% of emigrants. 4. direction of emigration of poles in the years 2004–2012 in 2011, more than 2 017 000 people permanently residing in poland were staying temporarily outside our country more than three months. more than 1.5 million people (i.e. almost 78% of emigrants) were staying outside the country 12 months or longer. this was a group of so called long-term emigrants. the remaining part of people constituted short-term emigrants, i.e. persons staying abroad from 3 to 12 months. ewa jankowska36 fig. 1. emigrants residing in 2011 abroad for more than 3 months according to the continent of residence (in %) source: own elaboration on the basis of: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/migracje-zagraniczne-ludnosci-nsp-2011,1,1.html (8.05.2014) the poles were on all continents (see fig. 1). but most often our compatriots have chosen for a temporary stay lasting longer than three months european countries (1 717 000 people, representing over 85%). the eu countries were chosen by 81.5% of emigrants. therefore, in fig. 2. estimate of the emigration from poland to 27 countries of the european union for a temporary stay in the years 2004–2012 (in thousand persons) source: own elaboration on the basis of: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/migracje-zagraniczne-ludnosci-nsp-2011,1,1. html (8.05.2014) directions of foreign migration of poles... 37 the rest of the article only the selected eu countries have been analyzed. the criterion of the selection for the study constituted the number of poles staying in a given country. in the beginning of the membership of poland in the european union, the scale of emigration from poland to the eu countries systematically increased (in 2004 amounted to 750 000 persons, in 2005 – 1 170 000 and in 2006 – 1 550 000). the emigration reached the maximum size in 2007 (1 860 000 persons). in the years 2008–2010 the decrease of the number of people emigrating from our country was observed. in the following two years, the size of the emigration again increased slightly (from 1 607 000 in 2010 to 1 720 000 in 2011). this means that the number of consecutive and new abroad departures still remains at a very high level. the results of the national census from 2011 showed that a significant part of persons who went abroad in the first years of membership of poland in the eu still remains beyond the borders of our country (gus 2011). the results of the national census of population and housing from 2011 confirmed the increase of the number of poles leaving and staying abroad. tab. 1. the estimate of the emigration from poland for temporary residence to the selected eu countries in the period 2004–2012 (in thousands of persons) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 austria 15 25 34 39 40 36 29 25 28 belgium 13 21 28 31 33 34 45 47 48 cyprus 4 4 3 3 3 2 denmark 17 19 20 19 21 23 finland 0,4 0,7 3 4 4 3 3 2 2 france 30 44 49 55 56 60 60 62 63 greece 13 17 20 20 20 16 16 15 14 netherlands 23 43 55 98 108 98 92 95 97 spain 26 37 44 80 83 84 48 40 37 ireland 15 76 120 200 180 140 133 120 118 germany 385 430 450 490 490 465 440 470 500 portugal 0,5 0,6 1 1 1 1 1 1 1 czech republic 8 10 9 7 7 8 sweden 11 17 25 27 29 31 33 36 38 great britain 150 340 580 690 650 595 580 625 637 italy 59 70 85 87 88 88 92 94 97 source: own elaboration on the basis of: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/migracje-zagraniczne-ludnosci-nsp-2011,1,1. html (8.05.2014) since 2006, the most frequently chosen country by polish emigrants for a temporary residence above three months was the united kingdom (in 2006 this country was chosen by 580 000 poles, and in 2012 – by 637 000 persons). in the period 2004–2005, most people went to germany (respectively: 385 000 and 430 000). since 2006, germany is the second most frequently chosen country by polish emigrants. ewa jankowska38 fig. 3. the number of emigrants from poland for temporary residence to the selected eu countries in the period 2004-2012 (in thousands of persons) source: own elaboration on the basis of: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/migracje-zagraniczne-ludnosci-nsp-2011,1,1. html (8.05.2014) in the analyzed period the following countries were very popular: ireland (in 2004 15 000 poles emigrated to this country, and in 2012 their number increased to 118 000), netherlands (most number of poles were in this country in the years 2007–2008: 98 000 and 108 000, and in 2012 – 97 000) and italy (in 2012 the largest number of poles stayed in this country – 97 000). directions of foreign migration of poles... 39 5. the choice of the country of emigration and the level of socio-economic development it seems that making the decision about choosing countries of emigration from the eu area, polish citizens take into account the level and quality of life in a given country. in 2012, all countries included in the analysis were among the countries with the highest level of socio-economic development according to the human development index hdi, i.e. in the group of very highly developed countries. fig. 4. the value of hdi for the selected eu countries in the period 2004–2012 source: own elaboration on the basis of: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. ewa jankowska40 the study included values that hdi received in the years 2004–2012 for the analyzed european union member states. the range of years analyzed, should be divided into two periods: 2004–2009 and 2010–2012. this division is necessary due to the fact that since 2010 the methodology for calculating the hdi has changed. the adoption of the new methodology resulted that the human development index hdi, from 2010 onwards, has taken lower values than those designated in previous years. that does not mean, however, that the level of socio-economic development of the countries decreased. in years 2004–2012, the value of hdi for all analyzed countries increased. the largest increase was recorded in the case of: spain (about 0,033 points of hdi), italy (about 0,031) and france (about 0,029). in 2010 there was a drop in the value of human development index (due to the adoption of a new methodology for its measurement), but already in the following year its value increased. the largest increase took place in the case of austria and denmark. fig. 5. shows the relationship between the number of people emigrating from poland and the level of socio-economic development defined by the human development index hdi. fig. 5. the relationship between the size of temporary emigration and the values of the hdi in 2011 source: own elaboration on the basis of: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation directions of foreign migration of poles... 41 at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/migracje-zagraniczne-ludnosci-nsp-2011,1,1.html (8.05.2014) at the beginning of subsection it was mentioned that making the decision about choosing a country of emigration from the eu area, polish citizens take into account the level and quality of life in a given country. the results of the analysis presented in figure 5 allow for conclusion that a high level of socio-economic development of the country, it is not the only reason to be taken into account when choosing a country of emigration. in 2012, the highest level of socio-economic development according to hdi values was recorded in the case of: the netherlands (value of hdi was 0,91), ireland (0,908), germany (0,905) and portugal (0.904). highest-developed according to the hdi netherlands placed on the fourth position among the most frequently countries chosen by polish emigrants. ireland and germany were respectively on the third and second place. portugal, which t o ok 4th place in the ranking of the countries according to the hdi, was the least frequently chosen country by persons departure from poland. the other hand, the most popular among polish emigrants: great britain was at the fourth place from the end among the analyzed countries according to the level of socio-economic development. 6. conclusion polish citizens choosing eu country to which they intend to go on for longer than three months, take into account not only the level of socio-economic development. despite the fact that the great part of polish emigrants leave our country for economic reasons, the issues related to the economic development of the country of destination are the only one of the elements taken into account when making decisions. deciding on the choice of a given state, poles also take into account other features, such as: − approach of inhabitants of the country of emigration to immigrants, − historical background, − the proximity of the country, − migration linking (defined as the earlier experiences of relatives, friends). consideration of “for” and “against” arguments listed above in large part affects the direction of emigration choose the poles. references kaczmarczyk p. (2005). migracje zarobkowe polaków w dobie przemian. warszawa. lisiecki s. (2007). ludzie w ruchu. kontynuacje i kierunki badań nad najnowszą falą emigracji z polski. in s. partycki (ed.), nowoczesność i ponowoczesność. społeczeństwo obywatelskiew europie środkowej i wschodniej. lublin: wydawnictwo kul. ewa jankowska42 tokarski j. (ed.). (1980). słownik wyrazów obcych. warszawa: pwn. gus. (2011). narodowy spis powszechny ludności i mieszkań 2011, from http://stat.gov.pl/ obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/migracje-zagraniczne-ludnosci-nsp-2011,1,1.html. pap. (2013). nbp: w ii kw. 2013 roku emigranci przekazali do polski blisko 1 mld euro, from http://www.forbes.pl/w-drugim-kwartale-2013-r-emigranci-przekazali-do-polski-998-mln-euro,artykuly,167913,1,1.html. święchowicz m. (2014, april 1). emigracyjny efekt domina, czyli dlaczego wciąż wolimy żyć za granicą?, from http://polska.newsweek.pl/liczba-polakow-na-emigracji-powody-emigracji-polakow-emigracja-zarobkowa-polacy-za-granica-newsweek-pl,artykuly,282588,1,3. html. undp. (2004). human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, from http://hdr.undp.org/en/reports. undp. (2005). human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, from http://hdr.undp.org/en/reports. undp. (2006). human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, from http://hdr.undp.org/en/reports. undp. (2008). human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, from http://hdr.undp.org/en/reports. undp. (2009). human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, from http://hdr.undp.org/en/reports. undp. (2010). human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, from http://hdr.undp.org/en/reports. undp. (2012). human development report 2011/12: sustainability and equity: a better future for all, from http://hdr.undp.org/en/reports. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 piotr siemiątkowski skala, dynamika i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do rumunii streszczenie artykuł prezentuje analizę procesu napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do rumunii na tle napływu tego rodzaju inwestycji do wszystkich krajów regionu. oprócz samej skali omawianego procesu przedstawiona została także jego struktura oraz czynniki, które determinują napływ biz do rumunii. the scale, dynamics and structure of fdi inflows to romania summary the article presents an analysis of the process of fdi inflows to romania on the background of this type of investment flows to all countries of region. in addition to the same scale influx will also examine its structure and the factors that determine fdi inflows to romania. wprowadzenie po chwilowym załamaniu w latach 2001–2003 światowe przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz) ponownie zaczęły wzrastać. w 2006 roku prawie pobity został rekord wszech czasów z 2000 roku. wartość inwestycji, które przepłynęły przez światowe rynki, wyniosła wówczas ponad 1,3 bln usd1. znaczący i ciągle rosnący udział w tym napływie ma grupa krajów europy środkowo-wschodniej. przez wiele lat w grupie tej najwyższe wartości napływów osiągała polska. w ostat1 word investment report 2007. transnational corporations, extractive industries and development, unctad, new york–geneva 2007, s. 251. 166 piotr siemiątkowski nim czasie sytuacja uległa jednak zmianie, gdyż inwestorzy zaczęli poszukiwać nowych lokalizacji swoich przedsięwzięć w omawianym regionie. jednym z krajów, które są obecnie chętnie wybierane przez międzynarodowe koncerny stała się rumunia. integracja ze strukturami unii europejskiej (ue), dogodne położenie geograficzne oraz stosunkowo duży i nienasycony rynek sprawiają, że wielkość lokowanych tu inwestycji kształtuje się ostatnio na jednym z najwyższych poziomów w regionie. celem artykułu jest analiza procesu napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do rumunii na tle napływu tego rodzaju inwestycji do wszystkich krajów regionu. oprócz samej skali napływu zbadana zostanie także jego struktura oraz czynniki, które determinują napływ biz do rumunii. wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do rumunii na tle napływów światowych w latach 1993–2000 biz na świecie wzrastały w dynamicznym tempie. przepływ biz wyniósł w 1993 roku około 200 mld usd, a w rekordowym 2000 roku prawie 1400 mld usd. w latach 2001–2003 zanotowano pewien spadek światowych napływów inwestycji. wiąże się go głównie ze spowolnieniem wzrostu gospodarki światowej, z obserwowanym nasyceniem poszczególnych gospodarek inwestycjami oraz wzrostem zagrożenia terrorystycznego2. niemniej skala napływu inwestycji bezpośrednich pozostawała nadal wysoka. przytoczone rozmiary zjawiska potwierdzają głoszoną w literaturze tezę o dużej roli biz w gospodarce światowej3. fakt ponownego, znacznego wzrostu światowych napływów inwestycji w latach 2004–2006 dodatkowo potwierdza ciągle poważną (czy wręcz jedną z kluczowych) rolę biz w światowej gospodarce. zaprzecza natomiast różnym głosom, które mówią, iż międzynarodowe przepływy kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych przechodzą w fazę schyłkową. w 2005 roku roczne napływy biz sięgnęły wartości ponad 900 mld usd, co było trzecim wynikiem w historii. w 2006 roku było jeszcze lepiej – światowe przepływy biz ukształtowały się na poziomie ponad 1,3 mld usd. jak już wcześniej wspomniano, w ostatnich latach dużym zainteresowaniem korporacji transnarodowych cieszy się obszar europy środkowo-wschodniej. w prezentowanym okresie widoczny jest wyraźnie trend wzrostowy. co więcej, trend ten w latach 2004–2006 znacznie zwiększył swoje nachylenie (zob. rys. 2). 2 ostatni czynnik dotyczy w szczególności usa, w których po atakach z 11 września napływ biz zmniejszył się dziesięciokrotnie. 3 zob. np. j. dunning, determinants of foreign direct investment: globalization induced changes and the role of fdi policies, background paper for the annual bank conference on development economics held in oslo, world bank, washington, d.c. 2002; j. hellen, r. warżała, ocena wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na przekształcenia strukturalne w przemyśle polskim, [w:] bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, w. karaszewski (red.), wydawnictwo umk, toruń 2005, s. 223 i n. rysunek 1. światowy przepływ biz w latach 1993–2006 (w mld usd) źródło: opracowanie własne na podstawie z. olesiński, uwarunkowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, [w:] bezpośrednie inwestycje zagraniczne, z. olesiński (red.), warszawa 1998, s. 40; world investment report 1998. trends and determinants, united nations, new york–geneva 1998, s. 361–365; world investment report 1999: foreign direct investment and the challenge of development, new york–geneva 1999, s. 9; world investment report fdi policies for development: national and international perspectives, new york–geneva 2003, s. 249; world investment report 2005. transnational corporations and the internationalization of r&d, new york–geneva 2005, s. 303; world investment report 2006. fdi from developing and transition economies: implications for development, new york–geneva 2006, s. 299; word investment report 2007. transnational corporations, extractive industries and development, unctad, new york–geneva 2007, s. 251. rysunek 2. roczne napływy biz do europy środkowo-wschodniej w latach 1993–2006 (w mln usd) źródło: obliczenia własne na podstawie word investment report, unctad, za lata 1994–2007. 168 piotr siemiątkowski napływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych do europy środkowo -wschodniej kształtowały się w latach 1993–2006 nieco inaczej aniżeli na świecie. przede wszystkim nie notowano aż tak spektakularnych, kilkukrotnych wzrostów w okresie od 1992 do 2000 roku. poza tym roczne napływy światowych biz w tym okresie ciągle zwiększały się. w esw natomiast widoczne są lata, w których roczne napływy biz były mniejsze aniżeli w roku poprzednim (np. 1994, 1996, 1998). druga różnica polega na tym, że po roku 2000 w esw nie nastąpił tak znaczny spadek napływu zagranicznych inwestycji jak to było na świecie. analizując dane na rysunku 2, można wskazać cztery wyraźnie wyodrębnione fazy napływu inwestycji, charakteryzujące się różnym poziomem i dynamiką napływu. faza pierwsza to lata 1993–1994. skala napływu biz do krajów europy środkowo-wschodniej była wówczas stosunkowo niewielka i ukształtowała się łącznie na poziomie około 5,8–6,7 mld usd. w kolejnych latach zauważalny jest znaczący wzrost napływu inwestycji do regionu. widoczna jest także druga faza, w której roczne napływy kapitału ukształtowały się na poziomie od 14,1 do 18,4 mld usd – średnio 15,55 mld usd rocznie. nieco większe średnie napływy notowano w latach 1999–2003 – czyli w trzeciej fazie napływu biz do krajów europy środkowowschodniej. roczne wartości napływu wahały się wówczas od 21,7 mld usd do 25,2 mld usd – średnio 21,8 mld usd. w trzech końcowych latach prezentowanych na rysunku 2 (2004–2006) nastąpiło znaczące przyspieszenie napływu biz w omawianym regionie. ich wartości zwiększyły się kolejno do 53,6, 63,1 oraz 86,1 mld usd. podstawową przyczyną był fakt przyjęcia większości krajów regionu do unii europejskiej oraz poważny wzrost napływu kapitału do rosji. rysunek 3. roczne wartości napływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych do rumunii w latach 1993–2006 (w mln usd) źródło: jak dla rysunku 1. 169skala, dynamika i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych... jak pokazują dane przedstawione na rysunku 3, w latach 1993–1996 rumunia cieszyła się wręcz znikomym zainteresowaniem zagranicznych inwestorów. sytuacja zmieniła się nieco dopiero w 1997 roku, kiedy to wartość napływu biz wzrosła kilkakrotnie. w kolejnych latach utrzymywała się na stosunkowo stałym poziomie, pomiędzy niespełna 1 mld usd do nieco ponad 2,2 mld usd w roku 2003. w ostatnich latach badanego okresu wartość biz lokowanych w rumunii znacząco wzrosła. w latach 2004–2005 ukształtowała się na poziomie około 6,5 mld usd rocznie. w 2006 roku natomiast zwiększyła się dynamicznie do prawie 11,4 mld usd4. wartość zasobów biz w rumunii zamknęła się na koniec badanego okresu kwotą 41 mld usd5. wydaje się, że rumunia zyskała znacznie w oczach inwestorów najpierw dzięki samej perspektywie, a następnie integracji ze strukturami ue. kraj ten „ucywilizował się” niejako, przyciągając jednocześnie znaczną liczbę inwestorów6. rysunek 4. udział napływu biz do rumunii w ich napływie do europy środkowo -wschodniej źródło: jak dla rysunku 2. na stosunkowo zróżnicowanym poziomie kształtował się udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rumunii w ogólnym ich napływie do krajów europy 4 por. notatka informacyjna nr 4/2007 na temat napływu biz do rumunii w 2006 roku, http://www. polonia.ro/pol/document.php?doc=43. 5 dla porównania narodowy bank rumunii podaje kwotę 34 mld eur. 6 e. sadowska-cieślak, jak silną konkurencją dla polski w przyciąganiu zagranicznych inwestycji bezpośrednich stanowią bułgaria i rumunia?, [w:] bułgaria i rumunia w unii europejskiej. szansa czy konkurencja dla polski?, „zeszyty bre banki – case” 2007, nr 88, s. 20. 170 piotr siemiątkowski środkowo-wschodniej7. analizując dane przedstawione na rysunku 4, łatwo zauważyć, że w niektórych latach badany odsetek jest stosunkowo niski – od 1,4% do około 5% (w 1993, 1995, 1996, 1999, 2000, 2001, 2002), w innych zaś przekracza wartość 10% (1998, 2004, 2005). w 2000 roku osiągnął najwyższą wartość w badanym okresie – 13,2%. rysunek 5. wartość skumulowana napływu biz per capita w latach 1992–2006 w poszczególnych krajach europy środkowo-wschodniej (w usd) źródło: jak dla rysunku 2. warto prześledzić jeszcze wielkości skumulowanych napływów biz do badanych krajów. zasoby inwestycji największe były w badanym okresie w rosji, ponad 93 mld usd. nieco mniej inwestycji napłynęło do polski, łącznie ponad 88,6 mld usd. na trzecim miejscu znalazły się czechy, ze znacznie niższą wartością skumulowanych inwestycji – ponad 57 mld usd. rumunia w tym rankingu ukształtowała się na miejscu piątym (ustępując jeszcze węgrom). zasoby inwestycji wyniosły tu ponad 35 mld usd8. nieco inaczej wygląda sytuacja w tym obszarze, jeżeli przeanalizuje się wielkości zasobów biz w przeliczeniu na jednego mieszkańca. lider poprzedniego zestawienia – rosja, znajduje się tutaj dopiero na trzecim miejscu od końca, na pierwszym jest zaś estonia, dalej czechy, węgry i słowacja. rumunia zajmuje czwarte miejsce od końca z wartością zasobów biz per capita na poziomie 1562,46 usd. warto na marginesie nadmienić, że takie wartości biz per capita napływały do polski zaledwie kilka lat temu. 7 g. górniewicz, p. siemiątkowski, wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, tnoik, toruń 2006, s. 195. 8 obliczenia własne na podstawie word investment report za lata 2004–2007. 171skala, dynamika i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych... struktura napływu biz do rumunii analiza zasobów biz w rumunii pod względem ich struktury działowo-gałęziowej pokazuje, że największa część napływających tu inwestycji została ulokowana w przemyśle – 44% ogółu inwestycji. najwięcej z tej wielkości stanowią inwestycje w przemysł przetwórczy – 32% ogółu biz w rumunii, oraz w górnictwo – 6,1%. rysunek 6. struktura działowo-gałęziowa zasobów bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rumunii (stan na koniec 2006 roku) źródło: opracowanie własne na podstawie statistical survey on foreign direct investment (fdi) in romania for 2006, national bank of romania 2007, s. 1. na drugim miejscu znalazło się pośrednictwo finansowe i ubezpieczenia – 22,2% ogółu inwestycji. pierwszą trójkę zamyka handel hurtowy i detaliczny – 12,2% wszystkich inwestycji, jakie do końca 2006 roku napłynęły do rumunii. analizując strukturę geograficzną napływu biz do rumunii, należy stwierdzić, że najwięcej kapitału pochodziło od inwestorów austriackich – 23% zasobów inwestycji. w dalszej kolejności uplasowali się inwestorzy holenderscy – 17,1%. od firm niemieckich pochodziło 10% ogółu kapitału, który napłynął do rumunii. przedsiębiorstwa z pozostałych krajów zainwestowały w rumunii nieco mniej kapitału: francuzi – 8%, grecy – 7,8%, a szwajcarzy i włosi po niecałe 7%. biorąc pod uwagę kolejny aspekt struktury biz w rumunii – rodzaj inwestycji, okazuje się, że przedsięwzięcia typu greenfield stanowią 48,5% ogółu biz. w takim układzie fuzje i przejęcia to 51,5% ogółu inwestycji. gospodarka rumuńska wykazuje zatem jeszcze stosunkowo wczesne stadium lokalizacji inwestycji, w którym dominują inwestycje typu brownfield. polegają one w dużej mierze na przejmowaniu kontroli nad firmami już istniejącymi na rynku9. przejmowane są często przedsię9 k. meyer, s. estrin, entry mode choice in emerging markets: greenfield, acquisition and brownfield, center for east european studies, copenhagen busienss school, working paper, no. 18, copenhagen 1998, s. 3–4. 172 piotr siemiątkowski biorstwa, które nie radzą sobie za dobrze na rynku, za to ich cena jest atrakcyjna. po tym stadium gospodarka przechodzi zwykle do kolejnego etapu, polegającego na realizacji inwestycji typu greenfield w atrakcyjnych lokalizacjach i na preferencyjnych warunkach. tego typu inwestycje są szczególnie korzystne dla gospodarki, zwłaszcza ze względu na tworzone przez nowe przedsiębiorstwa miejsca pracy. rysunek 7. struktura geograficzna napływu biz do rumunii (stan na koniec 2006 roku) źródło: jak rysunku 6, s. 2. rysunek 8. struktura zasobów biz w rumunii pod względem ich rodzajów (stan na koniec 2006 roku) źródło: jak dla rysunku 6, s. 3. 173skala, dynamika i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych... typ podejmowanych inwestycji w dużej mierze zależy w rumunii od branży, w której lokowany jest kapitał. niektóre działy charakteryzują się znacząco większym od średniej dla całej gospodarki udziałem inwestycji greenfield w całości biz. przykładem może być handel, w którym przewaga inwestycji tego typu jest największa. stanowią one ponad 90% ogółu inwestycji w tym dziale. dość duży odsetek nowych przedsięwzięć inwestycyjnych widoczny jest także w budownictwie i nieruchomościach – ponad 72%. najniższym udziałem inwestycji greenfield charakteryzuje się w rumunii przemysł – 32%. jeszcze jednym aspektem struktury biz jest ich alokacja regionalna. w tym zakresie rumunia wykazuje cechy kraju znajdującego się we wczesnym stadium rozwoju oraz brak strategii selektywnego przyciągania inwestorów zagranicznych. świadczy o tym znacząca koncentracja biz wokół stolicy kraju – bukaresztu. zlokalizowano tam ponad 64% ogółu inwestycji. rysunek 9. alokacja regionalna zasobów biz w rumunii (stan na koniec 2006 roku) źródło: jak dla rysunku 6, s. 4. pozostałe regiony przyjęły znacząco mniej biz. region południowo-wschodni – 7,7%, region centralny 7,4%, południowy – 6,5%, oraz zachodni – 5,6%. reszta regionów przyjęła poniżej 5% ogółu inwestycji. atrakcyjność inwestycyjna rumunii jako nowy członek unii europejskiej rumunia stała się naturalnym kierunkiem ekspansji inwestorów zagranicznych. ponad 21-milionowy rynek jest drugim po polsce pod względem wielkości wśród nowych krajów ue. bogaty potencjał gospodarczy, 174 piotr siemiątkowski intelektualny i turystyczny sprawia, że zagraniczne podmioty coraz częściej wybierają ten kraj jako miejsce lokalizacji swoich przedsięwzięć. rozumiejąc konieczność przyciągania jak największej liczby nowych inwestycji, rząd jak i samorządy już wcześniej zdecydowały się na wprowadzenie licznych zachęt dla zagranicznych podmiotów. większość zachęt podatkowych wygasła jednak z chwilą przystąpienia rumunii do wspólnoty. wkrótce jednak zapowiadane są w zamian inne, nowe rozwiązania wspierające zagraniczne podmioty gospodarcze. z zachęt funkcjonujących obecnie, którymi mogą być zainteresowani inwestorzy, warto wskazać ułatwienia szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw. mogą one np. skorzystać z tzw. specjalnego reżimu podatkowego, który polega na obniżeniu stawki podatku dochodowego dla mikroprzedsiębiorstw do 2,5% w 2008 roku oraz do 3% w 200910. przewidziano także ulgi dla większych przedsiębiorstw (obroty powyżej 500 tys. euro). od początku 2007 roku inwestorzy w takich przedsięwzięciach mogą ubiegać się o zwolnienie z podatków lokalnych na okres do 5 lat11. państwo na zasadach ogólnych stosuje również subwencjonowanie zatrudnienia. wysokość i czas wsparcia zależy od tego, z jakiej grupy pochodzi pracownik (bezrobotni dłużej niż 6 miesięcy, absolwenci, bezrobotni powyżej 45. roku życia, niepełnosprawni lub osoby w wieku przedemerytalnym). przedsiębiorcy mogą też ubiegać się o dofinansowanie szkoleń swoich pracowników, jeśli liczba szkolonych nie przekracza 20% załogi, a szkolenie organizowane jest przez wyspecjalizowaną firmę. dofinansowaniem może być objęty tylko 1 program szkoleniowy. najpopularniejszą formą prawną, w ramach której funkcjonują zagraniczni inwestorzy, jest spółka z o.o. jest ona chętnie wybierana ze względu na niskie wymagania odnośnie do minimum kapitału oraz uproszczone procedury związane z jej założeniem. względnie korzystnie przedstawia się rumuński system opodatkowania dochodów. w przypadku cit i pit obowiązuje jednolita stawka w wysokości 16%. jest zatem znacząco niższa niż np. w polsce. jeżeli chodzi o stawki podatku vat, podstawowa wynosi 19% (czyli także mniej niż w polsce). poza tym na niektóre towary obowiązuje stawka obniżona w wysokości 9%. objęte są nią między innymi leki, protezy i produkty ortopedyczne, podręczniki szkolne, książki i czasopisma, bilety do kina, muzeów itp. oraz zakwaterowanie w hotelach. ogólnie należy stwierdzić, że z chwilą wejścia rumunii do ue pomoc publiczna dla inwestorów została w znaczący sposób ograniczona. mogą oni właściwie korzystać z przywilejów dostępnych dla ogółu podmiotów gospodarczych. rząd stara się stworzyć przyjazny klimat inwestycyjny dla wszystkich przedsiębiorstw. jako pomoc skierowaną wyłącznie dla inwestorów zagranicznych można wskazać utworzenie wyspecjalizowanej organizacji promocji inwestycji aris (agentia romana pentru 10 obroty roczne nie mogą przekraczać 100 tys. euro, a zatrudnienie – 9 pracowników. 11 nowe możliwości na wspólnym rynku – rumunia, http://www.euroinfo.org.pl/. 175skala, dynamika i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych... investii straine). jej celem jest wspieranie inwestorów w realizacji projektów. pomoc ta może polegać na wyszukiwaniu działek inwestycyjnych, wsparciu w negocjacjach z władzami lokalnymi oraz na wyszukiwaniu niezbędnych w danym momencie instytucji otoczenia biznesu. w ostatnich latach na uwagę zasługuje relatywnie dobra sytuacja makroekonomiczna12. rosnący produkt krajowy brutto, malejąca inflacja oraz dobra sytuacja budżetowa sprawiają, że ogólne wrażenie na temat kondycji gospodarki rumuńskiej jest coraz bardziej pozytywne. gospodarka rumuńska ma ciągle jeszcze wiele mankamentów, z którymi powinni się liczyć inwestorzy zagraniczni. najpoważniejszym z nich jest korupcja i biurokracja13, z którą można się zetknąć na każdym kroku, w każdym urzędzie. poza tym warto także wskazać niską wydajność pracy oraz (podobnie jest w innych krajach regionu) rozpoczynające się kłopoty ze znalezieniem odpowiednio wykwalifikowanej, a przy tym taniej siły roboczej. w najnowszym, międzynarodowym raporcie doing business 2008 rumunia została sklasyfikowana na 48. miejscu14. raport porządkuje większość krajów świata pod kątem łatwości i atrakcyjności zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej. miejsce 48. wśród 178 krajów świata nie wydaje się zbyt odległe, zwłaszcza że lider w przyciąganiu inwestycji w regionie – polska, został umieszczony dopiero na 74. miejscu. doing business ocenia poszczególne kraje według różnych kryteriów. pierwsze z nich dotyczy zakładania przedsiębiorstwa. pod tym kontem rumunia znajduje się znacznie wyżej aniżeli w ogólnym rankingu – na 26. miejscu. liczba procedur, które trzeba przeprowadzać, aby założyć firmę, została określona na 6, a czas, po którym przedsiębiorstwo może legalnie działać od zgłoszenia, to 14 dni. najlepiej oceniono rumunię za zasady zaciągania kredytów – na 13. miejscu, oraz za ochronę inwestorów – 33. miejsce. najgorzej oceniane obszary to zatrudnianie pracowników – 145. miejsce, oraz płatności podatków – 134. miejsce15. podsumowanie obserwowany w ostatnich latach dynamiczny wzrost napływu biz do rumunii jest w dużej mierze wynikiem akcesji tego kraju do unii europejskiej, a wcześniej samych planów tej akcesji. zagraniczne podmioty gospodarcze po przeanalizowaniu 12 w. paczyński, bułgaria i rumunia w ue – spojrzenie na wybrane trendy makroekonomiczne, [w:] bułgaria i rumunia, s. 8–10. 13 m. walewski, bułgaria i rumunia: rynek pracy, edukacja i demografia – wybrane trendy, [w:] bułgaria i rumunia, s. 16. 14 doing busienss 2008, world bank, washington 2008, s. 6. 15 por. j. wojciechowicz, doing business w 2007 roku – bułgaria, rumunia czy polska? pytanie dla inwestorów, [w:] bułgaria i rumunia, s. 25 i n. 176 piotr siemiątkowski sytuacji w krajach regionu, które wcześniej przystąpiły do unii, doszły do wniosku, że warto zainteresować się gospodarką rumuńską jako potencjalnym miejscem ulokowania swoich inwestycji. możliwe jest w ten sposób niejako wyprzedzenie kroku konkurencji, która zdecyduje się zainwestować dopiero po akcesji. gospodarka rumuńska nie jest w pełni przyjazna dla zagranicznych podmiotów. właściwie można powiedzieć, że są tu w ogóle trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej właściwe dla gospodarek znajdujących się w tym stadium rozwoju. lata centralnego zarządzania i związanych z tym wypaczeń odcisnęły swoje piętno szczególnie na sferze instytucjonalnej gospodarki. niemniej wydaje się, że perspektywy rozwoju gospodarczego, a tym samym perspektywy dla zagranicznych inwestorów, rysują się pozytywnie. wejście do unii europejskiej i integracja z jej strukturami wymuszą niejako pozytywne zmiany. to z kolei w połączeniu z wielkością rynku sprawia, że zagraniczni inwestorzy, już dostrzegając przyszłe zmiany, coraz częściej analizują możliwości inwestowania w rumunii. literatura doing busienss 2008, world bank, washington 2008. dunning j., determinants of foreign direct investment: globalization induced changes and the role of fdi policies, background paper for the annual bank conference on development economics held in oslo, world bank, washington, d.c. 2002. górniewicz g., siemiątkowski p., wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, tnoik, toruń 2006. hellen j., warżała r., ocena wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na przekształcenia strukturalne w przemyśle polskim, [w:] bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, w. karaszewski (red.), wydawnictwo umk, toruń 2005. meyer k., estrin s., entry mode choice in emerging markets: greenfield, acquisition and brownfield, center for east european studies, copenhagen busienss school, working paper, no 18, copenhagen 1998. notatka informacyjna nr 4/2007 na temat napływu biz do rumunii w 2006 roku, http:// www.polonia.ro/pol/document.php?doc=43. nowe możliwości na wspólnym rynku – rumunia, http://www.euroinfo.org.pl/. paczyński w., bułgaria i rumunia w ue – spojrzenie na wybrane trendy makroekonomiczne, [w:] bułgaria i rumunia w unii europejskiej. szansa czy konkurencja dla polski?, „zeszyty bre banki – case” 2007, nr 88. sadowska-cieślak e., jak silną konkurencją dla polski w przyciąganiu zagranicznych inwestycji bezpośrednich stanowią bułgaria i rumunia?, [w:] bułgaria i rumunia w unii europejskiej. szansa czy konkurencja dla polski?, „zeszyty bre banki – case” 2007, nr 88. walewski m., bułgaria i rumunia: rynek pracy, edukacja i demografia – wybrane trendy, [w:] bułgaria i rumunia w unii europejskiej. szansa czy konkurencja dla polski?, „zeszyty bre banki – case” 2007, nr 88. 177skala, dynamika i struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych... wojciechowicz j., doing business w 2007 roku – bułgaria, rumunia czy polska? pytanie dla inwestorów, [w:] bułgaria i rumunia w unii europejskiej. szansa czy konkurencja dla polski?, „zeszyty bre banki – case” 2007, nr 88. word investment report 2007. transnational corporations, extractive industries and development, unctad, new york–geneva 2007. world investment report 1998. trends and determinants, united nations, new york–geneva 1998. world investment report 1999: foreign direct investment and the challenge of development, new york–geneva 1999. world investment report 2005. transnational corporations and the internationalization of r&d, new york–geneva 2005. world investment report 2006. fdi from developing and transition economies: implications for development, new york–geneva 2006. world investment report fdi policies for development: national and international perspectives, new york–geneva 2003. toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 piotr siemiątkowski sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej dwie dekady po przełomie transformacyjnym streszczenie w niniejszym opracowaniu porównano postępy, jakie poczyniły kraje europy środkowowschodniej w dwadzieścia lat po transformacji ustrojowej. analizie poddane zostały wybrane ekonomiczne aspekty funkcjonowania gospodarek, takich krajów byłego bloku wschodniego jak: polska, czechy, słowacja, litwa, łotwa, estonia, węgry, ukraina oraz białoruś. w artykule oprócz krajów, które wraz z polską weszły w 2004 roku do unii europejskiej uwzględniono, ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo, ukrainę i białoruś. włączenie ich do analizy w celach porównawczych wydaje się jak najbardziej zasadne, wybrały one bowiem odmienną od pozostałych ścieżkę rozwoju, już jako niepodległe kraje. słowa kluczowe: społeczeństwo informacyjne, transformacja, demografia, studenci, litwa, niemcy, polska, republika czeska, ukraina, the economic situation of polish and selected countries of central and eastern europe, two decades after the end of the transformation summary in the present study compared the progress made in the countries of central and eastern europe twenty years after the transition. the analysis have been selected economic aspects of the functioning of economies such former eastern bloc countries like poland, the czech republic, slovakia, lithuania, latvia, estonia, hungary, ukraine and belarus. the article in addition to countries, which together with the polish came in 2004 to the european union included, because of the immediate neighborhood, ukraine and belarus. their inclusion in doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.005 piotr siemiątkowski64 the analysis for comparative purposes seems to be the most appropriate, because they have chosen a different path from the rest of the development, as a sovereign country. keywords: information society, transformation, demography, students, lithuania, germany, poland, republic czech, ukraine 1. wstęp w ostatnich dwóch dekadach dokonał się na świecie historyczny postęp. jego skala zadziwiła największych optymistów. postęp ten dotknął niemal wszystkich dziedzin życia społecznego, politycznego, a przede wszystkim gospodarczego. przyczynił się do wyniesienia wielu krajów na szczyty rankingów ekonomicznych, za to inne skazał na gospodarczą wegetację. dzięki postępowi technologicznemu, telekomunikacyjnemu oraz procesom integracji politycznej świat stał się mniejszy. zniknęły bariery dzielące państwa, rynki oraz podmioty gospodarcze. coraz większa swoboda przepływu czynników produkcji doprowadziła do niespotykanej dotychczas ekspansji międzynarodowych korporacji, które niezależnie od miejsca lokalizacji produkują to samo, oferują to samo oraz współpracują z tymi samymi partnerami. wspomniane wyżej procesy zwykło nazywać się ogólnie globalizacją. ta rozprzestrzeniając się na cały glob przyczyniła się do zwiększenia tempa wzrostu gospodarki światowej, kilku skoków i przełomów technologicznych oraz zwielokrotnienia światowych rezerw gotówki (pieniądza). oprócz skutków pozytywnych występują niestety także negatywne następstwa globalizacji. marginalizacja regionów, czy wręcz całych krajów na arenie światowej sprawia na przykład, że pogłębiają się (i tak już przecież ogromne) dysproporcje pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi a krajami słabo rozwiniętymi ekonomicznie. w wyniku tego głód cierpią miliardy ludzi, inni w tym samym czasie marnują tony pożywienia. nadrzędność interesów korporacji transnarodowych nad interesami i dążeniami społeczeństw w obliczu dominującej siły ekonomicznej tych pierwszych powoduje, że wiele krajów traci wręcz nadzieję na wyjście z zacofania gospodarczego1. w powyższym świetle dołączenie polski do grona krajów, które niewątpliwie skorzystały na eksplozji globalizacji, właśnie w momencie je startu, niektórzy porównują z wygraną na loterii. godząc się lub nie na takie określenie należy zdawać sobie sprawę jeszcze z jednej istotnej kwestii. mianowicie, owa eksplozja globalizacji była możliwa między innymi dzięki polsce. to tutaj przecież zostały zapoczątkowane procesy politycznych i rynkowych przemian, które następnie rozszerzyły się na całą europę środkową i wschodnią (esw). upadek żela znej kurtyny sprawił, że czynniki produkcji mogły wreszcie płynąć nie napotykawszy większych trudności. dopiero wówczas globalizacja nabrała właściwej dynamiki. polska znalazła się w całym tym „zamieszaniu” na właściwym miejscu. można polemizować odnośnie tego czy w pełni wykorzystano szansę, jaka stanęła przed rzeczpospolitą w 1989 roku, jednak nie sposób zaprzeczyć, że państwo dokonało skoku cywilizacyjnego, z opóźnionego, słabo rozwiniętego, komunistycznego kraju do kraju o rynkowej gospodarce, radzącego sobie całkiem nieźle na tle globalnej konkurencji. celem niniejszego opracowania jest porównanie postępów, jakie poczyniły kraje esw w dwadzieścia lat po transformacji ustrojowej. analizie poddane zostały wybrane obszary 1 zob. a. muller, globalizacja mit czy rzeczywistość, [w:] globalizacja od a do z, narodowy bank polski, warszawa 2004, s.48 i n; m. gagacka, etyczna i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w dobie globalizacji, [w:] e. frejtag-mika (red.), teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, difin, warszawa 2006, s.235 i n. sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej... 65 gospodarek, takich krajów jak: polska, czechy, słowacja, litwa, łotwa, estonia, węgry, ukraina oraz białoruś. trzeba na wstępie zaznaczyć, że w przypadku tych ostatnich krajów może wystąpić problem z dostępnością oraz rzetelnością danych statystycznych. wydaje się jednak, że włączenie ich do analizy jest jak najbardziej zasadne, wybrały one bowiem odmienną od pozostałych ścieżkę rozwoju, już jako niepodległe kraje2. 2. zmiany sytuacji gospodarczej polski i krajów ościennych w świetle podstawowych danych makroekonomicznych w okresie transformacji ustrojowej jednym z najważniejszych mierników w ocenie rozmiarów oraz tempa wzrostu każdej gospodarki jest produkt krajowy brutto (pkb). pokazuje on łączną (zsumowaną) wartość produkcji wytworzonej w kraju w ciągu określonego czasu. jest to zatem syntetyczna miara, która może posłużyć jako podstawa porównań międzynarodowych3. biorąc pod uwagę pkb w niniejszej analizie uwzględniono nie nominalną wartość tego wskaźnika, a pkb per capita według parytetu siły nabywczej oraz odsetek średniej dla wszystkich krajów ue, jakim charakteryzuje się określona gospodarka. rysunek 1. pkb per capita według parytetu siły nabywczej w roku 2010 źródło: international monetary fund, world economic outlook database, october 2012. 2 zob. i por. v. bondarenko, competitiveness and innovativeness of the belarusian economy, [w:] e. teichmann (red.), region morza bałtyckiego i białoruś – czynniki konkurencyjności, szkoła główna handlowa w warszawie – oficyna wydawnicza, warszawa 2007, s.289 i n. 3 zob. i por. k. liuhto, v. kaartemo, enhancing regional competitiveness in poland, [w:] e. teichmann, op.cit., s. 188. piotr siemiątkowski66 produkt krajowy brutto per capita w badanych krajach ważony parytetem siły nabywczej zwiększył się znacząco po przełomie transformacyjnym. największą jego wartość na koniec 2010 roku zanotowały czechy – prawie 26 tysięcy usd. na drugim miejscu znalazła się słowacja z pkb per capita na poziomie nieco ponad 22 tysiące usd, a na trzecim polska – niespełna 19 tysięcy usd. najniższą wartość pkb per capita uzyskała na koniec 2010 roku ukraina – nieco ponad 6,6 tys. usd. w przypadku tego kraju poziom pkb per capita z okresu przed przełomem transformacyjnym został osiągnięty dopiero w 2004 roku. oznacza to, iż załamanie gospodarki po odzyskaniu niezależności było tutaj bardzo głębokie. jest to między innymi efekt szoku, wywołanego nagłym odłączeniem się ukrainy do rosji po latach ścisłej symbiozy. tabela 1. produkt narodowy brutto (w parytecie siły nabywczej) w latach 1995 i 2009 jako odsetek średniej dla ue27 1995 2009 2009–1995 czechy 73 82 9 estonia 36 64 28 łotwa 31 52 21 litwa 36 55 19 węgry 52 65 13 polska 43 61 18 słowacja 48 73 25 źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat; international monetary fund, world economic outlook database, october 2012. ogólnie można stwierdzić, iż badana wartość zwiększała się znacząco we wszystkich zawartych w zestawieniu krajach. największym udziałem w średniej unijnej charakteryzują się obecnie czechy. pkb liczony w parytecie siły nabywczej stanowi w tym kraju 82% średniej unijnej. na drugim miejscu jest słowacja z udziałem w średniej unijnej na poziomie 73%. najniższe udziały w średniej dla 27 krajów unii europejskiej posiadają łotwa – 52% oraz litwa – 55%. warto także wspomnieć, które kraje poczyniły największe postępy w podwyższaniu pkb w badanym okresie. godnym zaznaczenia jest fakt, iż wszystkie ujęte w zestawieniu kraje zwiększyły swój udział w średniej wartości dla całej ue w badanym okresie. na przestrzeni lat 1995–2009 największy wzrost udziału w średniej unijnej zanotowały estonia i słowacja. najmniejsze wzrosty udziałów w unijnej średniej pkb zanotowały na przestrzeni badanego okresu republika czeska oraz węgry. były to zmiany rzędu odpowiednio 9 i 13 punktów procentowych. polska w tym okresie zanotowała istotny wzrost udziału pkb w średniej dla 27 krajów członkowskich ue. udział ten zwiększył się z 43 do 61%. znaczący wzrost udziału pkb badanych krajów w średniej dla całej unii europejskiej oznacza, iż nastąpiło dynamiczne zwiększenie wartości wyprodukowanych towarów w gospodarce. po dziesięcioleciach permanentnych niedoborów towarów nastąpił wreszcie właściwy dla gospodarki rynkowej, dynamiczny przyrost masy wytwarzanych produktów. zapełniły się nie tylko półki sklepowe, ale także fabryczne magazyny, hurtownie czy inne składy towarów. sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej... 67 wspomniane wyżej procesy były możliwe dzięki wysokiej dynamice wzrostu gospodarczego. dynamika ta była różna zależnie od kraju. otwarcie i stopniowe umiędzynarodowienie gospodarek spowodowało, iż ich sytuacja wewnętrzna w dużej mierze uzależniła się od relacji na rynkach światowych. w związku z tym jeśli w gospodarce światowej zaistniał kryzys czy spowolnienie gospodarcze i krajach esw wyraźnie widać było tego skutki4. tabela 2. realne tempo wzrostu gospodarczego w latach 1995–2010 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 czechy : 4,0 -0,7 -0,8 1,3 3,6 2,5 1,9 estonia 2,8 5,7 11,7 6,7 -0,3 10,0 7,5 7,9 łotwa 0,5 3,6 8,3 4,8 3,3 6,9 8,0 6,5 litwa : 5,2 7,5 7,6 -1,1 3,3 6,7 6,9 węgry : 0,7 3,9 4,8 4,1 4,9 3,8 4,1 polska : 6,2 7,1 5,0 4,5 4,3 1,2 1,4 słowacja 7,9 6,9 4,4 4,4 0,0 1,4 3,5 4,6 białoruś -11,1 2,7 11,4 8,5 3,3 5,7 4,7 5,1 ukraina -12,1 -9,8 -3,2 -1,8 -0,2 5,9 9,2 5,2 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 czechy 3,6 4,5 6,3 6,8 6,1 2,5 -4,1 2,3 estonia 7,6 7,2 9,4 10,6 6,9 -5,1 -13,9 3,1 łotwa 7,2 8,7 10,6 12,2 10,0 -4,2 -18,0 -0,3 litwa 10,2 7,4 7,8 7,8 9,8 2,9 -14,7 1,3 węgry 4,0 4,5 3,2 3,6 0,8 0,8 -6,7 1,2 polska 3,9 5,3 3,6 6,2 6,8 5,1 1,7 3,8 słowacja 4,8 5,1 6,7 8,5 10,5 5,8 -4,8 4,0 białoruś 7,0 11,4 9,4 10,0 8,7 10,3 0,1 7,7 ukraina 9,5 12,1 3,0 7,4 7,6 2,3 -14,8 4,1 źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat; international monetary fund, world economic outlook database, october 2012. tempo wzrostu pkb było różnorodne, w zależności od kraju, jednak wszystkie gospodarki, z wyjątkiem polski zanotowały w latach 1995–2010 okresy, w których dynamika produkcji była ujemna. największy roczny spadek krajowej produkcji wystąpił w 2009 roku na łotwie – było to -18%. ogólnie należy podkreślić, iż rok 2009 był to najgorszy okres dla krajów regionu esw. wszystkie, z wyjątkiem polski, zanotowały poważne tąpnięcie w dynamice pkb. jak powszechnie wiadomo był to okres poważnego, światowego kryzysu finansowego, który głęboko dotknął także badane kraje. w dobie globalnych powiązań finansowych region 4 zob. b. fiedor, polski wzrost gospodarczy w kontekście współczesnych kontrowersji wokół teorii i polityki wzrostu, [w:] m. klamut, polityka ekonomiczna. współczesne wyzwania, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 2007, s. 35 i n. piotr siemiątkowski68 esw uznawany jest przez inwestorów za ryzykowny. w momencie wystąpienia zawirowań na rynkach finansowych inwestorzy automatycznie wycofują się do obszarów powszechnie uznawanych za stabilne i bezpieczne. kryzys finansowy wywołał wiele różnorodnych kłopotów w gospodarce światowej, która tak naprawdę nigdy już nie będzie taka sama5. do dnia dzisiejszego utrzymuje się w niej widoczna niepewność, która szczególnie dotkliwa wydaje się być dla krajów esw. poza tym kryzys pozostawił po sobie jeszcze inne problemy, mogące wywołać kolejne fale zawirowań, a nawet bankructwa całych gospodarek. powyższe problemy związane są z kłopotami budżetowymi. konieczność ratowania upadających instytucji finansowych, a także społeczne i polityczne naciski na utrzymanie przywilejów socjalnych oraz zwiększanie pozostałych wydatków budżetowych sprawiły, że wiele krajów boryka się obecnie z ciężką sytuacją swoich finansów publicznych6. wśród takich krajów znajdują się właściwie wszystkie omawiane gospodarki. skala kłopotów jest co prawda zróżnicowana, jednak nie ma gospodarki, która w latach 1995–2010 nie zanotowałby przynajmniej kilku lat z deficytem budżetowym. większość badanych krajów deficyt notowała każdego roku. tabela 3. saldo budżetu państwa jako procent pkb w latach 1995–2010 deficyt/pkb 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 czechy -13,4 -3,3 -3,8 -5,0 -3,7 -3,7 -5,6 -6,8 estonia 1,1 -0,3 2,2 -0,7 -3,5 -0,2 -0,1 0,3 łotwa -1,6 -0,4 1,5 0,0 -3,9 -2,8 -1,9 -2,3 litwa -1,5 -3,2 -11,7 -3,0 -2,8 -3,2 -3,6 -1,9 węgry -8,7 -4,4 -5,9 -7,8 -5,4 -3,0 -4,0 -8,9 polska -4,4 -4,9 -4,6 -4,3 -2,3 -3,0 -5,3 -5,0 słowacja -3,4 -9,9 -6,3 -5,3 -7,4 -12,3 -6,5 -8,2 białoruś -0,1 0,9 0,6 -0,6 -0,7 ukraina -5,5 -2,8 5,1 -3,3 -3,0 -1,8 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 czechy -6,6 -3,0 -3,6 -2,6 -0,7 -2,7 -5,9 -4,7 estonia 1,7 1,6 1,6 2,4 2,5 -2,8 -1,7 0,1 łotwa -1,6 -1,0 -0,4 -0,5 -0,3 -4,2 -9,7 -7,7 litwa -1,3 -1,5 -0,5 -0,4 -1,0 -3,3 -9,5 -7,1 węgry -7,2 -6,4 -7,9 -9,3 -5,0 -3,7 -4,5 -4,2 polska -6,2 -5,4 -4,1 -3,6 -1,9 -3,7 -7,3 -7,9 słowacja -2,8 -2,4 -2,8 -3,2 -1,8 -2,1 -8,0 -7,9 5 j.b.taylor, the financial crisis and the policy responses: an empirical analysis of what went wrong, “nber working paper series” 2009, s.22. 6 zob. d. hyman, public finance. a contemporary application of theory to policy, cengage learning, mason 2011, s.3. sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej... 69 tabela 3. cd. białoruś 2,5 1,5 1,9 1,2 1,5 1,9 -0,4 -4,3 ukraina 0,1 -3,5 -1,5 -0,7 -1,5 -2,6 -5,1 -4,1 źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat; international monetary fund, world economic outlook database, october 2012. skala deficytu budżetowego w zależności od kraju i zależnie od roku była różna. największy deficyt w stosunku do pkb zanotowały w 1995 roku czechy – było to -13,4% oraz w 2000 roku słowacja -12,3%. wydaje się, że najlepszą sytuację w powyższym zakresie posiadała estonia, która osiem lat z badanego okresu notowała nadwyżkę budżetową, a w pozostałych niewielki deficyt. w polsce sytuacja znacząco pogorszyła się w ostatnich dwóch latach. deficyt budżetowy przekroczył wówczas 7% pkb. sytuacja stała się o tyle poważna, iż narastające zadłużenie stworzyło niebezpieczeństwo przekroczenia zapisanego w ustawie zasadniczej progu ostrzegawczego (55% pkb), co oznaczałoby konieczność natychmiastowego równoważenia budżetu państwa. wiązałoby się to z cięciem wydatków takich jak np. pensje pracowników sfery budżetowej. z politycznego punktu widzenia oznaczałoby to przegraną każdej partii znajdującej się u władzy. w związku z powyższym warto zatem przyjrzeć się bliżej także rozmiarom długu publicznego. najczęściej stosowanym miernikiem pozwalającym porównać realnie sytuację w tym zakresie w różnych gospodarkach jest stosunek długu publicznego do pkb7. rozpiętość pomiędzy najmniejszym a największym wskaźnikiem w badanych krajach jest znacząca. tabela 4. rozmiary długu publicznego w stosunku do pkb w latach 1995–2010 w wybranych krajach dług publiczny/pkb 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 czechy 14,6 12,5 13,1 15,0 16,4 18,5 24,9 28,2 estonia 8,2 7,6 7,0 6,0 6,5 5,1 4,8 5,7 łotwa 15,1 13,9 11,1 9,6 12,5 12,3 14,0 13,5 litwa 11,5 13,8 15,4 16,5 22,7 23,7 23,1 22,3 węgry 85,4 71,4 62,0 59,9 59,8 54,9 52,0 55,6 polska 49,0 43,4 42,9 38,9 39,6 36,8 37,6 42,2 słowacja 22,1 31,1 33,8 34,5 47,9 50,3 48,9 43,4 białoruś ukraina 30,0 48,1 61,0 45,3 36,5 33,5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 czechy 29,8 30,1 29,7 29,4 29,0 30,0 35,3 38,5 estonia 5,6 5,0 4,6 4,4 3,7 4,6 7,2 6,6 7 g.górniewicz, dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy, oficyna wydawnicza mirosław wrocławski, bydgoszcz 2012, s.15 i n; p. siemiątkowski, e. jankowska, financial dependence of the piigs countries, “journal of world economic research” 2013, vol. 2, no. 5, s. 89 i n. piotr siemiątkowski70 tabela 4. cd. łotwa 14,6 14,9 12,4 10,7 9,0 19,7 36,7 44,7 litwa 21,1 19,4 18,4 18,0 16,9 15,6 29,5 38,2 węgry 58,3 59,1 61,8 65,7 66,1 72,3 78,4 80,2 polska 47,1 45,7 47,1 47,7 45,0 47,1 50,9 55,0 słowacja 42,4 41,5 34,2 30,5 29,6 27,8 35,4 41,0 białoruś 9,5 8,4 11,1 18,3 21,5 34,7 39,5 ukraina 29,4 24,7 17,7 14,8 12,3 20,5 35,4 40,5 źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat; international monetary fund, world econoimic outlook database, october 2012. generalnie co do tendencji ogólnych można powiedzieć, iż widoczne są we wszystkich krajach w badanym okresie działania zmierzające do ograniczenia rozmiarów długu publicznego. w wielu przypadkach nawet to się udawało na krótką metę, jednak biorąc pod uwagę dłuższą perspektywę trzeba stwierdzić, iż większości badanych państw nie udało się uzyskać równowagi finansów publicznych, czy choćby zahamować ekspansji długu. im bliżej czasów obecnych tym ogólnie mówiąc gorzej. wydaje się, że w najkorzystniejszej sytuacji w zakresie długu publicznego wśród badanych krajów znajduje się obecnie estonia. zadłużenie kształtuje się tutaj na poziomie około 6,6% pkb. należy przy tym podkreślić, iż w 2010 roku w stosunku do roku 2009 estonii udało się zmniejszyć poziom długu publicznego w stosunku do pkb (z 7,2%). wydaje się także, że we względnie dobrej sytuacji w badanym zakresie znajdowały się republika czeska, litwa oraz białoruś, w których poziom długu publicznego nie przekraczał 40% pkb. w nieco gorszej sytuacji znajdują się słowacja, łotwa i ukraina, w których zadłużenie nieco tylko przekracza 40% pkb. w najgorszej spośród badanych krajów sytuacji w zakresie relacji długu publicznego do pkb znajdują się polska i węgry. w tym pierwszym przypadku w 2010 roku badany wskaźnik ukształtował się na poziomie 55%. znacznie gorsza sytuacja była na węgrzech, gdzie nadmierne rozluźnienie polityki fiskalnej doprowadziło do wzrostu długu publicznego do poziomu ponad 80% pkb w 2010 roku. spotkało się to zresztą z falą protestów społecznych i doprowadziło do poważnych zmian na scenie politycznej. tabela 5. stopa inflacji w wybranych krajach w latach 1995–2010 inflacja 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 czechy : : 8,0 9,7 1,8 3,9 4,5 1,4 estonia : : 9,3 8,8 3,1 3,9 5,6 3,6 łotwa : : 8,1 4,3 2,1 2,6 2,5 2,0 litwa : : 10,3 5,4 1,5 1,1 1,6 0,3 węgry : : 18,5i 14,2i 10,0i 10,0i 9,1i 5,2 polska : : 15,0ei 11,8ei 7,2ei 10,1 5,3 1,9 słowacja : : 6,0 6,7 10,4 12,2 7,2 3,5 sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej... 71 tabela 5. cd. białoruś 709,3 52,7 63,8 73,0 293,7 168,6 61,1 42,6 ukraina 376,7 80,2 15,9 10,6 22,7 28,2 11,9 0,7 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 czechy -0,1 2,6 1,6 2,1 3,0 6,3 0,6 1,2 estonia 1,4 3,0 4,1 4,4 6,7 10,6 0,2 2,7 łotwa 2,9 6,2 6,9 6,6 10,1 15,3 3,3 -1,2 litwa -1,1 1,2 2,7 3,8 5,8 11,1 4,2 1,2 węgry 4,7 6,8 3,5 4,0 7,9 6,0 4,0 4,7 polska 0,7 3,6 2,2 1,3 2,6 4,2 4,0 2,7 słowacja 8,4 7,5 2,8 4,3 1,9 3,9 0,9 0,7 białoruś 28,4 18,1 10,3 7,0 8,4 14,8 12,9 7,7 ukraina 5,2 9,0 13,5 9,1 12,8 25,2 15,9 9,4 źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat; international monetary fund, world econotmic outlook database, october 2012. kolejnym istotnym parametrem, świadczącym o kondycji gospodarki jest stabilna i niska stopa inflacji. analiza danych zawartych w tabeli nr 5 wyraźnie pokazuje różnice pomiędzy krajami, które wstąpiły do unii europejskiej, a tymi, które nie weszły do wspólnoty. sytuacja w zakresie inflacji na ukrainie i białorusi była w badanym okresie wyraźnie gorsza i mniej stabilna aniżeli w pozostałych, badanych krajach. trzeba podkreślić, iż ukraina i białoruś znacznie później niż pozostałe kraje zwalczyły hiperinflację. jeszcze pod koniec lata 90-tych xx wieku na białorusi notowano inflację rzędu prawie 170% rocznie. także w drugiej części badanego okresu (2003–2010) nierzadkie były przypadki kilkunasto czy nawet kilkudziesięcioprocentowych stóp inflacji (np. w 2008 roku na ukrainie ponad 25%). trzeba przyznać, że w tym zakresie większość badanych krajów ue radzi sobie dość dobrze. po przejściowych kłopotach w pierwszej fazie badanego okresu (1997–2001) większość krajów utrzymuje inflację na stosunkowo niskim poziomie. oczywiście bywają lata, gdzie pojawiają się przejściowe problemy, jednak wydaje się, że w żadnym kraju sytuacja nie wymknęła się spod kontroli. w najgorszej sytuacji (spośród obecnych członków ue) znajdowały się węgry i polska w latach 1997–2000. kraje te najdotkliwiej odczuły tzw. szok transformacyjny w obszarze inflacji, która we wspomnianym okresie kształtowała się tutaj na stosunkowo wysokim poziomie: od 10 do 18,5%. w kolejnych latach udało się jednak zdławić problem i utrzymać względnie niską stopę wzrostu ogólnego poziomu cen. w drugiej części badanego okresu (2002–2010) największe, aczkolwiek przejściowe kłopoty z inflacją miały kraje bałtyckie. pierwsze oznaki problemów pojawiły się w 2007 roku na łotwie. wówczas roczne tempo wzrostu ogólnego poziomu cen przekroczyło tam 10%. w następnym roku we wszystkich trzech gospodarkach bałtyckich powtórzyła się podobna sytuacja, przy czym na łotwie badany wskaźnik wyniósł wówczas już ponad 15%. zacieśnienie polityki monetarnej przyniosło efekty już w kolejnym – 2009 roku. ceny zostały ustabilizowane, a w 2010 roku na łotwie pojawiła się nawet deflacja. piotr siemiątkowski72 podsumowując na koniec 2010 roku sytuacja w zakresie inflacji wydaje się w badanych krajach stabilna. stopa wzrostu ogólnego poziomu cen w większości krajów nie przekracza 3%. jedynie na węgrzech jest nieco wyższa – 4,7%. na ukrainie i białorusi natomiast nie należy się raczej spodziewać szybkiej poprawy sytuacji w tym zakresie. doraźne działania władz, zmierzające do poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej, poprzez emisję pieniądza powodują wyłącznie wzrost stopy inflacji. tabela 6. stopa bezrobocia w wybranych krajach europy środkowej i wschodniej w latach 1995–2010 (w %) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 czechy : : : 6,4 8,6 8,7 8 7,3 estonia : : : : : 13,6 12,6 10,3 łotwa : : : 14,3 14 13,7 12,9 12,2 litwa : : : 13,2 13,7 16,4 16,5 13,5 węgry : 9,6 9 8,4 6,9 6,4 5,7 5,8 polska : : 10,9 10,2 13,4 16,1 18,3 20 słowacja : : : 12,6 16,4 18,8 19,3 18,7 białoruś 2,9 4,0 2,8 2,3 2,1 2,1 2,3 2,9 ukraina 14,8 10,0 9,8 11,3 11,9 11,5 10,8 9,6 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 czechy 7,8 8,3 7,9 7,2 5,3 4,4 6,7 7,3 estonia 10 9,7 7,9 5,9 4,7 5,5 13,8 16,9 łotwa 10,5 10,4 8,9 6,8 6 7,5 17,1 18,7 litwa 12,5 11,4 8,3 5,6 4,3 5,8 13,7 17,8 węgry 5,9 6,1 7,2 7,5 7,4 7,8 10 11,2 polska 19,7 19 17,8 13,9 9,6 7,1 8,2 9,6 słowacja 17,6 18,2 16,3 13,4 11,1 9,5 12 14,4 białoruś 3,1 1,9 1,5 1,2 1,0 0,8 0,9 0,7 ukraina 9,1 8,6 7,2 6,8 6,6 6,4 8,8 8,1 źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat; international monetary fund, world econoimic outlook database, october 2012. dla pełniejszego obrazu stanu gospodarek badanego regionu należy także przedstawić sytuację na ich rynkach pracy. ta zaś nie była zbyt optymistyczna. co więcej analizując dane odnośnie stopy bezrobocia można odnieść wrażenie, iż sytuacja na rynkach pracy badanych krajów pogorszyła się. obecnie z wyjątkiem dwóch krajów ue (czech i polski) oraz ukrainy i białorusi stopa bezrobocia jest dwucyfrowa. w zasadzie analizę rynku pracy należałoby przeprowadzić dla każdego kraju oddzielnie, ponieważ wskazanie ogólnych tendencji dla wszystkich krajów jest niemożliwe. może z wyjątkiem zmian w latach 2008–2010, kiedy we wszystkich krajach sytuacja ulegała stopniowemu pogorszeniu. w przypadku krajów bałtyckich pogorszenie to było wręcz skokowe. na sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej... 73 przykład w estonii stopa bezrobocia wzrosła z 5,5% w 2008 do prawie 17% w 2010. na łotwie stopa bezrobocia na koniec 2010 roku wyniosła 18,7%, a na litwie 17,8%. można zatem powiedzieć, iż kraje bałtyckie są obecnie w najgorszej sytuacji, jeśli chodzi o rynek pracy. warto wskazać także pewne sukcesy w zwalczaniu bezrobocia. największe wśród badanych krajów zapisać można na konto polski8. udało się tutaj zredukować stopę bezrobocia z 20% w 2002 roku do 7,1% w roku 2009. w dużej mierze efekt ten osiągnięto dzięki otwieraniu zachodnich rynków pracy dla pracowników z krajów nowoprzyjętych, jednak znaczący udział w tych sukcesach posiadają także dobre warunki w zakresie wzrostu gospodarczego w polsce. należy przypomnieć, że w badanym okresie ani razu nie zanotowano tutaj typowej recesji, a w wielu latach wzrost gospodarczy postępował bardzo dynamicznie. nie mogło to nie przełożyć się na większe zatrudnienie w gospodarce. należy także podkreślić niską oficjalną stopę bezrobocia na białorusi, nie przekraczającą 4% (w ostatnich latach nawet poniżej 1%). oczywiście białoruś jako kraj o ustroju socjalistycznym boryka się zapewne z problemem bezrobocia ukrytego, jednak oficjalne statystyki tego nie pokazują9. istotny wpływ na rynek pracy posiadają regulacje prawne odnośnie tego rynku. jedną z nich jest poziom tzw. płacy minimalnej. w tym zakresie występują w badanych krajach znaczące różnice. rozpiętość pomiędzy najniższym a najwyższym poziomem wspomnianego parametru wynosi obecnie prawie 117 eur na miesiąc. najwyższa płaca minimalna obowiązuje obecnie w polsce a najniższa na litwie. rysunek 2. wysokość płacy minimalnej w eur na miesiąc w 2011 roku źródło: opracowanie własne na podstawie danych eurostat. 8 zob. m. bojar, metody zwalczania bezrobocia w polsce – przykład regionu lubelskiego [w:] e. frejtag-mika, op.cit., s. 211 i n. 9 zob. i por., i. yafimenka, innovative development of labour market in the republic of belarus as a factor of strengthening the competitiveness of the state [w:] e. teichmann, op.cit., s.337 i n. piotr siemiątkowski74 na początku badanego okresu, tj. w roku 1999 rozpiętość pomiędzy najwyższym a najniższym poziomem płacy minimalnej wynosiła nieco ponad 89,5 eur. można na tej podstawie wnioskować, że nierównomierny rozwój gospodarczy przełożył się na rynek pracy pogłębiając dysproporcje, które już wcześniej obserwowano. z drugiej strony może to także oznaczać, iż siła związków zawodowych, które zabiegają o podwyższenie płac minimalnych jest w niektórych krajach znacząco większa niż w innych. na przykład na litwie czy w estonii w ciągu ostatnich czterech lat wysokość płacy minimalnej nie zmieniła się, podczas gdy przykładowo na słowacji wzrosła o prawie 80 euro. 3. zakończenie w niniejszym opracowaniu dokonano charakterystyki gospodarek polski i krajów sąsiednich przez pryzmat wybranych danych makroekonomicznych. kluczowe parametry rachunku dochodu narodowego pokazują zmiany w poziomie produkcji oraz siłę nabywczą poszczególnych społeczeństw. jednocześnie należy stwierdzić, że kraje, które w na przełomie lat 80tych i 90-tych poprzedniego wieku dokonały przełomów transformacyjnych nadal znacząco odbiegają poziomem pkb per capita od najlepiej rozwiniętych krajów ue. całkowite lub częściowe uporanie się z problemami okresu transformacji (inflacja, bezrobocie) nie oznacza, że nie pojawiają się nowe wyzwania. istotnym zagrożeniem, nie tylko dla krajów byłego bloku wschodniego, są rozrastające się kłopoty z utrzymaniem równowagi budżetowej, a przez to ze zwiększaniem się poziomu długu publicznego. na szczególną uwagę zasługują tu białoruś i ukraina. trzeba jednoznacznie stwierdzić, iż bez ustanowienia zdrowych, rynkowych zasad ekonomicznych szansa na szybki rozwój gospodarki jest znikoma, a w przypadku białorusi wręcz niemożliwa. również pozostałe kraje regionu powinny zintensyfikować działania na rzecz utrwalenia rynkowych reguł konkurencji, tak aby przedsiębiorstwa (szczególnie małe i średnie) będące szkieletem gospodarki i tworzące większość produktu krajowego brutto zyskały możliwości szybkiego, zrównoważonego rozwoju oraz nieskrępowaną swobodę działalności gospodarczej. literatura bojar m., metody zwalczania bezrobocia w polsce – przykład regionu lubelskiego, [w:] e. frejtag-mika (red.), teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, difin, warszawa 2006. bondarenko v., competitiveness and innovativeness of the belarusian economy, [w:] e. teichmann (red.), region morza bałtyckiego i białoruś – czynniki konkurencyjności, szkoła główna handlowa w warszawie – oficyna wydawnicza, warszawa 2007. eurostat database, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_ database, (29.10.2012). fiedor b., polski wzrost gospodarczy w kontekście współczesnych kontrowersji wokół teorii i polityki wzrostu, [w:] m. klamut, polityka ekonomiczna. współczesne wyzwania, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 2007. sytuacja gospodarcza polski i wybranych krajów europy środkowowschodniej... 75 gagacka m., etyczna i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w dobie globalizacji, [w:] e. frejtag-mika (red.), teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, difin, warszawa 2006. górniewicz g., dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy, oficyna wydawnicza mirosław wrocławski, bydgoszcz 2012. hyman d., public finance. a contemporary application of theory to policy, cengage learning, mason 2011. international monetary fund, world economic outlook database. liuhto k., kaartemo v., enhancing regional competitiveness in poland, [w:] e. teichmann (red.), region morza bałtyckiego i białoruś – czynniki konkurencyjności, szkoła główna handlowa w warszawie – oficyna wydawnicza, warszawa 2007. muller a., globalizacja mit czy rzeczywistość, [w:] globalizacja od a do z, narodowy bank polski, warszawa 2004. siemiątkowski p., jankowska e., financial dependence of the piigs countries, „journal of world economic research” 2013, vol. 2, no. 5. taylor j.b., the financial crisis and the policy responses: an empirical analysis of what went wrong, „nber working paper series” 2009. yafimenka i., innovative development of labour market in the republic of belarus as a factor of strengthening the competitiveness of the state, [w:] e. teichmann (red.), region morza bałtyckiego i białoruś – czynniki konkurencyjności, szkoła główna handlowa w warszawie – oficyna wydawnicza, warszawa 2007. torun international studies no. 1 (7) 2014 barbara pietrzyk-tobiasz*1 0000-0002-7280-0037 trademark as a branding tool for third generation university abstract purpose: an overview of how trademarks are used to brand universities and an analysis of global trends in this area. methodology: the methodology of the article is based on the core method used in legal sciences, which is the legal-dogmatic method. in addition, an analysis of the literature on the subject was carried out. furthermore, within the framework of the article, data on registered trademarks in the databases of intellectual property offices were used. findings: the use of trademarks as part of a university’s branding and identity is becoming a global trend. an increasing number of universities are choosing to protect their trademarks also within regional and international systems. the use of trademarks is part of the third-generation university model as one focused on communication and cooperation with the socio-economic environment. originality/value: the article refers to the realisation by trademarks their functions in the activities of entities that are not directly aimed at generating profit. it attempts to show the relationship between the change in the operating model of universities and the use of distinctive signs in communication with the socio-economic environment. keywords: trademark, branding, third generation university 1. introduction over the years, the role of the university in society and market turnover has been changing. universities today develop their educational offer and research activities, seek contact with industry, business and society in general, and are open to implementing solutions developed by researchers. thus, they have become third-generation universities. in order to fulfil these goals, they use a number of different possibilities to make their offer as attractive as possible * maria curie-skłodowska university (poland), e-mail: bpietrzyk29@gmail.com 2023, no. 1 (17), pp. 77–86 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.006 https://orcid.org/0000-0002-7280-0037 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.006 barbara pietrzyk-tobiasz78 and to reach their potential audience with it. amongst the forms of such communication are trademarks, which are carriers of the information encoded in them and which allow their owners to define their market identity. (pietrzyk-tobiasz, 2022). the purpose of this article is to discuss the relationship between the change in operating model of universities and the use of distinctive marks in communication with the socio-economic environment. it also aims to identify trends in this area. 2. literature review 2.1. trademark regulations a trademark is one of the objects of industrial property. currently, the institution of trademarks is characterised by a multiplicity of protection systems. these include national systems, regional systems (in particular the eu system of trademark protection) and the international system. these systems attach certain rights to the fact of registration. however, this does not exclude the protection of unregistered signs, e.g. under unfair competition law or common law (in us) (kozak, 2016, blakenship, 2001). the principal international legal act in the field of trademarks is the paris convention for the protection of industrial property (błeszyński, 2007). the other important regulation in this sphere is the madrid agreement signed in 1891, which is a special agreement within the terms of the convention (ladas, 1966). this agreement, along with its protocol of 27 june 1989, form the basis of the so-called madrid system. currently, 114 countries are members of the madrid union. the fundamental acts regulating trademarks also include agreement on trade-related aspects of intellectual property rights (trips). these normative acts set global standards for trademark protection. in relation to european regulations, the legal acts in force in the european union play an important role. these acts refer, on the one hand, to the internal systems of protection of trademarks of the member states, ensuring harmonisation of these regulations and introducing uniform standards of protection. on the other hand, there are also the acts that establish the registration system of european union trademark, which is a system with territorial scope covering all the eu countries. the system is maintained on the basis of regulation (eu) 2017/1001 of the european parliament and of the council of 14 june 2017 on the european union trade mark. it is autonomous and separate from the national protection regime of trademarks registered by the intellectual property offices of the member states. european union trademarks are registered by european union intellectual property office (euipo). 2.2. legal definitions of a trademark and its consequences the legal definitions of a trademark in force in the various legal orders make it clear that the key attribute of a trade mark is its ability to distinguish. it determines the possibility of granting legal protection to the mark. (article 15 p. 1 of trips, article 4 of regulation 2017/1001, article 3 of directive (eu) 2015/2436, the federal lanham act in force in the united states). consequently, the primary function of a trademark is indicating origin, also known as the distinctive function (promińska, 1994, wojcieszko-głuszko, 2017). the main purpose trade mark as a branding tool for third generation university 79 of using trademarks is to identify and individualise goods or services. therefore, the distinctive function is said to be primary, and the other functions are derived from it (calboli & ginsburg, 2020). other traditionally mentioned functions of trademarks include advertising function, qualitative function, guarantee function and customer attraction function (koczanowski, 2008). however, it must not be forgotten that the realisation of these functions takes place within the framework of socio-economic turnover. after all, apart from the fact that a trademark is a legal institution, it also constitutes an economic and social phenomenon. it is as well a communication tool (dreshacer, 1992). anyway, the registration of a sign as a trademark does not condition its existence, but only results in the granting of legal protection. the most accurate description of trademark meaning is provided by r. skubisz, who points out that it lies in the uniform relationship between the sign and the product, reflected in the human consciousness, which includes all the associations of a given product, distinguished on the basis of the criterion of its origin (skubisz, 2017). a trade mark involves a complex reality in which associations, perceptions, evaluations relating to a good or service are concentrated. therefore, the trademark does not only convey information about the goods and services, but it is also capable of conveying very compound messages to consumers, often with an emotional basis. in this way, the ‘product’ purchased ceases to be merely an element of everyday life and becomes part of our identity (homeyer, 1870). it should be noted that the definitions given above do not restrict the circle of entities that can register a trademark to entrepreneurs only. some can be observed under the provisions of lanham act. article 15 u.s.c. § 1127 of the aforementioned act exposes the obligation to use the sign, which must be combined with the applicant remaining in bona fide and with an intention directed at using the sign in commerce. it may therefore be pointed out that trademarks can be (and are) registered by various entities, including universities, and serve as a tool of their identification in socio-economic turnover, as well as becoming part of the university brand. 2.3. the branding approach and the role of the university 2.3.1. the trade mark as a component of the university brand branding as an economic concept that covers a set of activities and objects used to create a market image, including individualising signs led by trademarks. (dębski, 2009, hoang tien et al., 2019, american marketing association dictionary). it is sometimes called the “dna of the company” (anisimova, 2014). branding, including the use of trademarks, is also a form of management strategy (konopka, 2021). m. lindström, describing the impact of branding as an economic phenomenon, notes that marketers, through various strategies, aim to create a certain ‘loyalty’ of customers to the brand (lindström, 2009). the loyalty mentioned by lindström is the result of proper management of potential and brand management, which is defined as the process of creating a relationship or a connection between a company’s products and a sensory awareness of its customers about the goal of making a difference in compete and build customer loyalty (hislop, 2001). nowadays, a huge emphasis has been placed precisely on branding, which is becoming increasingly difficult in a material goods-saturated consumer society. barbara pietrzyk-tobiasz80 2.3.2. changing role of the university the literature on the subject distinguishes three generations – models of how universities function. the first of these is the medieval model (1st generation), the second is the humboldtian model (wissema, 2009). in contrast, today we speak of an entrepreneurial university whose task – beyond the traditional pursuit of truth – is to generate added value for the economy and society (makieła, 2017). this concept was formed in the 1990s (poznański, 2020). the servitude of science to society and its impact on the socio-economic environment is therefore emphasised. the change on an ideological level is followed by a change in the real functioning of universities and other research units, which is becoming oriented towards cooperation with business and industry. 2.4 trade mark protection by universities in practice 2.4.1. united states the forerunner in the protection of the university’s visual identity, including trademarks, is the united states. this practice has been evident in principle since the 1970s. it is said that the first trademark registration applied for by a university was in 1971 in favour of the university of houston (rooksby, 2014). one of the most active universities in the world in terms of image protection is harvard university. harvard university, for example, has adopted a special trademark program. the program aims to protect and license harvard’s trademarks throughout the world. what is more harvard university has over 100 registered trademarks under the lanham act in the united states patent and trademark office (uspto). these include word marks, figurative marks, as well as word and figurative marks. they contain not only the name and logo of the university, but also the names of journals, a hotel, and other signs referring to ongoing projects (trademark notice, https://trademark.harvard.edu/pages/trademark-notice). moreover, harvard does not limit protection of its marks only to the united states under the national system. it also protects its trademarks in the european union by registering its marks as eu trademarks (e.g. harvard word mark – eutm-000360099). it also registers internationally. apart from harvard, universities in the united states protect their marks not only under the national system, but also under the eu system. this is practised, among others, by: university of washington, university of north carolina, louisiana state university, university of georgia, university of oklahoma, university of miami, new york university, university of the sciences in philadelphia, university of phoenix, texas a & m university, university of florida, webster university, the university of cincinnati, university of alaska, the university of mississippi, university of illinois. international registrations are also not uncommon – made, for example, by the rockefeller university, university of chicago, state university of new york, the university of new mexico, arizona state university, regent university, concordia university, michigan state university (data from euipo database – esearch plus). trade mark as a branding tool for third generation university 81 2.4.2. poland also in poland, the number of higher education institutions that formally regulate the use and protection of their visual identity, including registered trademarks, is increasing (rutkowska-sowa, 2018). trademarks have been registered at the polish patent office by, among others, the jagiellonian university, maria curie-skłodowska university, university of warsaw, medical university of warsaw, nicolaus copernicus university in toruń, gdańsk university of technology, lodz university of technology, kielce university of technology, lublin university of technology, warsaw university of technology, rzeszow university of technology (wyszukiwarka znaków towarowych urzędu patentowego rp, https://ewyszukiwarka.pue. uprp.gov.pl/search/simple-search). polish universities also benefit from the eu system. trademarks registered with the euipo include: lazarski university (eutm-011363918), university of warsaw (e.g. eutm011615226), medical university of gdansk (e.g. eutm-014644645), wroclaw university of science and technology 015657158, poznań university of economics and business (eutm-018074545), jagiellonian university (eutm-008421901, university of lodz (eutm-017220195, rzeszow university of technology (eutm-013614458). in some higher education institutions, in addition to visual identity books, which regulate the technical manner of using university-owned signs, regulations are adopted for providing access to trademarks. such a solution was adopted, for example, at the jagiellonian university (zarządzenie nr 37 rektora uniwersytetu jagiellońskiego z 2 czerwca 2016 roku w sprawie wprowadzenia regulaminu udostępniania podmiotom zewnętrznym znaków towarowych uniwersytetu jagiellońskiego oraz zgłaszania nowych znaków towarowych uniwersytetu jagiellońskiego przez jednostkę organizacyjną uj). 2.4.3. other countries universities in other countries also protect their trademarks. trade marks have been registered at the euipo, for example, by universities in: the united kingdom (e.g. the university of birmingham, university of cambridge, university of gloucestershire); spain (e.g. university of navarra, university of cantabria); denmark (e.g. university of copenhagen); austria (medical university of vienna); saudi arabia (king abdullah university of science and technology); italy (e.g. bocconi university, university of brescia, rome university of fine arts italy); sweden (e.g. lund university, malmo university,); germany (e.g. folkwang university of the arts, frankfurt university of applied sciences); czech republic (e.g. czech republic metropolitan university prague); china (hong kong – e.g. city university of hong kong); luxembourg (university of luxembourg); malta (university of malta); finland (e.g. university of turku); belgium (e.g. hasselt university); croatia (university of zagreb); united arab emirates (e.g. khalifa university of science and technology); bulgaria (e.g. trakia university stara zagora); greece (e.g. university of thessaly); israel (the hebrew university of jerusalem); hungary (university of tokaj, university of miskolc) (data from euipo database – esearch plus). international registrations have also been made, for example, by: university of oxford (uk), university of cambridge (uk), university of york (uk), university of limerick (ireland), tsinghua university (china), nanjing university (china), the university of melbourne (australia), monash university (australia), federation university australia barbara pietrzyk-tobiasz82 (australia), the university of sydney (australia), university of zurich (switzerland), nazarbayev university (republic of kazakhstan), catholic university of leuven (belgium), heidelberg university (germany), tampere university (finland) (data from tmview database). 3. methodology the primary method used in the article is the legal-dogmatic method, which has been used to analyse legal provisions. the study is supplemented by a comparative analysis of solutions in force in the european union and the united states. in addition, the article contains an overview of the literature on the subject. furthermore, information on registered trademarks found in databases such as esearch plus, tm view or the trademark registers of individual countries was used. particular reference is made to registration practice in the united states because of the significant number of entities protecting marks and the scale of that protection. specific reference is also made to the eu system for registering trademarks, given that it is the most developed regional system. 4. results and discussion 4.1. the trade mark as a tool for realising the idea of the entrepreneurial university trademarks are primarily associated with private entrepreneurs offering their goods or services on the market. currently, however, the circle of entities using trademarks in their activities is much broader. it also extends to entities whose main purpose is not exclusively profit-making, including universities. the fact that trademarks are used corresponds to the assumptions of a third-generation university, which is oriented towards interaction with society and market participants, including other universities, entrepreneurs, corporations, local government organisations. the addressee of the communication of trademarks registered in favour of the university is at the same time society as such, including members of the academic community of the given institution, as well as business entities and other organisations operating in the market. by registering trademarks, universities and other academic units become firstly participants in the market game and secondly active participants in society. as a result, they function as a potential partner for private sector entities in the marketplace. by protecting and building its brand (including trademarks), a higher education institution does not only want to differentiate its activities from those of other higher education institutions (realising a distinctive function), but also to convey information about prestige and encourage customers to its offer (realising an advertising function, attracting clientele, etc.). in this way, the university’s offer becomes a kind of “product for sale”, and the university itself begins to compete with other universities, thus becoming similar to companies competing on the market (konopka & goszczyński, 2017). it is crucial to note that, in the case of a university, a trademark essentially impacts in two spheres. the first sphere is the core mission of the university – educational and research activities. the second one is purely commercial – the goods and services offered which are different from those falling within the first sphere. trade mark as a branding tool for third generation university 83 such a change in the perception and functioning of the university brings with it an appropriate implementation of marketing strategies, including brand management strategies. the implementation of these strategies allows a skilful use of the available potential of the entity. these strategies are not just about registering trademarks, but about the whole process of deciding which trademarks to register and what scope of protection (national, eu or international) will allow the goals to be achieved. the broader the scope of protection, the greater the university’s emphasis on protecting its brand. using the example of the previously indicated registered marks, it can be seen that the world’s leading universities are seeking the broadest possible protection. it can be presumed that the purpose of protection with a wider territorial scope than the country in question is the desire to make a strong presence in the international scientific community and thus expand their activities. the way to implement the chosen strategy can be comprehensive trademark protection programmes belonging to universities (bell & martin, 1983–1984). these programmes guarantee universities the protection of their signs. they define how the marks are used by third parties – counterparties, as well as students, doctoral students and university employees. the solutions adopted at harvard can serve as a model here. clear rules for the sharing of trademarks and use by others promote uniformity and consistency in the use of trademarks belonging to a university in the marketplace. 4.2. building a university’s identity through trademarks beyond mere communication with the public, universities establish their identity in the market through trademarks. thus, they perform another function of a trademark, which is identity creation. building identity takes place, on the one hand, at the owner of the trademark – in this case the university. university “encodes” a series of information about the type of activity conducted, its nature, etc. in the trademark. on the other hand, identity building takes place at the recipients of the activity or goods. as a. kozłowska points out, we choose a given product in order to build, maintain or change our own identity. (kozłowska, 2012). we repeatedly observe students using merchandise signed with the logo of the university they are studying at in their everyday life. the marks that accompany their day-to-day activities frequently bring together numerous positive experiences associated with the university. in this way, they mark their belonging to the particular community that the university creates. skilful brand management, including the implementation of the practice of registering trademarks, therefore increases the recognition of the university nationally and sometimes internationally. this approach engages members of the university community in the process of branding the university. this shows that a university is not just a building or an institution, but the people who create it. conclusions the number of registered trademarks makes it possible to conclude that their protection is becoming an international standard among universities. this practice is most established in the united states, but other countries are also following in the footsteps of us universities. gradually, universities are beginning to take an interest not only in registration under national systems but are also seeking to secure protection for marks with wider territorial coverage. barbara pietrzyk-tobiasz84 the practice of registering trademarks also allows us to conclude that trademarks in the current reality function as an element of building the identity of the university, as well as a means of communication with the socio-economic environment. investing in and using trademarks in the university’s activities is valuable because trademarks currently refer to very complex realities. they do not only serve to distinguish the activities of one university from another. on one hand, they inform the environment about the university’s activities and offerings. on the other hand, they are able to create positive associations and evoke pleasant experiences in the minds of the addressees, thus fulfilling, among other things, the function of advertising and attracting customers. they also perform an identity-building function among a wide range of addressees, in particular members of the academic community of a given institution. through this measure, therefore, the identity of the university in today’s world is also changing. references agreement on trade-related aspects of intellectual property rights (trips) of 22 december 1994 (oj eu l 336/214). american marketing association. american marketing association dictionary. https://www. ama.org/resources/pages/dictionary.aspx?dletter=b anisimova, t. (2014). benchmarking desired corporate brand image in relation to stakeholders: a managerial perspective. qualitative market research: an international journal, 17(4), 441–46. bell s.t., & majestic m.f. (1983–1984). protection and enforcement of college and university trademarks. journal of college and university law, 10(1), 63–78. blankenship, g.j. (2001). the cancellation of redskins as a disparaging trademark: is federal trademark law an appropriate solution for words that offend. university of colorado law review, 72(2), 415–458. błeszyński, j. (2008). in a. adamczak, & a. szewc (eds.), konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. komentarz (the paris convention for the protection of industrial property. a comment) (p. 24). wolters kluwer. calboli, i., & ginsburg, c.j. (2020). the cambridge handbook of international and comparative trademark law. cambridge univeristy press. dębski, m. (2009). kreowanie silnej marki (creating a strong brand). polskie wydawnictwo ekonomiczne. directive (eu) 2015/2436 of the european parliament and of the council of 16 december 2015 to approximate the laws of the member states relating to trade marks (oj eu l 336/1). dreshcer, t.d. (1992). the transformation and evolution of trademarks – from signals to symbols to myth. the trademark reporter, 82(3), 303. hislop, m. (2001). dynamic logic’s branding 101: an overview of branding and brand measurement for online marketers. https://doi.org/10.1145/1015530.1015539 hoang tien, n., thanh, vu n., & van tien, n. (2019). the role of brand and brand management in creating business value case of coca-cola vietnam. international journal of research in marketing management and sales, 1(2), 57–62. https://www.marketingjournal.net/article/view/18/1-2-9 https://www.ama.org/resources/pages/dictionary.aspx%3fdletter%3db https://www.ama.org/resources/pages/dictionary.aspx%3fdletter%3db https://doi.org/10.1145/1015530.1015539 https://www.marketingjournal.net/article/view/18/1-2-9 https://www.marketingjournal.net/article/view/18/1-2-9 trade mark as a branding tool for third generation university 85 homeyer, g.c. (1870). die haus und hofmarken. decker. https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb10551560?page=7 koczanowski, j. (2008). ewolucja funkcji znaków towarowych w prawie europejskim (evolution of the function of trademarks in european law). studia prawnicze: rozprawy i materiały, 6, 65–74. konopka, m. (2021). znak towarowy. zarządzanie marką i jej ochrona (trademark. brand management and protection). wydawnictwo politechnika częstochowska. konopka, m., & goszczyński t. (2017). nazwa i logo uczelni wyższej – zarządzanie marką i jej ochrona (university name and logo – brand management and protection). in m. grabowska, & b. ślusarczyk (eds.), zarządzanie organizacją: koncepcje, wyzwania, perspektywy (organization management: concepts, challenges, perspectives) (p. 181). wydawnictwo wydziału zarządzania politechniki częstochowskiej. kozak, a. (2016). sposoby ochrony niezarejestrowanych oznaczeń przedsiębiorcy (ways to protect unregistered business signs). acta scientifica academiae ostroviensis. sectio a. nauki humanistyczne, społeczne i techniczne, 8(2), 165. kozłowska, a. (2012). in a. kozłowska (ed.), strategie komunikacji reklamowej z konsumentem (advertising communication strategies with the consumer) (p. 102). wsp. ladas, p. s. (1966). the madrid agreement for the international registration of trademarks and the united states. the trademark reporter, 56(5), 350. lanham (trademark) act (15 u.s.c.), 1946. lindström, m. (2009). build powerful brands through touch, taste, smell, sight and sound, the free press. madrid agreement (1891), revised at brussels (1900), at washington (1911), at the hague (1925), at london (1934), nice (1957) and at stockholm (1967), and amended in 1979. makieła, j. z. (2017). model uniwersytetu trzeciej generacji xxi wieku – przedsiębiorczy, innowacyjny uniwersytet (the model of the university of the third generation of the 21st century – an enterprising, innovative university). folia oeconomica cracoviensia, 58, 23–37. paris convention for the protection of industrial property (as amended on september 28, 1979). pietrzyk-tobiasz, b. (2022). sprzeczność oznaczenia z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami jako przeszkoda udzielenia prawa ochronnego na znak towarowy (conflict of a sign with public policy or morality as an obstacle to the grant of protection for a trademark). ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, 84(1), 83–94. poznański, j. (2020). historyczne i współczesne koncepcje uniwersytetu a ideał uniwersytetu w ujęciu jana pawła ii (historical and contemporary concepts of the university against the ideal of the university according to john paul ii). in z. zarębianka (ed.), uniwersytet wobec uniwersum (the university and the universe) (pp. 45–61). uniwersytet papieski jana pawła ii w krakowie. promińska, u. (1994). prawo z rejestracji znaku towarowego, treść i naruszenie (trademark registration law, content and infringement). university of lodz. protocol relating to the madrid agreement concerning the international registration of marks, madrid protocol (1989), amended in 2006 and in 2007. regulation (eu) 2017/1001 of the european parliament and of the council of 14 june 2017 on the european union trade mark (oj eu l 154/1). https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb10551560%3fpage%3d7 https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb10551560%3fpage%3d7 barbara pietrzyk-tobiasz86 rooksby, h. j. (2014, spring). university: trademark rights accretion in higher education. harvard journal of law & technology, 27(2), 349–420. rutkowska-sowa, m. (2018). oznaczenia indywidualizujące uczelnię – zasady ochrony i korzystania (designations individualizing universities – rules of their protection and use). wydawnictwo prymat. skubisz, r. (2001). funkcje znaku towarowego (trademark functions). in a. adamczak (ed.), księga pamiątkowaz okazji 80-lecia rzecznictwa patentowego w polsce (commemorative book on the occasion of the 80th anniversary of patent advocacy in poland) (p. 163). polska izba rzeczników patentowych pirpat. skubisz, r. (2018). prawo z rejestracji znaku towarowego i jego ochrona. studium z zakresu prawa polskiego na tle prawno-porównawczym (the right of registration of a trademark and its protection. a study in the field of polish law against the background of comparative law). [reprinnt 1988]. uniwersytet marii curie-skłodowskiej. trademark notice. (2023). https://trademark.harvard.edu/faq/what-is-trademark-programsmission wissema, g. j. (2009). towards the third generation university: managing the university in transition. edward elgar publishing limited. wojcieszko-głuszko, e. (2017). pojęcie znaku towarowego. in r. skubisz (ed.), system prawa prywatnego. prawo własności przemysłowej. tom 14b (private law system. industrial property law. vol 14.b) (p. 475). beck. zarządzenie nr 37 rektora uniwersytetu jagiellońskiego z 2 czerwca 2016 roku w sprawie wprowadzenia regulaminu udostępniania podmiotom zewnętrznym znaków towarowych uniwersytetu jagiellońskiego oraz zgłaszania nowych znaków towarowych uniwersytetu jagiellońskiego przez jednostkę organizacyjną uj (ordinance no. 37 of the rector of the jagiellonian university of 2 june 2016 on the introduction of the regulations for making jagiellonian university trademarks available to external entities and filing new trademarks of the jagiellonian university by its organizational unit). https://trademark.harvard.edu/faq/what-is-trademark-programs-mission https://trademark.harvard.edu/faq/what-is-trademark-programs-mission torun international studies magdalena redo1 the growing importance of the risk-taking channel in the process of transmitting monetary policy abstract effectiveness of monetary police depends on proper identification of changes happening in functioning of particular channels which transmit impulses of monetary policy directly into economy. such changes sometimes limit the importance of certain channels, and sometimes they strengthen other channels, as it occurred in the recent years with risk-taking channels. globalization, growth of competition, anchoring of low inflation in western economies, too low economic growth when compared with the issue of unemployment, development of finance market, conscious policy of low interest rates in the usa – all of that contributed to lowering interest rates all over the world, growing the level of acceptable risk, and strengthening the negative correlation between the level of investment based on interest rates and the tendency of risk and, at the same time, operating of a risk-taking channel in the process of transmitting impulses of monetary policy into economy. the main aim of this essay is to familiarize readers with importance of the risk-taking channel in the process of transmitting monetary policy into economy and to overview research confirming growth of its importance in the recent years. keywords: monetary policy, the transmission mechanism of monetary policy, channels of monetary transmission, risk-taking channel 1. introduction the mechanism of transmitting impulses of monetary policy can be described as activities of economic entities resulting from the policy of the central bank (kokoszczyński 1999: 8). the central bank, with help of its instruments, has a possibility of influencing the course of economic processes for realizing its basic aim – ensuring stability of prices and, thanks to that, 1 nicolaus copernicus university, e-mail: dynus@umk.pl. no. 1 (6) 2013, pp. 13–22 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.002 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm magdalena redo14 stability of production. due to the complexity and changeability of economic processes, reaction of economic entities towards changes in interest rates of the central bank is conducted in different ways (by transmission channels). traditional channels of transmission include an interest rate channel, credit channel and an exchange rate channel (demchuk, łyziak, przystupa, sznajderska, wróbel, 2011). however, the on-going economic development, processes of internationalization, globalization, development of finance markets, and more detailed research of mechanism of transmission led to pointing to other important ways (channels) in which monetary policy of the central bank influences economy (production and level of prices) and they visualize complexity of traditional channels as well as numerous links between those. the following scheme presents a synthetic approach to transmission channels of monetary policy, with which central banks influence activities of economic entities, the scope of production and levels of prices. it allows for an overall view on contemporary knowledge about complexity of processes of transmitting impulses of monetary policy into economy and highlights, aside from the traditional channel of interest rates, credit channels and channels of assets prices. it also highlights the importance of the influence of monetary policy on the scope of lending and on the price of marketable assets for economic processes, and also on the effectiveness of transmission mechanisms (scheme 1). scheme 1. the chennels of monetary transmission. source: self-reported data on the basis of mishkin, 2007, boivin, kiley, mishkin, 2010, mishkin, 2001 and bank of england, 2014. the growing importance of the risk-taking channel... 15 2. the risk-taking channel borio, zhu in 2008 pointed to changes which appeared in the recent years within actions of the finance system and safety regulations, highlighting crucial growth of importance of interest rates on tendencies of economy entities (including financial institutions) for taking risk, perception of risk, level of risk in a wallet, pricing of assets and conditions of acquiring new assets. by doing so, separation and recognizing importance of risk-taking channel in transmitting impulses of monetary policy to economy are justified by introducing the term risk-taking channel (borio, zhu, 2008). with this mechanism, low interest rates encourage banks to take bigger risk in order to achieve bigger profits and to take part in credit expansion, which has its result in a growing sensitivity of banks towards the market level of accepting risk. that is why borio, zhu (2008) highlighted the necessity of closer examination of mechanisms involved and indication of those in models in order to examine monetary transmission. rajan pointed before to the issue of the growing level of accepted risk (2005). he noted that lower profits of investment relying on interest rates not only encourage, but even force to take bigger investment risk in order to cover for an already planned profit. however, it was for publications and conclusions of borio and zhu and the crisis of 2008(or mostly because of it) which provoked to take a closer look at the issue. research of adrian, shin (2010) confirmed that lower interest rates cause the growth in level of income or the level of assets, as well as the lowering of change in the assets prices which has its effect on lowering the evaluation of risk or a bigger tolerance towards it. gambacorta (2009) noted that it is also intensified by the illusion of money and regulations (legal and internal) which pose a minimal guaranteed return of investment (which was in force in the recent years in, for example, switzerland, great britain, japan). such action is strengthened by the policy of strong and stable reduction of interest rates, which increases a difference in market levels and established return rates. as altunbas, gambacorta, marques-ibanez (2010) point out, such events intensify right expectations of market towards realization of monetary policy (conducted in a trust-worthy manner, with clear rules and communication), which cause a classic issue called moral hazard problem. farhi, tirole (2009) pointed additionally that policy of low rates causes higher banks leverage which results in leverage channel, and it intensifies a maturity-mismatch channel which, as a result, causes issues with liquidity of banks (lowering short-term rates leads to running away from the most liquid assets) which increases levels of risk in functioning of banks. due to strong links between financial institutions, it also lowers the stability of bank system and the entire financial system. the effectiveness of the risk-taking channel was made stronger as a result of combining policy of low interest rates, development of financial innovations and boom on the real estate market. low interest rates which were maintained for a longer period of time encourage to invest in risky assets due to their higher profitability. combined with the process of globalization and liberalization, they explain the dynamic development of financial innovations, so they also partially explain the contemporary financial crisis. as a result of the dot-com bubble crashing in 2000, world was dominated by low interest rates in order to prevent recession. as taylor (2007) points, in the united states they were maintained on a historically low level for an exceptionally long period of time – below the level from taylor’s rule, which is unofficially used by many central banks (diagram 1). magdalena redo16 diagram 1. the level of the actual federal funds rate in between 2000–2007 and counterfactual federal funds rate according to the taylor’s rule (in %). source: taylor, 2007. as altunbas, gambacorta, marques-ibanez (2010) point out, central banks should take into consideration potential influence of their decisions on banks tendency to take risks (and other entities). banks supervision should be strengthen its vigilance, especially in periods of low interest rates and credit boom and/or dynamic growth of assets prices. economists more often than ever suggest maintaining interest rates on the higher level than it could be gathered from economy analyses, in order to lower the tendency of banks to take risks in a situation where economy’s sensitivity towards changes in interest rates is higher. this issue was described as a policy of leaning against the wind (farhi, toriole, 2009). agur, demertzis (2010) point also that monetary policy, due to the issue of risk-taking, should, apart from introducing policy of higher than usual interest rates, cut in a radical manner interest rates as an answer for crisis, but at the same time retrieve them to their previous level in a quicker manner. it is done in order to encourage to take higher risk than if the interest rates would be on lower level for a longer period of time. 3. results of the empirical research proving the risk-taking phenomenon research confirms the link between long-lasting lower interest rates and higher level of accepted investment risk on financial markets. altunbas, gambacorta, marquez-ibanez (2010) indicated the growth of tendency for risk among 600 banks in western europe and the usa as a result of lowering interest rates in the period of 1998–2008. dell’ariccia, laeven, suarez (2013) indicated a strong link between lower interest rates and risk tendency of commercial banks in the usa in the period of 1997–2011. they also pointed to the fact that this effect the growing importance of the risk-taking channel... 17 is strong in the case of better capitalization of banks.2 paligorova, santos (2012) indicated lowering of spreads in interest rates between credits of higher and lower level of risk in periods of lover interest income in the usa in years 1990–2010, which means that credits of lower risk have relatively lower interest rates in periods of an expansion of monetary policy. additionally, they indicated that the above mentioned results are the effect of a growing appetite of banks for risk, and not a result of demand. maddaloni, peydró (2010) indicated that the policy of low short-term interest rates results in lowering credit standards to which, before the crisis of 2008, contributed several factors such as: development of securitization, poorer control of banks’ assets and too long period of maintaining too low interest rates, both in the eurozone and in the united states. moreover, they indicated that the longer interest rates are maintained at too low level, the more credit standards are being lowered. jiménez, ongena, peydró, saurina (2009) indicated lowering credit standards in the case of middle-term loans in spain as a result of lowering monetary policy in the period of 1984–2006 (however, not in the case of short-term loans). ioannidou, ongena, peydró (2009) indicated that in bolivia, in the period of 1999–2003, lower interest rates not only caused growth in the amount of granting more risky credits, but they also relatively caused a bigger decrease in its interest rates. before the financial crisis of 2008, lowering of credit standards was particularly noticed on a mortgage market, which was indicated by many economists, such as dell’arricia, igan, laeven (2008), mian, sufi (2008), keys, mukherjee, seru, vig (2008), demyanyk, van hemert (2008), or taylor (2009). adrian, shin (2010) demonstrated, by using 6 biggest american investment banks in the scope of several years before 2008, an important link between the rise of price of assets and a degree of leverage (the level of the assets’ rate to one’s equity). similar results were obtained by damar, meh, terajima (2010) for banks in canada in years 1994–2009. also bruno, shin (2014) confirmed the link between an expansive character of monetary policy of fed and a growth of the degree of leverage in banks up until the mid 2007. buch, eickmeier, prieto (2011) examined the influence of policy of low interest rates on the tendency of banks to take risk within new credits which they granted in the usa in the years between 1997–2008. the results showed the growth in exposing to risk small local and well capitalized banks. when it comes to big national banks, there were found no changes, and foreign banks even dramatically lowered the risk. black, hazelwood (2012) performed an analysis of influence of the american government program of stabilizing the financial sector through capitalizing banks (tarp – troubled asset relief program) with respect to the issue of risk-taking in banks in the usa and they indicated that institutions of a high injection of money within the tarp program saw a great rise in the risk level of granted credits with simultaneous lack of growth in the number of granted credits. it is suggested that this situation points to the phenomenon of moral hazard related to the feeling of security thanks to the government co-owning banks and to the lack of effectiveness of this program. in banks with low share in tarp, the tendency for taking risk was lowered after the government’s capitalization. it must be noted that the expansive monetary policy in the 1980’s, which was accompanied by financial liberalization combined with global actions strengthening the american currency, contributed to the capital’s expansion and credit boom in many countries (and also to the growth of tendency for risk-taking) and to the creation of the speculative bubble, bursting of which resulted in serious crises (allen, gale, 2000). japan was the country which suffered the most (frankel, 1993), but the similar sequence of events happened in 2 this dependence is weak in the case of banks with low levels of equity. magdalena redo18 scandinavia (heiskanen, 1993, drees, pazarbasioglu, 1995), or in mexico (mishkin, 1997). von hagen, ho (2007) indicated that the policy of low interest rates preceded bank crises in 47 countries in the period of 1980–2001. 4. securitization and the bank risk-taking it must be also stated that, the growing tendency for taking risk in the recent years was also affected by the phenomenon of securitization, which itself contributed to expansion of financial institutions, better availability of capital and growth of competition, which had its effect on the growing amount of granted credits in the usa in 1990’s. also, the growth of bank’s capability of securing their assets resulted in lowering shares of liquid assets in their wallets. mian, sufi (2008) indicated that securitization played a key role in expanding mortgage credits in the usa in the period of 2001–2005, which was directed mainly to subprime clients. keys, mukherjee, seru, vig (2008) showed that securitization weakened the quality of checking credit worthiness in the boom period of subprime credits. dell’ariccia, igan, laeven (2008) pointed also to the fact that credit standards became lower in those parts of the usa where the credit boom was stronger and instruments created in the process of securitization had bigger interest rates. casu, clare, sarkisyan, thomas (2010) indicate also that the influence of securitization on tendency of banks for taking risk is not clear and it comes from the fact that banks usually treat securitization as a source of financing, not a tool of managing the risk. they showed that securitization lowered the tendency for credit risk of banks, which in this way compensated the growth of risk coming from engagement of banks in the process of securitization. also cebenoyan, strahan (2004) showed that securitization leads to limitations of risk in banks, which as a result leads to taking other risks. similar results were indicated by purnanandam (2009), as they showed that banks use income coming from securitization in order to grant more risky credits. 5. conclusion better understanding of the mechanism of the risk-taking channel and taking it into consideration while making decisions of monetary policy and modeling its effects has an important meaning for economy. firstly, it influences functioning of credit channels, which have an important role in transmitting impulses of monetary policy into economy. secondly, the growth of tendency for taking risk with having in mind sustaining low interest rates impacts functioning of the entire economy, and also other channels of transmitting monetary policy, which may limit its efficiency, and change effects of its activity. thirdly, it may contribute to creation of financial imbalances which limit functioning of economy and it also may contribute to issues inside the banking sector. also, along with the growth of credit possibilities and lowering of credit standards, it will intensify the issue of growing debt and bad debt, intensifying dissection of society and economy. it is known, that risk-taking phenomenon contributes to the development of financial markets and growing assets on them, which creates a vicious circle between the higher level of risk and the higher level of profit. even though securitization and related instruments were created in order to limit risk, nowadays development of those is fueled by desire to realize bigger profits and it encourages risk-taking. although analyses the growing importance of the risk-taking channel... 19 point to the growing tendency of risk, what remains crucial is controlling the phenomenon of risk-taking and its scope of activity. it would be of great help to analyze changes in tendencies for taking risk by other financial and economic entities in conditions of maintained low interest rates and its monitoring. even though boivin, lane, meh (2010) point to the fact that there is still not enough research showing effects of the risk-taking channel, it strengthens the argument for conducting monetary policy leaning against financial imbalances, which means maintaining interest rates on a level which is higher than usual. more and more economists advises on taking into consideration risk-taking and its influence on financial stability while formulating monetary policy – for example borio, white (2004), borio, zhu (2008), adrian, shin, (2008), adrian, shin (2009), or recognizing its bigger importance when it comes to credit spreads (taylor, williams, 2008, taylor, 2008, mcculley, toloui, 2008, cúrdia, woodford, 2009) or the speed of the growth of credits (christiano, motto, rostagno, 2007, christiano, ilut, motto, rostagno, 2008). the internet bubble and the real estate market are re-considering whether and how monetary policy should react in the context of too high growth of assets’ prices, which resulted in verification of views on this subject among some economists and politicians. even though recent analyses were agreed that monetary policy should focus on stabilizing prices and production (for example bernanke, gertler, 2000, bernake, gertler, 2001, mishkin, 2001, mishkin, 2006, rigobon, sack, 2001, greenspan, 2002), now more and more people start favoring suggestions of cecchetti, genberg, lipsky, wadhwani (2000) or borio, lowe (2002) that monetary policy should react on imbalances found on the assets’ market, to reduce the probability of creating speculation bubbles and ensure not only monetary, but also financial stability (for example white, 2006, selody, wilkins, 2007, basant roi, mendes, 2007, bank of canada, 2011, cayen, corbett, perrier, 2006, mishkin 2011). in a few years there will be time spans, which will enable evaluation of influence of current exceptionally low interest rates (as a result of the financial crisis of 2008) all over the world on the european central bank which, in fact, in a slower and more delicate way lowered interest rates (and a really low level – the one which has been present in other main central banks all over the world since the autumn of 2008 – was reached only in 2013); the ecb reduced those to a historically low level, not comparable with the one which was present for the first 10 years of the eurozone. from the 1st of january 1999 up to the 9th of december 2008, the basic ecb reference rate was between 3% and 4.25%, and since november 2013 it has been 0.25% (ecb, 2014). bearing in mind the ongoing economic stagnation, in the majority of european countries it may be argued that interest rates will prevail in europe on a low level for some time, which should allow for examining the risk-taking not only in the eurozone, but also in neighboring countries, including poland. due to usually strong links between the banking sector in those countries and banks from the eurozone, their economies are more sensitive towards ecb monetary policy. the results of these analyses may become crucial not only from the point of efficiency of mechanisms of transmitting monetary policy of ecb or nbp (polish national bank), but also from the point of recognizing dangers coming from poland entering the eurozone. differences in the power of this channel of transmitting monetary policy in the eurozone and in poland may serve as an additional argument against fast joining to the eurozone, because it will strengthen the argument of dangers related to not adjusting the level and changes of ebc interest rates to the specific features of polish economy (more in dynus, 2003). magdalena redo20 references adrian t., shin h.s., (2010) financial intermediaries and monetary economics, federal reserve bank of new york, staff report no. 398, october 2009, revised may 2010. adrian t., shin h.s., (2008) financial intermediaries, financial stability, and monetary policy, federal reserve bank of new york staff report no. 346. adrian t., shin h.s., (2010) liquidity and leverage, journal of financial intermediation 19, no. 3, july, pp. 418–437. agur i., demertzis m., (2010) monetary policy and excessive bank risk-taking, dnb working paper, no. 271, december. allen f., gale d., (2000) asset price bubbles and monetary policy, the wharton financial institution center, may. altunbas y., gambacorta l., marquesibanez d., (2009) an empirical assessment of the risk-taking channel, european central bank working paper series, september. altunbas y., gambacorta l., marquesibanez d., (2010) does monetary policy affect bank risktaking?, bis working papers, no. 298, march. bank of canada, (2011) the bank’s flexible approach to inflation targeting, [in:] renewal of the inflation-control target, november. bank of england, (2014) how monetary policy works? (www.bankofengland.co.uk – data pobrania 22.04.2014). bernanke b., gertler m., (2000) monetary policy and asset price volatility, nber working paper series, wp 7559, february. bernanke b.s., gertler m., (2001) should central bank respond to movements in asset prices?, the american economic review, vol. 91, no. 2, may, pp. 253–257. black l., hazelwood l., (2012) the effect of tarp on bank risk-taking, board of governors of the federal reserve system, international finance discussion paper no. 1043, march. boivin j., kiley m.t., mishkin f.s., (2010) how has the monetary transmission mechanism evolved over time? nber working paper 15879, april. boivin j., lane t., meh c., (2010) should monetary policy be used to counteract financial imbalances?, bank of canada review, summer. borio c., lowe p., (2002) asset prices, financial and monetary stability: exploring the nexus, bis working papers, no. 114, july. borio c., white w., (2004) whiter monetary policy and financial stability? the implications of evolving policy regimes, bis working paper no. 147. borio c., zhu h., (2008) capital regulation, risk-taking and monetary policy: a missing link in the transmission mechanism?, bis working papers no 268, december. bruno v., shin h.s., (2014) capital flows and the risk-taking channel of monetary policy, march 1. buch c.m., eickmeier s., prieto e., (2011) in search for yield? new survey-based evidence on bank risk taking, cesifo working paper no. 3375, march. casu b., clare a., sarkisyan a., thomas s., (2010) does securitization reduce credit risk taking? empirical evidence from us bank holding companies, cass business school, working paper series wp 02. cayen j.p., corbet a., perrier p., (2006) an optimized monetary policy rule for totem, bank of canada, working paper 2006–41, november. the growing importance of the risk-taking channel... 21 cebenoyan s.a., strahan p.e., (2004) risk management, capital structure, and lending at banks, journal of banking and finance, no. 28, pp. 19–43. cecchetti s.g., genberg h., lipsky j., wadhwani s., (2000) asset prices and central bank policy, the geneva report on the world economy no. 2, 30 may. christiano l.j., ilut c., motto r., rostagno m., (2008) monetary policy and stock market boom-bust cycles, ecb working paper no. 955. christiano l.j., motto r., rostagno m., (2007) two reasons why money and credit may be useful in monetary policy, nber working paper no. 13052. cúrdia v., woodford m., (2009) credit spreads and monetary policy, nber working paper no. 15289, august. damar h.e., meh c.a., terajima y., (2010) leverage, balance sheet size and wholesale funding, bank of canada working paper 2010–39, december. dell’ariccia g., igan d., laeven l., (2008) credit booms and lending standards: evidence from the subprime mortgage market, international monetary fund working paper no. 106. dell’ariccia g., laeven l., suarez g., (2013) bank leverage and monetary policy’s risk-taking channel: evidence from the united states, imf working paper wp/13/143, june. demchuk o., łyziak t., przystupa j., sznajderska a., wróbel e., (2011) mechanizm transmisji polityki pieniężnej w polsce. co wiemy w 2011 roku? raport, instytut ekonomiczny biuro badań, grudzień. demyanyk y., van hemert o., (2008) understanding the subprime mortgage crisis, federal reserve bank of st. louis, supervisory policy analysis working paper, august. drees b., pazarbasioglu c., (1995) the nordic banking crises: pitfalls in financial liberalization?, imf working paper 61. dynus m., (2003) analiza korzyści i kosztów wprowadzenia euro [w] roczniki naukowe wsb w toruniu, nr 3 (3) 2003/2004, s. 7–17. european central bank, (2014) key ecb interest rates, data pobrania 13 maja 2014 r. farhi e., tirole j., (2009) collective moral hazard, maturity mismatch and systematic bailouts, nber working paper series, wp 15138, july. farhi e., tirole j., (2009) leverage and the central banker’s put, american economic review, papers&proceedings, vo. 99, pp. 589–593. frankel j., (1993) the japanese financial system and the cost of capital, [in:] s. takagi (ed.), japanese capital markets: new developments in regulations and institutions, blackwell, oxford, pp. 21–77. gambacorta l., (2009) monetary policy and the risk-taking channel, bis quarterly review, december, pp. 43–53. greenspan a., (2002) opening remarks, [in:] rethinking stabilization policy, a symposium sponsored by the federal reserve bank of kansas city, august 29–31, pp. 1–10. von hagen j., ho t.k., (2007) money market pressure and the determinants of banking crises, journal of money, credit and banking, vol. 39 no. 5, august, pp. 1037–1066. heiskanen r., (1993) the banking crises in the nordic countries, kansallis economic review, vo. 2, pp. 13–19. ioannidou v., ongena s., peydró j.l., (2009) monetary policy, risk-taking and pricing: evidence form a quasi-natural experiment, conference on the financial crisis, crei, universitat pompeu fabra, barcelona, 7–8 may. magdalena redo22 jiménez g., ongena s., peydró j.l., saurina j., (2009) hazardous times for monetary policy: what do twenty-three million bank loans say about the effects of monetary policy on credit risk-taking?, banco de españa documentos de trabajo no. 0833. keys b.j., mukherjee t., seru a., vig v., (2008) did securitization lead to lax screening? evidence from subprime loans, centre for economic performance, january. kokoszczyński r. (red.), (1999) mechanizm transmisji impulsów polityki pieniężnej: przegląd głównych teorii oraz specyfika transmisji w polsce, materiały i studia, zeszyt nr 91, nbp, warszawa. loutskina e., (2011) the role of securitization in bank liquidity and funding management, journal of financial economics, vo. 100, june, pp. 663–684. maddaloni a., peydró j.l., (2010) bank risk-taking, securitization, supervision and low interest rates. evidence from the euro area and the u.s. lending standards, european central bank working paper series, no 1248, october. mcculley p., toloui r., (2008) chasing the neutral rate down: financial conditions, monetary policy and the taylor rule, global central bank focus, pimco, february 20. mian a., sufi a., (2008) the consequences of mortgage credit expansion: evidence from the 2007 mortgage default crisis, nber working paper series, no. 13936. mishkin f.s., (2011) how should central bank respond to asset-price bubbles?, reserve bank of australia, bulletin, june quarter, pp. 59–70. mishkin f.s., (2006) monetary policy strategy: how did we get here?, nber working paper series, wp 12515, september. mishkin f.s., (2007) the economics of money, banking and financial markets, pearson addison wesley. mishkin f.s., (2001) the transmission mechanism and the role of asset prices in monetary policy, nber working paper series, wp 8617, december. mishkin f., (1997) understanding financial crises: a developing country perspective, annual world bank conference on development economics 1996, washington, pp. 29–61. paligorova t., santos j.a.c., (2012) when is it less costly for risky firms to borrow? evidence from the bank risk-taking channel of monetary policy, bank of canada working paper 2012–10, march. prunanandam a., (2009) originate-to-distribute model and the sub-prime mortgage crisis, working paper, october 29. rajan, r.g., (2005) has financial development made the world riskier?, nber working paper series, wp11728, november. rigobon r., sack b., (2001) measuring the reaction of monetary policy to the stock market, nber working paper series, wp 8350, july. selody j., wilkins c., (2007) asset-price misalignments and monetary policy: how flexible should inflation-targeting regimes be?, bank of canada discussion paper 2007–6, july. taylor j.b., (2007) housing and monetary policy, nber working paper no. 13682, december. taylor j.b., williams j.c., (2008) a black swan in the money market, nber working paper series no. 13943, april. taylor j.b., (2008) monetary policy and the state of the economy, testimony before the committee on financial services u.s. house of representatives, february 26. taylor j.b., (2009) the financial crisis and the policy responses: an empirical analysis of what went wrong, nber working paper no. 14631. white w.r., (2006) is price stability enough? bis working papers no 205, april. torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.004 natalia karpchuk ict for the eu multilingualism streszczenie “multilingualism” is regarded as the ability of communities, groups and individuals to use more than one language on a regular basis in their daily activities, the way to unite “rich in diversity” europe. ict can make any necessary information available and accessible, help eliminate language barriers. the european commission is developing 30 research and innovation projects of language technology which purpose is to help internet users to get access to the information in their native languages. these projects include the protection of minor languages, the promotion of sign languages, the development of translation technologies. key words: multilingualism, ict, sign languages, linguistic diversity, on-line translation. technologie informacyjno komunikacyjne dla wieloję zyczności ue „wielojęzyczność” jest interpretowana jako zdolność wspólnot, grup i pojedynczych osób do korzystania z więcej niż jednego języka regularnie w codziennej działalności; jako sposób łączenia „bogatej w różnorodność” europy. tik robią niezbędną informację dostępną i jawną, aby pomóc w podołaniu barier językowych. komisja europejska opracowuje 30 projektów badawczych i innowacyjnych, celem których jest pomoc użytkownikom internetu w uzyskaniu dostępu do informacji w ich językach ojczystych. projekty te obejmują ochronę języków mniejszości, wsparcie języka migowego, opracowanie technologii tłumaczenia. słowa kluczowe: wielojęzyczność, tik, język migowy, różnorodność językowa, tłumaczenia online. “everybody must have the chance to communicate efficiently in the enlarged eu. this does not only affect those who already are multilingual but also those who are monolingual or linguistically less skilled. the media, new technologies and human and automatic translation services can bring the increasing variety of languages and cultures in the eu closer to citizens and provide the means to cross language barriers. they can also play an important role to reduce those barriers and allow citizens, companies and national administrations to exploit the n k42 opportunities of the single market and the globalising economy. faced with the globalising online economy and ever-increasing information in all imaginable languages, it is important that citizens access and use information and services across national and language barriers, through the internet and mobile devices. information and communication technologies (ict) need to be language-aware and promote content creation in multiple languages”1. languages are the basis for the europeans who want to work together. there is a need to teach and promote the linguistic heritage of the member states but there is as well a need to understand each other, neighbors, partners of the eu. the knowledge of many languages makes businesses and citizens more competitive and mobile. the european commission is to familiarize the eu citizens with its results and to perform this function it should communicate the languages they understand. promoting multilingualism is a great way to unite europeans. the eu understands “multilingualism” as “the ability of communities, groups and individuals to use more than one language on a regular basis in their daily activities”2. “the fact that multilingualism has been made an eu policy area in its own right is a clear indication of a heightened awareness on the part of the commission of the increasing importance of the multilingual challenge for the european project. as a result of enlargement, the single market and increased mobility within the eu, the revival of the regions, the advent of the knowledge society, migration into the eu, and globalisation, this multilingual challenge has reached a completely new dimension – in terms of size, complexity, and policy relevance”3. in the sphere of language policy the role of the european commission is to coordinate achieving the goal of multilingualism and objectives of language strategy together with national governments4. languages should not be an obstacle to the participation in the society and marginalized language groups should be identified, represented and included in society. directorate-general for education and culture (commissioner adrula vasiliu), responsible for education, culture, youth, sport and language, works close with policy makers and civil society across europe to ensure effective implementation of the multilingualism strategy. in this area, its priorities are5: • to ensure the availability of information in all the official eu languages; • to ensure the involvement of regional and minority languages; • to guarantee the inclusion of sign languages; • to promote early learning of languages; • to promote bilingual education. nowadays the european commission stresses that an ability to communicate in foreign languages provides better opportunities for mobility and employment, enhances the eu’s competitiveness and trade opportunities in a globalised world and fosters social inclusion and active citizenship. the three key aims of the commission’s multilingualism policy are • to encourage language learning, 1 high level group on multilingualism. final report, http://www.lt-innovate.eu/resources/docu ment/ec-high-level-group-multilingualism-final-report-2007 [online]. 2 ibidem. 3 ibidem. 4 language policy, http://ec.europa.eu/languages/policy/language-policy/index_en.htm [online]. 5 directorate general for education and culture (dg eac), http://ec.europa.eu/dgs/education_ culture/index_en.htm [online]. ict eu m 43 • to promote a healthy multilingual economy, and • to give all eu citizens access to legislation, procedures and information of the union in their own language. eu promotes linguistic and cultural diversity of its citizens by supporting the teaching and learning of their languages. the aim of the eu is to enable its citizens to freely speak two languages besides their mother tongue. the eu institutions use 24 official languages, which guarantees equal access to policy and legislation for all the citizens of the eu regardless of whether they speak a major european language or a less known one. multilingualism has been part of community policy, legislation and practices from the time of the treaties of rome. in the early days, it was exclusively associated with the language regime set for the european institutions, including their contacts with authorities and citizens in the member states. for the first time the term “official language” was proposed on april 15, 1958 in the first regulation of the european economic community, under which dutch, french, german and italian as the languages of the then member states gained the status of official languages. official and working languages have the following rights: • documents and responses can be sent to and from the eu institutions in any of these languages; • eu regulations and any legal documents, the official journal as well, are published in official and working languages. however, due to time and budgetary constraints, only a small number of documents are translated into all eu languages. the commission uses english, french and german as common procedural languages and the european parliament provides translation in different languages depending on the needs of member states6. the eu conducts the policy of protection and promotion of regional and minor languages. nowadays the eu is home to more than 60 indigenous regional or minority languages, spoken by around 40 million people. they include catalan, basque, frisian, saami, welsh and yiddish. eu policy is to protect and promote minority languages by funding relevant initiatives with this objective. in 1992 the european commission initiated the research of minor languages – “euromosaic”7. in 2004–2005 the commission introduced the adum8 project aimed at providing information about eu programs concerning funding projects of the minor languages support. the cramlap9 (celtic, regional and minority languages abroad project) inspected and evaluated the higher educational institutions to ensure the use of the celtic languages and regional or minority languages of europe. the network to promote linguistic diversity (npld)10 is a european wide network in the field of language policy and planning for constitutional, regional languages and the languages of small nations in europe. npld members are governments, ngos, universities and associations. the main purpose of the network is to enhance the awareness of the importance of linguistic diversity at the european level. 6 language policy, http://ec.europa.eu/languages/policy/language-policy/index_en.htm [online]. 7 euromosaic, http://ec.europa.eu/education/languages/languages-of-europe/doc145_en.htm [online]. 8 adum, http://www.adum.info/app/adum/web/01_presentation/index.jsp [online]. 9 cramlap, http://www.cramlap.org/ [online]. 10 network to promote linguistic diversity (npld), http://www.npld.eu/about-us/ [online]. n k44 an important part of the european linguistic diversity is a sign language. austria, the czech republic, finland, portugal and slovakia recognize the national sign language at the constitutional level. other member states apply the laws or other measures to provide sign languages with the official status. these activities are supported by the european parliament which in 1988 adopted a resolution on sign languages calling on the commission and member states to promote sign languages and to ensure people with hearing impairments to work and learn using the language they prefer11. dicta-sign12 project was aimed to facilitate online communication for users with hearing impairments. the fact is that web 2.0 technologies which eased the communication for ordinary people are not acceptable to those who use only the sign language because these technologies are based on the written language. the objective of the project was to develop the necessary technologies that would make web 2.0 accessible to the deaf: a user sends a message in symbols to the webcam, the computer recognizes the signals, converts them into an internal representation of the kinetic language and through animated images transmits to the user. signspeak project (scientific understanding and vision-based technological development for continuous sign language recognition and translation)13 is also directed to assist users with hearing disabilities in their integration into education, social life and employment. the purpose of the project is to develop the technologies that are based on the images for long kinetic language translation into the text in order to provide new electronic services to the community of deaf people and to improve their communication with those who do not have hearing impairments. the main requirement of a democratic eu law is to enable everyone to speak his/her own native language at the negotiating table. legislation effects the lives of ordinary people so there should be no obstacles to understanding. eu can be seen as a long daily conference with the duration of 50 years. that is the directorate general for translation that provides written translation of documents and materials produced by eu institutions and member states to cooperate. directorate general for interpretation ensures accurate and correct translation of speeches and thus informing the eu citizens. the task of the directorate is to provide quality translation services, to offer effective services to the organization of conferences, including technical support, to assist the commission to implement the strategy of multilingualism14. in 1994 translation centre was established to meet the needs of other decentralized eu agencies in tran slations15. the commission does not ignore the need of ordinary eu citizens for translations and the accessibility of the union documents. the european commission has made available a special version of the translation software that translates a text in any of the 24 languages of the eu. its database has more than 1 million words and phrases. with the help of this interpreting program all the europeans are able to read and translate eu documents from and into any suitable languages, including rare ones like irish. 11 regional and minority language products, http://ec.europa.eu/education/languages/languages -of-europe/doc147_en.htm [online]. 12 what is dicta-sign? http://www.dictasign.eu/ [online]. 13 signspeak, http://www.signspeak.eu/en/index.html [online]. 14 directorate general for interpretation, http://ec.europa.eu/dgs/scic/index_en.htm [online]. 15 translation centre, http://www.cdt.europa.eu/cdt/ewcm.nsf/_/8f422d256807cd0dc1256e9 000364ec6?opendocument [online]. ict eu m 45 since 2005 the training of highly qualified translators who would specialize in the issues of the european union has become a separate field of the language policy of the eu. in october 2006 the eu directorate general for translation held a number of conferences in brussels to discuss the prospects of creating a unified university curriculum to train interpreters to work in the eu institutions and within its problems. the process involved about 1,000 european universities and other organizations related to education and the use of teaching activity. among them there were representatives of international organizations (un, nato) and the professional associations of translators. they discussed the problems of training the translation in the eu and the creation of a standard european master’s program in translation as suggested by the directorate general of translation. in spring 2009 the commission invited the european universities that train professional translators to join the european master’s in translation network16. lingua connections – a network of project teams – offers strategic advice and useful methods to everyone who is looking for new ideas to promote the study of languages at local and european levels17. e-clil18 project envisages the elaboration and creation of resources and virtual resource centre to use content and integrated language learning. the focal point of the project is language learning, language strategies, multiculturalism and multilingualism. the e-clil mission is to improve the quality of teaching foreign languages through the use of e-clil resources (special materials, guidelines) to encourage europeans to speak “mother tongue plus two foreign languages”. the project is supposed to develop interactive activities, tasks, games within the central storyline, which will be translated into languages of project participating countries. vice-president of the european commission for the digital agenda neelie kroes believes, “if we are serious about making every european digital, we need to make sure that they can understand the web content they want. we are developing new technologies that can help people that cannot understand a foreign language”19. for example, when shopping online, people prefer their native language, 9 out of 10 europeans believe that the websites presented in their respective countries, must contain their national languages. ict are utilised in a wide range of applications such as machine translation tools, various kinds of dialogue systems, sophisticated web search engines, automatic information retrieval etc. they have the potential to make online content accessible and exploitable for everyone, to reduce costs for businesses by increasing the efficiency of certain work processes and to help create the european digital market. today, the european commission is developing 30 research and innovation projects of language technology which purpose is to help internet users to get access to the information in their native languages. thus, itranslate420 develops the first internet portal that provides access to free online translation by more than 50 european and world languages, and allows to compare the results using the commonly used tools (google, bing, systran, trident, 16 мовна політика як інструмент розвитку комунікативного простору європейського союзу, http://old.niss.gov.ua/monitor/juli2009/23.htm [online]. 17 lingua connections, http://www.linguaconnections.eu/lingua_connections.htm [online]. 18 e-clil, http://www.uam.es/proyectosinv/eclil/index.html [online]. 19 digital agenda: more than half eu internet surfers use foreign language when online, http:// europa.eu/rapid/press-release_ip-11-556_en.htm [online]. 20 itranslate4: internet translators for all european languages, http://ec.europa.eu/information_ society/apps/projects/factsheet/index.cfm?project_ref=250405 [online]. n k46 linguatec). the project costs €2 mln. further progress in the development of language technologies require cooperation and continuous dialogue between industry, researchers, the public sector and citizens. meta-net project (multilingual europe technology alliance), founded in 2010, € 6 mln, creates a technological alliance (already more than 200 members) for multilingual europe. the motto of the project is “the rich and linguistically diverse heritage of europe must be the multicoloured fabric from which its web is made rather than hindering the free flow of knowledge and thought”21. within the framework of meta-net the strategic research agenda for multilingual europe 2020 has been elaborated which outlines the next priority themes for the development and cooperation22 : theme 1. translingual cloud : the goal is to create the multilingual european society where all citizens can use any services, have access to knowledge, enjoy all the media and control any technology in their native language, because there are no language barriers thanks to high quality translation. the citizen, the professional, the organisation, or the software application in need of cross-lingual communication will use a single, simple access point for channelling text or speech through a gateway that will instantly return the translations into the requested languages in the required quality and desired format. theme 2. social intelligence and e-participation: the goal is to use information technology and the digital content of the web for improving effectiveness and efficiency of decision-making in business and society. the quality, speed and acceptance of individual and collective decisions is the single main factor for the success of social systems such as enterprises, public services, communities, states and supranational organisations. it provides a wide range of instruments for intelligence applications. business intelligence, military intelligence or security intelligence applications collect and pre-process decision-relevant information. analytics programmes search the data for such information and decision support systems evaluate and sort the information and apply problem-specific decision rules. decision processes can be structured, monitored, documented and visualised, so that joining, following and benefitting from them becomes much easier. in the eu many collective discussions involve participants in several countries, so cross-lingual participation of eu member states or enterprise locations needs to be supported. theme 3. socially aware interactive assistants are conversational agents their socially-aware behaviour is a result of combining analysis methods for speech, non-verbal and semantic signals. these assistants support people interacting with their environment, including human-computer, human-artificial agent (or robot), and computer-mediated human-human interaction. the assistants must be able to act in various environments, both indoor (such as meeting rooms, offices, appartments), outdoor (streets, cities, transportation, roads) and virtual environments (such as the web, virtual worlds, games), and also be able to communicate, exchange information and understand other agents’ intentions. so, the eu strives for uniting its citizens through the implementation of the multilingualism goal. multilingualism helps eliminate any linguistic, cultural, trade etc. barriers, facilitates integration and active participation of the citizens. the eu commission introduces 21 introducing meta-net, http://www.meta-net.eu/ [online]. 22 strategic research agenda for multylingual europe 2020, http://www.meta-net.eu/vision/reports/ meta-net-sra-version_1.0.pdf [online]. ict eu m 47 the policy “mother tongue plus two foreign languages” to encourage language learning. its directorates general for translation and interpretation provide efficient services and support the development of free on-line translation technologies. the eu pays big attention to the inclusion of minor and sign languages by elaborating and implementing special projects based on information and communication technologies. bibliography adum, http://www.adum.info/app/adum/web/01_presentation/index.jsp [online]. cramlap, http://www.cramlap.org/ [online]. digital agenda: more than half eu internet surfers use foreign language when online, http:// europa.eu/rapid/press-release_ip-11-556_en.htm [online]. directorate general for education and culture (dg eac), http://ec.europa.eu/dgs/educa tion_culture/index_en.htm [online]. directorate general for interpretation, http://ec.europa.eu/dgs/scic/index_en.htm [online]. e-clil, http://www.uam.es/proyectosinv/eclil/index.html [online]. eu language policy, http://ec.europa.eu/education/languages/languages-of-europe/doc135_ en.htm [online]. euromosaic, http://ec.europa.eu/education/languages/languages-of-europe/doc145_en.htm [online]. high level group on multilingualism. final report, http://www.lt-innovate.eu/resources/ document/ec-high-level-group-multilingualism-final-report-2007 [online]. introducing meta-net, http://www.meta-net.eu/ [online]. itranslate4: internet translators for all european languages, http://ec.europa.eu/informa tion_society/apps/projects/factsheet/index.cfm?project_ref=250405 [online]. language policy, http://ec.europa.eu/languages/policy/language-policy/index_en.htm [online]. lingua connections, http://www.linguaconnections.eu/lingua_connections.htm [online]. multilingualism: an asset for europe and a shared commitment. european parliament resolution of 24 march 2009 on multilingualism: an asset for europe and a shared commitment (2008/2225(ini)), http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj: c:2010:117e:0059:0064:en:pdf [online]. network to promote linguistic diversity (npld), http://www.npld.eu/about-us/ [online]. regional and minority language products, http://ec.europa.eu/education/languages/lan guages-of-europe/doc147_en.htm [online]. signspeak, http://www.signspeak.eu/en/index.html [online]. strategic research agenda for multylingual europe 2020, http://www.meta-net.eu/vision/ reports/meta-net-sra-version_1.0.pdf [online]. translation centre, http://www.cdt.europa.eu/cdt/ewcm.nsf/_/8f422d256807cd0dc12 56e9000364ec6?opendocument [online]. what is dicta-sign ? http://www.dictasign.eu/ [online]. мовна політика як інструмент розвитку комунікативного простору європейського союзу, http://old.niss.gov.ua/monitor/juli2009/23.htm [online]. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torun international studies no. 1 (7) 2014 majka andrzej*1234 0000-0002-5033-0054 klimczyk michał** 0000-0003-4004-182x kucharski kamil*** 0000-0002-3187-3571 muszyńska-pałys jagoda**** 0000-0002-1743-5495 hydrogen valley as a hub for technological cooperation between science, business, local government and ngos. an overview of approaches in europe abstract considering the deepening geopolitical and climate crisis, more attention is systematically being paid to the development of alternative energy technologies. it is important to note that economically important energy sovereignty can be achieved through methods that simultaneously meet climate neutrality objectives. therefore, the current period is a historic opportunity to enable the development of green, renewable energy, as this has comprehensive justification. in the ongoing circumstances, one of the fastest growing branches of science and economy is hydrogen technology. numerous hydrogen projects of varying territorial scope are being developed in europe. they are characterised by different organisational approaches. therefore, the authors have undertaken to review and evaluate different hydrogen valley * rzeszów university of technology (poland), e-mail: andrzej.majka@prz.edu.pl ** rzeszów university of technology (poland), e-mail: m.klimczyk@prz.edu.pl *** rzeszów university of technology (poland), e-mail: k.kucharski@prz.edu.pl **** rzeszów university of technology (poland), e-mail: j.muszynska@prz.edu.pl 2023, no. 1 (17), pp. 5–15 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.001 https://orcid.org/0000-0002-5033-0054 https://orcid.org/0000-0003-4004-182x https://orcid.org/0000-0002-3187-3571 https://orcid.org/0000-0002-1743-5495 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.001 andrzej majka, michał klimczyk, kamil kucharski, jagoda muszyńska-pałys6 concepts using the swot method. the conducted work reviews leading european hydrogen projects and identifies the strengths, weaknesses, opportunities and threats of different types of hydrogen valley organisational concepts. the results of the work carried out will support the construction and development of new hydrogen valleys, which, in line with the objectives of the european union, will be systematically created in the coming years. keywords: hydrogen; valley; decarbonization; energy sovereignty; climate neutrality; economy 1. introduction in 2019, the european commission published the european green deal, which sets out tasks for improving the climate situation in the european union (european commission, 2019). the document’s objectives included reducing greenhouse gas emissions and protecting health and well-being of citizens. one of the ways the european green deal is being implemented is through the announced hydrogen strategy for a climate-neutral europe in 2020. the european union’s strategy notes that the use of hydrogen involves no co2 emissions and almost no air pollution. from this perspective, hydrogen can be a climateand healthsafe energy carrier (european commission, 2021). accordingly, the strategy assumes the formation and development of local hydrogen clusters called “hydrogen valleys”. the idea of hydrogen valleys involves local production of hydrogen from decentralized renewable energy sources, short-distance transportation, and the use of hydrogen for industrial, transportation, energy, and residential and commercial heating purposes. in recent months, additional circumstances have emerged requiring urgent development of energy sector technologies. the war on ukrainian territory is linked to several economic sanctions and has necessitated the search for alternative energy sources. due to the experience of the war, the need to strengthen energy sovereignty at the continental, national and local levels is recognized. an expression of the above insights is the repowereu plan announced in 2022. it specifically assumes diversifying energy sources, replacing fossil fuels, accelerating the clean energy transition, and conducting investment and reform activities (european commission, 2022). among others, repowereu aims to accelerate the development of technologies for the production and use of hydrogen from renewable energy sources. accordingly, it plans to take investment measures to double the number of existing hydrogen valleys by 2030. as can be seen above, contemporary circumstances favor the development of hydrogen technologies, especially through the formation and development of local clusters called hydrogen valleys. an important step on this path is the march 1, 2023, joint declaration on hydrogen valleys by hydrogen europe, hydrogen europe research, s3 h2 valleys platform and the european commission. the declaration assumes reinforcing the research and innovation agenda for clean hydrogen, continuing investments for clean hydrogen technologies, maximising funding impact by working in synergy, promoting knowledge sharing and partner matchmaking, stimulating the development of education and training and spearheading the development of hydrogen valleys (hydrogen europe et al., 2023). the declaration defines hydrogen valleys as “steppingstones to incubate and grow a european – and by extension global – hydrogen economy”. hydrogen valley as a hub for technological cooperation... 7 consequently, the way in which hydrogen valleys emerge and the extent to which they operate is becoming increasingly important. as this process is very dynamic and has been going on for a relatively short period of time, it is seen as very important to review it and to draw conclusions as to the opportunities and threats facing selected types of hydrogen valleys. to this end, a selection of the most recognisable hydrogen projects in europe needs to be reviewed and analysed. 2. literature review according to the current state of knowledge, hydrogen technologies can play an important role in the energy economy as well as in heat supply and transport (staffell et al., 2019). it is believed that hydrogen will play a key role in replacing fossil fuels since its conversion to heat or power is relatively simple and environmentally clean (panwar et al., 2011). it will play an important role in deep decarbonisation (parra et al., 2019) and the entire energy transition (kovač et al., 2021). as research shows, the hydrogen economy in the 21st century will systematically develop (barreto et al., 2003). it is estimated that there will be a systematic increase in global hydrogen consumption until at least 2070 (rissman et al., 2020). what is very important, hydrogen is an energy carrier complementary to the system of renewable energy sources. it can be produced, among others, from solar (hosseini & wahid, 2020; koumi ngoh & njomo, 2012) and wind energy since its production is based primarily on electricity (osman et al., 2022), which can also be recovered in the reverse process. due to the production of hydrogen in the electrolysis process (chi & yu, 2018), it can be considered a relatively universal process, in which different energy sources can be used. hydrogen can be used for heating purposes in domestic and industrial applications (dodds et al., 2015). it can be used in land (ale & bade shrestha, 2009; t-raissi & block, 2004), sea (balcombe et al., 2019) and air (hoelzen et al., 2022) transport. it can be used in industrial production processes, metallurgy, to produce fertilizers, biofuels, synthetic fuels, as well as for pharmaceutical applications (osman et al., 2022). the hydrogen economy fits well into the environmental policy and responds to the challenges faced by modern civilization (clark & rifkin, 2006; demirbas, 2017; pandev et al., 2017). to produce hydrogen, a possible solution is to create hydrogen valleys providing multiple consumers (ficco et al., 2022; petrollese et al., 2022). as presented in the introduction, this is also a solution supported by the policy instruments of the european union (bonciu, 2020). the use of hydrogen technologies is also increasingly socially accepted, which is an important factor in their development (maack & skulason, 2006). the above review of the current state of knowledge and contemporary views of researchers proves that the development of hydrogen technologies is deeply justified. factors that should be considered include: a wide range of hydrogen applications, relatively high production versatility and complementarity with the system of renewable energy sources. it should be noted that the development of hydrogen technology is deeply justified by climatic and economic circumstances (including the war in ukraine, which strengthens the need to develop energy sovereignty at the continental, national, local and subject level), and also strongly supported by political instruments. the concept of local hydrogen clusters is indicated as the most prospective way of developing the hydrogen economy. it is worth noting that the idea of the andrzej majka, michał klimczyk, kamil kucharski, jagoda muszyńska-pałys8 hydrogen valley allows for the creation of a community of production, storage, transport and use of hydrogen in individual and industrial applications of various scales. 3. methodology to determine the strengths and weaknesses, as well as the opportunities and threats facing various types of hydrogen valleys, a swot analysis of selected hydrogen projects in europe was carried out. projects whose publicly available description allowed for a reliable comparison were selected for the analysis. what is very important, hydrogen valleys with different specificities were selected. among the selected hydrogen valleys there were: subcarpathian hydrogen valley (polish hydrogen valley with a range of one province, located only on land), green hysland (spanish hydrogen valley located on the island of mallorca), big hit (scottish hydrogen valley located on the coast and two islands), heavenn (dutch hydrogen valley located on the territory of many cooperating regions), hydrogen valley estonia (estonian hydrogen valley with a national range). on the basis of the collected information, a swot analysis was performed, and the conclusions presented in further sections were made. the following factors were considered as strengths: the possibility of more effective cooperation between entities, including the one with public authorities, close area (distance) of cooperation, self-sufficiency potential, no threat of competition, degree of redundancy, access to diverse energy sources, diversity of supply and demand, and other factors conducive to development of a given type of valley. the following aspects were assumed as weaknesses: limited ability to undertake large-scale solutions, limited number of potential members and partners, limited area, difficulty in establishing external cooperation, transport limitations, the need to cooperate with regions with different strategies and authorities, complexity of the valley structure, potential difficulties in management and others. the following factors were considered as opportunities: the possibility of independence and energy sovereignty, the potential for decentralization, the potential for development, the possibility of networking and cooperation, the ease of planning demand and supply, the predictability of the development of the area, the possibility of territorial development, correspondence with the strategy at the national level and others. the following aspects were assumed as threats: regional competition, difficulties in development, difficulties in increasing the area of operation, difficulties in establishing cooperation, limited possibility of increasing supply, risk of interrupting the supply chain, dependence on weather conditions, risk of collision with various policies of the entities involved, limited interest in cooperation, project time consumption and others. 4. results and discussion 4.1. overview of selected hydrogen valleys all of the selected hydrogen valleys are project consortia with the participation of science, business, local governments and non-governmental organizations. the valleys analyzed include: 1. subcarpathian hydrogen valley (podkarpacka dolina wodorowa, 2023) – polish hydrogen valley with a range of one province, coordinated by rzeszów university of technology. hydrogen valley as a hub for technological cooperation... 9 it associates 24 entities, including: 15 industry or business entities, 1 government agency, 2 universities, 1 science institute, 3 local government entities and 1 non-government organization. the project assumes the production of hydrogen from solar and wind energy, transport via pipelines, roads and the existing gas network, the use of hydrogen to produce electricity and heat, for road transport (including public transport) and for industrial applications. 2. green hysland (green hysland – deployment of a h2 ecosystem on the island of mallorca, 2023) – spanish hydrogen valley located on the island of mallorca. it associates 30 entities, including: 12 industry or business entities, 3 local government entities, 1 government administration entity, 3 universities and 8 non-governmental organizations. green hysland assumes the production of hydrogen from solar energy, transport by pipelines and road, and the use of hydrogen for hydrogen refueling stations, commercial and municipal fuel cells combined heat and power system, injection of h2 into the local gas distribution grid, free cooling and heating primary power system for a ferry terminal. 3. big hit (big hit, 2023) – scottish hydrogen valley located on the coast and two islands. it associates 12 entities, including: 4 industry or business entities, 5 non-governmental organizations, 1 government administration entity, 1 local government and 1 university. the big hit concept assumes the production of hydrogen from wind and tidal energy, storage of hydrogen in high-pressure tanks, transport by sea and the use in heat of local buildings, supplying heat and power for several harbor buildings, a marina and 3 ferries in kirkwall, and to fuel the 5-hydrogen fuel cell road vehicles for orkney islands council. 4. heavenn (heavenn – h2 energy applications in valley environments for northern netherlands, 2023) – netherland hydrogen valley located on the territory of many cooperating regions. it associates 30 entities, including: 17 industry or business entities, 3 local government entities, 1 university and 9 non-governmental organizations. the project involves a hydrogen production from solar and wind energy, including offshore, distribution through road transport and pipelines, storage of hydrogen in the underground infrastructure and the use for hydrogen buses and cars, electricity production, as well as in other industrial, heating and transport applications. 5. hydrogen valley estonia (hydrogen valley estonia, 2023) – estonian hydrogen valley with a national range. it associates 9 entities, including: 3 regions, 1 university and 5 energy or industry companies. the project is supported by 25 other organizations. the project assumes the production of hydrogen from solar and wind energy, including offshore sources. it assumes road transport of hydrogen and the use of hydrogen for public transport, heavy duty vehicles, railways, sea and air transport, as well as use in industrial processes and for heating. andrzej majka, michał klimczyk, kamil kucharski, jagoda muszyńska-pałys10 4.2. swot analysis table 1 swot analysis of subcarpathian hydrogen valley example subcarpathian hydrogen valley – voivodeship (region) strengths weaknesses • cooperation with one main regional government, • management by one leading university, • ease of practical cooperation – short distance between entities, • parallel cooperation of entities in other fields, • limited possibility of undertaking large-scale solutions, • limited number of potential members, • land restrictions in the region, opportunities threats • the possibility of creating regional energy independence, • decentralization of hydrogen production, • significant number of diverse industrial customers, • competition with other regions of the country, • limited opportunities for area development, table 2 swot analysis of green hysland example green hysland – island strengths weaknesses • cooperation with one main regional government, • closed, self-sufficient ecosystem, • implementation of the supply chain in a small area, • no territorial competition, • limited area of operation, • difficulties in establishing external cooperation, opportunities threats • possibility of joint search for solutions with other islands – similar challenges, • ease of planning demand and supply, • predictable development strategy – independence, • difficulty in integrating into the continental hydrogen network, • limited production capacity in a given area, table 3 swot analysis of big hit example big hit – group of islands and coast strengths weaknesses • possibility of self-sufficiency of each island, • solution redundancy – excluding one infrastructure does not affect the others, • the need to transport of hydrogen by sea – as a time-consuming and costly solution, • cooperation between different local governments, opportunities threats • relative strong supply chain security, • the possibility of using the advantages of island and continental solutions, • storage and transport failure may cause interruptions in the supply of hydrogen, • weather conditions as a source of supply disruptions, hydrogen valley as a hub for technological cooperation... 11 table 4 swot analysis of heavenn example heavenn – group of regions strengths weaknesses • combination of multiple energy sources, • complete supply and demand chain, • the largest number of potential partners, • high complexity of the project, • large area of activities, • the need to reconcile many local government strategies opportunities threats • high potential of continental cooperation, • possibility of expanding to other regions • multi-regional cooperation • the need to reconcile different regional strategies • interdependence of regions tab. 5. swot analysis of hydrogen valley estonia example hydrogen valley estonia – country area strengths weaknesses • multiple energy sources • central source of funding • no country competition • one leading research center • several hydrogen production sites • relatively large area • need of support for large-scale infrastructure • low probability of self-sufficiency • management difficulty opportunities threats • cooperation at the international level • funding as part of the implementation of the national strategy • lack of interest in participating in a large-scale project, • long time necessary to achieve the set goals 4.3. discussion regardless of the type and location of the hydrogen valley, each of them is a hub of cooperation between science, business, local government and ngos. hydrogen valleys are often supported by government institutions. the common features of hydrogen valleys are primarily the source of energy and the conditions for the receipt of hydrogen. all valleys focus on renewable energy sources, depending on the specificity of the region, they decide on a greater share of a more effective source in their climatic conditions. in areas located in the immediate vicinity of the sea, energy obtained from wind farms dominates, while in the case of valleys located closer to the equator, for obvious reasons, solar energy dominates. the common denominator of the hydrogen valleys are also the recipients, in each of the valleys, hydrogen is to be the only fuel for public transport, additionally it is to be used to heat buildings in combustion with natural gas, it should also be mentioned that industrial plants maximize the use of hydrogen in their processes. all these three elements, public transport, heating, industry generate mainly a carbon footprint, active development of the valleys in the long term, implementing the assumptions of its programs may completely exclude it. in the context of different types of valleys, attention should be paid to the fact that a smaller area of operation favors the creation of energy autonomy and facilitates the management. andrzej majka, michał klimczyk, kamil kucharski, jagoda muszyńska-pałys12 valleys located on the territory of individual administrative units (island, province, country) are not susceptible to difficulties resulting from various regional strategies. projects involving units from different administrative units (a group of islands, a group of regions) may encounter such difficulties. in the context of the area of operation, the size of the infrastructure is important. large infrastructure in a large area is often associated with high costs and difficulty of operation. at the same time, there is a larger group of potential hydrogen suppliers and consumers in larger areas. the nature of the area is also a significant factor. continental valleys are characterized by the simplicity of transport of hydrogen via pipelines and roads. transporting hydrogen is more difficult by sea. from this perspective, a hybrid solution – connecting the coast with islands is perceived as the most universal one. regardless of the above differences, it should be noted that hydrogen valleys can be implemented in regions of any type and size, as evidenced by the projects presented above. 5. conclusions the development of hydrogen technologies is deeply justified in environmental and economic needs. the targets of decarbonization and zero-emissions, as well as increasing energy sovereignty, can be effectively implemented by creation of local clusters – hydrogen valleys. this solution is strongly supported by the instruments and policy of the european union. hydrogen valleys are hubs for technological cooperation between science, business, local government and ngos. they consider the needs resulting from the implementation of the strategies of the regions, provide a market for correspondent enterprises and enable the implementation of the objectives of non-governmental organizations. the need to develop hydrogen technologies involves both scientific and educational institutions. implementation of the hydrogen valley goals is also important for the development of national and international economies. hydrogen valleys constitute the complete value chain of the economy. hydrogen production takes place in a centralized or distributed manner, mainly from renewable energy sources such as wind farms and photovoltaic power plants. however, it is also possible to use other energy sources, such as nuclear or conventional energy. hydrogen transport is possible both through stationary infrastructure (pipelines), as well as by land and sea. hydrogen can be used in many branches of the economy – electricity and heat production, public and private transport, as well as to stabilize the energy system as an energy store. in addition to the above, hydrogen is used in many industrial processes and ongoing research will lead to an increase in the number of its applications. hydrogen valleys can be implemented in any type of territory and area. hydrogen projects in europe have been established on islands, groups of islands, regions and countries. these solutions are diverse in nature, depending on the needs of a given project. it should be noted that the hydrogen valley concept is universal and flexible in terms of implementation. however, it was noticed that hydrogen valleys have some common features even in such diverse areas. this type of features includes, above all, the fact that most of the analyzed valleys were created in areas far from the center of the countries, which is a significant opportunity for the development of a given region for starting a hydrogen economy. hydrogen valleys can be formed in areas that have not been characterized by a high degree of industrial development. in this way, they can create new sectors of the economy. at the same time, if hydrogen valley as a hub for technological cooperation... 13 they are created in industrial areas, they can be effectively implemented there. in the context of creating a hydrogen economy, it is very favorable for the region to have at least its own road network and municipal infrastructure that allows the transport of hydrogen and its use in public transport and the heating network. existing combined heat and power plants can be effectively adapted to hydrogen combustion. considering the above, launching hydrogen valleys may be a special opportunity for areas far from the centers of countries and for areas that have their own, independent infrastructure or heating network. attention is also drawn to the fact that in the analyzed regions, the hydrogen economy can be an energy store for renewable energy sources. it should therefore be noted that the development of hydrogen valleys may even be necessary in areas where there are no conventional energy sources. various aspects of selected organizational concepts have been indicated as a part of this study, but none of them is treated as the most prospective one. the most important conclusion from this work is the fact that hydrogen valleys, as socio-economic nodes, can be effectively launched in areas and communities of any range and type, but it is launched in particular in areas that are characterized by selected common features presented above. the universal nature of the concept of hydrogen valleys will support the dynamics of the development of the hydrogen economy, which should be the subject of further research and conclusions from the development of existing hydrogen projects. however, this study can be a valuable guideline when analyzing the launch of a hydrogen valley in each type of area and with a specific range and scale. references ale, b. b., & bade shrestha, s. o. (2009). introduction of hydrogen vehicles in kathmandu valley: a clean and sustainable way of transportation. renewable energy, 34(6), 1432– 1437. https://doi.org/10.1016/j.renene.2008.10.015 balcombe, p., brierley, j., lewis, c., skatvedt, l., speirs, j., hawkes, a., & staffell, i. (2019). how to decarbonise international shipping: options for fuels, technologies and policies. energy conversion and management, 182, 72–88. https://doi.org/10.1016/j.enconman.2018.12.080 barreto, l., makihira, a., & riahi, k. (2003). the hydrogen economy in the 21st century: a sustainable development scenario. international journal of hydrogen energy, 28(3), 267–284. https://doi.org/10.1016/s0360-3199(02)00074-5 big hit. (2023). https://www.bighit.eu/ bonciu, f. (2020). the european union hydrogen strategy as a significant step towards a circular economy. romanian journal of european affairs, 20(2). https:// ssrn.com/abstract=3756224 chi, j., & yu, h. (2018). water electrolysis based on renewable energy for hydrogen production. cuihua xuebao/chinese journal of catalysis, 39(3), 390–394. https://doi. org/10.1016/s1872-2067(17)62949-8 clark, w. w., & rifkin, j. (2006). a green hydrogen economy. energy policy, 34(17), 2630– 2639. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2005.06.024 demirbas, a. (2017). future hydrogen economy and policy. energy sources, part b: economics, planning, and policy, 12(2), 172–181. https://doi.org/10.1080/15567249.2014 .950394 https://doi.org/10.1016/j.renene.2008.10.015 https://doi.org/10.1016/j.enconman.2018.12.080 https://doi.org/10.1016/j.enconman.2018.12.080 https://doi.org/10.1016/s0360-3199%2802%2900074-5 https://ssrn.com/abstract%3d3756224 https://ssrn.com/abstract%3d3756224 https://doi.org/10.1016/s1872-2067%2817%2962949-8 https://doi.org/10.1016/s1872-2067%2817%2962949-8 https://doi.org/10.1016/j.enpol.2005.06.024 https://doi.org/10.1080/15567249.2014.950394%0d https://doi.org/10.1080/15567249.2014.950394%0d andrzej majka, michał klimczyk, kamil kucharski, jagoda muszyńska-pałys14 dodds, p. e., staffell, i., hawkes, a. d., li, f., grünewald, p., mcdowall, w., & ekins, p. (2015). hydrogen and fuel cell technologies for heating: a review. international journal of hydrogen energy, 40(5), 2065–2083. https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2014.11.059 european commission. (2019). the european green deal. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f01aa75ed71a1.0002.02/doc_1&format=pdf european commission. (2021). a hydrogen strategy for a climate-neutral europe. https://www. eu2018.at/calendar-events/political-events/bmnteuropean commission. (2022). repowereu plan. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:fc930f14-d7ae-11ec-a95f-01aa75ed71a1.0001.02/doc_1&format=pdf ficco, g., arpino, f., dell’isola, m., grimaldi, m., & lisi, s. (2022). development of a hydrogen valley for exploitation of green hydrogen in central italy. energies, 15(21). https://doi.org/10.3390/en15218072 green hysland – deployment of a h2 ecosystem on the island of mallorca. (2023). https:// greenhysland.eu/ heavenn – h2 energy applications in valley environments for northern netherlands. (2023). https://heavenn.org/ hoelzen, j., silberhorn, d., zill, t., bensmann, b., & hanke-rauschenbach, r. (2022). hydrogen-powered aviation and its reliance on green hydrogen infrastructure – review and research gaps. international journal of hydrogen energy, 47(5), 3108–3130. https:// doi.org/10.1016/j.ijhydene.2021.10.239 hosseini, s. e., & wahid, m. a. (2020). hydrogen from solar energy, a clean energy carrier from a sustainable source of energy. international journal of energy research, 44(6), 4110–4131. https://doi.org/10.1002/er.4930 hydrogen europe, hydrogen europe research, s3 h2 valleys platform, & european commission. (2023). joint declaration on hydrogen valleys. https://www.review-energy.com/ fileuploads/user/2023.03.01_joint-declaration-on-hydrogen-valleys.pdf hydrogen valley estonia. (2023). https://vesinikuorg.ee/ koumi ngoh, s., & njomo, d. (2012). an overview of hydrogen gas production from solar energy. renewable and sustainable energy reviews, 16(9), 6782–6792. https://doi. org/10.1016/j.rser.2012.07.027 kovač, a., paranos, m., & marciuš, d. (2021). hydrogen in energy transition: a review. international journal of hydrogen energy, 46(16), 10016–10035. https://doi.org/10.1016/j. ijhydene.2020.11.256 maack, m. h., & skulason, j. b. (2006). implementing the hydrogen economy. journal of cleaner production, 14(1), 52–64. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2005.05.027 osman, a. i., mehta, n., elgarahy, a. m., hefny, m., al-hinai, a., al-muhtaseb, a. h., & rooney, d. w. (2022). hydrogen production, storage, utilisation and environmental impacts: a review. environmental chemistry letters, 20(1), 153–188. https://doi. org/10.1007/s10311-021-01322-8 pandev, m., lucchese, p., mansilla, c., le duigou, a., abrashev, b., & vladikova, d. (2017). hydrogen economy: the future for a sustainable and green society. bulgarian chemical communications, 49, 84–92. panwar, n. l., kaushik, s. c., & kothari, s. (2011). role of renewable energy sources in environmental protection: a review. renewable and sustainable energy reviews, 15(3), 1513–1524. https://doi.org/10.1016/j.rser.2010.11.037 https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2014.11.059 https://eur-lex.europa.eu/resource.html%3furi%3dcellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f01aa75ed71a1.0002.02/doc_1%26format%3dpdf https://eur-lex.europa.eu/resource.html%3furi%3dcellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f01aa75ed71a1.0002.02/doc_1%26format%3dpdf https://eur-lex.europa.eu/resource.html%3furi%3dcellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f01aa75ed71a1.0002.02/doc_1%26format%3dpdf https://www.eu2018.at/calendar-events/political-events/bmnthttps://www.eu2018.at/calendar-events/political-events/bmnthttps://eur-lex.europa.eu/resource.html%3furi%3dcellar:fc930f14-d7ae-11ec-a95f-01aa75ed71a1.0001.02/doc_1%26format%3dpdf https://eur-lex.europa.eu/resource.html%3furi%3dcellar:fc930f14-d7ae-11ec-a95f-01aa75ed71a1.0001.02/doc_1%26format%3dpdf https://doi.org/10.3390/en15218072 https://greenhysland.eu/ https://greenhysland.eu/ https://heavenn.org/ https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2021.10.239 https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2021.10.239 https://doi.org/10.1002/er.4930 https://www.review-energy.com/fileuploads/user/2023.03.01_joint-declaration-on-hydrogen-valleys.pdf https://www.review-energy.com/fileuploads/user/2023.03.01_joint-declaration-on-hydrogen-valleys.pdf https://vesinikuorg.ee/ https://doi.org/10.1016/j.rser.2012.07.027 https://doi.org/10.1016/j.rser.2012.07.027 https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2020.11.256 https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2020.11.256 https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2005.05.027 https://doi.org/10.1007/s10311-021-01322-8 https://doi.org/10.1007/s10311-021-01322-8 https://doi.org/10.1016/j.rser.2010.11.037 hydrogen valley as a hub for technological cooperation... 15 parra, d., valverde, l., pino, f. j., & patel, m. k. (2019). a review on the role, cost and value of hydrogen energy systems for deep decarbonisation. renewable and sustainable energy reviews, 101, 279–294. https://doi.org/10.1016/j.rser.2018.11.010 petrollese, m., concas, g., lonis, f., & cocco, d. (2022). techno-economic assessment of green hydrogen valley providing multiple end-users. international journal of hydrogen energy, 47(57), 24121–24135. https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2022.04.210 podkarpacka dolina wodorowa. (2023). https://www.dolinawodorowa.org/ rissman, j., bataille, c., masanet, e., aden, n., morrow, w. r., zhou, n., elliott, n., dell, r., heeren, n., huckestein, b., cresko, j., miller, s. a., roy, j., fennell, p., cremmins, b., koch blank, t., hone, d., williams, e. d., de la rue du can, s., helseth, j. (2020). technologies and policies to decarbonize global industry: review and assessment of mitigation drivers through 2070. applied energy, 266. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2020.114848 staffell, i., scamman, d., abad, a. v., balcombe, p., dodds, p. e., ekins, p., shah, n., & ward, k. r. (2019). the role of hydrogen and fuel cells in the global energy system. energy environ. sci, 12, 463. https://doi.org/10.1039/c8ee01157e t-raissi, a., & block, d. l. (2004). hydrogen: automotive fuel of the future. ieee power and energy magazine, 2(6), 40–45. https://doi.org/10.1109/mpae.2004.1359020 https://doi.org/10.1016/j.rser.2018.11.010 https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2022.04.210 https://www.dolinawodorowa.org/ https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2020.114848 https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2020.114848 https://doi.org/10.1039/c8ee01157e https://doi.org/10.1109/mpae.2004.1359020 torun international studies no. 1 (7) 2014 maciej zastempowski*1 0000-0001-8196-3236 justyna łaskowska**2 0000-0002-7962-5040 aleksandra kalocińska-szumska***3 0000-0002-2231-281x commercialization of scientific research in poland: process or procedure? organizational solutions in selected polish and foreign universities abstract this article aims to illustrate the different ways of organizing commercialization processes at universities to inspire existing technology transfer offices (tto) and increase their effectiveness. its implementation was based on a qualitative study conducted among 4 polish and 2 foreign (belgian and spanish) universities. the study results show that the standardized commercialization system doesn’t exist at polish universities. research results present that there are many commercialization models, but it is a rather formal procedure than a system or process. moreover, polish universities perceive tto as a part of the administration, even if tto’s employees have ambitions to build merit potential. finally, the challenge is combining the research process with commercialization to increase efficiency. our research presents interesting new approaches concerning commercialization: the flipped knowledge transfer (fkt) and the community engagement research initiative (ceri). it is essential to understand that commercialization starts with a research project not with a research result or patent. both approaches mention before focusing on social engagement in research first * nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: mz@umk.pl ** nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: justyna.laskowska@umk.pl *** nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: aleksandraszumska@umk.pl 2023, no. 1 (17), pp. 65–75 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.005 https://orcid.org/0000-0001-8196-3236 https://orcid.org/0000-0002-7962-5040 https://orcid.org/0000-0002-2231-281x http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.005 maciej zastempowski, justyna łaskowska, aleksandra kalocińska-szumska 66 and may have an essential impact on tto’s effectiveness and the university’s social impact. an interesting option is to implement ceri first and evolve it to fkt to perform university research “from the outside to the inside” approach, i.e. undertaking research work in response to stimuli coming from the social and economic environment. keywords: commercialization, technology transfer, entrepreneurship, process 1. introduction the commercialization of intellectual property of research units such as universities is not only an important statutory task but also a challenge they have been constantly trying to meet for years. it is supported by the legislator’s action on the one hand, and demand-driven from entrepreneurs on the other. both entrepreneurs and society expect science to provide innovative solutions to increase their competitiveness and well-being. for this reason, the university’s efforts in the area of commercialization are of great importance. at the same time, the commercialization of the intellectual property of universities in poland is regularly evaluated, and its result is still not satisfactory enough (nik, 2018). similarly, in terms of cooperation between universities and entrepreneurs in the area of r&d, poland occupies a very low, 94th position in the global innovation index 2022 (wipo, 2022). this result may indicate the lack of effective mechanisms affecting the willingness to undertake innovative activities and use the results of research in business practice (szczerek, 2022). concerning universities, commercialization was to take on a new dimension due to the conditions for the evaluation of universities for the period 2017–2021 and the act of 20 july 2018, law on higher education and science (journal of laws of 2018, no. 1668, as amended). these regulations, following the previous law on higher education of 27 july 2005 (journal of laws of 2005, no. 164, item 1365, as amended), introduced the principles on which commercialization in higher education institutions is to take place, indicating organizational conditions, reasonably leaving processes and procedures within the limits of the university’s autonomy. this solution, along with the complexity of the commercialization process at universities, results in the functioning of many different models of market use of research results. (kalinowski, 2010), (gwarda-gruszczyńska, 2013). in addition, there are many different models related to the innovation process (smith, 2015; tidd & bessant, 2018), the knowledge commercialization process, and entrepreneurial processes (gierulski et al., 2018). unfortunately, the diversity of models does not translate proportionally into an increase in the effectiveness of commercialization processes of scientific research results (łobacz & niedzielski, 2015), especially when this process is anchored only in the administrative system and is not coupled with the implementation of scientific research, which is also often beyond the interest of the socio-economic environment (van den ende & dolfsma, 2005). at the same time, an important element of any model of the commercialization process is access to data with potential. therefore, the following activities can ensure effectiveness in this area: 1) searching for and identifying ideas (project planning), 2) evaluation and selection of ideas/projects, and 3) their implementation as part of business practice (tidd & pavitt, 2018). for this reason, excellent organizational preparation of the university, deprived of access to a database of ideas with an assessment of their application in practice, will not ensure commercialization of scientific research in poland... 67 the effectiveness of the process, and each of the above-mentioned activities is dependent on each other (głodek, 2016). based on the above, this article aims to illustrate the different ways of organizing commercialization processes at universities. its implementation was based on a qualitative study conducted among 4 polish and 2 foreign (belgian and spanish) universities. 2. literature review commercialization is a paid or free transfer by a research unit of the right to use the results of scientific research or the sale of rights to r&d results (wawrzynowicz, 2022). in relation to research results, commercialization is also defined as the totality of activities related to the transformation of knowledge into new products, technologies and organizational solutions or very broadly as a process aimed at transferring scientific and development results to the market (flisiuk & gołąbek, 2015). on the basis of polish legislation – in accordance with the act of 20 july 2018, law on higher education and science (journal of laws of 2018, no. 1668, as amended) – a distinction is made between direct commercialization, which consists in the sale of research results, development works or know-how related to these results, or putting these results or know-how into use (e.g. on the basis of a license, rental and lease agreement) and indirect commercialization, consisting in taking up shares by a scientific unit in companies. the legislator’s assumption was most likely to take up shares in an existing or newly formed company as the sole shareholder or jointly with other entities or its own employees, covering these shares with rights on intangible property (stec et al., 2017). at the same time, the act imposes on university the obligation to adopt regulations for the management of copyrights, related rights and industrial property rights, as well as the principles of commercialization, which is specified in particular, the principles of remuneration of authors for commercialization and the rules and procedures for commercialization. commercialization in the described form has become an important element of the functioning of universities due to the emphasis on broadly understood entrepreneurship of universities, and above all on the effective use of knowledge in practice, including especially the concept of open innovation (bogers et al., 2019; chesbrough, 2003) and entrepreneurial university (etzkowitz, 2004). previous research on university entrepreneurship has focused, mainly on stimulating innovation, developing incubation and joint ventures with business actors (etzkowitz, 2010; etzkowitz &amp; leydesdorff, 1995). currently, the emphasis is put on three key aspects. first, university managers are expected to be entrepreneurial in formulating and implementing strategies (novela et al., 2021). secondly, the ability to commercialize (direct and indirect) the results of scientific research (battaglia et al., 2021). third, attention is paid to encouraging and empowering researchers, students and graduates to become more entrepreneurial (guerrero et al., 2019). as a result of this approach, romano et al. point out that modern universities are modifying their traditional roles of education and research to generate and disseminate knowledge to foster economic growth (romano et al., 2014). it is also worth emphasizing that technology transfer and cooperation between universities, industry and government generate various benefits, providing an important source of funding for universities (henry etzkowitz, andrew webster, christiane gebhardt, 1966) (miyata, 2000) (martin, 2002) (mustar &wright, 2010), innovation for industry and economic development for policymakers (gulbrandsen & smeby, 2005) (muscio, 2008) (muscio, 2010). maciej zastempowski, justyna łaskowska, aleksandra kalocińska-szumska 68 although the trend towards an entrepreneurial university seems inevitable, polish universities still occupy the last places in european rankings in terms of cooperation with entrepreneurs (wipo, 2022). it seems interesting to note that many polish universities have not yet implemented systemic solutions in the field of commercialization of research results and technology transfer, and do not have an internal, comprehensive policy in this area (ładziak, 2014). at the same time, representatives of the academic community have too little contact with business practice, which means that their initiatives and ideas are often impossible to be applied in practice (orłowski, 2013). at the same time, the commercialization models functioning are in fact organizational and administrative processes, detached from other areas of university activity and not building competencies related to cooperation with business at the university (szarek & pachciarek, 2021). however, new concepts are emerging, accompanying consortia of young european universities built on the initiative of the european commission, which may have an impact on the effectiveness of commercialization: the first is the flipped knowledge transfer model (cleyn et al., 2006) and the second is the model of community engagement research initiative (benneworth et al., 2018). however, both must function at the level of planning and implementation of scientific research. therefore, the above raises a research question on how to increase the efficiency of the commercialization process based on existing research activities in public universities. in particular, the following issues shall be examined: 1. the process of monitoring research and scientific works, 2. the process of commercialization of scientific research results, 3. cooperation with the socio-economic environment. 3. methodology the qualitative research was divided into two stages. the first one involved the study of polish units performing the tasks of a technology transfer office (tto) or a special purpose vehicle (in the absence of a technology transfer office) at universities. at this stage, the study was conducted among four universities. the second stage included the examination of units performing the tasks of the technology transfer center in two foreign universities: belgian and spanish. the study used the method of in-depth individual interviews in accordance with the designed interview scenario. representatives of 4 public universities from poland were invited to the study, which were selected from a group of deliberately selected universities that met the following criteria: 1) an entity selected to implement a project under the incubator of innovation 4.0 program – the aim of the program is to support the process of managing the results of scientific research and development works, in particular in the field of commercialization; 2) a university belonging to the polish association of centers for technology transfer (pactt), which is a voluntary association of representatives from units responsible for the management and commercialization of intellectual property of polish universities, research institutes and the polish academy of science. as part of the further selection of respondents, the criterion of ensuring representation in each of the following groups was adopted: a university, including a university of technology, a university operating in the field of social and humanities, a university with a special commercialization of scientific research in poland... 69 purpose vehicle, a research university. based on the presented research sample selection path, interviews were conducted with representatives of technology transfer centers and/or special purpose vehicles of selected universities involved in the process of commercialization of research results. finally, as part of the study, 6 focus meetings were held in the period from 01/07/2021 to 10/11/2021. 4. results and discussion referring to the first research area covering the process of monitoring research and scientific results, in the case of polish universities, the information obtained for the first thematic area showed at the outset the lack of systemic solutions that would support the aggregation and sharing of information about research results carried out in them at the level of universities. technology transfer offices operating within universities use all possible sources of information to identify the commercial potential of the university, e.g. an employee portal in which the researcher’s profile and scientific experience (especially application/implementation) are identified. other sources of knowledge are meetings of heads of departments, as well as information collected by patent attorneys at universities, offices/departments of science, offices/ project departments, academic innovation incubators or academic portals/journals run by universities. equally often, information about the potential of the university is collected independently by the employees of the tto’s, including through the invention application form. although the application for an invention is an element of the commercialization process indicated in the law on higher education and science of 20 july 2018, it does not function as an element of the system for monitoring research work at polish universities. however, it has evidential value in the case of unauthorized use of the intellectual property by an employee. a representative of one of the centers points out that scientists usually report to the unit after agreeing with entrepreneurs on the terms of cooperation, expecting the preparation and handling of documentation, seeing only an administrative unit in the center. at the same time, the respondents note that it is impossible to monitor everything, and it is certainly not about everything – the research that is evaluated on the market and can be monetized is important. a different approach was identified at the level of foreign universities surveyed – where the departments of science and innovation have been integrated into one body subordinate to the vice-rector for science, in which the so-called valorization officers work on increasing the economic and social value of scientific projects. this seems to be an original organizational solution, enabling the aggregation of scientific information in one unit, additionally coupling the research process with the expectations of the socio-economic environment. the role of an innovation broker at polish universities compared to a valorization officer at a belgian university is also interesting. while the task of an innovation broker is usually to identify research and researchers, search for an investor/buyer and prepare the terms of the contract accordingly, the valorization officer gives economic and/or social value to the research project already at the design stage of the research. the spanish university covered by the study takes a similar approach. the unit responsible for handling research projects implements a common policy with the unit responsible for innovation and entrepreneurship management under the counterpart of the vice-rector for research and innovation. it should be noted that innovation and its impact on the environment is an inseparable element of research. this is essential for increasing the effectiveness of the commercialization of the university’s intellectual property. maciej zastempowski, justyna łaskowska, aleksandra kalocińska-szumska 70 it is also important to think about commercialization as a part of research, not as an optional process. referring to the process of commercialization of scientific research results, in the case of polish universities, the act of 20 july 2018 is of fundamental importance. law on higher education and science (journal of laws of 2018, item 1668, as amended) imposes on heis the obligation to adopt regulations for the management of intellectual property and the principles of commercialization. attention should be drawn here to the procedural nature of the statutory obligation. the degree of interference of the legislator in the process itself seems sufficient. universities, on the other hand, fulfill their obligation and introduce procedures. the university units responsible for commercialization are the core of these processes, but they indicate what role they actually play with dissatisfaction. one of the special purpose vehicles (spv) established for indirect commercialization points to the contractual authority to manage intellectual property, but states that it plays the greatest role as a tool accelerating the pace of purchasing goods. spv also emphasizes that the university in which it operates, despite many years, has not developed mechanisms showing the essence and seriousness of the company’s operations. subsequently, polish units point to close cooperation with departments responsible for supporting scientific research, projects, legal advisors, and the vice-rector as a supervisor in the procedure of handling the transfer of research results and commercialization, in accordance with the regulations for the management of intellectual property. one of the leading polish universities, covered by the study, directly states that technology transfer centers are identified in polish universities as administration, and the commercialization process is unknown. the reason for this perception may also be the frequent service of commissioned study by technology transfer centers, which focuses less on building a business relationship, and more on handling and settlement of the order. at the same time, it should be emphasized that administrative services in this area may also be an incentive to cooperate with business, without which some scientists would not undertake this action at all. another polish university, subject to the study, has a recognizable certification of its procedures. at the same time, that university points out that the implemented certification system allowed for ordering the procedures in the unit. by identifying, mapping, and describing processes, they could be visualized and then optimized in the direction of shortening and simplifying the paths of dealing with matters in order to achieve the assumed goal as soon as possible as part of external and internal customer service. priority was given to processes strictly related to transfer and commercialization, and the improved processes are documented. through audits and management reviews, potential changes are indicated so that the system is constantly evaluating, especially in the context of changing law, obtaining information resulting from parameterization requirements, linking technology with fields of science. the above confirms the belief in the administrative approach to the organization of the ecosystem for commercialization. the position of the academic special purpose vehicle in this respect is interesting, which in turn indicates the lack of investment opportunities, support in the area of procurement or legal services for spin-off development projects. at this point, it is worth q uoting the experience of the surveyed foreign universities. it indicates having its own internal administrative and service structures, independent of the central administration, focused solely on the commercialization process, such as: legal services, patent attorneys (also v erifying the results of scientific research before publication in terms of industrial potential) or external commercialization of scientific research in poland... 71 advisory/consulting business (e.g. valuation of intellectual property, analysis of the state of the art, etc.). moreover, the commercialization process at both universities is supported by an it system for intellectual property management (e.g. myip), which was not identified in the surveyed universities in poland. when examining the third research area, i.e. cooperation with the socio-economic environment, it can be noticed that it is no different in the case of customer relationship management systems. none of the surveyed entities from poland had such a tool. at the same time, entrepreneurs apply to universities through various channels: directly to scientists, vice-rectors, deans or through technology transfer centers. those, in turn, do not have a common information exchange platform and operate independently of each other. a representative of an academic special purpose vehicle says: “i was informed that the company has met with the authorities and i have not been invited.” despite many procedures, complexity and formalization of commercialization, the way companies reach universities is basically unregulated and often accidental. entrepreneurs do not know who to contact at the university to establish cooperation. there is chaos in this area, and as a consequence, there is no specific answer for business and no cooperation with it. at the same time, scientists do not know how the process of cooperation with the socio-economic environment works: who prepares the contract, what is the path of document approval, who is authorized to make decisions and represent the university outside. referring to cooperation with the environment at the foreign universities surveyed, the approach at the level of research policy is surprising. one of them indicates that the directions of development in this area are determined by the vice-rector responsible for development and valorization (currently 3, including smart cities), and research projects are financed for identified problems of the socio-economic environment. the commercialization process is supported by a technology transfer center type unit, but structurally included in the innovation and research office. it seems that the constantly insufficient state financial outlays for science may change the perception of cooperation with the social and economic environment in favor of diversifying the sources of financing research at universities and seeking them in business. this need could, in turn, accelerate the introduction of innovations in polish companies. it is very important to observe a representative of one of the polish research units that a special purpose vehicle set up to commercialize research results (implicitly also a technology transfer center) should shine with the brilliance reflected from the university. 5. conclusions in light of the study, commercialization in the examined polish universities operates primarily based on a formalized administrative procedure. usually isolated from the research process and without systemic support at the university, commercialization is perceived by the academic community as an unclear, complicated procedure. employees of technology transfer centers and academic special purpose vehicles give it a business flair. individuals involved in the commercialization process aspire to be the dominant party in initiating and implementing cooperation between universities, scientists, and business. at the same time, they want to obtain information from scientists on their research and scientific works at the earliest possible stage of their undertaking in order to increase the effectiveness of commercialization maciej zastempowski, justyna łaskowska, aleksandra kalocińska-szumska 72 activities. at the same time, ttos and special purpose vehicles would like scientists to come up with ideas for the commercialization of their research results, but they do not see any interest in this, and they treat cooperation with an individual as a formal requirement rather than a chance for market success. although researchers are encouraged to cooperate with innovation support units, usually as a part of targeted meetings organized by innovation brokers at individual faculties, speeches at faculty councils (disciplines), initiated individual meetings with scientists with high research and commercialization potential, instruments for evaluating and rewarding researchers in the case of commercialization are relatively rarely used. certainly, procedures cannot replace the commercialization process, which is why a strategic approach is necessary, evolving towards the formula “from the outside to the inside”, i.e. undertaking research work in response to stimuli coming from the social and economic environment. it seems that this is the path chosen by foreign universities covered by the study, implementing the approach in the formula of the community engagement research initiative (ceri – social involvement in scientific research) and flipped knowledge transfer (fkt – reverse knowledge transfer). the first, ceri, is based on the inclusion of communities, including the local community, in scientific research. it is a process that includes the input of people who will be affected by the research results and involves such individuals or groups as equal partners in the research process (benneworth et al., 2018). the second, ft (cleyn et al., 2006), is based on a demand-side approach to knowledge and technology transfer in research organizations where the leading driving force for take-up is the social and economic environment, in particular start-ups for which academic knowledge can affect competitiveness (cleyn et al., 2006). both approaches became an inspiration for the construction and implementation of a pilot model of commercialization support at the nicolaus copernicus university in toruń. the centre for academic entrepreneurship and technology transfer at ncu as an internal organizational unit of the technology transfer centre type has started the process of implementing this model. it is based on active cooperation between the unit and the research team, whose research project has not been verified by the market before. for this reason, the first step is to gain knowledge about the market in order to identify stakeholders. others include: identifying and building end-user communities, verifying buyer needs, and building strategic partnerships in production, distribution, research and development. the construction of partnerships also includes the joint implementation of projects aimed at the best possible matching of research results to market requirements, and thanks to external funds, the financial risk of both parties will be minimized. the acquired knowledge is to be the basis for creating a prototype and market entry strategy. the pilot teams operated by the centre can exemplify social engagement as part of market success and stimulate technology transfer at the university to a demand-driven approach. each of the indicated formulas actually touches on the approach to the strategy of conducting scientific research. thus, by answering the research question, by coupling the commercialization process with research at the university, you can increase the efficiency in commercialization. it is obvious that the private sector is not able to undertake basic research, which is an important element of the activities of public universities, however, a change in the approach to designing research in universities responding to strategic branches of the economy may affect the effectiveness of the commercialization process. meanwhile, the results of the survey among polish scientific units indicate that it has not yet been possible to build a commercialization system, but only administrative procedures, based on a statutory obligation. commercialization of scientific research in poland... 73 references battaglia, d., paolucci, e., & ughetto, e. (2021). opening the black box of university proof of-concept programs: project and team-based determinants of research commercialization outcomes. technovation, 108, 102334. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j. technovation.2021.102334 benneworth, p., culum, b., farnell, t., kaiser, f., seeber, m., scukanec, n., vossensteyn, h., & vesterheijden, d. (2018). mapping and critical synthesis of current state-of-the-art on community engagement in higher education. https://drive.google.com/file/d/1fw65z -zcce6cwgr-83a1nzqql2n2dlmg/view bogers, m., chesbrough, h., heaton, s., & teece, d. j. (2019). strategic management of open innovation: a dynamic capabilities perspective. california management review, 62(1), 77–94. https://doi.org/10.1177/0008125619885150 chesbrough, h. w. (2003). open innovation: the new imperative for creating and profiting from technology. harvard business school press. cleyn, s. h. de, meysman, j., braet, j., & gielen, f. (2006). how engaging start-ups in research activities can lead to more effective technology and knowledge transfer from public research organisations. https://core.ac.uk/download/55740428.pdf etzkowitz, h. (2004). the evolution of the entrepreneurial university. international journal of technology and globalisation, 1(1), 64–77. https://doi.org/10.1504/ijtg.2004.004551 etzkowitz, h. (2018). the triple helix model: university-industry-government innovation and entrepreneurship. routledge taylor and francis group. etzkowitz, h., & leydesdorff, l. (1995). the triple helix -university-industry-government relations: a laboratory for knowledge based economic development. easst review, 14(1), 14–19. flisiuk, b., & gołąbek, a. (2015). możliwości komercjalizacji wyników badań naukowych w instytutach badawczych – modele, procedury, bariery oraz dobre praktyki / commercialization of research results – models, procedures, barriers and best practices. zeszyty naukowe. organizacja i zarządzanie, 63–73. http://www.woiz.polsl.pl/znwoiz/z77/5_ flisiuk b.pdf gierulski, w., hnydiuk-stefan, a., kaczmarska, b., łobejko, s., santarek, k., & wiśniewska, j. (2018). komercjalizacja wyników badań i innowacyjnych rozwiązań w polsce ekspertyza polskie towarzystwo zarządzania innowacjami (commercialization of research results and innovative solutions in poland, expertise, polish society for innovation management). wydawnictwa komitetu inżynierii produkcji polskiej akademii nauk. https:// kip.pan.pl/pl/wydawnictwa głodek, p. (2016). proces komercjalizacji wiedzy a struktury uczelni wyższej – ujęcie modelowe (process of commercialization of knowledge versus the structure of higher education institution – a model approach). wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego. guerrero, m., urbano, d., & herrera, f. (2019). innovation practices in emerging economies: do university partnerships matter? the journal of technology transfer, 44(2), 615– 646. https://doi.org/10.1007/s10961-017-9578-8 gulbrandsen, m., & smeby, j. c. (2005). industry funding and university professors’ research performance. research policy, 34(6), 932–950. https://doi.org/10.1016/j.respol.2005.05.004 https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.technovation.2021.102334 https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.technovation.2021.102334 https://drive.google.com/file/d/1fw65z-zcce6cwgr-83a1nzqql2n2dlmg/view https://drive.google.com/file/d/1fw65z-zcce6cwgr-83a1nzqql2n2dlmg/view https://doi.org/10.1177/0008125619885150 https://core.ac.uk/download/55740428.pdf https://doi.org/10.1504/ijtg.2004.004551 http://www.woiz.polsl.pl/znwoiz/z77/5_flisiuk%20b.pdf http://www.woiz.polsl.pl/znwoiz/z77/5_flisiuk%20b.pdf https://kip.pan.pl/pl/wydawnictwa https://kip.pan.pl/pl/wydawnictwa https://doi.org/10.1007/s10961-017-9578-8 https://doi.org/10.1016/j.respol.2005.05.004 https://doi.org/10.1016/j.respol.2005.05.004 maciej zastempowski, justyna łaskowska, aleksandra kalocińska-szumska 74 gwarda-gruszczyńska, e. (2013). modele procesu komercjalizacji nowych technologii w przedsiębiorstwach. uwarunkowania wyboru-kluczowe obszary decyzyjne (models of the commercialization process of new technologies in enterprises. determinants of choice – key decision-making areas). repozytorium uniwersytetu łódzkiego. http://dx.doi.org/10.18778/7525-875-2 etzkowitz, h., webster, a., & gebhardt, c. (1966). the future of the university of the future: evolution of ivory tower to entrepreneurial paradigm. mathematical proceedings of the cambridge philosophical society, 62(4), 811–827. https://doi.org/10.1017/ s0305004100040500 kalinowski, t.b. (2010). komercjalizacja wiedzy i technologii a własność intelektualna (commercialization of knowledge and technology versus intellectual property)(pp. 11–27), wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. ładziak, i. (2014). bariery komercjalizacji wiedzy generowanej przez uczelnie wyższe (barriers to the commercialization of knowledge generated by universities). zeszyty naukowe szkoły głównej służby pożarniczej, 49 (1), 152–174. łobacz, k., & niedzielski, p. (2015). komercjalizacja wiedzy w polsce – wyzwania i bariery (knowledge commercialization in poland – challenges and barriers). https://core.ac.uk/ download/pdf/71981415.pdf martin, b. r. (2002). the changing social contract for science and the evolution of the university. in a. geuna, a.j. salter & w.e. steinmueller (eds.), science and innovation. elgar. https://doi.org/10.4337/9781781950241.00011 miyata, y. (2000). empirical analysis of innovative activity of universities in the united states. technovation, 20(8), 413–425. https://doi.org/10.1016/s0166-4972(00)00024-9 muscio, a. (2008). il trasferimento tecnologico in italia: risultati di un’indagine sui dipartimenti universitari. l’industria, numero speciale, 245–268. https://doi.org/10.1430/27284 muscio, a. (2010). what drives the university use of technology transfer offices? evidence from italy. journal of technology transfer, 35(2), 181–202. https://doi.org/10.1007/ s10961-009-9121-7 mustar, p., & wright, m. (2010). convergence or path dependency in policies to foster the creation of university spin-off firms? a comparison of france and the united kingdom. journal of technology transfer, 35(1),42–65. https://doi.org/10.1007/s10961-009-9113-7 nik. (2018). informacja o wynikach kontroli transfer wiedzy i technologii poprzez spółki jednostek naukowych. (information on the audit results transfer of knowledge and technology), 1–70. https://www.nik.gov.pl/ kontrole/p/18/023/kno/ novela, s., syarief, r., fahmi, i., & arkeman, y. (2021). building institutional model of entrepreneurial university. international journal of management, 12(1), 517–527. orłowski, w. m. (2013). komercjalizacja badań naukowych w polsce. bariery i możliwości ich przełamania. http://www.ncbir.gov.pl/gfx/ncbir/userfiles/_public/aktualnosci/komercjalizacja_badan_naukowych_w_polsce_-_prof._w._orlowski.pdf smith, d. (2015). exploring innovation. mcgraw-hill education. stec, p., antoniuk, j. r., drzewiecki, a., kubiak-cyrul, a., malinowski, p., więzowska-czepiel, b., & załucki, m. (2017). komercjalizacja wyników badań naukowych (commercialization of research results). wydawnictwo wolters kluwer. szarek, m., & pachciarek, h. (2021). organizational potential of universities for commercialization – the analysis of university management models in the scope of comhttp://dx.doi.org/10.18778/7525-875-2 https://doi.org/10.1017/s0305004100040500 https://doi.org/10.1017/s0305004100040500 https://core.ac.uk/download/pdf/71981415.pdf https://core.ac.uk/download/pdf/71981415.pdf https://doi.org/10.4337/9781781950241.00011 https://doi.org/10.1016/s0166-4972%2800%2900024-9 https://doi.org/10.1430/27284 https://doi.org/10.1007/s10961-009-9121-7 https://doi.org/10.1007/s10961-009-9121-7 https://doi.org/10.1007/s10961-009-9113-7 https://www.nik.gov.pl/kontrole/p/18/023/kno/ https://www.nik.gov.pl/kontrole/p/18/023/kno/ http://www.ncbir.gov.pl/gfx/ncbir/userfiles/_public/aktualnosci/komercjalizacja_badan_naukowych_w_polsce_-_prof._w._orlowski.pdf http://www.ncbir.gov.pl/gfx/ncbir/userfiles/_public/aktualnosci/komercjalizacja_badan_naukowych_w_polsce_-_prof._w._orlowski.pdf commercialization of scientific research in poland... 75 mercialization. procedia computer science, 192, 4467–4477. https://doi.org/10.1016/j. procs.2021.09.224 szczerek, m. (2022). działalność naukowa – niedoceniany czynnik rozwoju cywilizacyjnego polski (scientific activity – an underestimated factor of civilization development in poland). wydawnictwa instytutu problemów współczesnej cywilizacji im. marka dietricha. https://www.ipwc.pw.edu.pl/wydawnictwa/rok-2022 tidd, j., & pavitt, b. (2018). managing innovation: integrating technological market and organizational change. wiley. van den ende, j., & dolfsma, w. (2005). technology-push, demand-pull and the shaping of technological paradigms – patterns in the development of computing technology. journal of evolutionary economics, 15(1), 83–99. https://doi.org/10.1007/s00191-004-0220-1 wawrzynowicz, j. (2022). vademecum transferu technologii (vade mecum of technology transfer). wydawnictwo uniwersytetu przyrodniczego w poznaniu. https://wydawnictwo. up.poznan.pl/products/vademecum-transferu-technologii wipo. (2022). global innovation index 2022 what is the future of innovation-driven growth? in wipo (vol. 33, issue 1). https://www.wipo.int/global_innovation_index/ en/2022/ https://doi.org/10.1016/j.procs.2021.09.224 https://doi.org/10.1016/j.procs.2021.09.224 https://www.ipwc.pw.edu.pl/wydawnictwa/rok-2022 https://doi.org/10.1007/s00191-004-0220-1 https://wydawnictwo.up.poznan.pl/products/vademecum-transferu-technologii https://wydawnictwo.up.poznan.pl/products/vademecum-transferu-technologii https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2022/ https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2022/ torun international studies rita zablotska1 the perspectives of entry of ukrainian companies at the world market of services abstract in this article author analyzes main issues of ukrainian service market integration within the international competition environment. it is proved that institution and transaction costs are one of the key factors in the development of the modern ukrainian trade in services sector. the author examines them as a basis for competitive advantages in the process of international exchange in services. keywords: international trade, services, competitive advantages, national trade policy, porter’s diamond introduction (times, bold, 11 font, left aligned, caps) the national trade policy, key connecting link between the world market and domestic systems of resource distribution, determines the efficiency of national economy integration into world trade system. the last one depends on necessary institutions existing in the country and its trade partners, and their conducted trade policy, which assists in mutually beneficial exchanging based on specialization and comparative advantages. different measures of the national regulation affect more on the national level the trade in services than the trade in commodity. the basic task of multilateral trade negotiations is establishing principles which would promote trade liberalization. article vi of the gats directly turns to domestic regulation and establishes that each member shall ensure that all measures of general application affecting trade in services are administered in a reasonable, objective and impartial manner. numerous publications of domestic and foreign experts highlight different approaches to a range of problems of the domestic regulation in service sector. works of modern foreign economic scientists such as a. deardorff, d. marque, a. mattoo, e. ostroma, r. roderick, 1 kyiv national taras shevchenko university, e-mail: ritaz@ukr.net. no. 1 (6) 2013, pp. 67–78 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.007 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm rita zablotska68 j. stieglitz, k. fink, b. hoekman, j. hodgson, j. francois, r. stern etc. are dedicated to researching main reasons, forms and consequences of domestic regulation policy in the light of formal and informal economic institutions. 2. material and methods global economy crisis determined the necessity to develop new economic and institutional mechanisms of the national regulation of service market. developed institutional system reduces the vagueness of trade contracts and as a result minimizes transaction expenses in the international trade in service. implementation of the strategic priorities of ukraine at the world market of services provides, first of all, the development of the corresponding policy in relation to the domestic enterprises at the market, as well as predicting of the possible consequences of such actions for the country economy. aims of the domestic companies related to the entry at the international markets of services accordingly to the strategic priorities of ukraine must be as follows; the increase of a competitive ability of the ukrainian providers at these markets of services; the increase of a service export of the priority service branches, and change of the export structure; independent entry of the domestic enterprises at the international level of services by means of the commercial presence. according to the theory of competitive advantages (“the porter’s diamonds”) the possibility of reaching the success by the company at the international service market in this or that branch can be defined according to four determinant competitive advantages: factor conditions; demand conditions; adjacent and supportive branches; strategy, structure and competition of the companies, from which the possibility of formation of the service companies of the world class depends. 3. results and discussion the first element of “the porter’s diamond” – factor conditions. in ukraine the range of factor conditions, favoured for the competitive ability at the separate international service markets, is already formed. first of all, it is necessary to pay attention to those factors, which provide competitive ability of the priority branches on the part of the strategic interests of ukraine at the international market of services (tab. 1). notwithstanding that the transport services take the lion’s share in the structure of the service export of ukraine (73,03%), the favourable natural conditions and geographical provisions (transit capability of a territory, and predominantly plain character) are not used in full power. the analysis of the modern tendencies at the international market of services showed stable increase of the volumes of transportations, which create preconditions for inclusion of ukraine to these processes of improvement of the transport system. at the same time, there exists the range of problems, which prevent the increase of a competitive ability of ukraine at the international market of the transport services: firstly, non-conformity of the transport system of ukraine to the international standards, due to which the effective integration to the eurasian transport system is impossible (first of all in the perspectives of entry of ukrainian companies... 69 tab. 1. factor conditions for provision of the competitive ability of ukraine in separate branches at the international service market. factor of the competitive ability service branch, to which development the factor promotes the problems, which condition the insufficient level of a competitive ability geographical provision transport services insufficient usage of the transit territory, absence of the projects on production of the new transport ways and piping national conditions touristic services, transport services insufficient level of the investments into enhancement of the service quality and innovations time zone business services (outsourcing, professional services, telemedicine) — infrastructure transport, business, telecommunication, touristic services weak link of the domestic service market. insufficient level of the development of informationtelecommunication, financial, hotel and transport infrastructure labour force all types of services insufficient level of the possession of foreign languages cultural differences touristic services — the railway and automobile transport); secondly, unequal distribution of the transport knots on the territory of ukraine (particularly, placement of the airports only in the biggest places); thirdly, unsatisfied condition of roads and movable content of the transport; fourthly, imperfection of the organization technology of transportation and its low safety; fifthly, relatively high cost of transportation that does not correspond to the quality of the services provided. the above-mentioned actualized the necessity of implementation of the modern technologies of organization of transportation with renewal of the movable transport; development of the highways in accordance with the international standards under the basic strategic directions (europe-asia, north-south); development of the competitive environment in the branch of the transport services (at participation of the enterprises of different forms of property with involvement of the foreign investors); participation in the international projects on building of the new piping, which passes through the territory of ukraine; expansion of the types and improvement of the export transport services. the analogous problem exists in the area of touristic services, if ukraine possesses the natural and recreational resources, cultural wealth and history in full measure for the creation of competitive advantages, then the hotel-touristic infrastructure remains the weak branch of the tourism. according to the data of koba international real estate consulting, only 5 five-star, 28 four-star, 73 three-star hotels function in ukraine, instead the non-classified ones amount rita zablotska70 over 740. undoubtedly, non-classification of 80% hotels is considerable obstacle for the success at the international market of the touristic services. the problem is connected with that the hotel business requires big expenses at the stage of construction of the object and its promotion at the market (average estimate of the seven-storey four-star hotel in the center of kyiv amounts nearly $50 mln., five-star – $60 mln.), at that they are repaid no earlier than in 10 years. the second element of “the porter’s diamond” – demand conditions. the essential determinant of a competitive ability at the international markets, according to m. porter, is the demand conditions at the domestic market [1, p. 176]. the country receives the competitive advantage in those branches of services, where domestic demand provides the more accurate perception about occurrence of the consumers’ demands to the company. the shortages of the domestic statistic accounting do not allow calculating the volume of the domestic demand for the services according to the known methodologies. the evaluation of the demand structure for the services according to the import volume evidences that in the structure of the service import of ukraine the biggest part belongs to the transport, business and financial services, i.e. the demand for them on the part of the domestic consumers is the highest one (as t it is insufficiently provided by the domestic providers) that creates conditions for activity of the foreign tncs. under such conditions improvement of the quality of these services, expansion of the specter and provision “in package” is essential for the national producers. along with these actions, approaching of the structure of service supply to the consumers’ demands at the foreign markets will promote increase of the international competitive ability of the domestic providers. demands of the clients at the domestic market of services are an essential factor for the search of the ways of satisfaction of their demands and constant innovations by the companies. particularly, the reason of the rapid development of the domestic demand for these services (annual tempos of growth are 25–35%). today, almost in all branches the rule “those, who do not invest in the it development, disappear from the market” began to act, i.e. the level of it development becomes the essential competitive ability for the enterprises. the time factor, as an element of the demand conditions allows formation of the time advantage at the entry to the market with the competitive services and holding this first place in future at the conditions of investing into innovations. in the context of using the time factor for winning the competitive advantages at the international market of services for the domestic companies, the usage of the strategies of “the blue ocean” of u. chan kim is appropriate [2, p. 98]. the blue ocean is a non-occupied market space, or niche, where there are possibilities for the high profits and tempos of growth. it is based upon the value innovation that provides uniting of the unique supply and low costs. the possibility of usage of this strategy by the domestic service companies is explained by three arguments: firstly, it corresponds to the modern peculiarities of the international service market, for which formation of the demands for consumers is typical at first, and then their satisfaction; secondly, this strategy gives possibilities for leadership to the companies and countries, which are developing, as it is based upon the refusal from the traditional severe competition and creation of the unique niches; thirdly, it is not oriented at the low cost of the labour force as a competitive advantage, and at the uniqueness of knowledge and skills of the workers, and valuable idea. the strategy of “the blue ocean” is the most appropriate for the ukrainian companies, which enter at the international market of services of outsourcing and software. exactly in these branches, it is possible to still find niches free from the competition. particularly, in connection with the increase of a computer piracy and the threat of information safety, the the perspectives of entry of ukrainian companies... 71 development of the software for the protection from computer crimes is rationale. also “the blue oceans” can be found in the area of the individual software that is custom-built for the competitive demand of a certain company. the third element of “the porter’s diamond” – adjacent and supportive branches – promotes to the development of the new types and subbracnhes of the services, and creates conditions for the establishment of competitive enterprises in the new sectors. these processes take place in the framework of an interrelated branch cluster, as well as at the turn of the service and industrial branches. if adjacent and supportive branches are competitive at the international markets, this creates conditions for the entry of the domestic companies to the foreign markets. thus, in ukraine the market of the personal computers and their components (its share is over 80%) is considered to be system-forming at the it-market. owing to its active development the demand in the software, services in its implementation and development of it-infrastructure of the enterprises is increased, as well as it-consulting. the share of these service subbranches reaches 18% today, and according to the estimates of analysts, through several years after saturation of the market of computer technologies it will increase to 50%, as in the developed countries of the world. thus, for entry of the domestic companies at the international market of services the development and increase of the competitive corresponding adjacent and supportive branches (tab. 2) is important. the formula of the successful influence of the adjacent and supportive branches is close cooperation of their companies with basic branches of services, and constant exchange of information and not far placement. tab. 2. adjacent and supportive branches for the enterprises of the priority branches of services in ukraine priority branch of services adjacent branches some supportive branches business services, including: – computer services; information services, implementation of the computer technology and components, telecommunication services educational services, machinebuilding, chemical industry, financial services, transport services – professional services; consulting, advertising, marketing services educational services, telecommunication services, financial services, transport services – research and development services; information, educational services telecommunication services, chemical industry, financial services – transport services distribution services, logistic services, and shipping services machine-building, hotel and restaurant services, oil-refining branch, financial services – touristic services hotel, restaurant and recreational services transport services, car hire, trade services, branches of the food industry, building services, public utilities, financial services rita zablotska72 the fourth element of “the porter’s diamond” – strategy, structure and competition of the firms. in the conditions of formation of the service markets and formation of the service culture in ukraine, competition between the participants of the national service market plays important role in the enhancement of service quality. exactly the strong domestic competition forces companies to enter at the foreign market and obtain success and it is a powerful stimulus for formation and support of the competitive advantages. today in ukraine the highest level of competition can be traced at the markets of the touristic, educational and publishing services (tab. 3.). tab. 3. the competitive companies at the separate markets of services of ukraine branch (subbranch) quantity of competitors leading companies at the market railway transport services 1 «ukrzaliznytsia» aircraft transport services 23 «aerosvit», «international avialines of ukraine», «donbasaero» telecommunication services of the fixed connection 1 «ukrtelecom» postal services 1 «ukrposhta» mobile connection services 7 «kyivstar», «mts», «astelit», «ukrainian radiosystems» services on the software development and implementation approximately 40 soft-industry, altima, infopulse, mirasoft group та ін. touristic services approximately 4300 «ukrzovnishintur», «sам», «truskavetskurort», «olymp travel ltd» etc. publishing services 824 «folio», «znannya», «osnovy», «maximum» etc. educational services (hei of i–iv accreditation levels) 979 taras shevchenko knu, na “kyiv mohyla academy”, i. franko lnu etc. according to the level of competition the branches on services for formation and implementation of the software and touristic services take the lead among the priority branches. together with competition, their typical peculiarity is close cooperation and exchange of information between companies, united in the association ukrainian hi-tech initiative, the association of information technology enterprises of ukraine and touristic association of ukraine. in the branches, where only one leader is present in the country scale, such as telecommunication services («ukrtelecom»), and railway transport, the monopoly at the service market prevents to the development of the normal conditions of competition among their providers. the example is establishment of the extremely high cost of the license for provision of ip-telephony services (approximately 8 mln. uah) by derzhcomzvyazok that limited possibilities of the «ukrtelecom» competitors. the perspectives of entry of ukrainian companies... 73 taking into account the conducted analysis of the competitive advantages, the domestic companies have possibility for entry at the international service market. for this purpose they should choose one of three alternative strategies: clustering strategy, outsourcing strategy or trans-nationalization strategy. the usage of cluster approach to the strategy of entry of the domestic companies at the international service market can be explained by the range of arguments: firstly, the participation in clusters gives possibility to obtain access to the specialized factor of production, labour force and information (owing to the geographical closeness, availability of the constant personal contents, and civil connections, the movement of information flows inside clusters is facilitated); secondly, complementarities of the elements and cluster participants allow providing services “in package” and of high quality, and obtain synergetic effect from cooperation; thirdly, internal competition between cluster participants executes stimulating influence in the direction of improvement of services and implementation of innovations; fourthly, clusters give possibility to consider the service market as a system, at which it is easier to research interrelations at the turn of branches and detect possibilities for creation of innovations; fifthly, clusters unite all elements of “the porter’s diamond” for the development of competitive advantages; sixthly, within the cluster the companies have more possibilities for lobbying interests in the authorities. today in ukraine the range of service clusters already exist, particularly, in the regions of kamyanets-podilsk, khmeknitskii, ivano-frankivsk (touristic clusters), cherkasy (transport clusters). however, until now the clusters of the business services, first of all it-cluster, are still absent. this cluster should be the most appropriately formed around kyiv, as it is exactly here the biggest quantity of the companies of the branch (there are 20 of them among participants of the ukrainian hi-tech initiative) is concentrated. the coefficient of localization (1.1) is 1,6 in this region, i.e. more than 1 that evidences about importance of the companies of branch for the region and allows formation of a cluster. r rk tot bran loc = (1.1), where kloc– coefficient of localization for the measurement of space concentration of the companies; рbran – the rate of companies of the basic branch, located in the region; рtot – the rate of all companies, located in the region. this confirms the calculation of such instrument of the cluster analysis, as the territory indicator (2). for kyiv it is 3,28, i.e. more than 1,25 that means specialization of the region in this sector. e eti nat reg= (2), where ti – territory indicator; ereg – the part of employment in the regional branch from total employment in the regional economy; enat – the part of employment in the national branch from total employment in the national economy. the mechanism of cluster formation includes the choice of key enterprises, which become basic one and form the “critical mass”. the biggest companies of the basic branch, rita zablotska74 such as infopulse, activemedia llc, altima etc. will become the center of growth. at the absence of brightly expressed leader such role could be played by foreign tnc, for example microsoft ukraine. at that the cluster facilitator (organization that promotes to the cluster development) can be the association of the producing software companies as the ukrainian hi-tech initiative. the enterprises of adjacent and supportive branches provide cluster with necessary resources, means of production and infrastructure. at the same time, at the turn of the basic and adjacent branches, the field for display of innovations (new services and software) is created. the universities and scientific-research institutes (sri), which execute the scientific researches and development for the order of companies of growth center, also play key role in a cluster. the state must become the assistant in formation of a cluster, and create the corresponding institutional environment for its development (sri, development agencies, business-incubators, infrastructure, legislation), however, not intervene in its functioning [3, p. 95]. alongside with the big leading companies, which form the growth center, the small and medium enterprises play important role in the cluster development, as they form its infrastructure and execute the part of the functional and technical works based upon outsourcing. analysis of the determinants of the competitive advantages for this it-cluster evidences that the favourable conditions for clustering are prevailing practically in relation to all indicators (conditions for factors, demand conditions, adjacent and supportive branches). the institutional provision remains the weak point, particularly, legislation in relation to the protection of intellectual property connected with some types of software etc., which requires improvement. connection of the cluster with international service market can be conducted owing to the export of computer and related services, as well as international outsourcing, which is executed by the cluster participants for order of the foreign tncs. the foreign subcontract can be one of the elements of a clustering strategy and at the same time independent strategy for entry of the domestic enterprises at the international market of services at the absence of cluster formations. realization of the strategic priority, connected with enhancement of the outsourcing potential of ukraine requires, firstly, exposure of the strong and weak sides of the domestic providers, which requires intensification or minimization relatively. with this purpose swot-analysis of the ukrainian outsourcers was conducted in relation to the possibility of entry at the international market of services. the strong sides are: − staff provision. according to the non-official data, there are approximately 50–60 ths. people in ukraine, whose qualification allows making outsourcing of the services of different complexity. according to the data of microsoft, ukraine enters into the first fifths in relation to the quantity of the certified it-specialists. moreover, 51 hei on training of it-specialists, i.e. 35% from the total quantity of students study it-specialties, functions in the country that creates potential for the development of the it-outsourcing market. according to the data of nu “kyiv politechnical institute”, admission to the faculties of computer sciences increases annually for 10–15%.; − relatively low expenses for the labour payment, which still remain the decisive indicator for selection of the outsourcer of tnc. comparison of the average salary of it-specialists shows that according to this indicator ukraine ($1850) takes the lead over vietnam only ($1289). except for the last one, the basic competitors of ukraine the perspectives of entry of ukrainian companies... 75 in relation to the labour force at the international market of outsourcing are bulgaria ($1853), philippines ($1857) and india ($2083); − qualification, focus on the technical complexity and creative approach. in contrast to the indian specialists, which specialize at the conduction of standard, enough routine operations of outsourcing with the specified level of complexity, the ukrainian outsourcers are distinguished by their creative approach and higher level of technical skills, and application of innovations in programming; − the powerful educational and scientific base. the level of literacy in ukraine is 98%, while in india – only 52%, 87% of the population of our country obtain higher education. the system of education was inherited from ussr, where the great role was paid to such applied sciences as physics and mathematics, which develop logical thinking for the work in the area of it-outsourcing. at the same time, ukraine is famous in the world in such areas as mathematics, physics, computer science, biology, electric welding, and cosmic sciences. expect for the above-specified, it is necessary to relate placement of ukraine in the center of europe and european culture to the strong sides that promotes to involvement of the west-european customers; simplification of visa regime for foreigners and abolition of the visa regime for the inhabitants of eu countries; the presence of associations, which support the development of outsourcing (the ukrainian hi-tech initiative, the ukrainian association of the software developers, and the association of information technology enterprises of ukraine). at the same time the weak sides of the ukrainian outsourcers include: − industrial and managerial skills, shortage of the specialists on the project management for running the large outsourcing projects with the limited budget and time frameworks; readiness to the serious work of only 20% of the graduates of it-specialties (according to the data of the ukrainian hi-tech initiative); − language barrier, insufficient level of possession of english language, shortage of the outsourcing specialists, who would possess german and french languages, spread in the eu countries; − relatively high expenses for communication. thus, the cost of 100 kbit/sec of broadband internet-connection (speed internet for conduction of outsourcing) in ukraine in 2013 made nearly $16, while in the usa – $0,49, the south korea – $0,08, india (different regions) – from $1 to 9 [4, p. 15]. − institutional provision (the specialized legislation, taxes, protection of the intellectual property rights etc.), absence of the unique powerful organization, which would successfully lobby interests of the ukrainian outsourcers (according to the examples of the indian association of nasscom); − atomism of the outsourcing companies, their small sizes, that do not allow execution of the scale projects. in ukraine a majority of the competitive firms in the branch accounts for 59 male staff, most frequently 10–15 males that threaten takeover by the large companies (tnc); − the lack of agencies on certification of it-companies. the limited quantity of institutions on certification of iso 9001 functions in ukraine, while the agencies on certification of cmm are absent on the whole. the appearance of new tendencies at the international market of outsourcing creates certain possibilities for the domestic providers of services of the internal order, particularly: rita zablotska76 − the tendency to growth of the complexity of orders from outsourcing will promote to the development of the domestic outsourcers, whose strong side is the focus on the technical complexity and creative approach. the ukrainian it-outsourcing is specialized on the antiviral, scientific software, system integration, software for accounting and web-development. except for outsourcing, the domestic companies can focus on the outsourcing of the logistic services (in transport, warehouse, and shipping areas of activity) owing to the developed branch of the transport services and outsourcing of srscd (scientific-research works and scientific-construction development) – owing to the powerful educational and scientific base; − increase of the demand on the part of international corporations for outsourcing of the specialized software that is developed for a certain order creates possibilities for usage of the strategy of “the blue ocean” by the domestic outsourcers; − the lack of it-specialists in india in connection with a big quantity of the orders (according to the data of nasscom till 2020 the difference between demand and supply of it-specialists will be equal to 500 ths. working places [5, p. 54] conditions transference of the orders of the foreign tncs, as well as the indian corporations in the countries of eastern europe, including to ukraine. in the context of intensification of the strong sides and minimization of the weak sides of the domestic outsourcers for the successful entry to the international market of services, the important things are as follows: 1) with the aim of advanced professional training, the knowledge of foreign languages is necessary for establishment and activation of the activity of training-centres, which would be able to function on the constant base, organization of the study of the corresponding special courses in foreign language the higher educational establishments; 2) consolidation of the small enterprises of the branch for obtainment of the large outsourcing orders with considerable budget from tncs (at the absence of establishment of the cluster formations); 3) adjustment of the close connection among outsourcing companies and universities with the purpose of avoiding “brain drain” of the young specialists, organization of trainings and probation periods for students in these companies, including the best ones to the staff of the company; 4) passing certification by the outsourcing companies according to iso standards 9001, cmm, cp3m; 5) narrow specialization in a certain niche of outsourcing, usage of the strategy of “the blue ocean” with the aim of avoiding of depreciation of the labour force; 6) usage of the electronic markets of outsourcing that allows: a) publication of offers of own projects in the network that increases chances for the search of potential partners; b) orientation of own advertisement at the target auditorium; c) provision of the maximal informativeness of the outsourcer’s activity. as an example the electronic market elance can serve that gives possibility of the partners’ search for implementation of the projects on outsourcing of the wide circle of the business services; 7) participation in the international exhibitions and seminars on outsourcing that allows demonstration of own advantages and adjust connections with prospective partners with many countries of the world. the strategy of the trans-nationalization provides the entry of the domestic companies at the international market of services by means of commercial presence and taking the active the perspectives of entry of ukrainian companies... 77 role in the international service trading. unfortunately, we should state the phenomenon of asymmetry of trans-nationalization of service market of ukraine that is a receiving one in relation to the foreign tncs and didn’t take active position in this way of delivery. such situation promotes to the search of the ways of entry at the international market of services, using the cooperation with tncs (outsourcing, franchising, international strategic alliances and joint ventures). notwithstanding that until now no one service tncs of the ukrainian origin is not registered, the certain preconditions for creation of the last ones are already formed in the country: a) the transit to the international standards of financial accounting took place; b) the range of the domestic companies purchased assets abroad, particularly, «skm» corporation in italy, switzerland and germany (in the branches of telecommunication, transport and building services), “privat” group in russia, the usa, georgia, latvia; the ukrainian industrial capital is present abroad; c) the volumes of trading shares of large companies at ffts (the first fund trading system) are increasing; d) the perspective direction is consolidation in the range of servicing branches, first of all, bank’s (with the aim of opposition to the merger by the foreign tncs) and business ones (with the aim of obtainment of the bigger orders from foreign customers). the formation of the strategy of trans-nationalization of the domestic service companies should be based, in our opinion, on the determinants of trans-nationalization of the international market of services. they allow solution of the following strategic tasks at which companies have potential for transformation into tncs; in which branches it is appropriate to create tncs of the ukrainian origin; at which receiving markets it is necessary to enter by the way of commercial presence. in particular, the analysis of the determinant of the “firm size and tempos of its growth” showed that the large companies with high tempos of growth have the biggest possibilities and motives for trans-nationalization. in ukraine this potential, first of all, is owned by the industrial-financial groups (ifgs), as “interpipe” corporation, which area of interests includes banking and media-services, trading-intermediary services, “skm” – financial and telecommunication services, “privat” group (financial, transport, telecommunication services and services of the fuel stations). among the biggest corporations in relation to the asset size, the potential for transformation into tncs is peculiar to those, which have tobin coefficient more than 1 – such as jsc “ukrtelecom” (telecommunication services), “kviza-trade” company (trade services), “epicenter” (trading services), “t.m.m.” firms (building services), jsc kb “nadra” (banking services) and jsc “mostobud” (building and engineering services). 4. conclusion in order to determine the branch directions of trans-nationalization we should use such determinant as concentration in the branch. according to the results of analysis, it is most appropriate to create tncs in the branches with the highest concentration at the international market of services: trading, transport, business, electro-, water and gas-supply services. among the domestic companies, which work in the branches named, we should emphasize the subsection “skm”, “dtek” corporation, which announced about its intents to become the leading player at the eastern european market of the services of electrosupply and diversify the activity in the direction of the water supply service (growth tempo 33,41%). in the area rita zablotska78 of trading services such potential is peculiar to the companies “kviza-trade” and “epicenter” . taking decisions in relation to the entry at the market of services of one or that country for tnc must be based upon such determinants of trans-nationalization, as the business presence of the clients of the serviceable tnc in the receiving country, cultural differences and openness of the receiving markets. reference портер м. конкуренция / м. портер ; пер. с англ. – м. : вильямс, 2003. – 496 с. побирченко в. в. транснациональный фактор трансформации экономики украины в условиях глобализации [електронний ресурс] / в. в. побирченко, г. в. сазонова. – режим доступу: http://www.nbuv.gov.ua. заблоцька р.о. кон’юнктура світового ринку послуг. – к.: впц «київський університет», 2011. савельєв є. україна як велика держава з економікою міжнародних послуг (сценарій розвитку для ххі століття) / євген савельєв // вісник тернопільської академії народного господарства. – тернопіль, 2012. – вип. 5, ч. 1. – с. 15–24. україна в процесах міжнародної інтеграції / за ред. в. р. сіденка. – харків: форт, 2013. – 280 с. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 magdalena dynus obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego krajów rozwijających się streszczenie plan brady’ego nie zlikwidował wprawdzie problemu ogromnego obciążenia krajów rozwijających się zagranicznymi długami, umożliwił jednak części z nich stopniowo odzyskać status wiarygodnego dłużnika, przyciągnąć inwestorów i zdynamizować wzrost gospodarczy, pozwalając tym samym na dalsze zwiększanie przepływów kapitału zarówno do krajów dłużników, jak i do krajów wierzycieli. jednak konieczna jest dalsza restrukturyzacja zagranicznych długów krajów rozwijających się, zwłaszcza tych najbiedniejszych, zarówno z punktu widzenia dłużników, jak i wierzycieli, którzy przecież także mają interes w tym, by kraje rozwijające się przezwyciężały bieżące problemy gospodarcze i przeciwdziałały kryzysom. niniejszy artykuł przybliża istotę obligacji brady’ego jako głównego instrumentu, przy pomocy którego w latach 90. xx wieku dokonano restrukturyzacji zadłużenia zagranicznego największych dłużników wobec prywatnych banków. brady bonds as a way to find a solution to a debt crisis of developing countries summary the brady plan didn’t eliminate problem of the foreign debt burden of developing countries, but this debt relief helped them to restore investment and growth and to become a reliable debtor, that resulted in increase of capital flows to all parties – debtor-countries and creditor-countries. the external debt burden should be further reduced – especially the debt of the low-income countries. it’s necessary not only for the sake of the debtors, but also for the sake of the creditors, who have an important long-run stake in allowing the developing countries to surmount the current crisis and to avoid them in the future. 40 magdalena dynus this article present the clue of the brady bonds – one of the main financial instruments that were issued in the 1990s by a middle-income developing countries as a result of restructuring of their defaulted commercial bank loans under the brady plan. wprowadzenie kiedy z początkiem lat 80. xx wieku, wskutek splotu niekorzystnych wydarzeń w gospodarce światowej z lat 70. xx wieku, ale i błędów popełnionych w polityce wewnętrznej poszczególnych krajów, ujawnił się kryzys zadłużeniowy, nie przypuszczano, że będzie miał on aż tak ogromne konsekwencje dla całej gospodarki światowej. dlatego gdy meksyk (w 1982 roku), a za nim kolejne kraje ameryki łacińskiej ogłaszały niewypłacalność, międzynarodowy fundusz walutowy sugerował powzięcie przez nie gospodarczych programów stabilizacyjnych oraz poprawiających konkurencyjność, których wsparciem miał być dalszy dopływ kapitału do tych krajów z międzynarodowych instytucji finansowych oraz prywatnych banków. to właśnie w dalszych pożyczkach upatrywano szans na rozwiązanie problemu zadłużenia krajów rozwijających się – miały one ułatwić realizację planów gospodarczych i odzyskanie zdolności do obsługi zagranicznych zobowiązań. szybko jednak okazało się, że plan bakera z 1985 roku (od nazwiska autora – ówczesnego amerykańskiego sekretarza skarbu jamesa a. bakera) nie odniesie zamierzonych skutków. przede wszystkim odpływ netto kapitału z tych krajów i wysokie stopy procentowe, będące skutkiem realizacji doktryn monetarystycznych przez usa i inne rozwinięte kraje, a także opór polityczny i społeczny w realizacji programów stabilizacyjnych uniemożliwiały dynamiczny rozwój, poprawę konkurencyjności i w efekcie obsługę zagranicznych długów, której wielkość przerastała możliwości gospodarek rozwijających się. dopiero wtedy zdano sobie sprawę ze skali zagrożenia dla gospodarki światowej, jakie niesie ze sobą ogromne zadłużenie zagraniczne krajów rozwijających się i że bez bardziej radykalnej pomocy ze strony krajów rozwiniętych nie uda się zapobiec globalnemu kryzysowi. w marcu 1989 roku nowy sekretarz skarbu usa nicholas brady zaproponował największym dłużnikom radykalną restrukturyzację zadłużenia zagranicznego. obejmowała ona redukcję długów, poprawę warunków ich spłaty – w szczególności znaczne wydłużenie terminu ich spłaty – i wreszcie konwersję pożyczek na papiery wartościowe, co jednak miało znaczenie głównie dla wierzycieli. warunkiem skorzystania z planu brady’ego była realizacja uzgodnionego z mfw programu stabilizacyjnego. bez wątpienia dopiero te działania dały krajom rozwijającym się szansę na odbudowanie wiarygodności kredytowej i przyciągnięcie kapitału, bez czego niemożliwe było dynamizowanie rozwoju gospodarczego i poprawa zewnętrznej wypłacalności. niestety, nie wszystkim gospodarkom udało się skorzystać z planu brady’ego – nie były bowiem w stanie sprostać restrykcjom, które on narzucał1. chodzi tu przede 1 w. morawski, historia finansowa xx w. (1980–1989), „gazeta bankowa”, nr 24 (968), 11–17 czerwca 2007 r. 41obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... wszystkim o najbiedniejsze kraje na świecie, głównie afrykańskie, których zadłużenie zagraniczne to wprawdzie najwyżej kilka miliardów usd, jednak w relacji do ich pkb jest ogromne, a co ważniejsze diametralnie inny jest tam wymiar problemu – w ich przypadku nie chodzi o to, że długi hamują rozwój gospodarczy, lecz o to, że utrudniają walkę z ubóstwem i uniemożliwiają zapewnienie minimalnego standardu życia ich mieszkańcom2. celem niniejszego opracowania jest przybliżenie istoty obligacji brady’ego – głównego instrumentu, przy pomocy którego w latach 90. xx wieku dokonano restrukturyzacji zadłużenia zagranicznego największych dłużników wobec prywatnych banków. w artykule nakreślono okoliczności i cel ich emisji, omówiono główne rodzaje obligacji brady’ego, a także zaprezentowano emisje dokonane przez poszczególnych dłużników. na tym tle przeprowadzono analizę rynku obligacji brady’ego od momentu ich emisji do dziś oraz dokładniej scharakteryzowano obligacje brady’ego wyemitowane przez polskę. obligacje brady’ego obligacje emitowane przez najbardziej zadłużone kraje rozwijające się w ramach restrukturyzacji ich zaległych zagranicznych zobowiązań wobec banków komercyjnych na zasadach zgodnych z planem brady’ego otrzymały nazwę obligacji brady’ego (brady bonds)3. są one rządowymi papierami wartościowymi emitowanymi każdorazowo po indywidualnych negocjacjach kraju dłużnika z jego wierzycielami, na warunkach ustalonych w toku tychże negocjacji. dlatego też poszczególne obligacje brady’ego różnią się terminami wykupu, charakterem i poziomem oprocentowania, zabezpieczeniem, walutą emisji, a także celem emisji (jako restrukturyzacja zaległych długów czy odsetek od nich) oraz stopniem ekwiwalentności w stosunku do zaległych zobowiązań. emisja obligacji brady’ego daje korzyści obu stronom – dłużnik uzyskuje przede wszystkim umorzenie części długu i odroczenie terminu jego spłaty, ale i często niższe oprocentowanie, wierzyciel z kolei dostaje szansę na odzyskanie choć części pożyczonego kapitału nawet zaraz. otrzymując papiery wartościowe (obligacje brady’ego) potwierdzające należności od danego dłużnika, może bowiem sprzedać je na rynku wtórnym i uwolnić zamrożone środki. kraje rozwijające się, dokonując konwersji klasycznych pożyczek na obligacje, umożliwiły wierzycielom wcześniejsze odzyskanie części kapitału – zamieniły swoje nierynkowe długi na rynkowe, będące przedmiotem obrotu na coraz bardziej płynnym rynku międzynarodowych obligacji skarbowych. 2 m. dynus, globalny kryzys zadłużeniowy – analiza przyczynowo-skutkowa, „zeszyty naukowe wyższej szkoły bankowej we wrocławiu” 2007, nr 8(8), s. 15–22. 3 international monetary fund, global financial stability report. market developments and issues, april 2007, s. 128. 42 magdalena dynus obligacje brady’ego to przede wszystkim instrumenty bardzo długiego finansowania – głównie 30-letnie (par bonds i discount bonds), choć były też emisje krótsze – kilkunastoletnie. wiele tych obligacji było denominowane w usd, jednak zdarzyły się też emisje w funtach brytyjskich, jenach japońskich, frankach szwajcarskich, dolarach kanadyjskich, ale także w markach niemieckich, frankach francuskich, guldenach holenderskich i lirach włoskich. spora część obligacji typu brady ma opcję call, dzięki czemu emitent ma prawo zażądać ich wykupu przed terminem. są one sprzedawane w dużych pakietach – o wartości minimum 250 mln usd. odsetki płacone są co pół roku. zabezpieczenie emisji obligacji brady’ego gros emisji obligacji brady’ego jest zabezpieczone zerokuponowymi amerykańskimi obligacjami skarbowymi (tzw. collateral), które do czasu wykupu są deponowane w rezerwie federalnej (lub innymi papierami o podobnej jakości). kraj dłużnik przed emisją zabezpieczonych obligacji brady’ego musiał kupić obligacje rządu amerykańskiego o takim samym terminie wykupu – z uwagi na trudną sytuację finansową kraju – najczęściej za środki pożyczone z międzynarodowego funduszu walutowego (imf), międzynarodowego banku odbudowy i rozwoju (ibrd) czy – w przypadku krajów ameryki łacińskiej – z międzyamerykańskiego banku rozwoju (iadb). niektóre obligacje brady’ego mają również zabezpieczoną wypłatę kilku następnych płatności odsetkowych. zabezpieczeniem może być depozyt gotówkowy (względnie wysokiej jakości instrumenty finansowe), odpowiadający najczęściej łącznej wysokości najbliższych 6-, 12lub 18-miesięcznych należnych odsetek. do czasu wypłaty odsetek środki te są inwestowane w bezpieczne instrumenty rynku pieniężnego (o ratingu minimum aa)4. w przypadku najpopularniejszych obligacji brady’ego (typu par i discount) w miarę upływającego czasu zabezpieczane są sukcesywnie kolejne odsetki, aż do czasu wykupu obligacji. w przypadku np. obligacji flirb wypłata odsetek jest zabezpieczana tylko w pierwszych kilku latach (por. rodzaje obligacji). pamiętać jednak należy, że nie wszystkie obligacje brady’ego są zabezpieczone. żadne natomiast nie są gwarantowane przez rząd amerykański – są jedynie zabezpieczone jego papierami wartościowymi. zdarzyło się już kilka przypadków niewywiązania się z terminowej wypłaty odsetek od obligacji brady’ego. w związku z kryzysem finansowym, w który popadł ekwador w 1999 roku, nie był on w stanie wypłacić należności odsetkowych przypadających jesienią tegoż roku (96 mln usd). rok później z pomocą międzynarodowego funduszu walutowego sfinalizował kolejną restrukturyzację swych zagranicznych długów – udało mu się uzyskać dalszą 4 salomon smith barney, a primer on brady bonds, 9 march 2000, s. 5. 43obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... redukcję zadłużenia oraz wydłużenie terminów spłaty (zarówno od klubu londyńskiego, jak i paryskiego)5. w efekcie ekwador wymienił obligacje brady’ego na nowe obligacje, uzyskując jednocześnie od ich posiadaczy zgodę na redukcję zadłużenia aż o około 40%6 (dlatego w statystykach od końca 2000 roku ekwador nie wykazuje już obligacji typu brady – zostały one zamienione na instrument dłużny – por. tabela 3). podobne problemy z obsługą obligacji brady’ego miało w 2000 roku wybrzeże kości słoniowej. w wyniku podjętych ponownych rozmów z wierzycielami udało mu się wynegocjować kolejną redukcję długów wobec klubu paryskiego i wydłużenie terminów ich spłaty, dzięki czemu istotnie obniżony został poziom krótkoi średnioterminowych zagranicznych zobowiązań. kilka miesięcy później (jesienią 2000 roku) również peru nie zapłaciło odsetek od swoich obligacji typu brady7. były to dobre lekcje dla inwestorów, przypominające o podwyższonym ryzyku tych instrumentów finansowych, których emitenci jeszcze tak niedawno ogłaszali przecież niewypłacalność. rodzaje obligacji brady’ego generalnie wszystkie obligacje typu brady podzielić można na dwie grupy: te które, zostały wyemitowane na pokrycie niespłaconych części pożyczek (długu podstawowego), oraz te, które odzwierciedlają zaległe zobowiązania z tytułu niepłaconych odsetek. większość (około 55%) wyemitowanych dotychczas obligacji brady’ego na pokrycie zobowiązań z tytułu zaległych rat kapitałowych to tzw. obligacje parytetowe (par bonds) i dyskontowe (discount bonds) – por. tabela 2. różnią się one między sobą przede wszystkim poziomem ekwiwalentności nominału, wysokością odsetek i terminem wykupu – indywidualnie od wierzyciela zależało, który rodzaj obligacji wybrał z przygotowanej dla niego oferty. z matematycznego punktu widzenia ich wartość w momencie składania oferty była taka sama – miały one taką samą wartość zaktualizowaną netto (npv). jednak ich rzeczywista wartość zdeterminowana była niepewnością związaną z długim horyzontem czasowym. tak więc to głównie subiektywne oczekiwania co do kształtowania się przyszłych warunków decydowały o wyborze konkretnego rodzaju instrumentu. obligacje parytetowe (par bonds) to obligacje, których nominał odpowiada dokładnie kwocie wcześniejszego zadłużenia. jest więc to instrument, który pozwala na pełną zamianę nierynkowych długów na rynkowe. ich zaletą dla emitenta jest niskie oprocentowanie (niższe od rynkowego), zwłaszcza w pierwszych latach – np. 5 u.s. department of state, 2000 country reports on economic policy and trade practices. ecuador, march 2001, s. 3–4. 6 s. fischer, ecuador and the international monetary fund, international monetary fund, 19 may 2000. 7 moody’s investors service, sovereign default and recovery rates, 1983–2006, june 2007, s. 16–17. 44 magdalena dynus o połowę niższe oprocentowanie przez pierwsze 10 lat (por. dalej polskie par bonds). obligacje typu par są obligacjami o stałym, z góry ustalonym oprocentowaniu, podwyższanym jedynie do ustalonego poziomu po upływie okresu uprzywilejowania, np. 3% przez pierwsze 5 lat, przez kolejne 5 lat – 4%, a następnie, do wykupu – 5%. par bonds są obligacjami zabezpieczonymi innymi instrumentami o bardzo wysokiej jakości. mają także zabezpieczoną wypłatę kolejnych 2–3 płatności odsetkowych aż do czasu wykupu. główną zaletą tego typu obligacji jest dalece odroczony termin spłaty zobowiązań i relatywnie niskie oprocentowanie. obligacje z dyskontem (discount bonds) to z kolei obligacje, których nominał opiewa tylko na część pierwotnego długu. wielkość uzyskanej redukcji to efekt indywidualnych negocjacji między dłużnikiem a wierzycielami. najczęściej dłużnikom udawało się uzyskać zmniejszenie długu o 35%, jednak np. bułgaria i wietnam otrzymały 50-procentową redukcję, a polska, panama, peru i ekwador o 45%, podczas gdy wenezuela tylko o 30% (por. tabela 1). discount bonds, w przeciwieństwie do par bonds, były oprocentowane według normalnego rynkowego oprocentowania – wyższe oprocentowanie to premia dla wierzycieli za dokonaną redukcję długu. tabela 1. stopień redukcji długu w przypadku emisji obligacji brady’ego z dyskontem wybranych krajów kraj procent redukcji długu bułgaria 50% wietnam 50% ekwador 45% panama 45% peru 45% polska 45% argentyna 35% brazylia 35% dominikana 35% kostaryka 35% meksyk 35% wenezuela 30% źródło: i. izvorski, brady bonds and default probabilities, imf working paper, february 1998, s. 6 oraz j. cardena, the latin american debt crisis (1980s), university of minnesota, spring 2008, s. 57. 45obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... obligacje z dyskontem są oprocentowane według zmiennej stopy procentowej – w zdecydowanej mierze emisji stosowany jest 6-miesięczny libor w usd plus 0,1825 punktu procentowego marży. obligacje typu discount, podobnie jak typu par, są zabezpieczone amerykańskimi obligacjami skarbowymi. z wyjątkiem polskich obligacji typu discount, mają one również zabezpieczoną wypłatę odsetek za następne 2–3 okresy odsetkowe – do czasu ich wykupu – amerykańskimi papierami skarbowymi8. poza tymi dwoma typami obligacji, w odpowiedzi na własne potrzeby i wymogi wierzycieli, zaczęto tworzyć kolejne specyficzne instrumenty. od poprzednich różnią się one przede wszystkim tym, że nie są zabezpieczone, przez co mają krótsze terminy wykupu – z reguły 15–20 lat. ponadto (w przeciwieństwie do obligacji par i discount, które są wykupywane jednorazowo po upływie 30 lat) w ich przypadku po określonym, kilkuletnim okresie karencji następuje ich ratalny wykup (co pół roku, wraz z płatnościami odsetkowymi). wśród bardziej popularnych instrumentów wyróżnić należy: – debt conversion bond (dcb) – rodzaj obligacji parytetowej – nominał obligacji odpowiada dokładnie kwocie zaległych pożyczek – w przypadku której wierzyciel zobowiązuje się do udzielenia dodatkowo nowej pożyczki pod emisję następnych obligacji (tzw. obligacji new money – por. dalej). dłużnik emituje więc dwa typ obligacji: brady’ego – dcb – pod zaległe długi, oraz drugie – new money bonds – pod nowe, dzięki czemu zapewnia sobie dopływ nowego kapitału (dewiz) do kraju; – front-loaded interest reduction bond (flirb) – również odmiana obligacji parytetowej, charakteryzująca się bardzo niskim oprocentowaniem w pierwszych latach; po upływie określonego czasu oprocentowanie wzrasta do poziomu rynkowego. jako jedyne wśród tych mniej popularnych obligacji mają zabezpieczoną wypłatę najbliższych dwu płatności odsetkowych przez pierwszych 5–6 lat (tylko odsetek, nie kapitału); – capitalization bond (c-bond) – rodzaj obligacji charakteryzujący się tym, że zgodnie z harmonogramem (co pół roku) wypłacana jest tylko część odsetek, pozostała ich część jest kapitalizowana, czyli powiększa z okresu na okres wartość całkowitego zobowiązania, a więc także podstawę naliczania następnych odsetek; – new money bonds – obligacje emitowane w powiązaniu z emisją obligacji dcb, oczywiście po wcześniejszych ustaleniach z wierzycielem i na uzgodnionych z nim warunkach9. 8 i. izvorski, op.cit., s. 5. 9 salomon smith barney, op.cit., s. 6–7; j. sachar brauer, brady bonds, [w] f.j. fabozzi, e. pilarinu, investing in emerging fixed income markets, john wiley and sons, 2003, s. 12. 46 magdalena dynus pozostałe rodzaje obligacji to obligacje wyemitowane pod zaległe zobowiązania odsetkowe. przybierały one różne nazwy, nie różniąc się często niczym od siebie. najbardziej popularne to past-due interest (pdi) bonds – obligacje z dyskontem, które pojawiały się także pod nazwą eligible interest (ei) bonds, floating-rate bonds (frb), interest due and unpaid (idu) bonds czy interest arrearage bonds (iab). były to zazwyczaj niezabezpieczone obligacje o kilkunastoletnim terminie wykupu, o oprocentowaniu rynkowym (plus marża), wykupywane w ratach po kilkuletnim okresie karencji. emisje obligacji brady’ego krajów rozwijających się meksyk i kostaryka były pierwszymi krajami, które zawarły porozumienia ze swoimi wierzycielami i w ramach konwersji zadłużenia w 1990 roku wyemitowały obligacje brady’ego. w ich ślady poszły wkrótce kolejne kraje ameryki łacińskiej – najwięksi dłużnicy: argentyna i brazylia, ale także wenezuela, ekwador, peru, panama, urugwaj i dominikana. planem brady’ego objęte zostały także kraje spoza regionu – jak polska, bułgaria, filipiny, nigeria czy wybrzeże kości słoniowej oraz jordania i wietnam. w sumie było to 17 krajów, w tym 10 z ameryki łacińskiej – por. tabela 2. tabela 2. wielkość i struktura obligacji brady’ego wyemitowanych przez poszczególne kraje obligacje typu par obligacje z dyskontem inne obligacje brady’ego łączna wartość emisji obligacji brady’ego odsetek wszystkich emisji obligacji brady’ego data emisji i wykupu w mld usd ameryka łacińska argentyna 12,67 4,32 8,47 25,45 15,0 iv 93– –iii 23 brazylia 10,49 7,29 32,88 50,66 29,8 iv 94– –iv 24 kostaryka – – 0,59 0,59 0,3 v 90– –v 15 dominikana – 0,33 0,19 0,52 0,3 viii 94– –viii 94 ekwador 1,91 1,44 2,78 6,13 3,6 ii 95– –ii 25 47obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... meksyk 22,40 11,77 2,73 36,90 21,7 iii 90– –iii 20 panama 0,26 0,045 2,92 3,22 1,9 v 96– –v 16 peru 0,18 0,57 4,12 4,87 2,9 xi 96–bd urugwaj 0,53 – 0,54 1,07 0,6 xii 90– –xii 20 wenezuela 7,33 1,27 9,95 18,55 10,9 xii 90– –iii 20 pozostałe kraje bułgaria – 1,85 3,28 5,13 3,0 vii 94– –vii 24 wybrzeże kości słoniowej – 0,07 1,26 1,33 0,8 iii 98– –iii 18 jordania 0,49 0,16 0,09 0,74 0,4 xii 93– –xii 23 nigeria 2,05 – – 2,05 1,2 i 92– –xi 20 filipiny 1,89 – 2,32 4,21 2,5 xii 92– –xii 17 polska 0,90 2,99 4,02 7,90 4,7 x 94– –x 24 wietnam 0,23 0,02 0,29 0,55 0,3 xii 97– –xii 27 razem 61,34 32,11 76,43 169,87 100 % 36,1 18,9 45,0 100 źródło: j. sachar brauer, op.cit., s. 8, i. bustillo, h. velloso, bond markets for latin american debt in the 1990s, united nations publication, no 12, santiago, chile, november 2000, s. 11 oraz l. barbone, l. forni, are marets learning? behavior in the secondary market for brady bonds, february 1997, s. 9. największym emitentem obligacji brady’ego były: brazylia – przypadło na nią prawie 30% wartości łącznej emisji tych instrumentów (ponad 50 mld usd), na drugim miejscu był meksyk (prawie 37 mld usd), a na trzecim argentyna (ponad 25 mld usd). na tych trzech największych dłużników przypadło w sumie 2/3 całkowitej emisji obligacji brady’ego – 148 mld usd spośród łącznej kwoty 170 mld usd, a na wszystkie 10 państw ameryki łacińskiej – 87,1%. emisje krajów spoza regionu były istotnie mniejsze – łączna wartość obligacji brady’ego wszystkich tabela 2. cd. 48 magdalena dynus siedmiu pozostałych krajów wyniosła niespełna 22 mld usd (co stanowiło raptem 13% całkowitej emisji), a więc ponad dwukrotnie mniej niż emisja samej brazylii. największym emitentem obligacji typu brady spoza regionu ameryki łacińskiej była polska, na którą przypadło 4,7% całkowitej emisji obligacji brady’ego. polska z emisją prawie 8 mld usd była piątym emitentem obligacji brady’ego – po brazylii, meksyku, argentynie, tuż za wenezuelą (por. tabela 2). obligacje brady’ego są swego rodzaju piętnem ciążącym na ich emitentach – przypominają na co dzień inwestorom na rynkach finansowych, że kraje te jeszcze niedawno nie wywiązywały się ze swoich zobowiązań. ponadto oprocentowanie (zwłaszcza obligacji typu par), które na początku lat 90. xx wieku wydawać się mogło korzystne, dekadę później już takie nie jest. w dobie powszechnej walki z inflacją poziom rynkowych stóp procentowych jest obecnie istotnie niższy, a kraje dłużnicy są dziś bardziej wiarygodni, nie muszą więc płacić aż tak wysokiej premii za ryzyko jak kiedyś. nic więc dziwnego, że wszyscy emitenci starają się wykupywać obligacje brady’ego przed czasem. wykres 1. wartość pozostających w obiegu obligacji brady’ego (w mld usd) źródło: world bank, international debt securities. brady bonds, ddp quick query, march 2008. mimo że większość wyemitowanych obligacji brady’ego to obligacje o 30-letnim terminie wykupu, a od momentu ich emisji upłynęło zaledwie niewiele ponad 10 lat, to w obiegu pozostaje dziś raptem 3% wszystkich emisji. na koniec marca 2007 roku na rynkach międzynarodowych znajdowało się już tylko 5,4 mld usd obligacji typu brady spośród wszystkich wyemitowany 170 mld usd. największą podaż obligacji brady’ego odnotowano w 1996 roku – ponad 140 mld usd; od tamtej pory ich liczba sukcesywnie maleje – por. wykres 1. meksyk był pierwszym krajem, który wykupił przed czasem wszystkie swoje obligacje brady’ego (w czerwcu 2003 roku). w jego ślady poszły kolejne kraje – w 2005 49obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... roku zniknęły z rynków obligacje typu brady bułgarii i jordanii, a w 2006 roku – brazylii, nigerii, panamy i wenezueli (por. tabela 3)10. w maju 2007 roku do grona tego dołączyły także filipiny. tabela 3. wartość znajdujących się w obiegu obligacji brady’ego (w mld usd, stan w końcu roku) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 iii 07 argentyna 23,1 20,8 17,9 16,7 10,8 6,8 6,8 6,8 5,5 0,5 0,5 0,5 brazylia 43,9 35,5 36,0 31,9 25,3 19,2 18,2 16,1 14,4 6,9 0 0 bułgaria 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 4,8 2,5 2,4 1,6 0 0 0 dominikana 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 ekwador 6,0 5,8 5,8 5,8 0 0 0 0 0 0 0 0 filipiny 2,3 2,2 2,2 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1,1 1,0 0,4 0,4 jordania – – – 0,7 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0 0 0 kostaryka 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,2 0,1 0,1 0,1 meksyk 25,5 23,9 24,1 23,6 16,1 7,4 5,6 0 0 0 0 0 nigeria 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 1,4 1,4 1,4 1,4 0 0 panama 3,3 2,1 2,0 1,9 1,7 1,5 1,0 0,9 0,5 0,4 0 0 peru 4,9 4,1 4,1 3,7 3,7 3,7 2,5 2,5 2,4 2,3 2,2 0,7 polska 7,7 6,0 6,0 5,4 4,5 4,2 2,8 1,3 1,3 1,3 0,6 0,6 urugwaj 0,7 0,7 0,7 0,6 0,5 0,5 0,5 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 wenezuela 17,2 12,2 11,4 10,4 9,6 8,7 8,0 5,3 4,2 4,4 0 0 wietnam – 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 wybrzeże kości słoniowej – 2,5 2,4 2,4 2,3 2,3 2,3 2,2 2,2 2,1 2,1 2,1 142,8 124,6 121,4 113,2 85,1 64,6 54,8 42,2 36,4 21,5 6,9 5,4 źródło: world bank, international debt securities. brady bonds, ddp quick query, march 2008. 10 the world bank, global development finance. the globalization of corporate finance in developing countries, washington 2007, s. 65–67. 50 magdalena dynus polskie obligacje brady’ego polska, która w latach 70. xx wieku również wpadła w pułapkę zadłużenia zagranicznego, wyemitowała w 1994 roku w ramach jego restrukturyzacji obligacje brady’ego o łącznej wartości 8 mld usd. odpowiadały one 58% zobowiązań polski wobec klubu londyńskiego, które wyceniono w sumie na 13,7 mld usd11. polska nie była wprawdzie jednym z największych emitentów obligacji brady’ego, jak brazylia, meksyk czy argentyna, jednak polskie emisje stanowiły prawie 5% wszystkich wyemitowanych obligacji brady’ego. polska wyemitowała sześć rodzajów obligacji typu brady, wszystkie denominowane w usd12: – collateralized discount bonds – 30-letnie obligacje z 45% dyskontem na zamianę długu o wartości 5,4 mld usd. ich wartość nominalna wyniosła 2968,2 mln usd, a oprocentowanie oparte zostało na 6-miesięcznej stawce libor w usd (plus marża 0,8125 punktu procentowego); – collateralized par bonds – 30-letnie obligacje parytetowe o wartości nominalnej 934,7 mln usd i rosnącym w kolejnych latach oprocentowaniu z 2,75% do 5,0% w skali roku; – collateralized rsta bonds (revolving short term trade agreement) – 30-letnie obligacje parytetowe na zamianę zadłużenia z tytułu kredytów rewolwingowych o wartości nominalnej 894,4 mln usd i oprocentowaniu rosnącym w okresie spłaty od 2,75% do 5,0%. powyższe trzy rodzaje obligacji miały być wykupione jednorazowo po upływie 30 lat. – kolejnym rodzajem obligacji były obligacje dcb (debt conversion bonds) – specjalny rodzaj obligacji, który umożliwiał jednocześnie pozyskanie nowych środków dzięki emisji tzw. new money. wartość nominalna polskich obligacji dcb wyniosła 393 mln usd. były to obligacje 25-letnie z 14-letnim okresem karencji, po którym następować miał sukcesywny ich wykup (co pół roku, w 11 rosnących ratach). oprocentowanie obligacji dcb wynosiło w pierwszym roku 4,5%, w następnych rosło do poziomu aż 7,5% od jedenastego roku. – new money bonds zostały wyemitowane w powiązaniu z obligacjami dcb i umożliwiły pozyskanie nowego kapitału od wierzycieli. były to 15-letnie obligacje o łącznym nominale 137,6 mln usd z 10-letnim okresem karencji, po którym co pół roku następować miał ich sukcesywny wykup (w 11 równych, półrocznych ratach). ich oprocentowanie oparto na 6-miesięcznej stawce libor plus marża 0,1825 punktu procentowego. 11 b. sokołowska, obciążenia polskiej gospodarki zadłużeniem zagranicznym, efekty negocjacji z klubem paryskim i londyńskim, instytut nauk ekonomicznych pan, warszawa 1995, 12. 12 ministerstwo finansów, aneks do raportu rocznego 2006. dług publiczny, s. 17; j. nowakowski, zobowiązania polski wobec klubu londyńskiego, „studia i prace kolegium zarządzania sgh”, nr 4, warszawa 1997, s. 130–131. 51obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... wszystkie powyższe typy obligacji brady’ego wyemitowane przez polskę były zabezpieczone amerykańskimi zerokuponowymi obligacjami skarbowymi. – o ile pierwsze 4 rodzaje obligacji były wyemitowane na zamianę długu podstawowego, a obligacje new money dostarczały nowego kapitału, to ostatnie – pdi (past due interest) bonds – zostały wyemitowane na zamianę zaległych odsetek od długu podstawowego. łączna wartość polskich obligacji pdi wyniosła 2673,6 mln usd. miały one 20-letni termin wykupu i 7-letnią karencję, po upływie której co pół roku następował częściowy ich wykup (po kilka procent wartości rocznie, w 27 rosnących ratach). ich oprocentowanie było początkowo dość niskie – wynosiło 3,25% rocznie, jednak w kolejnych latach rosło zgodnie z ustalonym harmonogramem do 7,0% w skali roku. w wyniku przeprowadzonych dotąd (marzec 2008 roku) przez ministerstwo finansów operacji zarządzania długiem skarbu państwa polska wykupiła przed terminem już 95% wszystkich obligacji typu brady wyemitowanych w ramach realizacji porozumienia z klubem londyńskim. kwota zadłużenia polski z tego tytułu spadła z 8 mld usd na koniec 1994 roku do poziomu raptem 416,2 mln usd. do wykupu pozostają wciąż dwa rodzaje obligacji – typu par o wartości nominalnej 268,5 mln usd oraz typu rsta o wartości nominalnej 147,7 mln usd. ministerstwo finansów od lat analizuje na bieżąco notowania polskich obligacji brady’ego i jeśli tylko pojawia się pakiet z dobrą ceną, a budżet dysponuje wolnymi środkami dewizowymi, podejmowana jest decyzja o ich przedterminowym wykupie – por. wykres 2. wykres 2. wartość wykupionych oraz pozostających do wykupu obligacji brady’ego w latach 1994–2008 źródło: opracowanie własne na podstawie komunikatów ministerstwa finansów oraz ministerstwo finansów, dług publiczny. raport roczny 2006, s. 29. 52 magdalena dynus ostatnia operacja przedterminowego wykupu przez polskę części obligacji brady’ego odbyła się 17 marca 2008 roku, w ramach której wykupione zostały obligacje o łącznej wartości nominalnej 125,5 mln usd, w tym typu rsta o wartości nominalnej 104,1 mln usd oraz typu par o wartości nominalnej 21,4 mln usd13. przedterminowy wykup obligacji typu brady: – poprawia wizerunek polski na międzynarodowych rynkach finansowych, – daje wymierne oszczędności w kosztach obsługi zadłużenia zagranicznego, – oznacza ponadto uwolnienie aktywów skarbu państwa dzięki sprzedaży obligacji collateral, zabezpieczających umorzone obligacje bardy’ego, – a więc jednocześnie powoduje spadek zadłużenia skarbu państwa i zmniejszenie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, dzięki wpływom ze sprzedaży collateral, ale i niższym kosztom obsługi długów14. całkowity wykup obligacji brady’ego pozwoli zamknąć pewien etap w historii gospodarczej polski i umacniać status solidnego dłużnika w oczach obecnych i potencjalnych inwestorów. wyższa wiarygodność umożliwi gospodarce polskiej tańsze pozyskiwanie kapitału na rynkach zagranicznych, a w konsekwencji szybsze zmniejszanie dystansu, który dzieli nas od krajów wysoko rozwiniętych. podsumowanie kraje rozwijające się stopniowo poprawiały strukturę swych zagranicznych długów i zastępowały obligacje brady’ego obligacjami międzynarodowymi15 – por. tabela 4. proces ten zaczął się już w drugiej połowie lat 90. xx wieku i w chwili obecnej – piętnaście lat po emisji obligacji brady’ego – dobiegł w zasadzie końca. w 2007 roku wśród znajdujących się w obiegu skarbowych obligacji międzynarodowych wyemitowanych przez kraje rozwijające się obligacje brady’ego stanowiły raptem 1%, podczas gdy jeszcze dekadę wcześniej było to ponad 83% (por. tabela 4). od tamtego czasu spora część tych krajów uporządkowała swoje stosunki dłużnicze i znacznie poprawiła swą zdolność do obsługi zobowiązań, stając się wartościowymi i ważnymi graczami na międzynarodowych rynkach finansowych i w całej światowej gospodarce. to z pewnością najlepszy dowód na to, że plan brady’ego pomógł części krajów rozwijających się podnieść się z kryzysu zadłużeniowego, w który popadły one w latach 70. i 80. xx wieku. 13 ministerstwo finansów, komunikat w sprawie przedterminowego wykupu obligacji brady’ego, 18 marca 2008 r. 14 ministerstwo finansów, komunikat w sprawie przedterminowego wykupu obligacji brady’ego, 17 września 2007 r. 15 por. szerzej m. dynus, obligacje międzynarodowe sposobem na finansowanie potrzeb pożyczkowych sektora publicznego, artykuł napisany na międzynarodową konferencję naukową pt. „nauka finansów publicznych – dotychczasowy dorobek, perspektywy rozwoju”, organizowaną przez umcs, kul i wspiz im. l. koźmińskiego, kazimierz 5–7 maja 2008 r. 53obligacje brady’ego sposobem na rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego... tabela 4. wartość znajdujących się w obiegu skarbowych obligacji międzynarodowych krajów rozwijających się (w mld usd, stan na koniec roku) 1997 2002 2007 ameryka łacińska i karaiby 72,5 171,3 230,0 europa 35,6 68,2 168,3 azja i pacyfik 35,0 33,3 52,7 afryka i środkowy wschód 6,7 17,6 36,1 kraje rozwijające się 149,7 290,4 487,2 w tym: obligacje brady’ego 124,6 54,8 5,4* * wartość obligacji brady’ego na koniec marca 2007 r. źródło: bis, quarterly review. statistical annex, march 2008, s. a89, bis, quarterly review. statistical annex, june 2003, s. a85 oraz bis, quarterly review. statistical annex, february 2000, s. 68. dochodowość skarbowych instrumentów krajów rozwijających się na rynkach międzynarodowych jest coraz niższa, ponoszą więc one coraz niższe koszy pozyskiwania kapitału. to w głównej mierze efekt sukcesywnej poprawy ich zdolności kredytowej i uzyskiwanych przez nie coraz lepszych ocen credit-ratingowych, ale także wykupu części publicznych długów, zwłaszcza źle kojarzących się obligacji brady’ego, jak również ograniczania ekspansji fiskalnej, a tym samym wielkości skarbowych emisji netto16. a jest to w dużej mierze możliwe dzięki większym napływom kapitału zagranicznego do tych gospodarek, który zwiększając możliwości rozwojowe, przyczynia się do poprawy ich wiarygodności. to klasyczne sprzężenie zwrotne. literatura barbone l., forni l., are marets learning? behavior in the secondary market for brady bonds, february 1997. bis, quarterly review. statistical annex, february 2000. bis, quarterly review. statistical annex, june 2003. bis, quarterly review. statistical annex, march 2008. bustillo i., velloso h., bond markets for latin american debt in the 1990s, united nations publication, no 12, santiago, chile, november 2000. cardena j., the latin american debt crisis (1980s), university of minnesota, spring 2008. dynus m., globalny kryzys zadłużeniowy – analiza przyczynowo-skutkowa, „zeszyty naukowe wyższej szkoły bankowej we wrocławiu” 2007, nr 8(8). 16 international monetary fund, annual report 2007. making the global economy work for all, washington 2007, s. 12. 54 magdalena dynus dynus m., obligacje międzynarodowe sposobem na finansowanie potrzeb pożyczkowych sektora publicznego, artykuł napisany na międzynarodową konferencję naukową pt. „nauka finansów publicznych – dotychczasowy dorobek, perspektywy rozwoju”, organizowaną przez umcs, kul i wspiz im. l. koźmińskiego, kazimierz, 5–7 maja 2008 r. fischer s., ecuador and the international monetary fund, international monetary fund, 19 may 2000. international monetary fund, annual report 2007. making the global economy work for all, washington 2007. international monetary fund, global financial stability report. market developments and issues, april 2007. izvorski i., brady bonds and default probabilities, imf working paper, february 1998. ministerstwo finansów, dług publiczny. raport roczny 2006. ministerstwo finansów, komunikat w sprawie przedterminowego wykupu obligacji brady’ego, 18 marca 2008 r. ministerstwo finansów, aneks do raportu rocznego 2006. dług publiczny. ministerstwo finansów, komunikat w sprawie przedterminowego wykupu obligacji brady’ego, 17 września 2007 r. moody’s investors service, sovereign default and recovery rates, 1983–2006, june 2007. morawski w., historia finansowa xx w. (1980–1989), „gazeta bankowa”, nr 24 (968) 11–17 czerwca 2007 r. nowakowski j., zobowiązania polski wobec klubu londyńskiego, „studia i prace kolegium zarządzania sgh”, nr 4, warszawa 1997. sachar brauer j., brady bonds, [w] f.j. fabozzi, e. pilarinu, investing in emerging fixed income markets, john wiley and sons, 2003. salomon smith barney, a primer on brady bonds, 9 march 2000. sokołowska b., obciążenia polskiej gospodarki zadłużeniem zagranicznym, efekty negocjacji z klubem paryskim i londyńskim, instytut nauk ekonomicznych pan, warszawa 1995. the world bank, global development finance. the globalization of corporate finance in developing countries, washington 2007. u.s. department of state, 2000 country reports on economic policy and trade practices. ecuador, march 2001. world bank, international debt securities. brady bonds, ddp quick query, march 2008. torun international studies katarzyna kącka1 józef winiewicz – a man of the congress abstract the purpose of this article is to present the silhouette of józef winiewicz – “a man of the congress” who throughout almost the entire period of world war ii collaborated with the ministry of congress works as part of the polish government-in-exile, and later worked for the bureau of congress works in post-war poland. only his activities undertaken during his stay in britain and later in poland, and related to the works carried out by the above institutions in the years 1940 to 1947 are presented here. his chief responsibilities included development and presentation of polish demands for the future peace treaty with germany. keywords: józef winiewicz, ministry of congress works, bureau of congress works, polish government-in-exile 1. introduction one of the core objectives of the polish resort of foreign affairs, both during the second world war and immediately after its end, was the development of national demands for the future peace treaty with germany. to this end, within the framework of the polish government-in-exile in london, and later in the newly formed post-war governmental structures in poland, two institutions were created, referred to as the “congress” ones: ministry of congress works (ministerstwo prac kongresowych, mpk) and the bureau of congress works (biuro prac kongresowych, bpk). mpk was established in 1942, although it had functioned earlier under different names. its responsibility was directing the work on the preparation of postulates and provisions for the draft version of a peace treaty with germany after the war. from november 1944 to july 1947, the resort was under joint leadership with the ministry of religious beliefs and public education. finally, the ministry was abolished by the president’s decree of 10.08.1948. the bureau of congress works, on the other hand, was established by 1 nicolaus copernicus university, e-mail: kkacka@umk.pl. no. 1 (6) 2013, pp. 43–53 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.005 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm katarzyna kącka44 the new, post-war polish authorities. the institution has acted in close cooperation with the majority of other ministries from 2.05.1945 until 15.03.1948. its activities were not limited to the development of polish demands for the future peace treaty with germany – another part of its work was also equipping politicians and diplomats with reasoned, “professional” arguments to support and argue in favour of the polish postulates and demands concerning germany, which were presented later on the international arena. an interesting quirk in the history of both institutions, each of them functioning within conditions and structures very different in terms of ideology, is the surprising and unplanned continuity and consistency of polish efforts as regards the future state of affairs with germany. the bureau of congress works was extensively using the achievements of the ministry of congress works, and its efforts to model itself on this past institution were visible in a number of elements, starting with the coincidentally similar sounding name, through substantive achievements, ending with the former employees of mpk who, after returning home, began working within the structures of the newly formed institution. one such character was józef winiewicz, pre-war journalist, associated mainly with the editorial department of the daily newspaper “dziennik poznański”, but also with the “ilustrowany kurier codzienny” and “gazeta polska” dailies. after the outbreak of world war ii, through hungary, where he worked as editor of “wieści polskie”, and later via turkey, egypt and palestine, winiewicz came to britain. he settled in london, where he started working with the polish government in exile. in 1945 he returned briefly to poland; once there he was shortly delegated to work as a counselor at the polish embassy in london. later on, he was appointed polish ambassador to the united states (1947–1956). the crowning achievement of his career was the position of deputy minister of foreign affairs, which he occupied continuously for fifteen years (1957–1972). as an active diplomat he also represented poland at the sessions of the general assembly of the united nations (chodera & kiryk, 2005, p. 1634). his ability to adapt to changing political circumstances and activity within structures of power of contrasting ideological convictions left him without a large number of followers, and made józef winiewicz an ambiguous figure; he is considered as such nowadays as well. 2. material and methods the aim of this article is to present the silhouettes of józef winiewicz as a man of congress (a standard moniker given to persons cooperating with the ministry of congress works and the bureau of congress works). consequently, only his activities undertaken in the framework of these institutions on both the british and polish soil, covering the period from 1940 to 1947, are covered by thus article. for this purpose, the author undertook content analysis of extensive documentary material from this period, collected in the archives of modern records and archives of the ministry of foreign affairs in warsaw. a valuable source of knowledge about józef winiewicz also proved to be his own press articles and memoirs, published in 1985 (winiewicz, 1985). interesting facets of winiewicz’s activities and the opinions of his colleagues were uncovered with the help of numerous memoirs and diaries of polish diplomats published after world war ii. józef winiewicz – a man of the congress 45 3. results and discussion one of the most important tasks of the ministry of congress works during world war ii was to canvass for and headhunt experts who were to become responsible for working on specific issues, relevant to the preparation of the draft of the future peace treaty with germany. enlisting the help of experts was to be a guarantee of the intensity, commitment to and effectiveness of the ministry works. in practice, the resort resembled a scientific institution rather than a political body. polish intelligentsia, settled in britain for the duration of the war, willingly undertook this type of work. oftentimes, it was their main occupation, providing only livelihood. one of the workers who started their work with the so-called “congress ministry” at the time was józef winiewicz. interestingly, winiewicz himself suggested he starts working for the department dealing with the peace congress matters to his boss marian seyda in 1940 during his stay in budapest, where he worked as a journalist and editor of the newspaper for the exiled poles “wieści polskie” (kowalska, 2007). seyda – not without initial resistance – after consultation with the council of ministers agreed to this proposal, and called winiewicz to paris, trying to get him also a french visa. unfortunately, in april 1940, the passage to france from hungary was already very difficult. winiewicz offered his services also directly to the political department in the office of wartime goals, led by kazimierz morawski (it was the institution that dealt with the issues related to peace with germany before mpk was established). winiewicz had the ambition to analyze in depth and formulate the final proposal of one the polish wartime goals – namely, the question of the future western polish border. he considered himself an expert on the subject, and wanted to focus the polish public opinion on this specific issue (pasierb, 1996, pp.195–196). not without some reluctance, because of his ambiguous political views, the offer made by winiewicz was accepted. however, he was entrusted instead with addressing the issue of “the german settlement campaign in poland”. according to the list of commissioned works of the political department, the project work was to be completed in the period from 1.11.1940 until 31.01.1940, and the fee amounted to £120 (list of works commissioned). he was called to work for the government once again in 1940. however, he reached london, where the polish authorities resettled, only in march 1941. upon arrival in the uk, winiewicz stated that he sub-contracted the task entrusted to him earlier for completion to fellow writer and journalist józef kisielewski, whom he met in istanbul while collecting the relevant materials. this information is difficult to verify today (pasierb, 1996, pp. 196–197). his memoirs show, however, that the materials sent to france, and which he was able to gather in budapest and in the course of his later query in istanbul were used for the preparation by the office of wartime goals of a 600-page long publication “the german new order in poland”, discussing the most important issues related to damage caused by the german during the war (winiewicz, 1985, p. 249). activities of józef winiewicz in london are difficult to assess in an unequivocal manner – just as his views were not always obvious. as an example may serve his contacts with stefan wilanowski (a member of the people’s party), who got in touch him at the end of 1943/beginning of 1944. wilanowski was later a representative of the polish committee of national liberation in britain that has not received official recognition by the brits (dobrowolski, 1981, p.41; materski, 2007, p.34). initially, wilanowski offered winiewicz his services in researching some issue for the “congress ministry”. he was also quite open with declaring katarzyna kącka46 his sympathy for the union of soviet socialist republics. despite these publicly proclaimed views, wilanowski received the commission. after some time, wilanowski also suggested winiewicz he should share with him the ministry’s materials on territorial claims and plans for the future of germany. they were to subsequently be sent to “friends” in the soviet union (winiewicz, 1985, p. 303). winiewicz agreed, without however consulting that decision with anyone. after the war, one of those secret documents was sent to warsaw from moscow to help with the current resort works (pasierb, 1996, p. 235). it is hard to say nowadays whether winiewicz knew that he was indirectly collaborating with moscow. however, his subsequent decisions suggest that he was aware of that fact. during his stay in london, winiewicz was also collaborating with a thriving research institution: the polish research center, headed by adam żółtowski. it was a non-governmental organization, which arranged various contacts with similar institutions in the west for the polish authorities in exile. it is known that it maintained regular contact with the british governmental and social institution “chatham house” (popular name of the royal institute of international affairs, derived from the name of the former seat of prime ministers at st. james’ square in london). it dealt with organizing and conducting research on international relations in the field of politics, economy and security. the polish research center also published numerous works centered around the polish issues, such as the polish western border, the issue of gdańsk, upper silesia, as well as covering the polish foreign policy questions, which were intended to serve as materials for, inter alia, the polish institutions involved in preparatory works for the peace congress. among the many publications, was also the work by józef winiewicz (1943) “aims and failures of the german new order”. his work “the questions of german blood” also appeared in print as part of the series “polish studies and sketches” published by the center. in the years 1942–1943, five reprints from the journal “polish fortnightly review”, published by the polish ministry of information, appeared as part of the aforementioned series (pasierb, 1996, p.201) . popularization of the polish position on various issued turned out to be the one aspect of winiewicz’s stay in london on which most material can be found. it also garnered him a wide network of contacts, and ensured his name became known in the british circles and beyond. in 1944, his comprehensive english-language monograph “the polish – german frontier”, entirely devoted to the matter of polish territorial claims in the west appeared in print. winiewicz dealt there not only with the historical evolution of the issue, but also discussed its economic and demographic grounds and implications (winiewicz, 1944). the focus of his expertise on the polish western border meant the soviet representatives – who at the time were intensely seeking, even among the poles, support and justification for their border outline plans – were particularly interested in his work. a highly – not to say extremely – positive review of his book was published in the journal “war and the working class” by soviet historian evgenij viktorovič tarlé, an expert on the napoleonic era. winiewicz (1985, p.299) recognized this in his memoirs as an extraordinary distinction, without commenting in any way on the fairly obvious involvement of the soviet authorities in the appearance of this review (jędrychowski, 1987, p.136). after the war, the new polish authorities tried to recreate the diplomatic corps. in 1945, it was composed of fourteen people from the polish workers’ party (ppr), eight representatives of the polish socialist party (pps), and several from the polish people’s party (psl) and the democratic party (sd). from among the “old-timers” – the cadre of pre-war diplomats, józef winiewicz – a man of the congress 47 politicians, writers and journalists associated with the government of stanisław mikołajczyk – who often remained independent of any parties, employment was offered to józef winiewicz (since 1947 in washington, dc), jan drohojowski – in mexico, to henryk strasburger (former secretary of the treasury in the london-based government) – in london, mieczysław rogalski in norway and finally to tadeusz chromecki, deputy director of the political department, who made a name for himself as a witness in the trial of bishop czesław kaczmarek (dobrowolski, 1981, p.46). preparatory work for the peace treaty with germany was intensified as well, and the discussion of germany-related matters took on a new ideological dimension. in london, a peace congress department continued to operate as part of the ministry of religious beliefs and public education, which was also dealing with the same questions meanwhile in poland, the bureau of congress works was created by the ministry of foreign affairs, the only time in history directly modeling it on the organizational formula employed by the ministry of foreign affairs of the polish government-in-exile in london. at that moment, bpk has become the main institution elaborating the polish official position on the german issues (dobrowolski, 1981, p.47). the bureau of congress works was founded on 5.02.1945, in order to collect and draw up preparatory materials necessary in drawing up a draft of the peace treaty with germany, and materials that the polish diplomats might need during a possible peace congress (report – a chronicle of activities). the staff structure of the bureau was not too extensive. only few permanent staff were hired, and the bureau activities were carried out mainly by a multitude of co-workers working under a contract of mandate or doing short-term commissioned work. the scope of their duties was usually specified in an individual commission or services/ works order. the difficulty in the selection of experts consisted in the fact that in addition to professional experience they should also be able to appropriately influence politicians and enjoy their respect (pasierb, 1996, pp. 224–225). in august 1945, the bureau of congress works received a new seat in warsaw, which allowed to improve the working conditions of the institution. more and more people were recruited to work at the bureau. initially, expertise and professionalism counted the most as a hiring factor, but with time the political and ideological pedigree began to play an increasingly important role. one of the representatives of the polish community in london wanting to cooperate with the new authorities was józef winiewicz. as commented marian naszkowski, later head of the main political administration of the polish armed forces, deputy minister of national defence and foreign affairs and, finally, a representative of the polish people’s republic to the international labour organisation in geneva, winiewicz “was a figure formed from a different mold. before the war, he was a journalist with convictions far from veering to the left, editor-in-chief of one of daily newspapers in poznań. in general, very much a man from poznań... he spent the war years in england, where he was active in the government-in-exile circles. after the war, he volunteered immediately and put himself at the disposal of the government in warsaw. he started his diplomatic career at the embassy in london” (naszkowski, 1986, p. 156 – author’s translation). at the end of may in early june 1945 he received a telegram from moscow calling him to warsaw. he was instructed him to bring the dossiers prepared by the ministry of congress works, containing the argumentation supporting the polish wartime goals in terms of territorial demands. winiewicz made the decision to return to the country basically immediately (pasierb, 1996, pp. 234–235), especially as even stanisław mikołajczyk was urging him to do katarzyna kącka48 so. as mentioned by the diplomat, ambassador to – inter alia – mexico and egypt, jan drohojowski: “when i was taking my leave of mikołajczyk, he pressed upon me the obligation to arrange as soon as possible for winiewicz’s arrival from london with the materials from the ministry of congress works” (drohojowski, 1969, p.264 – author’s translation). because he did not manage to obtain any help with the transport of said materials, winiewicz took only as much as his luggage limits allowed. for the bureau of congress works, winiewicz was a great asset – an expert with vast experience gained during cooperation with the ministry of congress works in london. he was known in various circles, and had a vast array of contacts that he could put to use. after his return, his first meeting took place at the offices of minister zygmunt modzelewski, who “expressed his regret that i did not come in the spring, for they could have benefited from my presence in potsdam. i managed to speak only one sentence: – minister, i would like to openly confess what thoughts and what path led me to you – i started – dear sir – answered modzelewski – we know very well who you are. you most likely also have no doubts as to who we are. let’s leave it at that”. (winiewicz, 1985, p. 325 – author’s translation). one of the people associated with the polish government-in-exile who were considering a possible return to poland was also marian seyda. it is to winiewicz that he turned to ask for help in enabling his departure from london. however, he wanted to make sure that in poland there will be some post waiting for him, as he had had offers from american newspapers, recruiting him to work as a correspondent. he did not want to take such a job until the opportunities awaiting him in poland became clear. he would have preferred to return to the country, and continue his scientific and journalistic career there, but he wanted to be reassured, as he wrote in a letter to winiewicz that “this kind of cooperation will be for me in poland possible, that is to say, that i will not be constrained in expressing my impartial, substantive, positive views and my articles will not lose all their value due to their chronic detention at the censorship office” winiewicz reproached himself that he did not do more for seyda. he did, admittedly, communicate on seyda’s behalf his offers of cooperation to “kurier poznański” newspaper and several journals of a national-democratic bent, but he claimed: “for lack of time, i could do nothing more for seyda that to put, so to speak, my official stamp on his letters and cooperation proposals” (winiewicz, 1985, p.317 – author’s translation). in the end, seyda did not return to poland. for some time he lived in london, to eventually move to argentina with his family. he still maintained a semblance of contacts with poland by, inter alia, publishing articles in the polish press – for example in “odra” (seyda, 1947) and “rzeczpospolita” (seyda, 1947a). after his arrival in poland, the responsibilities of winiewicz within the new structures of power have proven to be very specific. as per the command of józef olszewski, the then director of the political department of the ministry of foreign affairs he was, following the example of mpk in london, to draw up a detailed roadmap for establishing the bureau of congress works, and to develop a plan of its future operations. subsequently, winiewicz was told to get in touch with regina fleszarowa, who had already started working of establishing the new institution (winiewicz, 1985, pp.325–326). he was also appointed as the president of the national boundary commission for the german border. in the end, however, he could not serve in this role as he once again left for the united kingdom. józef winiewicz presented his plans entitled: “concerning the bureau of congress works” at the ministry on 25.09.1945. in this work, he was mostly copying the organizational józef winiewicz – a man of the congress 49 statutes of the ministry of congress works of the polish government-in-exile in london, approved 18 months earlier, on 8.03.1944 (meeting of the council of ministers, 1944). according to his concept, the main task of the facility was “preparing for the foreign ministry and diplomatic missions of all materials needed to establish the polish point of view in international discussions, and encourage decisions in favour of this view in connection with international conferences. the bureau of congress works is therefore a research and study base of the foreign affairs ministry”. as stems from this description, the bureau was to work not only on matters entrusted to it by the ministry, but also to collaborate with academic institutions engaged in similar research. according to winiewicz’s idea, the bureau was to be divided into four departments: political, legal, economic and statistical-cartographic one. its activity was to a large extent be based on collaboration with experts (concerning the bureau of congress works). staying longer in poland, however, was not at the time part of winiewicz’s plans, hence in the presented roadmap as one of the most important tasks of the bureau he listed the creation of a branch office of the bureau of congress works in london. the plan for establishment of a branch office was presented by him in great detail, what was due largely to his excellent knowledge of the british reality and opportunities for action in that country. he saw the need for such a branch to be established, and for the polish position towards germany to be carefully documented for a number of reasons. firstly, he expected an “attack: of the socalled anglo-saxon countries against the polish policy on germany, as he saw evidence of decidedly pro-german sympathies in the uk, and of existence and intense activity of influential “german circles” in the united states. the choice of london as the seat of the branch was also not accidental. winiewicz recognized it as the best place because in the near future london was to become a host of many international conferences and meetings. moreover, as he emphasized, a subsidiary of the bureau could somehow control the activities of “the london-based group of poles”. the new institution was to be called the congress works bureau of the polish embassy. it was also to be very closely linked to the polish embassy, with its head enjoying the diplomatic status and a position of attaché speciale. in winiewicz’s opinion, the position should be occupied by a person who is well versed in polish-german relations. his plan was, obviously, to take on the role of the head of this institution. for this purpose, he also commenced discussions with experts who he wanted to work with him in the future. he managed to convince eight specialists: prof. edward szturm de sztrem, intended to deal with the economic and statistical problems; phd. ludwik grodzitski – ethnographer and cartographer; irena łukaszewiczowa – cartographer; prof. bogdan zaborski – geographer, phd włodzimierz moderow – who would be responsible for international organizations (un); eng. jan dąbrowski – to take on the issues of damages and economic disarmament of germany; attorney aleksander bramson – who would deal with the problems of international agreements and war crimes and finally eng. adam rybiński – an expert on economic affairs of the western territories. all these specialists were ready to work both in poland and in the uk (concerning the bureau of congress works). the branch office in london should, according to the concept of its author, work closely with the bureau in poland, which co-operation would consist in the exchange of material acquired, as well as employee exchanges. an important task for the london branch winiewicz saw in recovering and send to poland the full documentation of the former ministry of congress works of the polish government-in-exile in london, which he himself had been katarzyna kącka50 unable to transport to poland in its entirety. the subsidiary was also to obtain for the bureau the series of publications by the royal institute of international affairs and the institute of political and economic planning, to supplement the collections of polish libraries, heavily depleted during the war (concerning the bureau of congress works). finally, the london branch started its operation at the beginning of january 1946, and józef winiewicz was indeed appointed as its head. after arriving in london from warsaw, in the then prevailing situation he could only rely on his own relationships and contacts. thanks to his pre-war publications he was known among the british, what has admittedly smoothed his path significantly at the beginning (report by phd a. wilder on the activity of the london branch office). one of the main tasks of the agency was to keep the ministry of foreign affairs informed of what is position of the british government circles on particular issues related to the future of germany and austria. of particular interest to headquarters in warsaw, of course, was the issue of the new western polish border. what’s more, the london subsidiary was required to immediately react – through publications in the british press – to all unfavorable opinions expressed about the border being drawn along the oder–neisse line (report on the activities of the bureau of congress works, report by phd a. wilder on activity of the london branch office). among the responsibilities of the branch office of the bureau of congress works was also direct cooperation with polish diplomats. during the conference of deputy foreign ministers in london in late january and early february 1947, representatives of the bureau were actively supporting the efforts of the polish delegation (report on the activities of the bureau of congress works, report by phd a. wilder on activity of the london branch office). the bureau subsidiary also dealt with the preparation of publications related to issues currently discussed in the international arena. on the initiative of winiewicz, the institution also became involved in the matter of war damages compensation and restitution. winiewicz believed that poland should receive “from the scientific institutes in germany everything that it is directly related to polish matters. for example, we should get from the german foreign institute in stuttgart all the files relating to the german minority in poland; on this matter we will focus next. i would like to add that already during the war i promoted this concept in the allied committee on disarmament of germany, justifying it on the grounds of great importance of moral disarmament of germany, on a par with its demilitarization. we at the time had full support of france and smaller states in this regard”. (letter of j. winiewicz to the minister of foreign affairs). based on surviving sources, unfortunately, it cannot be clearly concluded whether – and if at all, to what extent – winiewicz managed to complete this project. it is known, however, that in november 1946 the london branch of bpk served as an intermediary in the transfer of “4 boxes of materials” from the former ministry of congress works of the polish government-in-exile in london. all recovered documentation has been forwarded to the library and archival department at the polish ministry of foreign affairs, and is accessible today in the archives of modern records in warsaw (report on the activities of the bureau of congress works). in his organizational proposal “concerning the bureau of congress works”, winiewicz also considered the creation of branches of the bureau in the united states (concerning the bureau of congress works). his plan, however, was never realized. in 1947 winiewicz began working as ambassador in washington, in a way using this position to further the peace congress related works. he repeatedly emphasized the role of the united states in the post-war arrangements not only concerning germany, but also poland. in mid – 1947 winiewicz, józef winiewicz – a man of the congress 51 seeing the progressive cooling of the polish-american relations suggested to minister modzelewski: “the united states in every situation will remain a country with which we should strive to be, if not in the most cordial, then at least in the most correct of relations. the meaning of in every situation excludes, of course, the circumstances of a fundamental, open conflict”. winiewicz believed that such proper relations can be maintained even if “the division of the world into two camps becomes absolutely clear. we will then, for the united states, be a small country in a different ‘zone of influence’, we will be a country with which washington will definitely want to maintain some sort of a relationship” (letter of the polish ambassador to the united states j. winiewicz). the vision of the future polish-american relations in reports written by winiewicz was not particularly optimistic, however. he did not believe in the possibility of their taking a positive turn: “how can we build consensus, ‘build bridges’, create foundations of peaceful coexistence of countries with such different political systems?” (winiewicz, 1985 – author’s translation). during his tenure in washington, however, winiewicz managed to complete the task which he originally had allocated to the possible american subsidiary of bpk. namely, he managed to acquire the materials of the ministry of congress works collected in the united states. about recovery of a part of these archives he informed minister modzelewski on 17.06.1947. he included a copy of the recovered aide mémoire, created at the “congress ministry” in london and later on adopted by the polish government-in-exile in london in november 1942. the document was subsequently, in december 1942, communicated by prime minister w. sikorski to the u.s. president f.d. roosevelt and transmitted by ambassador raczyński to minister eden. the letter concerned mainly the polish demands after the war. particular emphasis was put by its authors on the shape of the new western polish border. the final border outline has not been specified there, although the aide mémoire contained a provision on the need for inclusion of szczecin into the polish territories (report of j. winiewcz for minister z. modzelewski). 4. conclusion the activity of józef winiewicz in the framework of “congress institutions” during both world war ii and shortly thereafter was one among the chief achievements of this diplomat. in the center of his interests lay primarily the matter of the polish western border. however, he quickly realized that poland will not play too large a role in settlement of this particular matter on the international arena. during the paris peace conference lasting from july to october 1946, the representatives of the great powers managed to agree on a treaty of peace for all the european allies of the third reich. it seemed at the time that the division between the east and the west is not so great, and that the peace process with germany will be managed jointly. yet, in post-war europe, germany proved to be a country around which centered the conflict between the greatest powers. the country was too important – in terms of location and territory, population, and economic potential – to ignore. the world waited with bated breath for the united states, great britain, france and above all the soviet union to undertake any action (middleton, 1949, p. 226). most of the governments of the countries that suffered the greatest losses during the war were waiting for the upcoming peace conference in moscow to take part in discussions on germany. not all diplomats, however, were of the same opinion. józef winiewicz so remembers that time: “we had rid ourselves of the illusion katarzyna kącka52 that there would be a peace congress aimed at ending the state of war with germany; the issue clearly remained in the hands of the great powers” (winiewicz, 1985, p. 356 – author’s translation). the matter had, indeed, been settled much earlier, during the conference of deputy ministers of foreign affairs in london in late january and early february 1947. references chodera, j., kiryk, f. (ed.). (2005). słownik biograficzny historii polski. vol. 2: l–ż. wrocław–warszawa–kraków: zakład narodowy im. ossolińskich. dobrowolski, s. w. (1981). dyplomacja polski ludowej 1944–1980. organizacja i funkcjonowanie. warszawa: polski instytut spraw międzynarodowych. drohojowski, j. (1969). jana drohojowskiego wspomnienia dyplomatyczne. kraków: państwowy instytut wydawniczy. jędrychowski, s. (1987). przedstawicielstwo pkwn w moskwie. warszawa: ministerstwo spraw zagranicznych. kowalska, k. (2007). „wieści polskie” na węgrzech w latach 1939–1944. warszawa: wydawnictwo trio. materski, w. (2007). dyplomacja polski „lubelskiej” lipiec 1944–marzec 1947. warszawa: instytut studiów politycznych pan, oficyna wydawnicza rytm. meeting of the council of ministers, (1944, march 10). dziennik polski i dziennik żołnierza. middleton, d. (1949). the struggle for germany. indianapolis–new york: the bobbs-merrill company. naszkowski, m. (1986). paryż–moskwa. wspomnienia dyplomaty (1945–1950). warszawa: państwowy instytut wydawniczy. pasierb, b. (1996). polskie prace przygotowawcze do traktatu pokojowego z niemcami 1916–1948. instytucje – ludzie – problemy. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego. seyda, m. (1947, february 16). sprawa niemiec z perspektywy mojego londynu. odra. seyda, m. (1947a, february 11). polska łamie pochód niemczyzny na wschód. rzeczpospolita. winiewicz, j. (1943). aims and failures of the german “new order”. london: the polish research centre. winiewicz, j. (1944). the polish-german frontier. london: william hodge and company. winiewicz, j. (1985). co pamiętam z długiej drogi życia. poznań: wydawnictwo poznańskie. archive sources concerning the bureau of congress works (orig. w sprawie biura prac kongresowych), prep. by j. winiewicz, 24.09.1945, amsz – archive of the ministry of foreign affairs. bpk. ref. no. 18/1/1. letter of j. winiewicz to the minister of foreign affairs, zygmunt modzelewski and phd regina fleszarowa of 15.06.1946 (orig. list j. winiewicza do ministra spraw zagranicznych zyg józef winiewicz – a man of the congress 53 munta modzelewskiego oraz dr reginy fleszarowej z dnia 15.06.1946 r.), amsz – archive of the ministry of foreign affairs. bpk. ref. no. 18/923/65. letter of the polish ambassador to the united states j. winiewicz to the minister of foreign affairs, z. modzelewski, of 17.08.1947 and aide mémoire, created at the london mpk offices, communicated in december 1942 by the prime minister w. sikorski to the president of the united stated f.d. roosevelt and by ambassador raczyński to minister eden (orig. list amlbasadora polski w usa j. winiewicza do ministra spraw zagranicznych z. modzelewskiego z dnia 17.08.1947 r. oraz aide mémoire, które powstało w londyńskim mpk, przekazane w grudniu 1942 r. przez premiera w. sikorskiego prezydentowi usa f. d. rooseveltowi oraz przez ambasadora raczyńskiego ministrowi edenowi), amsz – archive of the ministry of foreign affairs. bpk. ref. no. 18/841/58. list of works commissioned in the year 1941. the political department (orig. wykaz prac zle conych wykonanych w roku 1941. dział polityczny). aan – archives of modern records, mpk. ref. no. 34. report – a chronicle of activities of the bureau of congress works for the period from 2 may 1945 to 22 february 1947 (orig. sprawozdanie – kronika z działalności biura prac kongresowych /bk/ za okres od dnia 2 maja 1945 r. do dnia 22 lutego 1947 r.), amsz – archive of the ministry of foreign affairs. bpk. ref. no. 18/6/1. report by phd a. wilder on the activity of the london branch office of the bureau of congress works of april 1948 – a draft (orig. sprawozdanie dr. a. wildera z działalności ekspozytury londyńskiej biura prac kongresowych z kwietnia 1948 r. – brudnopis). amsz – archive of the ministry of foreign affairs. bpk. ref. no. 18/8/1. report of j. winiewicz for minister z. modzelewski, 1947 (orig. raport j. winiewicza do ministra z. modzelewskiego 1947 r.), amsz – archive of the ministry of foreign affairs, polit. dept. ref. no. 6/1348/86. report on the activities of the bureau of congress works for the period from 1.04.1947– 15.03.1948 (orig. sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947– 15.03.1948 r.), amsz – archive of the ministry of foreign affairs. bpk. ref. no. 18/7/1. tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 rafał zajęcki*1 orcid: 0000-0001-6081-0150 antonina shuliak**2 orcid: 0000-0002-5234-0758 olesya fesyk***3 orcid: 0000-0002-2583-9481 using public diplomacy for creating international peace and security the case of poland and sweden abstract in the period of democratisation and mediatisation, public diplomacy became a significant part of foreign policies of many states. today’s governments notice and appreciated its role in coordinating and implementing strategic activities consisting in shaping such an external environment that supports the foreign policy of a given state by understanding, properly informing and influencing global public opinion. a positive image of the state on the international arena strengthens its credibility and voice in the debate on global issues and policies, which in turn enables it to achieve its goals more effectively. apart from social and economic spheres, public diplomacy activities may also strive to ensure security and stability in a given part of the world. thus, the aim of this article is to analyse the phenomenon of public diplomacy and its impact on creating international norms of security. a comparative method used herein is aimed at answering the following question: how does polish and swedish public diplomacy activities contribute to creating the world’s peace and security. in the article, the perspective of constructivism referring, among others, to the issue of national identity as a causal factor for states’ activities, was used. keywords: public diplomacy, soft power, constructivism, sweden, poland * jan kochanowski university in kielce (poland), e-mail: rafal.zajecki@phd.ujk.edu.pl ** lesya ukrainka eastern european national university in lutsk (ukraine), e-mail: antonina. mytko@eenu.edu.ua *** lesya ukrainka eastern european national university in lutsk (ukraine), e-mail: olesf2908@ukr.net 2020, no. 1 (13), pp. 165–175 published online july, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.012 r z , a s , o f166 1. introduction today’s world forces the redefinition of modern diplomacy forms due to an increasing number of international entities, much more dense network of contacts as well as growing number of communication channels (jędrzejewska, 2020). many national governments have realised that in order to be able to carry out foreign policy effectively, it is necessary to use not only hard power, including, for example, economic and military potential, but also soft power. the term soft power was coined by joseph samuel nye in the late 1980s, who stated that one state may achieve its goals without resorting to coercion because other actors of international relations may want to act in the manner desired by the former. according to him, the assets of soft power comprise culture, political values and foreign policy, including public diplomacy, as well as such elements as technology, science and education, development aid, and migration (nye, 2004). it is noteworthy that the majority of soft power assets consists of non-material elements. public diplomacy is one of the types of soft power (szczepanik, 2011). according to eytan gilboa (2008), public diplomacy is a direct way of communication with communities of other states with no official sphere in which a political dialogue of leaders, authorities and representatives of nations takes place. and, as specified more precisely by the polish ministry of foreign affairs (2014), public diplomacy is conducted in a multi-dimensional way and covers a wide spectrum of information activities aimed at shaping a favourable foreign public opinion and strengthening prestige on the international stage. moreover, it stimulates relations and cooperation among foreign partners in the political, economic, scientific, social and cultural areas. as noted by kristina plavšak krajnc (2004), public diplomacy may serve as a tool for implementing economic and non-economic goals set by a given state to be achieved through conducting internal and external relations (chugaiev, 2015). bearing in mind this article’s point of view, non-economic goals which may be either social or political, seem to be more important as the former ones strengthen citizens’ internal sense of belonging and national pride, while the latter ones strengthen state’s reputation and improve its image on the international stage. public diplomacy is a relatively well understood and adequately described concept in the research literature in the field of political sciences. however, the researchers in public diplomacy usually consider it in a broad sense or from the angle of its cultural dimension and other dimensions such as economic, political or social one are rarely taken heed of. the most frequently chosen geographical areas among researchers in public diplomacy abroad include the states of western and northern europe (e.g. robin brown, james pamment, tim river, josef batora). the central and eastern european states, including poland, are most often analysed by beata ociepka and marta ryniejska-kiełdanowicz. research on public diplomacy in the european union or european union as a whole is dealt with by: maria k. davis cross, anna michalski, steffen bay rasmussen, peter van ham, and jan melissen. the phenomenon of public diplomacy and its impact on creating international peace and security was analysed using the perspective of constructivism being one of the main theoretical standpoints in international relations, developed in 1980s. it denies the realistic reification of such concepts as states, interests and power, providing them with social background, and theorises that: states’ interests result from national identity, and these are historyand culture-dependent; and norms as well as values are the key element of international structure and are endowed with causal power as they are being internationalised and disseminated on the international stage (ryniejska-kiełdanowicz, 2019). using public diplomacy for creating international peace and security... 167 2. material and methods nowadays, constructivism seems to be widely recognised for its ability to capture significant features of global politics and is viewed as an important theory of international relations. the representatives of this theory seek to develop an approach focused on where states’ interests come from, while those who represent realism tend to simply take states’ interests as given. they believe that the states’ conception of their interests, the way how they are perceived on the international stage, and its activities may be changed due to inter-state interactions. states, just like people, tend to see themselves as others see them (goldstein, 2007). constructivism is a social theory being widely concerned with the relationship among agents and structures; however, it is not a substantive theory as the constructivists have different arguments regarding, for example, the rise of sovereignty and the impact of human rights on states (tomala, 2019). some of them rely on james march and john meyer and organisational theory; while the others – on michel foucault and discourse analysis. some of them prioritise agents and other structures; whereas the others – focus on inter-state politics or transnationalism (baylis, 2005). constructivism concerns human consciousness and its role in international life. much of international theory, particularly neo-realism, is materialistic as it focuses on how balance of power is defined by the distribution of material power among states and explains the behaviour of states. therefore, the constructivists openly reject such a one-sided material approach by saying that the most important aspect of international relations is social, not material one. they perceive the international system as a human creation which is not material or physical, but purely ideational and intellectual. in the light of this perception, the international system is a set of norms, ideas and thoughts which have been arranged by certain people at a particular time and place. thus, the core insight of social constructivism is the social construction of reality, and the greatest attention is paid to the socially constructed nature of actors and their identities and interests (prabhu & mohapatra, 2014). the constructivists argue that actors are not born outside and prior to society, as it is claimed by individualists. they would rather contend that actors are produced and are a function of the cultural environment in which they exist. this means that reality is not out there waiting to be discovered, and quite the contrary, historically produced and culturally bound knowledge enables individuals to construct reality and provide it with meaning. as a result, the social construction of reality shapes what is perceived as a legitimate action as well (baylis, 2005). the social construction of reality also emphasises certain concepts which have become part of humans’ social vocabulary. for example, such concepts as power, security, human rights or humanitarian aid have not always existed. they were rather a product of historical forces and human interactions that have shaped humans’ understanding about the interaction among existing ideas and institutions. so that they all may be interpreted in different ways and thus convey some different meanings (prabhu & mohapatra, 2014). by taking the above into account, one may say that constructivism is a social theory which operates at a high level of abstraction, i.e. it tells something about international relations, but is not concerned with international relations specifically. by contrast, constructivist theories of international relations focus particularly on how international relations may be better understood and explained using a constructivist approach (guzzini, 2000). furthermore, the internationalisation of norms defines to a great extent the behaviour and identities of the international actors. for example, norms related to humanitarianism, citizenship, military intervention, r z , a s , o f168 security, human rights, natural environment, etc. not only regulate what states do, but also may be connected to their identities and thus express how they define themselves and their interests on the international stage. that is why, the constructivists are interested particularly in how norms influence states’ interests and behaviour (baylis, 2005). in view of the above, the article is aimed at answering the following question: does public diplomacy have any impact on creating international peace and security, and if so, to which extent? in order to answer this question, a comparative method was used, thanks to which it was possible to compare poland and sweden based on the soft power 30 index which is the world’s first composite index for measuring the soft power of states. the index was developed by jonathan mcclory in 2015 and since then it has been used as a benchmark by many governments around the world (“the soft power 30 – a global ranking of soft power”, 2015). the soft power index takes a comprehensive range of factors influencing perceptions of a given state in the world. it assesses selected soft power resources of states by combining both objective and subjective data. the objective data is structured into six categories, i.e. “government”; “digital”; “culture”; “enterprise”; “engagement”; and “education”. this kind of data is drawn from a range of respected and commonly cited third-party sources, very often authored by the world bank, united nations (e.g. world tourism organisation, unesco, world intellectual property organisation), amnesty international, oecd, among others. each category functions as an independent sub-index with an individual score and corresponding ranking for each state. the subjective data, in turn, is collected through an online international polling conducted by means of computer-assisted personal interviewing (capi) in selected states. the polling samples within each state are nationally representative in terms of age, gender, and region, and they usually consist of 250 to 500 respondents who use an 11-point numeric answer scale (from 0 to 10). the subjective data received through the international polling is then grouped into 7 categories, such as “cuisine”; “tech products”; “friendliness”; “culture”; “luxury goods”; “foreign policy” and “liveability”. each of these categories may function as an independent sub-index and has its own percentage weight. in 2019, these were: 12.0%; 8.3%; 20.6%; 5.2%; 7.6%; 31.0%; and 15.3%, respectively (“the soft power 30 – a global ranking of soft power”, 2019). it is also worth mentioning that the percentage ratio between objective data and subjective data is 65% and 35%, respectively. 3. discussion of results the external conditions for an objective foreign policy of a given state is its position in the system of international relations and roles (zięba, 2013). based on the constructivist paradigm, the most successful in this regard are these states whose culture and values are close to the global norms (liberalism, pluralism, autonomy); which have access to many information channels, and thus have an impact on what issues are raised in these channels; and whose credibility is strengthened by their internal and international activities (nye, 2004). according to joseph samuel nye (2004), the higher the state’s position in the system, the greater its ability to influence other states’ ways of behaviour. thanks to it, one state admires the values of another state, imitates them or wants to achieve such a level of openness and prosperity as the one boasted by the state being admired. in view of the above, sweden may be this state which has a higher position in the system of international relations than poland as it successfully initiates, creates and implements using public diplomacy for creating international peace and security... 169 global norms and values in many areas, for example, economic growth, environmental protection and sustainable development; and therefore, it is well-known for achieving the best results in the world rankings of competitiveness, innovation or sustainable development. sweden is also ranked very high by the global ranking of soft power; that is why, there is no doubt that sweden has many achievements in the broadly-understood spheres of patterns in social life, culture, science and design, and thus it has potential to diffuse and promote norms and values created by it in the international environment. poland, in turn, has practically been creating its international image since 1989; it is included in the global ranking of soft power, but ranked low. in contrast to sweden, poland is regarded as the first central-european state which has successfully undergone political, economic and social transformation and thus it serves as an example to follow by those states which are at the beginning of their path to democracy. all sweden and poland’s ranking positions in the soft power 30 rank list in the years 2015–2019 are presented in table 1. tab. 1. sweden and poland’s ranking positions in the soft power 30 rank list in the years 2015–2019 2015 2016 2017 2018 2019 poland rank 24 23 24 24 23 score 46.50 48.07 51.27 54.14 55.16 sweden rank 9 9 9 8 4 score 66.49 66.97 69.32 74.77 77.41 source: own elaboration based on (the soft power 30 – a global ranking of soft power (2014–2015)). in the analysed five-year period, poland was occupying either 23rd or 24th place, ending up at the 23rd position in 2019, i.e. one position higher than in the previous year. it should be noted, however, that poland’s score was gradually getting higher year by year. yet, it is still one of the last positions in the ranking. in the case of sweden, this state’s score has been ranked in the top ten since the very beginning, jumping from the 8th to 4th position in 2019. also in 2019, it is noteworthy that sweden achieved better results that the united states (5th rank) and switzerland (6th rank), and left other nordic states, like norway, denmark and finland (12th, 14th and 15th ranks, respectively) behind. those states which were occupying positions higher than sweden are france, the uk and germany. all scores received by poland and sweden in individual sub-indices of the soft power 30 rank list in the years 2015–2019 are presented in table 2. certainly, sweden has been ranked very high because it prefers soft power activities due to its limited military and economic potential, and that all its activities are influenced by its chiefly neutral policy. this policy, however, is not of a doctrinal nature, but is a pragmatic tool for implementing its national interests, adapted to current security conditions (sobczyk, 2015). that is why, sweden is mainly known for its exemplary model of governance with well-protected civil rights, high quality of human development, low levels of income inequality, and very strong commitment to peace-keeping missions (anioł, 2013). this may explain why sweden has remained one of these states which are most involved in international peace-support operations since the beginning of the united nations, the european union and the north atlantic treaty organisation, even in the form of military contribution. and, r z , a s , o f170 tab. 2. scores received by poland and sweden in individual sub-indices of the soft power 30 rank list in the years 2015–2019 2015 2016 2017 2018 2019 poland digital 23 22 16 19 20 enterprise 26 24 24 24 24 education 15 24 24 22 21 culture 28 23 20 22 21 engagement 22 18 21 24 24 government 19 21 23 24 23 polling 24 27 25 29 26 sweden digital 13 8 7 9 9 enterprise 4 8 7 3 2 education 10 13 11 11 4 culture 18 21 18 13 14 engagement 13 7 16 10 11 government 3 3 3 1 4 polling 8 8 7 8 4 source: own elaboration based on (the soft power 30 – a global ranking of soft power (2014–2015)). according to the creators of swedish foreign policy, this military contribution does not stay in conflict with sweden’s commitment to traditions of neutrality, because as swedes believe, it strengthens the security of the world – and, at the same time, the security of sweden (czarny, 2018). it is because sweden, by having been involved in numerous operations aimed at maintaining peace and security in post-conflict states, promotes such values as armed conflict prevention, sustainable peace, gender equality and women’s rights, sustainable development, disarmament and non-proliferation, international law, as well as human rights (government offices of sweden, 2018). being a relatively small state, sweden values international organisations as well as international norms and invests in them. in addition, sweden is still searching for various international roles and tasks which ensure sweden’s specific international profile, created by its independent and active policy on mediation and arbitration. thus, on many occasions, sweden perceives itself as a bridge between the east and the west (bildziukiewicz, 2013). when it comes to “government”, sweden is recognised for championing global causes, such as gender equality, poverty and disease or climate change, which had a greater impact on the region and the world. it should be taken into account that sweden became the first state to publicly adopt a “feminist foreign strategy” in 2014, and has shown commitment to cutting its carbon emissions to net zero by 2045. sweden is also characterised by strong performance in “enterprise”, which may be due to the fact that sweden is an active member of many global economic organisations, including the world trade organisation and the organisation for economic co-operation and development. it is also a vigorous participant in the european union’s economic relations on the world stage, such as the eu free trade agreements concluded with many regions of the world. sweden belongs to several dozen using public diplomacy for creating international peace and security... 171 international financial, industry and business-related organisations as well (heyman et al., 2019). as far as “education” is concerned, sweden has established itself as a world-leading tech hub. it demonstrates its strengths in global innovation as well, considering some household names like h&m and ikea, and more recently – tech unicorns, like spotify or skype. this may stem from that sweden is in favour of strengthening the innovation of its economy and increasing the competitiveness of its enterprises. it particularly emphasises the role of services, including digital services and e-commerce, for the development of the eu economy and its global competitiveness (viana & cuncha, 2016). and these innovation-friendly policies have made sweden a world-leading tech hub, which should be an important element of its global soft power narrative. nevertheless, what is noticeable is that sweden has the worst performance in “culture”. it does not mean that sweden lacks in culture as it has a diverse music industry and is very famous especially for its design industry. yet, it was observed that sweden is not as good as other states in appealing to global audiences through culture. the key elements of swedish national identity which may have an impact on its high positions in relevant rankings are thus neutrality, military non-involvement, national self-determination, and democracy. there is no doubt that these elements are manifested in sweden’s ongoing foreign policy by adopting such values as solidarity, peaceful settlement of disputes, universal prosperity, human rights, support of law and international organisations, social justice, and feminism (broś, 2017). while discussing sweden, it is also worth mentioning that its relations with the other nordic states are an important element of its international activities. sweden is a member of the nordic council and the nordic council of ministers, the nordic investment bank and the nordic development fund. it is also very active in the baltic sea region, especially in the council of baltic sea states and the helsinki commission. sweden is the initiator and active participant of activities under the european union strategy for the baltic sea region. it also participates in the energy cooperation forum of the baltic sea region states. sweden, together with poland, is a co-initiator of the eu eastern partnership project. sweden’s activity in the northern part of the world is of a high importance for it (crombois, 2019). therefore, it is a member of the barents euro-arctic council, the arctic council and the northern dimension. poland, in turn, has only recently undertaken actions to coordinate public diplomacy activities conducted by various partners; however, still the major part of its foreign policy is dominated by traditional diplomacy. in spite of this, poland is being more and more noticeable on the international stage as it has become, over a short period of time, a member of all major economic and political organisations at regional (europe, central europe) and global levels, such as the united nations, north atlantic treaty organisation, world trade organisation, organisation for economic cooperation and development, and the latest one – the european union. it is worth mentioning that a membership in majority of these organisations or close cooperation with them supported the polish intensive period of political changes and economic development after 1989 (bogdan et al., 2015). as can be seen in table 2, poland has risen slightly over the five-year period, allowing it to clinch 23rd place in the ranking thanks to such sub-indices as “culture” and “education”. and “enterprise” does not belong to those sub-indices which may improve the international image of poland. this is due to the fact that the innovative position of poland in europe and in the world is rather low, but it does not correspond with poles’ aspirations (węglarz, 2018). r z , a s , o f172 “digital” involving ongoing investment in ambitious digital infrastructure and technologies seems to be one of poland’s best assets as well. however, in general, other sub-indices either remain at the same level or shift by one position. this relative stability contrasts with a rather more unstable internal situation in poland, which has inevitably an impact on the perceptions and position of poland in the world. the sub-indices like “government” and “engagement” are widely influenced by the government’s policies, very often regarded as controversial by some domestic and international audiences. according to paweł boski (2009), the key elements of polish national identity are humanism, sarmatism, materialism and liberalism. that is why, poland seems to derive its historical and civilisational aspirations from the traditions and christian roots of the western world, as well as from its legacy of patriotism and struggle for independence. therefore, using such values as democracy, rule of law, respect for human rights and christian principles, as well as global peace and stability is somehow justified in poland ongoing foreign policy. also noteworthy is that poland, since joining the european union in 2004, has increased its efforts to preserve peace and ensure stability, especially in those states which are at the beginning of their path to true democracy. that is why, poland’s unique formula of modernisation and development have become a major export asset in its public diplomacy (the world bank, 2015). poland, just like sweden, is still looking for its place in the world, and it usually acts as a bridge between the post-soviet states and the according to zbigniew brzeziński (2008), the us president jimmy carter’s national security advisor, poland takes advantage of the process, as he called it, as “global political awakening”. if he is right in saying that “for the first time in history almost all of humanity is politically activated, politically conscious and politically interactive, [while] global activism is generating a surge in the quest for cultural respect and economic opportunity in a world scarred by memories of colonial or imperial domination”, then poland presents itself as a state being capable of offering enriching and inspiring lessons to other states (brzeziński, 2008). in this regard, poland creates its image as an inspiring success story and thus indicate how to enter a path of steady development and ensure it in the long run. therefore, the majority of poland’s public diplomacy activities are based on its modernisation and transition towards a state with democracy and rule of law. and this seems to be communicated to the wider world, especially to the eu eastern partnership states. as put by olga bogorodetska (2018), because of many public diplomacy activities, poland is strongly represented in different spheres of social life in the eu eastern partnership states. poland, thanks to numerous institutions, structures and non-governmental organisations, makes a lot of effort to create and keep its positive image there by supporting democratic transformations, helping in implementing reforms, providing international propaganda as well as spreading its science and culture. an evidence of this is, for instance, the increasing number of cultural events and students’ exchanges in the states grouped within the eu eastern partnership (bogorodetska, 2018). using public diplomacy for creating international peace and security... 173 conclusions despite the soft nature of the resources employed in the article, which have a large impact on the international attractiveness of poland and sweden, it also indicates a certain possibility of the influence of both these countries on the international community. this is confirmed by including both sweden and poland in the soft power 30 rank list since the creation of this indicator which analyses the attractiveness and strength of soft power of selected 30 states in the world. however, sweden’s position in the top ten from the very beginning, and the fact of being ranked even higher than the usa in 2019, shows that this state has a much greater opportunity to influence the international community than poland. according to the theory of social constructivism included in the article, the possibility of having an impact by a given state on other entities on the international arena is the same as in the case of people and their socialisation by norm and values widely-accepted in society. however, when it comes to poland and sweden, this impact occurs in different ways. sweden bases its public diplomacy strategy on activities and achievements in the field of international humanitarian aid, solving global problems, environmental protection and human rights, combating poverty and disease, promoting democratic standards, as well as commitment to peacekeeping missions. and the majority of swedish activities on the international arena are underpinned by such values as those mentioned above. therefore, sweden’s foreign policy contributes a lot to creating peace and security mainly through preventive efforts, peace diplomacy and stable relations with other states. what is noticeable here is also the fact that sweden is being admired not only by developing states which would like to follow it in such spheres as economy, culture or education, but also introduces some democratic standards, and indirectly, peace and security into poor states which are covered with its development assistance. what additionally makes sweden successful in this field is the fact that it makes considerable efforts to capitalise the widespread belief in its society that swedes are “a peaceful nation” with a mission to fulfil, thanks to which swedish strong commitment to peace-keeping missions appeals to broad public opinion. poland, in turn, has still a large impact on what is happening in the states of the former eastern bloc, particularly in the so-called eu eastern partnership. poland, by acting as a promoter of democratic changes in those states, also helps to bring peace and security there by sharing its experiences and best practices in the field of political, economic and social transformation. an invaluable resource for poland in these activities is the fact that it is the first state which threw off the yoke of communism and started to transform itself to such a degree that no other state had done it before. thus, while performing activities in the field of public diplomacy, poland tends to create its image and serves as an example of how to transform itself into a democratic state with free-market economy by offering numerous good practices. the majority of them is available to be followed. the ideals thereby meant are much cherished by many other states, usually those grouped within the eu eastern partnership. r z , a s , o f174 references anioł, w. (2013). the northern path. modernisation the scandinavian way. warsaw: university of warsaw. baylis, j., smith, s., & owens, p. (2005). the globalization of world politics: an introduction to international relations. oxford: oxford university press. bildziukiewicz, m. (2011). swedish participation in international military peace support operations. annales universitatis mariae curie-skłodowska sectio k, 18(2), 23–34. bogdan, w., boniecki, d., labaye, e., marciniak, t., & nowacki, m. (2015). poland 2025: europe’s new growth engine. new york: mckinsey & company. bogorodetska, m. (2018). public diplomacy of the republic of poland in eastern partnership countries. historia i polityka, 24(31), 99–111. boski, p. (2009). cultural framework of social behaviour. warsaw: pwn publishing house. broś, n. (2017). social media in swedish foreign policy. political preferences, 16, 37–50. brzeziński, z. (2008). the global political awakening. new york: the new york times. chugaiev, o. (2015). national economic image and soft economic power evaluation. torun international studies, 1(8), 13–25. crombois, j. (2019). the eastern partnership: geopolitics and policy inertia. european view, 18(1), 89–96. czarny, r. m. (2018). sweden: from neutrality to international solidarity. cham: springer international publishing ag. gilboa, e. (2008). searching for a theory of public diplomacy. the annals of the american academy of political and social science, 616, 55–73. goldstein, j. s. (2007). international relations. delhi: dorling kindersley pvt. ltd. guzzini, s. (2000). a reconstruction of constructivism in international relations. european journal of international relations, 6(2), 147–182. heyman, f., norbäck, p. j., & persson, l. (2019). the turnaround of the swedish economy: lessons from large business sector reforms. world bank research observer, 34(2), 274–308. jędrzejewska, k. (2020). hasbara: public diplomacy with israeli characteristics. torun international studies, 1(13), 105–118. ministry of foreign affairs. (2014). nowe wymiary dyplomacji. dyplomacja publiczna – raport 2013–2014. warsaw. nye, j. s. (2004). soft power: the means to success in world politics. new york: public affairs. plavšak krajnc, k. (2004). public diplomacy: basic concepts and trends. journal theory and practice, 41(3–4), 643–665. prabhu, s.s., & mohapatra, n. (2014). reconstructing india’s identity in world politics: an emerging convergence between public diplomacy and constructivism. sociology and anthropology, 2(6), 227–231. ryniejska-kiełdanowicz, m. (2019). public diplomacy of the european union. warsaw: scholar publishing house. sobczyk, k. (2015). sweden’s security policy – neutrality and non-affinity and their prospects in the face of the russian-ukrainian conflict. national security, 4, 41–61. sweden’s priorities in the un. (2018). stockholm: government offices of sweden. retrieved june 30, 2020, from https://www.government.se/government-policy/sweden-and-theun/swedens-priorities-in-the-un/ using public diplomacy for creating international peace and security... 175 szczepanik, r. (2011). soft power in the international relations: redefinition of the concept of cultural diplomacy. horizons of politics, 2(3), 197–210. the soft power 30 – a global ranking of soft power. (2015). london: portland pr limited. retrieved may 4, 2020, from https://softpower30.com the soft power 30 – a global ranking of soft power. (2016). london: portland pr limited. retrieved may 4, 2020,from https://softpower30.com the soft power 30 – a global ranking of soft power. (2017). london: portland pr limited. retrieved may 4, 2020,from https://softpower30.com the soft power 30 – a global ranking of soft power. (2018). london: portland pr limited. retrieved may 4, 2020, from https://softpower30.com the soft power 30 – a global ranking of soft power. (2019). london: portland pr limited. retrieved may 4, 2020, from https://softpower30.com the world bank. (2015). poland as a global development partner. towards poland’s global engagement. washington dc: the world bank. retrieved june 30, 2020, from http://pubdocs.worldbank.org/en/228061435014173462/poland-global-engagement.pdf tomala, m. (2019). the nordic council as inter-parliamentary body for cooperation in the nordic countries. a constructivist approach. the sejm review, 5(154), 85–102. viana, a. g., & cunha, p. h. f. (2016). the swedish model: an alternative to macroeconomic policy. brazilian journal of political economy, 36(2), 266–285. węglarz, m. (2018). innovation of the polish economy in comparison with the eu member states. economic and environmental studies, 18(2), 971–993. zięba, r. (2013). poland’s foreign policy in the euro-atlantic area. warsaw: university of warsaw publishing house. torun international studies no. 1 (7) 2014 cezary odrzygóźdź*1234 0000-0002-8712-0560 wojciech kiełbasiński** 0000-0001-5650-4708 jakub szczepkowski*** 0000-0002-8912-1057 michał horajski**** 0009-0009-1791-2376 the impact of university cooperation with the socio-economic environment in the context of quality assurance in higher education abstract purpose: verification of the models of cooperation between entities in the higher education sector and representatives of the socio-economic environment. methodology/approach: as a part of the conducted research, 100 randomly selected reports of the polish accreditation committee were analyzed in the context of the assessment of criterion 6 regarding cooperation with the socio-economic environment in the process of educating students, considering public and private entities. a desk research analysis was also conducted to attempt to verify the impact of the internationalization aspect on the level of cooperation between representatives of the world of science and business. * institute of bioorganic chemistry, polish academy of sciences, e-mail: codrzygozdz@man.poznan.pl ** nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: wojciechkielbasinski@doktorant.umk.pl *** nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: jszczepkowski@doktorant.umk.pl **** łukasiewicz research network – institute of organisation and management in industry “orgmasz”, e-mail: michal.horajski@orgmasz.lukasiewicz.gov.pl. 2023, no. 1 (17), pp. 31–49 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.003 https://orcid.org/0000-0002-8712-0560 https://orcid.org/0000-0001-5650-4708 https://orcid.org/0000-0002-8912-1057 https://orcid.org/0009-0009-1791-2376 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.003 cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 32 findings: different types of polish universities cooperate with the socio-economic environment to a different extent. public universities care less about cooperation with the socio-economic environment than non-public universities. originality/value: the topics discussed in this paper allow to fill the research gap related to the impact of cooperation with the socio-economic environment on the quality assurance both in the national and european context. recommendations presented by the authors can be implemented both in polish and european universities as signposts aimed at improving the quality and intensity of cooperation with the socio-economic environment. keywords: cooperation, higher education, quality assurance, socio-economic environment 1. introduction the university’s cooperation with the socio-economic environment is crucial for ensuring high quality assurance for students and phd students. this is recognized by institutions evaluating the quality assurance at polish universities. while conducting evaluation, the polish accreditation committee (pka) considers several different areas such as the curriculum, verification of learning outcomes, strategic directions of development, teaching staff, infrastructure, support for students and academics, internationalization, quality assurance of education, implementation of professional practice, as well as cooperation with the socio-economic environment. this paper discusses the results of research on cooperation between different types of universities and representatives of the socio-economic environment. the legal comparative research also presents institutions that care about the quality assurance in higher education in different countries. in connection with the research, the following research hypotheses were set: 1) different types of polish universities cooperate with the socio-economic environment to a different extent, 2) public universities care less about cooperation with the socio-economic environment than non-public universities. the research aim set by the authors referred to the verification of differences in models of cooperation with the socio-economic environment depending on the type of university. 2. literature review 2.1. assessing the quality assurance in higher education in europe quality assurance in higher education assessment is carried out in many european countries, including poland. very important for quality assurance in higher education in europe was the introduction of the european higher education area (eea) (kristoffersen, 2010). the entity that brings together higher education quality assurance agencies based in the eea is the european association for quality assurance in higher education (enqa). the literature indicates that since its establishment in 2000 enqa has made significant contributions to the further development of quality assurance in higher education (chaparro, 2016). this entity was entrusted by the conference of ministers of higher education in berlin with activities related to coordinating educational quality assurance systems in europe (gołaś et al., 2012). as noted on the official website, “enqa was first established as the european network the impact of university cooperation with the socio-economic... 33 for quality assurance in higher education to promote european cooperation in the field of quality assurance in higher education. in 2004, it became the european association for quality assurance in higher education with the aim to contribute to the maintenance and enhancement of the quality of european higher education, and to act as a major driving force for the development of quality assurance across all the bologna process signatory countries” (enqa 2023). enqa associates many entities, very commonly several from a single country. the only polish educational quality institution affiliated with this organization is the polish accreditation committee (pka). within enqa, members and affiliates are distinguished. as reported on the organization’s website, “all members have the right to attend and vote at the bi-annual general assembly meetings and give input to matters related to the strategic development of the association.” (enqa 2023). in turn, “affiliates are not permitted to vote in the general assembly or be part of statutory bodies such as the board, agency review committee and appeals and complaints committee. however, affiliates do have the right to attend and speak at the bi-annual general assembly meetings, thereby giving input to matters related to the strategic development of the association” (enqa 2023). currently, there are 50 affiliates and 56 members. members include entities from the following countries: spain (10), germany (8), kazakhstan (3), the united kingdom (3), belgium (2), france (2), the netherlands (2), portugal, switzerland, denmark, latvia, armenia, italy, austria, romania, croatia, the holy see, cyprus, finland, greece, estonia, hungary, georgia, bulgaria, norway, poland, ireland, lithuania, slovenia, turkey, sweden, and 2 european-wide entities – the european association of establishments for veterinary education and the institutional evaluation program. the activities of these institutions are analyzed from various aspects (such as janssens et al., 2021). experts are also analyzing what influences quality assurance in higher education (such as seyfried & pohlenz 2018; lucander & christersson, 2020). however, there is still an apparent research gap in the context of the impact of collaboration with the socio-economic environment on education quality. 2.2. assessment of the quality assurance in higher education in poland – analysis of doctrinal views and legal acts as indicated, the quality assurance in polish universities in poland is subject to evaluation, which is carried out by pka. it is an authority working independently of the ministry of education and science to improve the quality assurance in higher education in poland. the committee’s activities are subject to external review, which is at least once every 5 years. its independence was confirmed as a result of an external evaluation conducted in 2008, 2013 and 2018 in accordance with the european standards and guidelines for quality assurance in the european higher education area by enqa (jakubowski, 2023; mrozowska, 2019; pka, 2023). also in 2023, an enqa assessment was conducted. it is emphasized that evaluation is carried out by pka at all levels, profiles, and forms of studies (mrozowska, 2019; izdebski, 2021). in poland, studies can be conducted as part of a general academic or practical profile (godecki & hausner, 2023). within the framework of studies with a practical profile, half of the european credit transfer system (ects) are assigned to classes forming practical skills, and the curriculum of studies with a practical profile provides for professional practice of at least 6 months – in the case of first-cycle programmes and long-cycle programmes and 3 months – in the case of second-cycle programmes. in cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 34 terms of studies with a general academic profile, the implementation of professional practice is not required by the legislator. pursuant to the statutory authorization, a regulation on program evaluation criteria was issued. according to this legal act, the criteria for programme evaluation are relations with the socio-economic environment in relation to the curriculum. detailed criteria for program evaluation are specified in the appendix to the pka statute. as part of the final report, cooperation with the socio-economic environment in the construction, implementation and improvement of the curriculum is evaluated, as well as its impact on the development of the faculty under evaluation. in terms of both the practical and general academic profile, the experts assess whether the type, scope and range of activities of institutions of the socio-economic environment, including employers, with which the university cooperates in the design and implementation of the curriculum is consistent with the concept and objectives of education and the resulting areas of professional or economic activity and the professional labor market appropriate to the field of study. in addition, it is taken into account whether the cooperation with institutions of the social and economic environment, including employers is of a permanent nature and takes diverse forms adequate to the educational objectives and needs arising from the implementation of the curriculum of studies and the achievement of learning outcomes by students. in connection with the coronavirus pandemic, it is also important whether the participation of external stakeholders, including employers in various forms of cooperation with the socio-economic environment in the construction, implementation and improvement of the curriculum is ensured in conditions of their absence due to the temporary limitation of the operation of the university. it is also important in conditions of their absence due to the temporary limitation of the operation of the university. as indicated, it is also important to evaluate the ongoing cooperation with the socio-economic environment. therefore, it is verified whether periodic reviews of cooperation with the socio-economic environment, including employers, are conducted. they should be conducted in relation to the curriculum, including an assessment of the correctness of the cooperating institutions selection, the effectiveness of the forms of cooperation and the impact of its results on the curriculum and the improvement of its implementation, the achievement of student learning outcomes and the fate of graduates. the results of these reviews should be used to develop and improve the cooperation and the curriculum. 3. methodology as a part of the research conducted, an analysis of 100 reports of polska komisja akredytacyjna (eng. polish accreditation committee) was performed. the analysis was conducted on criterion 6 of pka, which refers to the cooperation of universities with the social and economic environment and its involvement in the educational process. the reports taken for analysis were no older than 2020. reports with a positive opinion from the experts of the polish accreditation commission were analyzed. only practical majors at polish universities, both public and private, were analyzed. public universities, accounting for 70%, were analyzed, divided into: classical universities 18%, technical universities 21%, public vocational schools 17%, other universities which included economic universities, medical universities, university of life sciences 14%. and non-public universities account for 30%. the impact of university cooperation with the socio-economic... 35 4. results and discussion the study conducted using content analysis of pka reports under criterion 6, allowed verification of the hypothesis, the premise of which is to verify the importance of the influence of the socio-economic environment on the functioning of higher education institutions (heis) depending on the type of hei. 4.1. is there an entity for representatives of the socio-economic environment? as a part of the analyses conducted, it was found that the majority of the surveyed heis have a body of representatives of the socio-economic environment (72%) (fig 1.). the most frequent occurrence of this body is in technical universities (81%), while the least frequent occurrence of this body is in units classified as other universities (57.4%). the discrepancy in occurrence may be due to the fact that cooperation between universities and the socio-economic environment is inherently associated with the development of new technologies, research and development projects, implementation work, which are the domain of technical universities. certainly, the establishment of such bodies is crucial, due to the fact that it is a source of inspiration and provides an opportunity to confront the activities implemented and to consult on matters relating to student education (mikołajczyk & kurczewska, 2014). in the case of the united states, advisory bodies may include, in addition to industry representatives, representatives from ngos, alumni, local/national governments, faculty from other universities, or representatives from the arts and culture. this is how the socio-economic environment is viewed (bennetot & esterman, 2018). their activity can take a variety of forms from the creation of sites for the implementation of professional internships and tests to the creation of a strategy for the direction and improvement of the study program. figure 1 an entity for representatives of the socio-economic environment cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 36 4.2. what are the competencies of the socio-economic environment body in particular? although the reports are ambiguous about what competencies the described body has, the main areas of activity are: 1. refining the curriculum (64 responses) 2. developing educational concepts (48 responses) 3. defining learning outcomes̨ 35 responses) 4. co-creating the strategy of the university/discipline (25 responses). the analysis of the actual situation shows that very important in the functioning of such a body is the university itself, or more precisely its representatives responsible for cooperation with the socio-economic environment. their involvement very often translates into good and direct relations with representatives of the business world (falqueto et al., 2019) figure 2 the competencies of the socio-economic environment body in particular the impact of university cooperation with the socio-economic... 37 4.3. does cooperation with socio-economic environment allow for the implementation of educational concepts? an analysis of pka’s reports made it possible to conclude that in the case of 84% of entities, cooperation with the socio-economic environment allows the implementation of the educational concept. 9% of the analyzed reports did not indicate this issue. in the case of 7 analyzed reports, it was found that cooperation with the socio-economic environment does not allow the realization of the educational concept for the analyzed majors. the realization of the concept of education is realized in 94.12% of cases in the public vocational schools, which is a premise for the conclusion that units of this type have the strongest cooperation with the socio-economic environment. moreover, the voice of this environment has a significant impact on the concept of education. this may be due to the fact that universities of this type are very much embedded in local realities, and their mission is to educate local students who do not go to larger cities for further education (anielska, 2019). these units also very often educate employees of companies in the region by creating tailored and dedicated study programs for their needs, which are a response to their real needs and expectations. figure 3 the implementation of educational concepts cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 38 4.4. does the socio-economic environment influence the study program? an analysis of the reports indicated that in the case of 90% of majors, the socio-economic environment influences the curriculum. in particular, the following were indicated as influencing the curriculum: the possibility of making changes to the curriculum, influencing the core curriculum, recommending changes in subjects, interfering with the length of specific subjects (both the possibility of reducing and increasing the time), proposing elective optional subjects (which were often conducted by representatives of the socio-economic environment) and others. in the case of 6% of reports, it was impossible to clearly state whether the socio-economic environment influences the curriculum. for 4% of reports, no such possibility was indicated. the results indicate that classical universities involve the socio-economic environment to the greatest extent in constructing and modifying the study program (100%), in addition, they also have 100% influence on the content of the curriculum. the above may be due to the fact that classical universities place a very high emphasis on ensuring the quality of education with the needs of the socio-economic environment in mind (bugaj & budzanowska-drzewiecka, 2022). figure 4 the socio-economic environment influences the study program the impact of university cooperation with the socio-economic... 39 4.5. how many socio-economic environment representatives does the direction work with? as a part of the ongoing analysis of pka reports, it was also verified whether the number of entities with which the academic unit cooperates was explicitly stated. providing such information in the final report is not required of experts who are representatives of employers. on the other hand, indicating information on the number of cooperating entities, allows one to outline the scale of cooperation and thus infer the importance of socio-economic environment representatives in the creation of the direction. in 37 reports examined, the number of entities was not indicated. in the case of the remaining analyzed reports, the number of entities was indicated, which in the case of most oscillated between 1 and 24 (56%). only 7% of the surveyed reports indicated that there were more than 24 entities cooperating with universities. it should be taken into account that very often formal cooperation is not only about one direction, but about general cooperation. moreover, private universities that educate locally have many cooperation agreements signed with local representatives of the socio-economic environment, while larger state universities sign agreements with larger entities. figure 5 the number of socio-economic environment representatives with direction work cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 40 4.6. do graduates of the course meet socio-economic environment qualification expectations? given the transformation (especially in innovation and entrepreneurship) of scientific units to the so-called third generation, it is crucial to adapt to the needs of the socio-economic environment. therefore, it is crucial from the perspective of future employers (representatives of the socio-economic environment) that graduates of the fields of study meet the expectations of the market, have the appropriate competencies, knowledge, and skills. according to the reports analyzed, in the case of 57% it was found that graduates meet the expectations of employers. in the case of 42%, it was not possible to verify the information on the studied issue. only in one report it was indicated that the graduates of the faculty insufficiently meet the expectations of representatives of the socio-economic environment. meeting the expectations of employers by universities is important for the economic development of the state and its sustainable development. fulfilling expectations of external stakeholders (e.g., entrepreneurs) and internal stakeholders (students) additionally brings social and environmental benefits (žalėnienė & pereira, 2021). figure 6 graduates of the course meet socio-economic environment qualification expectations the impact of university cooperation with the socio-economic... 41 4.7. is the cooperation with socio-economic environment systematic? systematicity of the cooperation between the authorities of an entity with the socio-economic environment can be expressed in various ways, for example, by holding regular meetings with representatives of the socio-economic environment, conducting a dialogue that can result in agreements in various areas such as the implementation of internships and others. the results of the analysis of the reports indicate that 83% of the major’s care about the regularity of cooperation with the socio-economic environment. 9% of the reports lacked indication of information about the fact of systematic cooperation. 8% of the reports indicated a lack of systematic cooperation activities with the socio-economic environment. the cross-analysis indicated that all the public vocational schools have systematic cooperation with the socio-economic environment. the least systematic activities are shown by classical universities, which involve external stakeholders to the greatest extent in the process of constructing and modifying the study program. polish universities have a significant collegiality (strong academic collegial bodies) but compared to europe, poland has one of the lowest levels of influence of external stakeholders (kwiek, 2015). and the level of academic entrepreneurship is related to a managerial and not collegial style of management. figure 7 systematicity of cooperation with socio-economic environment cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 42 4.8. is the cooperation regulated/formalized? in addition to systematic activities, a key element for cooperation to prosper is its regulation. the proper prospering of cooperation between the university and the socio-economic environment does not require a formalized character, resulting, for example, from a contract between the parties. however, as the analysis of the reports shows, 75% of the units aim to formalize/regulate cooperation through various types of agreements or regulations stemming from the university’s internal documents. in 19% of the reports analyzed, there was no formal nature of cooperation between the academic unit and the socio-economic environment, which is not synonymous with the absence of cooperation. cooperation can be informal. in 6% of the reports there was no regulation information on cooperation. the field of study received a positive assessment by pka experts, even if this cooperation was not completely formalized and only involved some of the companies. it should be pointed out that the reports do not allow to state explicitly what percentage of representatives of the socio-economic environment have formalized cooperation. nevertheless, it should be noted that formalized cooperation occurs most often in the case of the implementation of professional internships by students with representatives of the socio-economic environment. the pursuit of formalization is least in the domain of classical universities (66.67%) and other universities (57.14%). the lack of willingness to formalize cooperation, as indicated by publication reports, results from the reluctance to change, in particular on the part of the scientific community (sułkowski & seliga, 2019). figure 8 regulated/formalizes cooperation the impact of university cooperation with the socio-economic... 43 4.9. are periodic evaluations of socio-economic environment cooperation conducted? periodic evaluation of cooperation with the socio-economic environment allows universities to verify the real involvement of external entities in the process of faculty/faculty/university development. the results of the analysis show that 60% of the reports confirm that there is a regular periodic evaluation of cooperation between the socio-economic environment and the university. nineteen reports found no information. 21% of the reports noted that no periodic evaluation of cooperation with the socio-economic environment is conducted. the analysis found that the most frequent reviews of cooperation are carried out by public vocational schools (88.24%), which is all units, of this type, where information was indicated. classical universities (44.44%) and technical universities (42.86%) are the least likely to make an assessment. periodic evaluation of the university’s cooperation with the socio-economic environment makes it possible to verify the involvement of individual partners. public vocational schools, by virtue of the fact of functioning in the local community, very often base these reviews on informal and personal contacts between university representatives and representatives of local business (gianiodis & meek, 2020). figure 9 periodic evaluation of socio-economic environment cooperation cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 44 4.10. are there classes taught by socio-economic environment practitioners in academic units? representatives of the socio-economic environment can cooperate with the direction in various ways. one of the elements in which representatives of the socio-economic environment are involved is teaching classes, which are often conducted by representatives. teaching can be related to the direction’s subjects as well as elective courses. in addition, it should be noted that the time dimension of classes taught by representatives of the socio-economic environment can vary greatly. the analysis showed that 77% of the surveyed reports confirm that representatives of the socio-economic environment teach classes in academic units for the studied course. the analysis also indicated that 20% of the reports do not raise this issue. 3% of the reports noted the lack of involvement of representatives of the socio-economic environment in teaching. this state of affairs indicates that the polish education system is highly aware of the involvement of the socio-economic environment. research conducted in the usa (hayter et al., 2017; gianiodis & meek, 2020) shows that improving business competences and the possibility of constant contact with representatives of external stakeholders is conducive to the development of students and thus stimulates the emergence of entrepreneurial initiatives such as setting up start-ups. figure 10 classes taught by socio-economic environment practitioners in academic units the impact of university cooperation with the socio-economic... 45 4.11. discussion according to the concept of society 5.0 and industry 5.0, people are the central point of innovation (carayannis & morawska-jancelewicz, 2022). sustainable development is key to social transformation, which also affects the transformation of universities and poses numerous challenges (chankseliani & mccowan, 2021; heleta & bagus, 2021; meseguer-sanchez et al., 2020). universities are called to create practical knowledge that can be applied in the framework of new technologies and social innovations. if we look at this broad development strategy, it will be crucial to better understand the stakeholders and beneficiaries of the university, i.e., representatives of the socio-economic environment who define the needs of the global market in the 21st century (pinheiro et al., 2015). as research shows it is necessary to understand and respond to the needs of the local market, which will translate into thorough economic growth and increase competitiveness (lehmann et al., 2020; audretsch et al., 2015). high quality of education, which is a real response to the needs of external stakeholders, which is the result of the reversal of the global trend in which universities are centrally controlled for autonomy (meseguer-sanchez, 2020; levy, 2012). universities care much more about social, economic and environmental aspects, especially in the regional aspect. similar to the european trend, we observe such a relationship in poland. in accordance with the act of 20 july 2018, the law on higher education and science, the autonomy of the university has been increased. an interesting trend observed in poland is also the increase in the number of private universities, which is in line with the european standard of education (standards and guidelines for quality assurance in the european higher education area, esg). it should be noted here that, according to the unirank database, in 2023 there were 760 non-public universities in europe (“universities in europe higher education in europe”, 2023) out of a total of 2706 universities. this means that 28.1% of universities belong to the private sector. this situation is not consistent with what we can observe on other continents, such as asia, north america, africa or south america, where over 50% of universities are private. poland in the context of private universities is a kind of sensation, because 216 (radon) universities out of all defined universities are polish scientific units, where in countries such as france (133), germany (114), italy (22), spain (31) this number is lower or much lower. this significant disproportion may be puzzling, especially since no polish private university has been included in the shanghai ranking (“shanghairanking’s academic ranking of world universities 2022 press release”, 2022). this situation may be the basis for a discussion on whether the university should be elitist or egalitarian. most polish private universities educate in practical fields (1915 practical, 626 general academic) (radon) and it is often smaller private units that see a greater need for cooperation with the socio-economic environment, because according to the analyzed reports, universities/faculties are created due to real need of employers (social and economic environment). research conducted by brzezicki (2020) indicates that private institutions achieved a higher level of efficiency in terms of graduate earnings than the number of graduates, while public institutions showed the opposite effect. such a statement stimulates further development of education in private universities, but the question arises, what the profile of people studying at private universities is. most of them are people with much richer professional experience than people studying at public universities. it should also be noted that private universities put much more emphasis on the needs of the individual, which is in line with the concept of society 5.0, which was mentioned at the beginning of the chapter. nevertheless, for the cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 46 proper functioning of private entities, it is necessary to conduct regular quality checks, such as those performed by pka. when considering the issue of cooperation between universities and the socio-economic environment, it seems crucial to compare this issue between countries. unfortunately, due to the different forms of assessing the quality of education in different countries and the lack of data that clearly characterize the cooperation between universities and the social environment (godecki & hausner, 2023), it is difficult to make a detailed comparative analysis. however, the data collected in the publication of churski et al. (2023), in which expenses for vocational education were taken as an indicator, indicate that only in germany (among the analyzed countries) is funding from the socio-economic environment more involved in financing vocational education. the analysis of pka reports showed that the cooperation of universities with the socio-economic environment is visible, unfortunately, as indicated by the analyzes (desk research), the assessment of the quality of education at polish universities is deteriorating (godecki & hausner, 2023). in the context of cooperation of scientific units with external stakeholders, apart from the obvious entrepreneurs, we should talk about entire cities or regions. the analysis of the cooperation of universities with the socio-economic environment generally understood as a city/ region and especially as enterprises, public benefit organizations, local self-government, etc., carried out in 45 countries, allows us to conclude that it is necessary to strive for sustainable development (leal filho et al., 2022). sustainable development can take place through bilateral exchange of employees of the socio-economic environment and the university, establishing formal cooperation between entities or defining development directions (leal filho et al., 2022). 5. conclusions the research of the reports conducted by the authors of this article allowed to confirm the theses stated at the beginning: 1) different types of polish universities cooperate with the socio-economic environment to a different extent, 2) public universities care less about cooperation with the socio-economic environment than non-public universities. the authors have attempted to verify the impact of the internationalization aspect on the level of cooperation between representatives of the higher education sector and the socio-economic environment, but due to the diverse forms of assessment it is difficult to carry out. nevertheless, the analysis of pka reports allowed to prepare a few recommendations, the implementation of which should bring measurable results at polish and european universities. 1. representatives of the socio-economic environment should be able to cooperate with the university as a part of a business council or other entity. 2. representatives of the socio-economic environment should be able to influence the curriculum, the concept of education and the profile of the graduate. it is also worth engaging them in conducting exercises or laboratory classes to pass on their practical experience, especially in the case of studies with a practical profile. 3. cooperation with representatives of the socio-economic environment should take place systematically and be based on formal cooperation. 4. universities should conduct cyclical reviews of cooperation to verify the involvement of individual partners, as well as the forms of cooperation they undertake. the impact of university cooperation with the socio-economic... 47 the results of these assessments should serve to improve the quality of this cooperation. in the future, qualitative research should be carried out to identify the impact of cooperation between business and science on factors important from the point of view of both the higher education sector (quality of education, research conducted, commercialization of research results) and the socio-economic environment (financial results, brand perception, development). references anielska, a. (2019) publiczne uczelnie zawodowe szansą na regionalne centra edukacji całożyciowej? analiza potencjału (are public vocational universities a chance for regional centres for lifelong education? potential analysis). edukacja, 151, 105–122. audretsch, d.b., link, a.n., & walshok, m.l. (2015). the oxford handbook of local competitiveness. oxford university press. bennetot pruvot, e., & estermann, t. (2018). university governance: autonomy, structures and inclusiveness. in: a.,curaj, l., deca, & r. pricopie (eds.), european higher education area: the impact of past and future policies. springer, cham. https://doi. org/10.1007/978-3-319-77407-7_37 brzezicki, ł. (2020). the efficiency of public and private higher education institutions in poland. the polish journal of economics, 4(304), 33–51. https://doi.org/10.33119/ gn/128218 bugaj, j.m., & budzanowska-drzewiecka, m. (2022). jakość kształcenia akademickiego (the quality of academic education). wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. carayannis, e.g., & morawska-jancelewicz, j. (2022). the futures of europe: society 5.0 and industry 5.0 as driving forces of future universities. journal of the knowledge economy 13, 3445–3471. https://doi.org/10.1007/s13132-021-00854-2 chankseliani, m., & mccowan, t. (2021). higher education and the sustainable development goals. higher education, 81, 1–8. https://doi.org/10.1007/s10734-020-00652-w chaparro, t.s. (2016). la asociación europea para el aseguramiento de la calidad en la enseñanza superior (enqaeuropean association for quality assurance in higher education). mision, relevancia y principales líneas de acción. revista de educación y derecho, 13. https://revistes.ub.edu/index.php/red/article/view/15513 churski, p., geodecki, t., gomola, a., kolegowicz, k., lenart-gansiniec, r., oleksy, p., mamica, ł., nizioł, k., słomczyńska, a., worek, b., & woźniak, d. (2023). współpraca uczelni z biznesem: polska na tle wybranych krajów unii europejskiej. (cooperation between universities and business: poland compared to selected european union countries). fundacja gospodarki i administracji publicznej. https://oees.pl/wp-content/ uploads/2023/02/wspolpraca-uczelni-z-biznesem_07.02.2023.pdf enqa. (2023). about enqa. https://www.enqa.eu/about-enqa/ enqa. (2023). affiliates. https://www.enqa.eu/affiliates/ enqa. (2023). members. https://www.enqa.eu/members/ falqueto, j.m.z., hoffmann, v.e., & gomes, r.c. (2020). strategic planning in higher education institutions: what are the stakeholders’ roles in the process? high education, 79, 1039–1056. https://doi.org/10.1007/s10734-019-00455-8 https://doi.org/10.1007/978-3-319-77407-7_37 https://doi.org/10.1007/978-3-319-77407-7_37 https://doi.org/10.33119/gn/128218 https://doi.org/10.33119/gn/128218 https://doi.org/10.1007/s13132-021-00854-2 https://doi.org/10.1007/s10734-020-00652-w https://revistes.ub.edu/index.php/red/article/view/15513 https://oees.pl/wp-content/uploads/2023/02/wspolpraca-uczelni-z-biznesem_07.02.2023.pdf https://oees.pl/wp-content/uploads/2023/02/wspolpraca-uczelni-z-biznesem_07.02.2023.pdf https://www.enqa.eu/about-enqa/ https://www.enqa.eu/affiliates/ https://www.enqa.eu/members/ https://doi.org/10.1007/s10734-019-00455-8 cezary odrzygóźdź, wojciech kiełbasiński, jakub szczepkowski, michał horajski 48 gianiodis, p. t., & meek, w. r. (2020). enterpreneurual education for the entrepreneurial university: a stakeholder perspective. the journal of technology transfer, 45, 1167–1195. https://doi.org/10.1007/s10961-019-09742-z godecki, t., & hausner, j. (2023). współpraca uczelni z biznesem. polska na tle wybranych krajów unii europejskiej (cooperation between universities and business. poland compared to selected european union countries), https://oees.pl/wp-content/uploads/2023/02/ wspolpraca-uczelni-z-biznesem_07.02.2023.pdf gołaś, h., jasiulewicz-kaczmarek, m., kałkowska, j., mazur, a., & włodarkiewicz-klimek, h. (2012). kształtowanie wewnętrznego systemu zapewnienia jakości w uczelniach wyższych (shaping the internal quality assurance system in universities). zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego. ekonomiczne problemy usług, 95. https://bazhum.muzhp. pl/media/files/ekonomiczne_problemy_uslug/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t -n95/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314/ekonomiczne_problemy_ uslug-r2012-t-n95-s303-314.pdf hayter, c.s., lubynsky, r. & maroulis, s. (2017). who is the academic entrepreneur? the role of graduate students in the development of university spinoffs. the journal of technology transfer, 42, 1237–1254. https://doi.org/10.1007/s10961-016-9470-y heleta, s., & bagus, t. (2021). sustainable development goals and higher education: leaving many behind. higher education, 81, 163–177. https://doi.org/10.1007/s10734-02000573-8 izdebski, h. (2021). art. 241. in m. zieliński, & h. izdebski (eds.), prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz (law on higher education and science. a comment), lex/el. jakubowski, a. (2023). art. 251. in a.jakubowski (ed.), prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz (law on higher education and science. a comment). wydawnictwo beck. janssens, l., kuppens, t., mulà, i., staniskiene, e., & zimmermann, a.b. (2022). do european quality assurance frameworks support integration of transformative learning for sustainable development in higher education? international journal of sustainability in higher education 23(8), pp. 148–173. https://www.emerald.com/insight/content/ doi/10.1108/ijshe-07-2021-0273/full/html kristoffersen, d. (2010). from the first pilot projects to the founding of enqa (1994–2000). in f. crozier, n. costes, p. ranne, & m. stalter (eds.), enqa: 10 years (2000–2010), a decade of european co-operation in quality assurance in higher education (pp. 5–9). european association for quality assurance in higher education. kwiek, m. (2015). uniwersytet w dobie przemian. instytucje i kadra akademicka w warunkach rosnącej konkurencji (a university in the era of change. institutions and academic staff in conditions of increasing competition). wydawnictwo naukowe pwn. leal filho, w., caughman, l., & pimenta dinis, m.a. (2022). towards symbiotic approaches between universities, sustainable development and cities. scientific reports 12, 11433. https://doi.org/10.1038/s41598-022-15717-2 lehmann, e.e., meoli, m., paleari, s., & stockinger, s.a.e. (2020). the role of higher education for the development of entrepreneurial ecosystems. european journal of higher education, 10(1), 1–9. https://doi.org/10.1080/21568235.2020.1718924 levy, d.c. (2012). how important is private higher education in europe? a regional analysis in global context. european journal of education, 47(2), 178–197. https://doi.org/10.1111/j.1465-3435.2012.01517.x https://doi.org/10.1007/s10961-019-09742-z https://oees.pl/wp-content/uploads/2023/02/wspolpraca-uczelni-z-biznesem_07.02.2023.pdf https://oees.pl/wp-content/uploads/2023/02/wspolpraca-uczelni-z-biznesem_07.02.2023.pdf https://bazhum.muzhp.pl/media/files/ekonomiczne_problemy_uslug/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314.pdf https://bazhum.muzhp.pl/media/files/ekonomiczne_problemy_uslug/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314.pdf https://bazhum.muzhp.pl/media/files/ekonomiczne_problemy_uslug/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314.pdf https://bazhum.muzhp.pl/media/files/ekonomiczne_problemy_uslug/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314/ekonomiczne_problemy_uslug-r2012-t-n95-s303-314.pdf https://doi.org/10.1007/s10961-016-9470-y https://doi.org/10.1007/s10734-020-00573-8 https://doi.org/10.1007/s10734-020-00573-8 https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/ijshe-07-2021-0273/full/html https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/ijshe-07-2021-0273/full/html https://doi.org/10.1038/s41598-022-15717-2 https://doi.org/10.1080/21568235.2020.1718924 https://doi.org/10.1111/j.1465-3435.2012.01517.x https://doi.org/10.1111/j.1465-3435.2012.01517.x the impact of university cooperation with the socio-economic... 49 lucander, h., & christersson, c. (2020). engagement for quality development in higher education: a process for quality assurance of assessment. quality in higher education, 26(2). https://doi.org/10.1080/13538322.2020.1761008 meseguer-sánchez, v., abad-segura, e., belmonte-ureña, l.j., & molina-moreno, v. (2020). examining the research evolution on the socio-economic and environmental dimensions on university social responsibility. international journal of environmental research and public health, 17(13), 4729. https://doi.org/10.3390/ijerph17134729 mikołajczyk b., & kurczewska a. (2014). historia i zasady funkcjonowania rady biznesu wydziału ekonomiczno-socjologicznego (history and principles of functioning of the business council of the economics and sociology faculty). university of lodz. http://dx.doi. org/10.18778/7969-258-3.03 mrozowska, a. (2019). art. 241. in j. woźnicki (ed.), prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz (law on higher education and science. a comment). wolters kluwer. mrozowska, a. (2019). art. 242. in j. woźnicki (ed.), prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz (law on higher education and science. a comment). wolters kluwer. mrozowska, a. (2019). art. 251. in j. woźnicki (ed.), prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz (law on higher education and science. a comment). wolters kluwer. pinheiro, r., langa, p.v., & pausits, a. (2015). one and two equals three? the third mission of higher education institutions. european journal of higher education, 5(3), 233–249, https://doi.org/10.1080/21568235.2015.1044552 pka. (2023). polska komisja akredytacyjna (polish accreditation committee). https:// www.pka.edu.pl/2019/04/14/polska-komisja-akredytacyjna radon. (2023). studia prowadzone na określonym kierunku (studies conducted in a specific field of study). https://radon.nauka.gov.pl/dane/studia-prowadzone-na-okreslonym -kierunku?profile=1&maininstitutionkindcode=10&pagenumber=1 rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego z dnia 12 września 2018 r. w sprawie kryteriów oceny programowej (regulation of the minister of science and higher education of 12 september 2018 on program evaluation criteria). (dz. u. 2018, poz. 1787). seyfried, m., & pohlenz, p. (2018). assessing quality assurance in higher education: quality managers’ perceptions of effectiveness. european journal of higher education, 8(3), 258–271. https://doi.org/10.1080/21568235.2018.1474777 shanghai ranking’s academic ranking of world universities 2022. press release. (2022, august 15). https://www.shanghairanking.com/news/arwu/2022 sułkowski, ł., & seliga, r. (2019). profesjonalizacja zarządzania uczelniami w polsce. in j. woźnicki (ed.), transformacja akademickiego szkolnictwa wyższego w polsce w okresie 30-lecia 1989–2019 (transformation of academic higher education in poland during the 30-year period of 1989–2019). instytut społeczeństwa wiedzy. universities in europe higher education in europe. (2023). https://www.4icu.org/europe/ ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (law on higher education and science). (dz. u. z 2023 r. poz. 742 z późn. zm.). žalėnienė, i. & pereira, o. (2021). higher education for sustainability: a global perspective. geography and sustainability, 2(2). https://doi.org/10.1016/j.geosus.2021.05.001 załącznik do uchwały nr 4/2018 polskiej komisji akredytacyjnej z dnia 13 grudnia 2018 r. – statut polskiej komisji akredytacyjnej (annex to resolution no. 4/2018 of the polish accreditation committee of 13 december 2018 – statute of the polish accreditation committee). https://doi.org/10.1080/13538322.2020.1761008 https://doi.org/10.3390/ijerph17134729 http://dx.doi.org/10.18778/7969-258-3.03 http://dx.doi.org/10.18778/7969-258-3.03 https://doi.org/10.1080/21568235.2015.1044552 https://www.pka.edu.pl/2019/04/14/polska-komisja-akredytacyjna https://www.pka.edu.pl/2019/04/14/polska-komisja-akredytacyjna https://radon.nauka.gov.pl/dane/studia-prowadzone-na-okreslonym-kierunku%3fprofile%3d1%26maininstitutionkindcode%3d10%26pagenumber%3d1 https://radon.nauka.gov.pl/dane/studia-prowadzone-na-okreslonym-kierunku%3fprofile%3d1%26maininstitutionkindcode%3d10%26pagenumber%3d1 https://doi.org/10.1080/21568235.2018.1474777 https://www.shanghairanking.com/news/arwu/2022 https://www.4icu.org/europe/ https://doi.org/10.1016/j.geosus.2021.05.001 torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.002 iryna harechko basic mechanisms of e participation of citizens in policy making summary the author has proposed the division of the mechanisms of citizens’ e-participation in two groups – mandatory or recommendation. there is considered successful experience of the mechanism of e-elections/e-referendum and e-rulemaking, the results of which are binding on the central and local authorities. there are analyzed a number of advisory nature mechanisms (e.g., e-discussion, e-initiative, e-reference, etc.). it is concluded that e-mechanisms for citizens’ participation may improve the traditional democratic process, give more technical and political opportunities for the inclusion of citizens in the political process and cause the increasing of government’s transparency. keywords: e-participation, mechanism, political decision-making, internet, information and communication technologies podstawowe mechanizmy e uczestnictwa obywateli w procesie tworzenia polityki streszczenie autor zaproponował podział mechanizmów e-uczestnictwa obywateli na dwie grupy – obowiązkowe lub rekomendacji. za przyjętą praktykę uważa się mechanizm e-wyborów / e-referendum i e-regulacji prawnych, których wyniki są wiążące dla władz centralnych i lokalnych. analizie poddano wiele mechanizmów o charakterze doradczym (np. e-dyskusje, e-inicjatywy, e-referencje, itp). stwierdza się, że e-mechanizmy partycypacji obywatelskiej mogą poprawić tradycyjny proces demokratyczny, dać więcej możliwości technicznych i politycznych włączenia obywateli w proces polityczny oraz spowodować wzrost przejrzystości rządu. słowa kluczowe: część elektroniczna, mechanizm, tworzenie polityki, internet, technologie informacyjne i komunikacyjne i h22 e-participation refers to efforts to broaden and deepen political participation by enabling citizens to connect with one another, with civil servants, and with elected representatives using icts. contrary to traditional participatory procedures, contemporary technologies provide the opportunity to reach wider audiences in a more accessible (at anytime and from anyplace) and understandable format, as well as in a way that is possibly faster and more efficient. so, e-participation emerges today as the medium for tackling the contemporary political challenges of democratic societies and for reconnecting ordinary people with politics and policy-making [16]. on the mechanisms of such participation is the european e-participation summary report «study and supply of services on the development of e-participation in the eu» (november 2009). according to this report, e-participation occurs within the four «zones»: the idea zone, the education zone, the recommendation zone, and the decision zone, each of which is made up of a number of specific types of activity. moderated brainstorming, workshops, focus groups and policy networks are referred to the idea zone; policy portals and targeted communications – to the education zone. recommendation zone includes citizen juries, commissions, question periods, town halls, solicited feedback and types of polling. and, finally, decision zone includes elections and referenda. thus, ideas are more likely to be generated in the depth of smaller groups (although there could be many of these) using a mix of online and offline techniques, whilst decisions at a societal level need to be more broadly based across mass populations and this could move towards mainly online methods in future [13, p. 12]. depending on the area in which citizens are involved, the results of their influence on the political process are mandatory or recommendatory. in view of this, the author proposes the such separation of mechanisms of citizens’ e-participation in the political decision-making on: 1) mechanisms that involve decision-making and 2) mechanisms that do not involve direct decision. research in this area is particularly important because these mechanisms provide online real contribution of citizens in political decision-making and maintain a constant feedback between society and government [6, p. 7]. we consider two basic mechanisms – electronic election / electronic referendum and electronic rulemaking that enable citizens to exercise a significant influence on public policy and the results of which are binding on public authorities and local governments. 1. e election and e referendum in the recommendation cm/rec(2009)1 of the committee of ministers to member states on electronic democracy e-elections, e-referendums are defined as political elections or referendums in which electronic means are used at one or more stages. the most common e-mean is e-voting which is used in at least the casting of the vote. remote e-voting speeds up procedures, enables voting to be electronically monitored and votes electronically registered, and facilitates participation from greater distances and by persons with special needs [17]. electronic voting technology can include punch cards, optical scan voting systems, and specialized voting kiosks (including self-contained dre voting systems). it can also involve transmission of ballots and votes via telephones or cell phones, various computer networks, or the internet. [14, p. 1744]. b 23 optical scan systems are one of several methods for recognizing marks on paper through optical reading techniques. in turn, the punch card systems employ a card (or cards) and a small clipboard-sized device for recording votes. voters, using a supplied device, punch holes in the cards opposite their candidate or ballot-issue choice. after voting, the voter either places the ballot in a ballot box, or the ballot is fed into a computer vote-tabulating device, at the precinct [14, p. 1745]. a public network dre voting system is an election system that uses electronic ballots and transmits vote data from the polling place to another location over a public network. vote data may be transmitted as individual ballots as they are cast, periodically as batches of ballots throughout the election day, or as one batch at the close of voting. this includes internet voting as well as telephone voting. internet voting can use remote locations, voting from any internet capable computer, or can use traditional polling locations with voting booths consisting of internet-connected voting systems. [14, p. 1746]. to this list of electronic voting technologies researcher b. isayev adds so-called electronic ballot box that can run without being connected to the grid and communications infrastructure [4, p. 158]. the author believes that this voting technology is especially effective and useful in remote areas of the country where there are problems with connecting to the internet or a mobile communication. supporters of the introduction of e-voting argue that the use of the latest technologies improves the electoral activity, causing additional concern of voters. according to critics, the existing system of internet voting is not perfect and not adequately protected from potential computer crashes and hackers, and the use of electronic ballot boxes does not exclude the possibility of all sorts of fraud and distortions of election results due to stakeholders’ intervention in the process of the equipment and its software developing [4, p. 158]. aside from people’s reluctance to trust a computer to accept their vote – at times without a paper record of that vote –there is also the fear associated with the reliability and validity of using the internet for choosing a nation’s leaders. [14, p. 474]. this, in our view, calls for information clarification and political education among citizens. the first country in the world, which carried full internet election, was estonia. these were the elections to the local self-government (2005), in which internet voting was used in part. since 2007 this technology has become a full-fledged working system of voting. about 90% of the population of estonia have personal id-card, which is used as identification when making a variety of electronic transactions in public service. citizen inserts this card in reader, introduces a personal pin-code and votes by choosing a candidate [19, p. 17–18]. person can vote by electronic way more than once in a given period – the final of votes is counted. after e-voting person also can come to the polls. in this case, the results of electronic voting is canceled [1]. internet voting in estoniais allowed over several days during the advance voting is an important convenience factor for voters. the longer it is, the more likely it is that more of those voters who would not have participated in elections come across e-voting and subsequently vote. initially, in 2005 and 2007, the period of e-voting was three days. since the 2009 european parliament elections the period was extended to seven days. [19, p. 16]. moreover, in march 2011 in estonia were the first in the world of election ballot using a conventional mobile phone [1]. i h24 2. e rulemaking in the process of e-rulemaking citizens can influence decisions in two ways: first – the adoption of laws directly by citizens through e-referendum; second – the development and adoption of laws and normative acts with electronic citizens’ participation [10, p. 88]. in the second scenario of citizens’ involving in rulemaking c. coglianese identifies a number of options. for instance, one option is that before ratification (or submission to parliament) bill must be submitted to public discussion on the internet and at first voted there. another option would be to engagement with «open source». it is assumed that the laws are created not only by parliament, but also a society based on the principle of open source which is actively used in software development. that is, the laws are published on internet sites such as wikipedia, where registered users can make any changes. as a result, all interested citizens are involved in the process of rulemaking. of course, the researcher says, implementation of such a project requires a state database storing all versions of laws amendments and a system of accurate identification of users (for example, using biometric methods), otherwise the laws will be written by destruction, or frankly anti-state forces [12]. v. yakovenko points to another way of e-rulemaking – through the «black balls». this technique involves the following procedures: on the website of the legislative body each unsatisfied of any law can express their opinion and in the accumulation of a certain number of «black balls» this law will automatically be included in the agenda of legislators for its revision, amendment, etc. [11, p. 132]. useful in this regard is the experience of the european state of estonia. as in ukraine, in estonia laws may be initiated by deputies, the government and the president, so the project «today i decide» (tom) was the only way for citizens to exercise legislative initiative. the tom tool www.eesti.ee/tom/ which operated during 2001–2008 years was a public participation portal, aimed at engaging citizens more directly with the legislative and policy-making processes, either by proposing new legislation or by suggesting amendments to existing laws. the estonian e-participation project was more ambitious than an e-petition platform. rather than being a medium for collecting signatures, the tom tool was a forum for citizens to discuss legislative proposals within a ten-day period following submission and to vote upon them. to take account of discussion between tom users, authors of legislative proposals had up to three days to amend them before they were voted upon by participants (a simple 50 % plus one majority is needed to pass). once a proposal was backed by a majority, it was forwarded to the relevant government department, which then had a month to respond to the proposal explaining what action was or was not to be taken and why. this formal government response was then posted on tom. there was a follow-up-project, the osale.ee portal (www.osale.ee, opened in july 2007), which is managed by the state chancel lery in order to facilitate wider participation in politics by citizens and citizen organizations and to create legislation through discussions and consultations and, according to the development plans, in the future it will also allow user-generated content. currently, the participatory website www.osale.ee aggregates the legislative domains of all ministries and represents an attempt to consolidate different opinion seeking environments together under one roof. the osale integrated electronic environment has three functions. first, citizens and interest groups can launch initiatives for new legislative proposals, present ideas and criticisms to the government and submit petitions. any such proposal is voted upon and commented on by the other users. then the proposal is forwarded to the b 25 relevant government department, which then posts an official response explaining what action was or was not taken and why. second, citizens can participate in public consultations/ hearings. citizens and csos can publicly give their opinion about draft legislation prepared by government agencies. all government agencies have been advised on how to publish their draft policy papers and development plans, laws or provisions on the consultation website. submission is, however, voluntary and is not regulated by administrative procedures. third, there is also a search function for legal acts according to their stage of preparation (i.e. since policy proposal to adoption in the parliament) [18, p. 24]. another example is the practice in the state of colorado (usa), where citizens can submit a legislative initiative to members of the legislature by e-mail. after analyzing legislator recommends the citizen to place his/her proposal for public comment on the site http://www. state.co.us/gov_dir/leg_dir/lcsstaff/initiative.htm. at the federal level in the united states, citizens are able to participate in the democratic and legislative process through the website http://www.regulations.gov. when citizens send comments on regulatory acts, federal agency should take into account their views and justify regulatory activities. the full text of all draft documents and final documents are open for online access on this site and its visitors can send comments to the appropriate federal agency [8, p. 22]. electronic mechanisms of citizens’ participation that are not mandatory, including e-consultation, e-initiatives, e-appeals, mechanisms of e-participation in solving local problems, e-community council, as well as e-reception. these mechanisms are based on traditional forms of involvement of citizens in public policy, which through the use of information and communication technology, mainly the internet began to operate faster, more optimal, efficient, involving a greater number of citizens. 3. electronic consultation electronic consultation – a way of collecting and integrating opinions of people on specific political issues without the need to compel the responsible person to act according to its outcome [17]. in the e-consultation there might be expressed and gathered different opinions, but it offers an inclusive space for discussion or simply continuing of debate. e-consultation allows citizen to make a direct or indirect impact on the decision-making [2, p. 47]. effective consultation combines two elements: direct prosess of decision-making and openess to the views and information of stakeholders. consultations rarely reach a consensus, but help to test the proposed policy programs. to be successful and effective e-consultations must be carried out taking into account the interests and needs of citizens [8, p. 15]. there are two forms of consultation – public discussion and research of public opinion which are successfully conducted electronically. 1. electronic discussion, in turn, is in the form of: a) chat or online communication. an example is a site http://www.otakantaa.fi where citizens of finland are able to participate in chat rooms. within one to two hours online is a government minister to respond to questions put to him at that time by citizens. for the citizens it is very important to discuss online the sensitive issues with the minister. usually there held 2–4 chats on month. those who are not able to take part in chat, send questions in advance using the online form. after the chat, citizens can read the answers to their questions in the archives, where the text of online discussion appears in a few minutes after its completion [6, p. 98]. i h26 b) blog. the mayor of san francisco (usa) maintains a blog http://www.sfgov.org/site/ mayor_index.asp, where he regularly writes about his daily activities and his own thoughts, opinions. blog of mayor also contains reports from other members of his administration, in which they share information about important events or decisions making them. in a similar project, the city of los angeles (usa) offers on its municipal website http://www.lacity.org/lacity440.htm six different blogs that are maintained by different administrative departments – for example, employees of the fire service, the police or the department for the protection of animals. however, the use of blogs as a mechanism for e-participation still needs improvement, because there are areas of concern regarding quality, reliability and finality of the data and information obtained from the blog as well as on their reliability, objectivity and representativeness [14, p. 142–143]. c) web-forum. depending on the issues discussed, western scholars a. macintosh highlights: 1) issue-based forums, i.e. organised around policy issues that have been formulated by policy-makers, interest groups or experts, and presented as the heading of one or more discussion threads. responses are sought in order to gauge opinion or solicit ideas. position statements, links to topicrelated websites and other background information may also be presented. 2) policy-based forums, i.e. organised around themes/issues that relate directly to a draft policy that is meant to address these, and where discussion threads are intended to solicit responses from those affected. participants might be encouraged to submit alternative ideas and suggestions but the format implies that what is being sought is an indication of how far the participants agree (or not) with the proposals, and why [15]. as part of the project «e-democracy» citizens of the united kingdom on the website http://www.digitaldemocracy.org.uk/ can make proposals, vote on and discuss them and get an answer mps or officials of relevant departments. topics range from proposals for community, culture, economy, government, health care and social security, environmental protection, science and technology. this site allows citizens: 1) to submit and get support for their suggestions, thoughts, projects; 2) to determine the priorities of local communities. all offers are ranked by level of support in each local community. if a proposal is supported by the more than 10 thousand people, it will be officially sent as e-petition to the prime minister. another example of forum is the website http://www.otakantaa.fi where citizens of finland are involved, including anonymously, in decision-making, negotiating the major state projects with officials. the site reflects the political reality in finland because of continued publication of current issues. the forum constantly occur two to six debates. the home page contains a brief description of the discussed issues, as well as additional materials and links to other sites on the discussed matters. during the discussion of civil servants are obliged to give their comments and provide feedback. in this way, citizens also get answers to their comments. 2. e-polling/e-surveying allow opinions to be obtained informally, by electronic means, from random or selected persons, usually in connection with a proposal and a set of possible responses [17]. an example of the use of online surveys to improve citizens’ participation is an austrian website http://www.wahlkabinet.at, which was created in 2002. wahlkabine.at («polling booth») serves as a quick guide to party opinions and helps you to compare your political views b 27 with those of the parties in full anonymity. on the site there is a set of questions developed by a group of experts from politics, history and journalism. list of about 40 questions is sent to political parties that are represented in the austrian parliament, the parliaments of nine federal provinces of austria, and the european parliament. parties answer the questions, and have the opportunity to comment on their choices. all comments can later be available on the website. those 25 questions are offered to users, covering a wide range of areas such as economy, education, energy, environment, family, food, immigration, religion, safety, social welfare, transport, women’s rights, culture and the arts. users answer the 25 questions by clicking the «agree / yes», «disagree / no» or «neutral». in addition, users must specify whether they believe this issue is important or not. responses are automatically processed and the system indicates the position of which party is most corresponding. other parties are ranked respectively in descending order. this web-site is run for about six weeks before the election and helps citizens to cast their vote for that political party which program best meets their views [18, c. 29]. 4. e initiatives e-initiatives allow citizens to develop and put forward political proposals by means of ict and thus engage in political agenda setting [17]. «factory of ideas» in espoo (finland ) is designed for young people to present their ideas of solving the local problems. the essence of this project lies in the fact that a certain idea is put forward for public discussion on the internet. thanks to the comments of other users of the network idea is improved to a concrete proposal and there occurs voting. if the proposal passes, author or activists are collecting signatures in its support. then the youth council presents this initiative espoo city council and / or draws attention to the idea of mass media. factory of ideas as an intermediary monitors how this idea progresses on the board. users of the factory of ideas constitute the age group 13 to 20 years. they form local initiatives that reflect their problems (building skate parks, etc..), as well as more general goals, such as planning new lines of trams in helsinki [5, p. 139–140]. this project promotes participation in the democratic process of the most secluded sector of society – minors and young people actively using the internet, but only incidentally involved in public policy. 5. e petitioning e-petitioning is the electronic delivery of a protest or recommendation to a democratic institution: citizens sign a petition and possibly engage in a discussion on the subject by putting their names and addresses online. e-petitions are potentially useful tools for citizens’ participation in policy-making because they facilitate citizen input to parliament and other democratic institutions and discussion and deliberation among citizens [17]. as part of the «your voice in our administration» citizen can send an e-appeal to the u.s. government through the website http://www.whitehouse.gov/open. there is also a public petition, the text of which is available to all other users and you can vote. if the petition passes the threshold of 100 thousand signatures to be collected in one month, it will be considered by the administration and will be made a definite decision. i h28 6. participation participation in solving local problems using ict is carried out in several ways: a) online municipalities can be seen as an improved version of extended open governmental meetings, which provides not only the presence of people at such meetings, but also possibilities for participating in the body and offering suggestions/comments. an example is that of the issy-les-moulineaux (france) interactive city council. the interactive city council allows issy’s residents to watch and to actively participate in city council meetings live from the comfort of their living rooms or while on the move. the city council meetings are broadcasted simultaneously over cable network tv and the internet (http://www.issy.com/). issy’s residents can ask questions live of their elected representatives by phone (toll-free number), or email and get immediate answers. by promoting and developing a new form of citizenship, enabled and empowered by ict, issy has succeeded in integrating its citizens into the democratic life and decision-making process of its local community. today, the city council meetings are part and parcel of issy’s local political life: the city coun cil meets about six times a year, beginning at 18:30 in the evening. the broadcasting of the council meetings is preceded by a news programme on issy’s local tv channel t2i (issy’s interactive television), which presents and explains the main items on the council meeting agenda. the objec tive is to present and to explain the main topics that will be discussed during the council meeting in a way that allows citizens who are not very familiar with the technical or administrative language used to follow and to participate in the meetings. prior to the start of each council meeting, leaflets informing people about the meeting’s agenda and the estimated time schedule for each item are distributed to every household. thus, people can tune in during the period of time the council is discussing the subject they are interested in. also on the official website of the municipality there is kept archive of all meetings, which allows viewing the decisions at any other convenient time [18, p. 27]. b) online communities are the electronic analog of community organizations, ngos, etc., which serve as a tool of developing and supporting public initiatives. they can shape social roles, organize activities and social behavior of its members, establish informal communication between authorities and citizens on a regular basis without time constraints to influence policy [7, p. 29]. website http://listserv.wa.gov contains a list of online communities whose members are residents of the state of washington (usa). communities are united on the subject matters / issues around which actually are grouped citizens – for example, road safety, the environment, terrorism, sports and more. in the uk the official site’s users of worldwide news service bbc have the ability to search and join with other citizens who share the same concern in their areas, and they are to start a political campaign (www.bbc.co.uk/dna/actionnetwork/). as another example of the effectiveness of local e-democracy in the united kingdom serves the project «neighbourhood watch», which is based on internet resources http://www.ourwatch. org.uk/ – national site of associations / groups / communities of citizens by territorial distribution or around specific issues / problems. through this website, citizens express what they are concerned about in their daily lives, find the like-minded people, contact with officials and seek solutions to local problems. b 29 7. electronic community council its members meet in a virtual space to discuss specific issues and make recommendations to the responsible authority. as an example is the project «voice of highland youth», whose members aged 14 to 18 years are elected to electronic highland youth parliament. this initiative of highland council aims to encourage the youth of scottish highland region to participate in the democratic process and make decisions regarding their life. on the web-site http://www.hyv.org.uk/ members of parliament and all the young people discuss issues relating to them and their region. and every two years there are held online elections of members of the «voice of highland youth». since february 2002, stockholm district of kista has «e-parliament of kista» – a broader ongoing online forum, which functions as a kind of community council. it means that the citizens who are the members of e-parliament participate in the discussion of local issues on a regular basis (http://stockholm.se/kista). 8. e reception e-reception is a kind of symbiosis of the above mechanisms of e-participation, as it is designed to: 1) provide for the submission of requests, complaints and proposals of citizens in electronic form and the ability to track their fate; 2) enable citizens to participate in open sessions, online press conferences of agency’s head as well as in the discussion of development programs or regulatory acts; 3) ensure transparency in policy-making; 4) allow the authorities disseminating public information on time and conveniently; 5) enable citizens to make an appointment with officials [3, p. 184–185]. with this in mind, e-reception should be a primary tool for interaction between the government and the public on the official website of the authority [9]. an example of e-reception is a website of bolnes (sweden) www.bollnas.se, where there are several possibilities for e-participation: 1) people can send e-mail to two municipal commissioners with a guarantee to get an answer within a week; 2) an online forum category contains several identified issues that citizens have the opportunity to discuss with the municipal commissioners; 3) city council meetings are broadcasted live on the website and people can send their e-appeals during a break in the meeting and get an answer after the break [6, p. 79]. with this in mind, ereception can be considered as a new mechanism for public participation, which operates only in the virtual space and is unique among the traditional forms of involvement of citizens in public policy. its appearance was made possible only through information and communication technologies – namely the internet and technical possibilities of website. in summary, we should recognize that diversity of e-participation mechanisms enables citizens to express their opinions, make proposals and carry out discussions that seek to influence political decision-making. the practice of foreign countries in the field of e-democracy suggests that, in general, icts improve the traditional mechanisms of participation, giving more technical and political opportunities for the inclusion of citizens in the political process, increasing the transparency of government by providing additional opportunities for social integration of society. i h30 bibliography [1] голосування через iнтернет [електронний ресурс]. – режим доступу: http:// egov.at.ua/publ/pro_elektronne_urjaduvannja_v_ukrajini/elektronne_urjaduvannja/ golosuvannja_cherez_internet/5-1-0-91 (31.07.2013). [2] жиляєв і.б. основи електронного урядування в україні / і.б. жиляєв. – к.: н.-д. центр прав. інф-ки нац. акад. прав. наук україни, 2011. – 86 с. [3] заржицький р.в. інформаційна відкритість органів державної влади / р.в. заржицький // демократичне врядування в контексті глобальних викликів та кризових ситуацій: матеріали науково-практичної конференції за міжнародною участю, 3 квітня 2009 року: [ч. 2] / за наук. ред. в.с. загорського, а.в. ліпенцева. – львів: лріду наду, 2009. – с. 182–185. [4] исаев б.а. теория политики / б.а. исаев. – спб.: питер, 2008. – 464 с. [5] кастельс м. інформаційне суспільство та держава добробуту. фінська модель / м. кастельс, п. хіманен. – к.: ваклер, 2006. – 230 с. [6] кедді дж. електронна демократія: сподівання та проблеми / дж. кедді, к. вергез та ін. – к.: центр адаптації державної служби до стандартів європейського союзу, 2009. – 164 с. [7] пазюк а.в. права людини та інтернет / а.в. пазюк. – к.: мго «прайвесі юкрейн», 2002. – 151 с. [8] пазюк а.в. свобода інформації, прозорість, електронне врядування: погляд громадянського суспільства / а.в. пазюк. – к.: мго «прайвесі юкрейн», 2004. – 206 с. [9] серенок а.о. упровадження технологій електронного урядування в діяльність органів місцевого самоврядування / а.о. серенок // державне будівництво [електронне видання]. – 2008. – № 1. – режим доступу: http://www.kbuapa.kharkov.ua (23.12.2010). [10] телешун с.о. основи публічної політики та управління / с.о. телешун та ін. – к.: наду, 2011. – 312 с. [11] яковенко в.я. інформаційні ресурси / в.я. яковенко. – донецьк, 2005. – 202 с. [12] coglianese c. the internet and citizen participation in rulemaking / c. coglianese // a journal of law and policy. – 2005. – vol. 1:1. – p. 33–57. [13] european e-participation. summary report: study and supply of services on the development of e-participation in the eu. – november 2009. – 30 р. – [електронний ресурс]. – режим доступу: http://ec.europa.eu/information_society/activities/egovernment/ docs/reports/eu_eparticipation_summary_nov_09.pdf (28.11.2012). [14] kurian g.t. the encyclopedia of political science / g.t. kurian. – washington: cq press, 2011. – 1801 p. [15] macintosh a. characterizing e-participation in policy-making / a. macintosh // in the proceedings of the thirty-seventh annual hawaii international conference on system sciences, january 5–8, 2004. – big island, hawaii [електронний ресурс]. – режим доступу: http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un-dpadm/ unpan038449.pdf (25.11.2012). [16] panopoulou e. e-participation initiatives: how is europe progressing? / e. panopoulou, e. tambouris, k. tarabanis // european journal of e-practice. – № 7. – march 2009 – 12 p. b 31 [17] recommendation cm/rec(2009)1 of the committee of ministers to member states on electronic democracy / офіційний веб-сайт ради європи [електронний ресурс]. – режим доступу: http://www.coe.int/t/dgap/democracy/activities/ggis/cahde/ default_en.asp (13.07.2013). [18] reinsalu k. handbook on e-democracy / k. reinsalu. – tampere: tampereen yliopistopaino oy juvenes print, 2010. – 52 p. [19] trechsel a. internet voting in estonia: a comparative analysis of five elections since 2005 / a. trechsel, k. vassil. – january 2010 [електронний ресурс]. – режим доступу: http://www.vvk.ee/public/dok/report_-_e-voting_in_estonia_2005–2009. pdf (24.08.2013). << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 zbigniew karpus stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy wschodniej w latach 1918–1921 streszczenie wykorzystując nową sytuację geopolityczną w europie środkowo-wschodniej po i wojnie światowej, polacy i ukraińcy przystąpili do tworzenia swych państw narodowych. od 1 listopada 1918 roku między polakami a ukraińcami rozpoczęła się wojna o sporne terytoria: galicję wschodnią, wołyń i podole. walki trwały do 1 września 1919 roku – wówczas podpisano zawieszenie broni, a ukraińcy zostali wyparci za zbrucz. od końca grudnia 1919 roku toczyły się w warszawie polsko-ukraińskie rozmowy polityczno-wojskowe, których rezultatem było podpisanie w kwietniu polsko-ukraińskiej umowy sojuszniczej. w jej wyniku armia polska i ukraińska rozpoczęły 25 kwietnia 1920 roku ofensywę na kijów przeciwko armii czerwonej. sojusz ten został wypowiedziany przez stronę polską i przestał obowiązywać od listopada 1920 roku. the polish-ukrainian relations during the formation of the polish eastern border in the years between 1918–1921 summary having taken the advantage of the new geopolitical situation in the central-eastern europe after the first world war, poles and ukrainians began to establish their nation-states. from november 1, 1918 poles and ukrainians waged war against each other on disputed territories: east galicia, volhynia and podolia. the hostilities lasted till september 1, 1919 when the armistice was signed and ukrainians were dislodged behind the zbruch river. from the end of december 1919 polish-ukrainian political-military negotiations were held in warsaw. they resulted in signing the polish-ukrainian military alliance. thereupon on april 25, 1920 the polish and ukrainian armies launched an offensive against the red army near kiev. this alliance was denounced by the polish side in november 1920. 6 zbigniew karpus w następstwie zmian wewnętrznych w rosji oraz klęski militarnej państw centralnych w i wojnie światowej nastąpił proces kształtowania się nowych państw w europie środkowo-wschodniej. w procesie tym uczestniczyli m.in. polacy i ukraińcy, dwa sąsiadujące ze sobą narody. wykorzystując nową sytuację geopolityczną w tej części europy, przystąpili oni do odbudowy lub tworzenia od podstaw własnych państw narodowych. szybciej, ze względu na rozwój sytuacji w rosji po rewolucji lutowej w 1917 r., proces ten rozpoczęli ukraińcy, tworząc w kijowie ukraińską centralną radę, a następnie proklamując ukraińską republikę ludową. jednak już od samego początku ukraińskiej niepodległości istniały duże problemy w procesie tworzenia narodowych sił zbrojnych, stanowiących fundament każdej władzy. oprócz ukraińskiego ośrodka narodowego w kijowie, z opóźnieniem, bo w listopadzie 1918 r., wraz z klęską i rozpadem austro-węgier, uformował się drugi ukraiński ośrodek władzy aspirujący do przejęcia kontroli nad częścią zaboru austriackiego – galicją wschodnią ze lwowem i przemyślem. w nocy z 31 października na 1 listopada 1918 r. rozpoczęła się na tym terenie ukraińska akcja, która doprowadziła do przejęcia przez ukraińców kontroli nad galicją na wschód od sanu (opanowali oni przemyśl i próbowali przejąć kontrolę nad lwowem). następnie ukraińcy galicyjscy proklamowali utworzenie ukraińskiej republiki ludowej, której siedzibą (z powodu walk z polakami o lwów) stał się stanisławów1. kilka tygodni później, w styczniu 1919 r., po krótkich rozmowach nastąpiło zjednoczenie dwóch państw ukraińskich, co uroczyście ogłoszono w kijowie. był to wprawdzie akt ważny, ale czysto formalny, gdyż faktycznie do zjednoczenia obu ukraińskich ośrodków i państw nie doszło. zbyt dużo różniło ich przywódców, a ponadto cele polityczne obu tych ośrodków były różne. ukraińcy z kijowa niebezpieczeństwo dla niepodległości dostrzegali na wschodzie, natomiast ukraińcy galicyjscy za głównego swego wroga, ze zrozumiałych względów, uważali polskę i polaków2. w tym samym czasie, w listopadzie 1918 r., również polacy, korzystając ze sprzyjającej sytuacji geopolitycznej, zaczęli kształtować swoje niezależne ośrodki władzy i budować niepodległe państwo. jednak w przeciwieństwie do ukraińców potrafili w miarę szybko powołać jeden ośrodek władzy – w warszawie, któremu podporządkowały się regionalne ośrodki, oraz utworzyć siły zbrojne, które rozbudowywano i dozbrajano, aby mogły obronić odzyskaną niepodległość. te działania władz polskich spotkały się z szerokim poparciem społeczeństwa. odradzająca się polska w swoich planach terytorialnych aspirowała do terenów, które wcześniej wchodziły w skład rzeczypospolitej obojga narodów, a mianowicie galicji wschodniej, 1 m. klimecki, polsko-ukraińska wojna o lwów i wschodnią galicję 1918–1919 r. aspekty polityczne i wojskowe, warszawa 1997, s. 71–123; a. chojnowski, ukraina, warszawa 1997, s. 45–49. 2 m. klimecki, polsko-ukraińska wojna o lwów, s. 27–71; z. karpus, wschodni sojusznicy polski w wojnie 1920 roku. oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w polsce w latach 1919–1920, toruń 1999, s. 17–19. 7stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy... wołynia i części podola, w tym czasie – jesienią 1918 r. – kontrolowanych przez ukraińców. taka sytuacja musiała prowadzić do rozstrzygnięcia sporu terytorialnego drogą militarną. do walk polsko-ukraińskich, bez podjęcia prób mediacyjnych, doszło już 1 listopada 1918 r. we lwowie. trwały one kilka miesięcy, do końca czerwca 1919 r., kiedy to siły zachodnio-ukraińskiej republiki ludowej zostały pokonane przez wojsko polskie i wyparte za zbrucz, czyli na tereny, do których polska nie rościła sobie pretensji3. bardzo szybko, bo już 14 stycznia 1919 r., rozpoczęły się walki polsko-ukraińskie (z ukraińską republiką ludową) na wołyniu. także na tym froncie stroną odnoszącą sukcesy byli polacy, którzy posuwali się na wschód, zajmując kolejno: włodzimierz wołyński, kowel, równe, dubno, krzemieniec. wobec polskiej przewagi i problemów idących ze wschodu (z bolszewikami i „białymi” rosjanami) władze url z głównym atamanem symonem petlurą na czele zdecydowały się na zawarcie w dniu 16 czerwca 1919 r. we lwowie rozejmu z przedstawicielami naczelnego dowództwa wojska polskiego. jego warunkom nie podporządkowały się siły zbrojne zurl, armia halicka, która dalej już samotnie prowadziła walki z oddziałami polskimi. wynik tych walk był jednak z góry przesądzony. nowa ofensywa polska, która nastąpiła 15 maja 1919 r., powstrzymała postępy halickiej armii, ale jej ostatecznie nie rozbiła, gdyż strona polska musiała się zatrzymać w wyniku interwencji państw ententy. dopiero kolejne polskie natarcie w galicji wschodniej dowodzone przez józefa piłsudskiego w końcu czerwca 1919 r. doprowadziło do rozbicia halickiej armii i wyparcia jej resztek za zbrucz na tereny kontrolowane przez władze url4. od tego momentu (koniec czerwca 1919 r.) między polakami i ukraińcami walki ustały, siły zbrojne zurl nie były zdolne do dalszego wysiłku zbrojnego ze względu na szerzącą się w jej szeregach epidemię tyfusu plamistego. w tym okresie niepodległość url była zagrożona przez rosyjskie oddziały „białych” (armia ochotnicza) dowodzone przez gen. a. denikina (m.in. 31 sierpnia 1919 r. kijów został zajęty przez oddziały rosyjskie dowodzone przez gen. m. bredowa). w tej sytuacji politycy url, których władza ograniczała się tylko do rejonu kamieńca podolskiego, zdecydowali się szukać porozumienia z polską, nawet za cenę strat terytorialnych na zachodzie (galicji wschodniej, wołynia, części podola). rozpoczęły się rozmowy polsko-ukraińskie, które doprowadziły do podpisania 1 września 1919 r. zawieszenia broni na froncie (przedłużone 1 października 1919 r.). w dokumencie tym obie strony uznawały, że rzeka zbrucz jest linią rozgraniczenia obu wojsk i państw. oprócz tego powołano misje łącznikowe, a 3 października 1919 r. do warszawy przybyła misja dyplomatyczna z a. liwyckim na czele. nowego kursu politycznego 3 m. klimecki, polsko-ukraińska wojna o lwów, s. 241–261. 4 centralne archiwum wojskowe (dalej cyt.: caw), sprzymierzona armia ukraińska (dalej cyt.: sau) – ministerstwo spraw wojskowych (dalej cyt.: mswojsk.), sygnatura (dalej cyt.: sygn.) 27, opracowanie o stosunkach polsko-ukraińskich z 1938 r. (dalej cyt.: opracowanie z 1938 r.); t. gluziński, sprawa ukraińska, warszawa 1937, s. 91–94. 8 zbigniew karpus głównego atamana s. petlury nie akceptowali politycy i wojskowi galicyjscy, którzy w tej sytuacji przeszli na stronę gen. a. denikina i dnia 5 listopada 1919 r. zawarli z nim tajny układ sojuszniczy5. należy zaznaczyć, że podczas trwających z przerwami 8 miesięcy walk polsko -ukraińskich nie dochodziło do negatywnych zjawisk, jak np. rozstrzeliwania jeńców, zemsty na ludności cywilnej, niszczenia opuszczonych terenów. świadczy to o tym, że aż takiej nienawiści, która prowadziłaby do niepotrzebnych ofiar wśród ludności cywilnej i żołnierzy obu stron, nie było. w trakcie walk do polskiej niewoli (stan z listopada 1919 r.) dostało się tylko 2088 jeńców z armii url i 13 935 żołnierzy ukraińskiej halickiej armii. zostali oni skierowani do obozów jenieckich – żołnierze url do obozu w łańcucie, pikulicach i brześciu nad bugiem, a żołnierze z galicji do obozu w strzałkowie i dąbiu6. oprócz tego w okresie walk strona polska internowała decyzją władz administracyjnych wielu ukraińców, których uznała za niebezpiecznych dla polskich interesów. ten problem nie został jeszcze należycie zbadany zarówno w polskiej, jak i w ukraińskiej historiografii. na podstawie zachowanych materiałów archiwalnych można ocenić, że w latach 1918–1920 władze polskie internowały ponad 20 000 cywilnych ukraińców, przeważnie przedstawicieli inteligencji w starszym wieku, których umieszczono w obozach internowania zlokalizowanych na terenie polski zachodniej i południowej. byli oni, po krótszym bądź dłuższym pobycie w obozach, zwalniani i kierowani do miejsc zamieszkania, a następnie nadzorowani przez polskie władze administracyjne i policję. warunki bytowe i sanitarne w obozach były trudne, stąd też wspomnienia ukraińców, którzy w nich przebywali, są bardzo krytyczne w stosunku do postępowania władz polskich. uważam, że w interesie polski jest te problemy wyjaśnić. należy jednak stwierdzić, że takie postępowanie władz polskich wobec ukraińców mieszkających na terenie galicji wschodniej i wołynia, przyszłych obywateli państwa polskiego nie było zbyt mądre. większość internowanych stanowili ludzie w podeszłym wieku, niebędący aż takim zagrożeniem dla interesów polskich na wspomnianych terenach. na szerszą skalę proces zwolnienia internowanych z obozów odbył się późną jesienią 1919 r., po interwencji specjalnej komisji utworzonej przez sejm ustawodawczy, która wizytowała obozy i opisywała warunki w nich panujące7. 5 caw, oddział ii sztabu mswojsk. (1774/89) (dalej cyt.: oddz. ii szt. mswojsk.), sygn. 205, opracowanie „ukraina”, s. 20; v. hordijenko, ukrajinska halyc’ka armija, lviv 1991, s. 69–70. 6 caw, oddział iv naczelnego dowództwa wojska polskiego (dalej cyt.: oddz. iv ndwp) (seksja jeńców), sygn. 35 a, wyjaśnienia mswojsk. w sprawie jeńców i internowanych udzielone komisji sejmowej z 6 xi 1919 r.; caw, oddz. i mswojsk., sygn. 276, referat w sprawie obozów dla jeńców i stacji rozdzielczych z 1919 r. 7 sprawozdanie stenograficzne sejmu ustawodawczego rp, sprawozdanie z 104. posiedzenia z 27 xi 1919 r., s. 32; j. błoński, pamiętnik 1891–1939, kraków 1981, s. 143. 9stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy... w tym samym czasie również większość jeńców wojennych żołnierzy halickiej armii kierowano z obozów do pracy w instytucjach rządowych i jednostkach wojskowych, gdzie warunki lokalowe, sanitarne i normy żywieniowe były zdecydowanie lepsze, a jeńcy za pracę otrzymywali niewielką zapłatę. następnie wiosną 1920 r. polskie władze wojskowe realizowały proces zwalniania do domów jeńców z galicji wschodniej, po otrzymaniu od lokalnych władz administracyjnych pozytywnych opinii o nich8. późną jesienią (w listopadzie) 1919 r. sytuacja url była rozpaczliwa. kontrolowała ona tylko wąski pas terytorium wokół kamieńca podolskiego, przylegający do frontu polskiego. pozostałe tereny prawobrzeżnej ukrainy zajmowały oddziały gen. a. denikina. w tej tragicznej sytuacji opuszczony ponadto przez halicką armię ataman url s. petlura poprosił stronę polską o zajęcie kamieńca podolskiego. po wahaniach polacy zdecydowali się na ten krok dopiero 17 listopada 1919 r. do tego miasta ewakuowały się w tym czasie władze url z płoskirowa. po naradzie, która odbyła się 5 grudnia 1919 r. w czartorii, postanowiono, że główny ataman oraz minister spraw wojskowych wyjadą do warszawy na rozmowy z polakami, instytucje państwowe zaś oraz oddziały i chorzy żołnierze zostaną w kamieńcu podolskim. w ocenie strony polskiej z armii url front przeszło i zostało internowane 8000 żołnierzy url (z wyjątkiem chorych)9. korpus siczowych strzelców, złożony w większości z ukraińców pochodzących z galicji wschodniej, uległ rozproszeniu, a grupa około 2000 żołnierzy pod dowództwem gen. michała omelanowycza-pawłenki pozostała na podolu. grupa ta prowadziła działania bojowe najpierw przeciwko armii ochotniczej gen. a. denikina, a następnie na tyłach bolszewików. w ukraińskiej historiografii działania te nazywają się „pierwszym zimowym pochodem”, który trwać będzie do początków maja 1920 r.10 po przekroczeniu linii wojska polskiego główny ataman url symon petlura, na osobisty rozkaz józefa piłsudskiego, został przewieziony specjalnym pociągiem (salonką) z szepietówki do warszawy, gdzie dotarł 7 grudnia 1919 r. wraz z jego przybyciem do stolicy polski rokowania polsko-ukraińskie weszły w decydującą fazę11. trwały one jeszcze kilka miesięcy, ze względu na brak zgodności wśród ukraińskich polityków co do przewidywanych cesji terytorialnych na rzecz polski i ostatecznie 8 archiwum akt nowych w warszawie (dalej cyt.: aan), prezydium rady ministrów rp (1918– –1939), sygn. 19391/1920, sprawozdanie z wizytacji obozu we lwowie komisji sejmowej dla badania spraw internowanych z 1919 r., karta (dalej cyt.: k.) 96; z. karpus, jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie polski w latach 1918–1924, toruń 1997, s. 53–57. 9 caw, oddz. iv sztabu mswojsk. (1772/89), sygn. 351, referat informacyjny ndwp pt. „ukraina z 15. i. 1920 r.”. 10 m. omelanovyć-pawlenko, zimovyj pochid, kalisz 1934, s. 12–13; s. kamiński, lata walki i zamętu na ukrainie (1917–1921), warszawa 1928, s. 82–84; b. jakymovyć, zbrojni syly ukrajiny. narys istoriji, lviv 1996, s. 141–142. 11 caw, dowództwo frontu wołyńskiego, oddz. i, sygn. 6, materiały dotyczące przekroczenia linii oddziałów polskich przez s. petlurę z 6 xii 1919 r.; j. tiutiunyk, z polakamy proty vkraajiny, charkiv 1924, s. 13–14. 10 zbigniew karpus umowa polityczna regulująca stosunki polski z url została podpisana w dniach 21–22 kwietnia 1920 r. w warszawie. w umowie tej strona polska uznawała oficjalnie państwo i rząd url z s. petlurą na czele i zobowiązywała się do udzielenia pomocy przy formowaniu na polskim terytorium oddziałów ukraińskich. ukraińcy ze swej strony akceptowali natomiast rzekę zbrucz jako wspólną granicę. dwa dni później, 24 kwietnia 1920 r., podpisano także konwencję wojskową, która stanowiła integralną część układu politycznego. składała się ona z 17 punktów określających warunki wspólnego prowadzenia działań militarnych na ukrainie. naczelne dowództwo wojsk polskich zobowiązywało się ponadto do pełnego wyekwipowania i uzbrojenia trzech dywizji ukraińskich na koszt rządu polskiego. z kolei ukraińcy musieli zapewnić zaopatrzenie w żywność oddziałów polskich działających na terenie prawobrzeżnej ukrainy. przyśpieszono długotrwałe polsko-ukraińskie pertraktacje w warszawie ze względu na zaawansowane przygotowania do wspólnej polsko-ukraińskiej ofensywy na kijów, która rozpoczęła się 25 kwietnia 1920 r.12 jeszcze w czasie trwania polsko-ukraińskich negocjacji dotyczących polityczno -wojskowego sojuszu strona polska wyraziła zgodę na udzielenie pomocy w formowaniu w polsce oddziałów ukraińskich. w tym celu zaczęto od początków stycznia 1920 r. w obozie w łańcucie gromadzić jeńców pochodzących z ukrainy naddnieprzańskiej (planowano tam umieścić w krótkim czasie 2000 oficerów i 10 000 kozaków). były to jednak plany niemożliwe w tym okresie do zrealizowania z wielu powodów. do formowania w łańcucie pierwszej samodzielnej ukraińskiej dywizji strzeleckiej przystąpiono 8 lutego 1920 r. (później otrzymała ona nazwę 6. dywizji strzeleckiej), której dowódcą został płk marko bezruczko. ze strony polskiej wszelkiej pomocy udzielała specjalnie utworzona ekspozytura do spraw ukraińskich z kpt. juliuszem ulrychem na czele. łańcut nie stał się jednak miejscem formowania pierwszego oddziału ukraińskiego, gdyż wybuchła tam epidemia tyfusu plamistego, więc jako kolejne rejony tworzenia dywizji wyznaczono brześć nad bugiem (obiekty twierdzy). dywizję tę formowano z jeńców i internowanych przebywających w polskich obozach oraz z ochotników przybyłych z okolic kamieńca podolskiego13. równocześnie z formowaniem w brześciu oddziałów przez płka m. bezruczkę od 11 lutego 1920 r. rozpoczęto w kamieńcu podolskim tworzenie strzeleckiej brygady. jej dowódcą został płk m. szapował. w rejonie kamieńca podolskiego działało 12 caw, oddz. v ndwp, sygn. 9, tekst konwencji wojskowej zawartej między polską a url z 24 iv 1920 r.; caw, teki laukańskiego, sygn. 4–5, tekst polsko-ukraińskiej konwencji wojskowej z 24 iv 1920 r.; caw, oddz. ii ndwp, sygn. 196, odpis konwencji wojskowej zawartej w kwietniu 1920 r. wraz z uzupełnieniami; rosyjskie państwowe wojskowe archiwum – moskwa (dalej cyt.: rgwa), fond 471, opis 1, sprawa 136, dokumentacja rokowań nad konwencją wojskową polsko-ukraińską; i.v. michutina, polsko-sovetskaja vojna 1919–1920 g.g., moskwa 1994, s. 135–136; t. hunczak, ukraine and poland in documents 1918–1922, t. 2, new york–paris–sydney–toronto 1983, s. 31–45. 13 caw, sau – sztab armii czynnej, sygn. 87, instrukcje mswojsk. url z lutego 1919 r.; caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 166, informacja o działaniu sekcji wojskowej przy ukraińskiej misji dyplomatycznej w polsce z 12 iii 1920 r.; z. karpus, wschodni sojusznicy polski, s. 22–23. 11stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy... także kilka mniejszych oddziałów partyzanckich, które połączyły się z samodzielną brygadą strzelecką dowodzona przez płka oleksandra udowyczenko14. brygada ta w marcu 1918 r. dotarła do linii oddziałów polskich i dnia 18 marca połączyła się ze strzelecką brygadą – w ten sposób powstała druga ukraińska strzelecka dywizja, której dowódcą został płk o. udowyczenko. można więc stwierdzić, że współdziałanie polsko-ukraińskie przeciwko bolszewikom stało się faktem już miesiąc przed podpisaniem oficjalnego porozumienia. aby wzmocnić jeszcze swojego przyszłego sojusznika, polskie władze wojskowe zezwoliły ukraińcom na prowadzenie werbunku do swoich oddziałów w obozach, w których przebywali internowani w polsce żołnierze z rosyjskiego „białego” korpusu gen. mikołaja bredowa. chęć wstąpienia do wojska ukraińskiego wyraziła część kozaków dońskich i kubańskich15. formowane w polsce oddziały ukraińskie były zaopatrywane przez władze polskie w uzbrojenie pochodzące przede wszystkim ze zdobyczy wojennych na bolszewikach i oddziałach „białych” rosjan. był to więc sprzęt produkcji rosyjskiej. należy zaznaczyć, że polacy traktowali ukraińców jako sojuszników w pełni tego słowa znaczeniu. decyzją władz wojskowych oficerowie i żołnierze ukraińskich oddziałów od 10 lutego 1920 r. otrzymywali uposażenie i żołd oraz dodatki takie same jak oficerowie i żołnierze wojska polskiego16. w dniu rozpoczęcia wspólnej ofensywy na kijów – 25 kwietnia 1920 r. – formowane z polską pomocą oddziały ukraińskie tworzyły dwie strzeleckie dywizje, które łącznie liczyły 795 oficerów, 5234 żołnierzy, 346 koni, 15 armat i 92 km. obie te dywizje wzięły udział w walkach na ukrainie. dywizja płka m. bezruczki wyruszyła na front 30 kwietnia 1920 r. i w składzie 3. armii polskiej uczestniczyła w zdobyciu berdyczowa, a następnie z oddziałami polskimi wkroczyła do kijowa (gdzie wzięła udział w defiladzie na głównej ulicy). natomiast dywizja płka o. udowyczenki działała na prawym skrzydle 6. armii polskiej i 27 kwietnia razem z sojusznikiem polskim zajęła mohylew podolski, a 8 maja – jampol17. w układzie wojskowym strona ukraińska wyraziła zgodę, aby oddziały polskie podczas ofensywy na prawobrzeżnej ukrainie dokonywały rekwizycji żywności i podwody. za rekwirowane produkty i podwody miały być wystawione specjalne zaświadczenia, a w formie rekompensaty 14 caw, sau – mswojsk., sygn. 27, opracowanie z 1938 r.; p. szandruk, organizacja wojska ukraińskiego na podolu z początkiem roku 1920 i wyprawa na mohylew (26–28 iv 1920), bellona, t. xxix/1928, z. 2, s. 204; l. wasilewski, kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe, warszawa 1934, s. 131. 15 caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 78, raport ukraińskiej misji dyplomatycznej w polsce z 29 v 1920 r. w sprawie werbunku w obozie w dąbiu (wśród bredowców); p. szandruk, organizacja wojska ukraińskiego na podolu, s. 205–207; z. karpus, jeńcy i internowani, s. 70. 16 caw, oddz. ii sztabu mswojsk. (1774/89), sygn. 397, pismo oddz. ii ndwp do departamentu ii mswojsk. z 10 iii 1920 r. w sprawie pieniędzy dla ukraińców przebywających w brześciu litewskim; z. karpus, wschodni sojusznicy polski, s. 23. 17 caw, sau – mswojsk., sygn. opracowanie z 1938 r.; caw, 3 armia, sygn. 242, meldunek 3 armii z 11 v 1920 r. o sytuacji po zajęciu kijowa; m. wrzosek, wojsko polskie i operacje wojenne lat 1918–1921, białystok 1988, s. 292. 12 zbigniew karpus miano przekazywać ukraińskim chłopom po 1000 karbowańców, pół kilograma soli i pół litra nafty. oprócz tego strona polska zawarła z przedstawicielami rządu url oddzielną umowę, stanowiącą, że rekompensuje sobie koszty przeznaczone na organizację i uzbrojenie oddziałów ukraińskich oraz na utrzymanie własnych oddziałów na ukrainie, przejmując 500 tys. pudów cukru znajdującego się w cukrowniach zlokalizowanych na zajętych terenach. produkty te miały być następnie koleją przewiezione do francji i tam sprzedane18. po sukcesie polsko-ukraińskiej ofensywy i zajęciu kijowa instytucje państwowe url przeniosły się na tereny kontrolowane przez oddziały polskie i ukraińskie i zostały umieszczone w winnicy. w tym czasie siły ukraińskie zostały wzmocnione, bo 6 maja 1920 r. do polskich pozycji dotarły oddziały dowodzone przez gen. m. omelanowycza-pawłenkę, które wróciły z tzw. zimowego pochodu, i podporządkowały się głównemu atamanowi s. petlurze. liczyły one wówczas tylko 397 oficerów, 5950 kozaków, 11 armat i 144 km. w ocenie polskich władz wojskowych odpowiadało to sile polskiej brygady piechoty. razem z 6. armią polską oddziałom sojuszniczej armii ukraińskiej został przydzielony najbardziej na południe wysunięty odcinek frontu, przy granicy z rumunią19. natychmiast z polską pomocą podjęto pośpieszną reorganizację i uzupełnienie składu oraz uzbrojenia armii url. przekazano jej sprzęt przejęty od rozbrojonych i internowanych w tym rejonie oddziałów ukraińskiej halickiej armii (które w tym czasie współdziałały z bolszewikami). pozwolono także na werbunek ochotników na terenie zajętego podola, włączono do składu także dywizję strzelecką płka o. udowyczenki (otrzymała ona nazwę 3. żelaznej dywizji). strona polska zgodziła się także na przybycie jeńców ukraińskich z węgier, włoch, niemiec i po krótkim pobycie w łańcucie kierowano ich na front. do wojska url zgłosiło się także około 2000 ukraińców z rozbrojonych i internowanych oddziałów galicyjskich. aby wzmocnić swojego sojusznika, polacy zgodzili się także we wrześniu 1920 r. na werbunek ochotników z powiatów: chełmskiego, włodawskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego20. w wyniku reorganizacji i uzupełnień armia url wzmocniła się znacznie i w połowie sierpnia 1920 r. liczyła ponad 21 tys. żołnierzy, z których jednak tylko połowa była gotowa do walki. składała się ona z 5. dywizji strzeleckiej i 6. dywizji płka m. bezruczki, nadal walczącej w składzie 3. armii polskiej21. 18 caw, 3 armia, sygn. 240, okólnik ndwp z 28. iv. 1920 r. w sprawie rekwizycji na ukrainie; caw, oddz. ii sztabu mswojsk. (1774/89), sygn. 398, dokumentacja dotycząca rokowań wojskowych polsko-ukraińskich z 1920 r.; i.v. michutina, polsko-sovietskaja vojna, s. 138–139. 19 rgwa, fond 471, opis 1, sprawa 31, raport gen. f. krajowskiego z wizytacji oddziałów ukraińskich z dnia 22 v 1920 r.; caw, oddz. i ndwp, sygn. 81, raport gen. f. krajowskiego dowódcy 18. dywizji piechoty z wizytacji wojsk ukraińskich z 22 v 1920 r. 20 caw, 3 armia, sygn. 98, meldunek okręgowej ekspozytury oddziału ii mswojsk. z lublina do szfa sztabu 3 armii z 4 ix 1920 r.; caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 57, pismo ukraińskiej misji dyplomatycznej w polsce z 31 viii 1920 r. 21 caw, sau – sztab armii czynnej, sygn. 33, materiały dotyczące stanów liczbowych armii url z lipca 1920 r. 13stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy... podczas odwrotu z ukrainy, spowodowanego przerwaniem na początku czerwca 1920 r. frontu przez i armię konną s. budionnego, z oddziałami polskimi wycofał się na zachód sojusznik ukraiński. razem z wojskiem ewakuowały się ponownie na terytorium polski także instytucje państwowe url. oddziały zapasowe umieszczono decyzją strony polskiej w łańcucie, natomiast urzędy centralne skierowane zostały do rzeszowa, dębicy, mielca i tarnowa. oddziały url dowodzone przez gen. m. omelanowycza-pawłenkę nadal z 6. armią polską osłaniały południowy odcinek frontu, przy granicy z rumunią. cofając się 14 lipca 1920 r., oddziały i instytucje rządowe url przekroczyły zbrucz i znalazły się ponownie na terytorium polski. należy podkreślić, że odwrót oddziałów ukraińskich odbywał się z zachowaniem porządku, co miało wpływ na morale poszczególnych jednostek i żołnierzy. ostatecznie 21 lipca 1920 r. oddziały ukraińskie dotarły do dniestru i otrzymały samodzielne zadanie (w tym czasie stacjonowały łącznie z oddziałami polskimi 6. armii) – obrona odcinka frontu do granicy rumuńskiej (zaleszczyk) do halicza włącznie. tego odcinka dniestru ukraińcy bronili do połowy września 1920 r., czyli do momentu rozpoczęcia nowej polskiej ofensywy22. swój obowiązek sojuszniczy ukraińcy wypełnili, nie opuścili powierzonego im odcinka frontu. jedynie część 5. chersońskiej dywizji strzeleckiej (złożonej w większości z żołnierzy pochodzących z galicji wschodniej) w nocy z 25 na 26 sierpnia 1920 r., gdy toczyły się walki w rejonie warszawy i pod lwowem, opuściła swoją placówkę. grupa ta liczyła około 1700 żołnierzy uzbrojonych w 4 armaty i 18 km. dowodzili nimi płk hnat stefaniw i płk a. kraws. oddział ten skierował się na pokucie, gdzie wybuchło antypolskie powstanie w okolicach krasnego i kossowa, a następnie przeszedł granicę z czechosłowacją, gdzie został rozbrojony. był to jedyny wypadek zorganizowanej na taką skalę dezercji z szeregów armii url i antypolskiej postawy ukraińskich żołnierzy23. do początków września 1920 r. poza składem armii ukraińskiej pozostawała 6. dywizja strzelecka dowodzona przez płka m. bezruczkę. po wyjściu z kijowa dnia 8 czerwca razem z oddziałami polskimi 3. armii oddaliła się ona na północny zachód (sarny, kowel). dywizja ta liczyła wówczas 2777 ludzi, z czego 1232 przebywało na froncie. w końcu lipca dywizja uczestniczyła w ciężkich walkach w rejonie stacji kolejowej mancewicze. w walkach odwrotowych dywizja straciła wielu żołnierzy i sporo sprzętu. w połowie sierpnia liczyła ona tylko 300 ludzi zdolnych do walki – pozostali byli ranni lub chorzy. dlatego jej dowódca poprosił o wycofanie jej z frontu na odpoczynek. polskie władze wojskowe przychyliły się do tej prośby i odwołały dywizję z frontu, kierując ją w rejon zamościa w celu 22 caw, oddz. iii ndwp, sygn. 17, komunikaty operacyjne z sieprnia 1920 r.; z. karpus, wschodni sojusznicy polski, s. 29–31. 23 caw, oddz. ii ndwp, sygn. 10, meldunek specjalny oddz. ii dowództwa frontu południowego do oddz. ii ndwp z 1 ix 1920 r. w sprawie dezercji żołnierzy 5. ukraińskiej dywizji; v.p. trośćyns’kyj, miżvojenna ukrajins’ka emihracija v evropi jak istoryćne i socjalno-polityćne javyśće, kijiv 1994, s. 18–19. 14 zbigniew karpus uzupełnienia i odesłania do głównych sił ukraińskich. stacjonowała ona tam od 19 do 31 sierpnia 1920 r. w ten rejon skierowały się siły 1. armii konnej s. budionnego. przez trzy dni (29–31 sierpnia) garnizon dowodzony przez najwyższego stopniem płka m. bezruczkę bohatersko bronił miasta aż do przybycia posiłków polskich. postawa tej dywizji podczas obrony zamościa była bardzo wysoko oceniana przez wojskowe i polityczne władze polskie. następnie na początku września 1920 r. dywizja została odesłana do sił głównych dowodzonych przez gen. michała omelanowycza-pawłenkę24. po zwycięstwie pod warszawą strona polska przygotowywała się do kolejnej ofensywy. razem z nią przygotowania czyniła strona ukraińska. zostały one ukończone 13 września, a wspólna polsko-ukraińska ofensywa na północnym odcinku frontu ruszyła 15 września. oddziały ukraińskie posuwały się naprzód szybko i zgodnie z planem, już 18 września oddziały url dodarły bez przeszkód do zbrucza, a 21 września zajęły ponownie kamieniec podolski. w tej sytuacji ukraińcy ponownie znaleźli się na ukrainie prawobrzeżnej i natychmiast przystąpili do uzupełniania swoich szeregów przez ogłoszenie mobilizacji powszechnej. zdając sobie sprawę z bezsprzecznych sukcesów militarnych i politycznych ukraińców na podolu, strona sowiecka wzmocniła swoje siły i próbowała powstrzymać dalsze postępy ukraińskiej ofensywy. na początku października oddziały ukraińskie stanęły na linii latyczów–nowa uszyca, a kolejna ofensywa ukraińska doprowadziła do zajęcia mohylewa, baru i żmerynki. po wejściu w życie 18 października 1920 r. polsko-sowieckiego rozejmu ustały walki na całym froncie, w tym także na odcinku ukraińskim25. zgodnie z układem preliminarzowym z 12 października strona polska zobowiązała się do niepopierania działań skierowanych przeciwko rosji i ukrainie sowieckiej. z chwilą ratyfikacji tego układu przez sejm ustawodawczy traciły moc prawną układy polsko-ukraińskie zawarte w kwietniu 1920 r. nastąpiło to 2 listopada 1920 r., od tego dnia strona ukraińska była skazana na własne siły26. w tym czasie siły ukraińskie stacjonowały na podolu i z polską pomocą (co było sprzeczne z układem polsko-sowieckim z dnia 12 października 1920 r.) reorganizowały się i zwiększały swój stan liczebny oraz uzbrojenie. polacy nadal dozbrajali byłego już ukraińskiego sojusznika i dostarczali mu środków finansowych. ostatecznie ukraińcy zdecydowali się walczyć dalej z armią czerwoną. w celu wzmocnienia swoich sił zawarli umowę wojskową z dywizją kozacką esauła w. jakowlewa, rosyj24 caw, sau – mswojsk., sygn. 27, opracowanie z 1938 r.; caw, 3 armia, sygn. 87, depesza 3. armii do 6. armii z 5 ix 1920 r. w sprawie transportu 6. ukraińskiej dywizji strzeleckiej; e. wiszka, udział 6. dywizji armii ukraińskiej republiki ludowej w obronie zamościa w sierpniu 1920 roku, [w:] od armii komputowej do narodowej (xvi–xx w.), pod red. z. karpusa i w. rezmera, toruń 1998, s. 267–282. 25 caw, oddz. iii ndwp, sygn. 59, komunikaty informacyjne z września i października 1920 r.; z. karpsu, wschodni sojusznicy polski, s. 36–40. 26 caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 27, opracowanie z 1928 r.; aan, prezydium rady ministrów rp, sygn. 19391/1920, dokumenty dotyczące ukraińskiej stacji zbiorczej w łańcucie z 28 x 1920 r. 15stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy... skim komitetem politycznym b. sawinkowa, któremu podporządkowana była tzw. 3. armia rosyjska dowodzona przez gen. b. peremykina (uznająca zwierzchnictwo gen. p. wrangla). razem ze swoimi nowymi sojusznikami strona ukraińska przygotowywała się do ofensywy mającej na celu rozbicie sił bolszewickich na ukrainie i w ten sposób połączenie się z oddziałami gen. p. wrangla walczącymi jeszcze na krymie. w tym czasie (na początku listopada 1920 r.) siły ukraińskie liczyły około 40 tys. żołnierzy (z tego zdolnych do walki było 14 tys.), a ich sojusznicy – około 9 tys. żołnierzy gen. p. wrangla i około 2 tys. żołnierzy z dywizji kozackiej wadima jakowlewa27. planowaną antybolszewicką ofensywę wyznaczono ostatecznie na 11 listopada 1920 r. (jej datę kilka razy przesuwano). znając ukraińskie plany, oddziały sowieckie dzień wcześniej rozpoczęły własną ofensywę, co w konsekwencji doprowadziło do rozbicia oddziałów ukraińskich i ich rosyjsko-kozackich sojuszników. bez wiary w zwycięstwo (na co praktycznie nie mogli liczyć) rozpoczęli odwrót na zachód ku linii oddziałów polskich, którą ostatecznie przekroczono 21 listopada 1920 r. w rejonie tok i podwołoczysk (rzeka zbrucz)28. po przekroczeniu zbrucza, zgodnie z postanowieniami polsko-sowieckiego układu preliminaryjnego zawartego w rydze, oddziały ukraińskie i ich sojusznicy zostali internowani i następnie odesłani w głąb polski do obozów internowania. w ocenie strony polskiej internowano wówczas około 19,5 tys. ukraińców, w tym 4280 oficerów, 14 006 kozaków i 1165 cywilów (członków ich rodzin). w terminie do końca grudnia 1920 r. zostali oni odesłani do kilku obozów zlokalizowanych w wadowicach, kaliszu, aleksandrowie kujawskim, pikulicach, sosnowcu, łańcucie i częstochowie (ostatni obóz w strzałkowie został zamknięty w połowie 1924 r.)29. natomiast centralne instytucje rządowe url z głównym atamanem s. petlurą i rządem skierowano do tarnowa. następnie na żądanie strony sowieckiej w 1921 r. władze polskie zdecydowały się na zlikwidowanie ukraińskiego ośrodka rządowego w tarnowie i przekształcenie go w centralny komitet ukraiński (od kwietnia 1921 r.), który od tego momentu stał się reprezentantem społeczności emigrantów z url wobec władz polskich. jednocześnie zmuszono także s. petlurę do wyjazdu z polski (nastąpiło to ostatecznie w 1922 r.)30. 27 j. syrnyk, do pytannia internyvannia armiji unr u polśći u 1920–1924 r.r., ukrajina w mynulomu, kijiv–lviv 1995, vypusk 7, s. 47; p. szndruk, arms of valor, new york 1959, s. 131–133; a. kolańczuk, internowani żołnierze armii unr w kaliszu (1920–1939), kalisz–przemyśl–lwów 1995, s. 5–6. 28 caw., oddz. iii ndwp, sygn. 20, komunikat operacyjny z 22 xi 1920 r.; caw, oddz. ii sztabu mswojsk. (1775/89), sygn. 327, meldunek nr 50 kpt. a. maruszewskiego z 21 xi 1920 r. 29 z. karpus, wschodni sojusznicy polski, s. 199–200 (aneks 1 i 2); i. sribniak, obezzbrojena ale neskorena. internovana armija unr u taborach polśći i rumuniji (1921–1924 r.r.), kyjiv–filadelfija 1997, s. 68–75; z. karpus, pobyt żołnierzy ukraińskiej republiki ludowej w obozach w polsce w latach 1920–1924, [w:] europa orientalis. polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. studia i materiały ofiarowane profesorowi stanisławowi alexandrowiczowi w 65. rocznicę urodzin, toruń 1996, s. 456. 30 e. wiszka, emigracja ukraińska w polsce 1920–1939, toruń 2005, s. 38–45. 16 zbigniew karpus od listopada 1920 r., czyli w momencie jednostronnego wypowiedzenia przez polskę układu z url z kwietnia 1920 r., stosunki polsko-ukraińskie weszły w nową fazę, w której pozycja strony ukraińskiej była zdecydowanie słabsza. władze url nie były uznawane na arenie międzynarodowej, a ci ukraińcy, którzy nie chcieli powrócić pod władzę sowiecką, stali się emigrantami politycznymi w polsce i w innych państwach europejskich. nie zrezygnowali oni jednak z walki i marzeń o niepodległą ukrainę, co nastąpiło dopiero po 70 latach – w 1991 roku. od tego momentu stosunki polsko-ukraińskie mogły ponownie stać się stosunkami partnerskimi. literatura archiwum akt nowych w warszawie, prezydium rady ministrów rp (1918–1939), sygn. 19391/1920, sprawozdanie z wizytacji obozu we lwowie komisji sejmowej dla badania spraw internowanych z 1919 r., karta 96. błoński j., pamiętnik 1891–1939, kraków 1981. caw, 3 armia, sygn. 240, okólnik ndwp z 28 iv 1920 r. w sprawie rekwizycji na ukrainie. caw, 3 armia, sygn. 98, meldunek okręgowej ekspozytury oddział ii mswojsk. z lublina do szefa sztabu 3. armii z 4 ix 1920 r.; caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 57, pismo ukraińskiej misji dyplomatycznej w polsce z 31 viii 1920 r. caw, dowództwo frontu wołyńskiego, oddz. i, sygn. 6, materiały dotyczące przekroczenia linii oddziałów polskich przez s. petlurę z 6 xii 1919 r. caw, oddz. i mswojsk., sygn. 276, referat w sprawie obozów dla jeńców i stacji rozdzielczych z 1919 r. caw, oddz. ii ndwp, sygn. 10, meldunek specjalny oddz. ii dowództwa frontu południowego do oddz. ii ndwp z 1 ix 1920 r. w sprawie dezercji żołnierzy 5. ukraińskiej dywizji. caw, oddz. ii sztabu mswojsk. (1774/89), sygn. 397, pismo oddz. ii ndwp do departamentu ii mswojsk. z 10 iii 1920 r. w sprawie pieniędzy dla ukraińców przebywających w brześciu litewskim. caw, oddz. ii sztabu mswojsk. (1774/89), sygn. 398, dokumentacja dotycząca rokowań wojskowych polsko-ukraińskich z 1920 r. caw, oddz. iii ndwp, sygn. 17, komunikaty operacyjne z sierpnia 1920 r. caw, oddz. iii ndwp, sygn. 59, komunikaty informacyjne z września i października 1920 r. caw, oddz. iv sztabu mswojsk. (1772/89), sygn. 351, referat informacyjny ndwp pt. „ukraina” z 15 i 1920 r. caw, oddz. v ndwp, sygn. 9, tekst konwencji wojskowej zawartej między polską a url z 24 iv 1920 r. caw, oddział ii sztabu mswojsk. (1774/89), sygn. 205, opracowanie „ukraina”. caw, oddział iv naczelnego dowództwa wojska polskiego (seksja jeńców), sygn. 35a, wyjaśnienia mswojsk. w sprawie jeńców i internowanych udzielone komisji sejmowej z 6 xi 1919 r. caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 27, opracowanie z 1928 r.; aan, prezydium rady ministrów rp, sygn. 19391/1920, dokumenty dotyczące ukraińskiej stacji zbiorczej w łańcucie z 28 x 1920 r. 17stosunki polsko-ukraińskie w okresie kształtowania się polskiej granicy... caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 78, raport ukraińskiej misji dyplomatycznej w polsce z 29 v 1920 r. w sprawie werbunku w obozie w dąbiu (wśród bredowców). caw, sau – mswojsk., sygn. 27, opracowanie z 1938 r.; caw, 3. armia, sygn. 87, depesza 3. armii do 6. armii z 5 ix 1920 r. w sprawie transportu 6. ukraińskiej dywizji strzeleckiej. caw, sau – mswojsk., sygn. opracowanie z 1938 r.; caw, 3. armia, sygn. 242, meldunek 3. armii z 11 v 1920 r. o sytuacji po zajęciu kijowa. caw, sau – sztab armii czynnej, sygn. 33, materiały dotyczące stanów liczbowych armii url z lipca 1920 r. caw, sau – sztab armii czynnej, sygn. 87, instrukcje mswojsk. url z lutego 1919 r.; caw, sau – główny zarząd sztabu generalnego, sygn. 166, informacja o działaniu sekcji wojskowej przy ukraińskiej misji dyplomatycznej w polsce z 12 iii 1920 r. caw, teki laukańskiego, sygn. 4-5, tekst polsko-ukraińskiej konwencji wojskowej z 24 iv 1920 r.; caw, oddz. ii ndwp, sygn. 196, odpis konwencji wojskowej zawartej w kwietniu 1920 r. wraz z uzupełnieniami; rosyjskie państwowe wojskowe archiwum – moskwa, fond 471, opis 1, sprawa 136, dokumentacja rokowań nad konwencją wojskową polsko-ukraińską. caw., oddz. iii ndwp, sygn. 20, komunikat operacyjny z 22 xi 1920 r.; caw, oddz. ii sztabu mswojsk. (1775/89), sygn, 327, meldunek nr 50 kpt. a. maruszewskiego z 21 xi 1920 r. chojnowski a., ukraina, warszawa 1997. gluziński t., sprawa ukraińska, warszawa 1937. hordijenko v., ukrajinska halyc’ka armija, lviv 1991. hunczak t., ukraine and poland in documents 1918–1922, t. 2, new york–paris–sydney– –toronto 1983. jakymovyć b., zbrojni syly ukrajiny. narys istoriji, lviv 1996. kamiński s., lata walki i zamętu na ukrainie (1917–1921), warszawa 1928. karpus z., jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie poslki w latach 1918–1924, toruń 1997. karpus z., pobyt żołnierzy ukraińskiej republiki ludowej w obozach w polsce w latach 1920–1924, [w:] europa orientalis. polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. studia i materiały ofiarowane profesorowi stanisławowi alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, toruń 1996. karpus z., wschodni sojusznicy polski w wojnie 1920 roku. oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w polsce w latach 1919–1920, toruń 1999. klimecki m., polsko-ukraińska wojna o lwów i wschodnią galicję 1918–1919 r. aspekty polityczne i wojskowe, warszawa 1997. kolańczuk a., internowani żołnierze armii unr w kaliszu (1920–1939), kalisz–prze myśl–lwów 1995. michutina i.v., polsko-sovetskaja vojna 1919–1920 g.g., moskwa 1994. omelanovyć-pawlenko m., zimovyj pochid, kalisz 1934. rgwa, fond 471, opis 1, sprawa 31, raport gen. f. krajowskiego z wizytacji oddziałów ukraińskich z dnia 22 v 1920 r.; caw, oddz. i ndwp, sygn. 81, raport gen. f. krajowskiego dowódcy 18. dywizji piechoty z wizytacji wojsk ukraińskich z 22 v 1920 r. sprawozdanie stenograficzne sejmu ustawodawczego rp, sprawozdanie z 104. posiedzenia z 27 xi 1919 r. 18 zbigniew karpus sribniak i., obezzbrojena ale neskorena. internovana armija unr u taborach polśći i rumuniji (1921–1924 r.r.), kyjiv–filadelfija 1997. syrnyk j., do pytannia internyvannia armiji unr u polśći u 1920–1924 r., ukrajina w mynulomu (kijiv–lviv), 1995, vypusk 7. szandruk p., organizacja wojska ukraińskiego na podolu z początkiem roku 1920 i wyprawa na mohylew (26–28 iv 1920), bellona, t. xxix/1928, z. 2. szndruk p., arms of valor, new york 1959. tiutiunyk j., z polakamy proty vkraajiny, charkiv 1924. trośćyns’kyj v.p., miżvojenna ukrajins’ka emihracija v evropi jak istoryćne i socjalno-polityćne javyśće, kijiv 1994. wasilewski l., kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe, warszawa 1934. wiszka e., emigracja ukraińska w polsce 1920–1939, toruń 2005. wiszka e., udział 6. dywizji armii ukraińskiej republiki ludowej w obronie zamościa w sierpniu 1920 roku, [w:] od armii komputowej do narodowej (xvi–xx w.), pod red. z. karpusa i w. rezmera, toruń 1998. wrzosek m., wojsko polskie i operacje wojenne lat 1918–1921, białystok 1988. torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 natalia gburzyńska tradycje i kultura staroobrzędowców na ziemiach polskich* streszczenie artykuł pt. „tradycje i kultura staroobrzędowców na ziemiach polskich” dotyczy tradycji, które zostały zachowane przez grupę staroobrzędowców (starowierców) mieszkających w polsce. wspólnota ta powstała w 1654 r., kiedy miał miejsce rozłam w cerkwi prawosławnej. zwolennicy starej wiary sprzeciwiali się poprawianiu ksiąg liturgicznych, przez co byli prześladowani i zmuszani do emigracji. do polski starowiercy przybyli z okolic pskowa i nowogrodu. obecnie zamieszkują w trzech ośrodkach – w okolicy augustowa, suwałk i na mazurach. staroobrzędowcy początkowo zachowywali swoje tradycje (odmawiali np. fotografowania się czy pobytu w szpitalu), obecnie jednak można zaobserwować odstępstwa od części zwyczajów. w artykule opisane zostały niektóre elementy związane z religią staroobrzędowców (molenny, modlitwa, ikony, księgi liturgiczne), a także z życiem codziennym (folklor, ubiór, pożywienie itp.). rozprawa powstała na podstawie pracy licencjackiej autorki. słowa kluczowe: staroobrzędowcy, schizma, cerkiew prawosławna, polska, księgi liturgiczne, molenna, folklor traditions and culture of old believers in poland summary this article refers to traditions and culture of old believers (russian: староверы or старообрядцы, starovery or staroobryadtsy) in poland. old believers separated in 1654 from russian orthodox church as a protest against church reforms. they were persecuted and doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.001 * powyższy artykuł został napisany na podstawie pracy licencjackiej autorki obronionej na kierunku filologia rosyjska w 2011 roku. n g8 forced to emigrate. to poland they arrived from pskov and nowogród. modern-day old believers in poland live in the three areas – around augustów, suwałki and masuria. initially they followed old believer’s traditions (e.g. they refused to stay in hospital). now we can see assimilation with the polish culture. in this article described elements related to old believers faith (e.g. molenna, prayer, icons, canonical collection of texts) and elements related to everyday life (e.g. folklore, clothes, food e.t.c.). this article is based on bachelor thesis of natalia gburzyńska. keywords: old believers, raskol, russian orthodox church, poland, liturgy, molenna, folklore 1. wprowadzenie tematyka badania kultury i tradycji staroobrzędowców (nazywanych także starowiercami lub raskolnikami) jest w polsce bardzo bogata. od wielu lat kwestią tą zajmuje się wielu etnologów, filologów czy etnografów. bardzo dużo publikacji na ww. temat napisali m.in. iryda grek-pabisowa czy eugeniusz iwaniec. także instytut filologii słowiańskiej uniwersytetu mikołaja kopernika w toruniu od lat prowadzi badania nad gwarą i tradycjami tej grupy wyznaniowej. badania prof. stefana grzybowskiego, dra michała głuszkowskiego, dr doroty paśko-koneczniak czy mgr magdaleny ziółkowskiej zaowocowały wieloma nowymi obserwacjami i wnioskami. ifs daje swoim studentom możliwość wyjazdu oraz uczestniczenia w badaniach nad gwarą i kulturą starowierców, dzięki czemu miałam okazję przez tydzień mieszkać we wsi gabowe grądy i poznać tamtejszych mieszkańców. wyjazd, w którym uczestniczyłam odbył się w lipcu 2009 r. i jego głównym zadaniem były badania nad zmianami w gwarze polskich staroobrzędowców. bazując m.in. na wynikach tych analiz, pod kierownictwem dra michała głuszkowskiego, napisałam pracę licencjacką pt. „tradycje i kultura staroobrzędowców na ziemiach polskich. wyniki badań z ii połowy xx w., a stan obecny”. ww. rozprawa stała się podstawą dla niniejszego artykułu. celem poniższej pracy jest zaprezentowanie kultury polskich staroobrzędowców, w tym przedstawienie ich życia codziennego, folkloru, przedmiotów kultu religijnego czy tradycji związanych z zawieraniem małżeństw i pochówkiem. 2. geneza ruchu staroobrzędowego geneza ruchu staroobrzędowców sięga roku 1654, kiedy miał miejsce rozłam (tzw. raskoł/ schizma) w cerkwi prawosławnej. u jego podstaw legł konflikt związany z inicjatywą poprawiania ksiąg liturgicznych oraz zmian w liturgii. zainteresowany reformą cerkwi car aleksy michajłowicz chętnie poparł inicjatywy patriarchy nikona1, wybranego na stanowisko w 1652 roku. reformy spotkały się z niezadowoleniem konserwatywnych wiernych, na czele których stał protopop awwakum2. przeciwnicy reform i działań patriarchy nikona byli 1 nikita minow, ur. 1605, zm. 1681, patriarcha moskwy i całej rusi w latach 1653–56, główny reformator kraju, m.in. w sprawach liturgii, co stało się przyczyną rozłamu w cerkwi prawosławnej. 2 awwakum pietrowicz, ur. 1621, zm. 1682, rosyjski pisarz religijny, protopop, przeciwnik reform nikona, zmarł w wyniku spalenia na stosie. t * 9 prześladowani, więzieni, a nawet pozbawiani swoich majątków i zsyłani w odludne tereny kraju. na emigracji wielokrotnie dochodziło do palenia ich majątków czy niszczenia domów. kolejne represje spotkały zwolenników starej wiary w okresie panowania cara piotra i, co spowodowało wyjazd wielu staroobrzędowców m.in. do polski, stanów zjednoczonych ameryki czy kanady. za granicą wierni starali się podtrzymywać swoje tradycje, jednak z biegiem lat coraz bardziej asymilowali się z miejscową ludnością3. ruch staroobrzędowców w polsce także spotkało wiele przykrych doświadczeń, związanych z prześladowaniami, emigracją, koniecznością dostosowania się do polskich zwyczajów. wśród zwolenników „starej wiary” od początku nie było jedności i różnili się oni w wielu kwestiach, np. związanych ze sprawowaniem władzy kościelnej. część z wiernych uznawała hierarchię kościelną (popowcy), pozostali natomiast byli jej przeciwni (bezpopowcy). niezależnie od tych różnic, obie wspólnoty przestrzegały zasad stosowanych jeszcze przed reformami patriarchy nikona i przed rozłamem cerkwi. zasady te są głównymi elementami rozróżniającymi religię staroobrzędowców od religii prawosławnej. wśród nich można wymienić np. to, że jedyne księgi, które mogą być stosowane podczas nabożeństw, to te wydane przed 1654 r., imię jezusa zawsze zapisywane jest w formie „isus”, nie zaś „iisus” jak w wierze prawosławnej, podczas żegnania się znak krzyża należy wykonywać dwoma palcami (prawosławni żegnają się z użyciem trzech palców), za powszechnie obowiązujący uznaje się krzyż o ośmiu końcach, chrzest odbywa się poprzez trzykrotne zanurzenie w wodzie, zabroniony jest chrzest poprzez polewanie głowy wodą4. 3. staroobrzędowcy w polsce polscy staroobrzędowcy to przede wszystkim przesiedleńcy z rejonów pskowa oraz nowogrodu. główną przyczyną ich migracji do polski były nie tylko kwestie prześladowań i represje władz, ale także lepsze warunki materialne oraz lepsza sytuacja społeczna. obecnie starowierców spotkać można w 3 regionach – w ośrodku suwalsko-sejneńskim, ośrodku augustowskim oraz na mazurach. według danych z rocznika statystycznego w roku 1993 w polsce zamieszkiwało 2560 osób, które utożsamiały się z tą wspólnotą, jednak obecnie trudno jednoznacznie tę liczbę ustalić, chociażby ze względu na małżeństwa z innowiercami, migrację za granicę czy do innych miast. staroobrzędowcy w polsce to wierni staroprawosławnej pomorskiej cerkwi w rzeczpospolitej polskiej, która ma siedzibę w suwałkach. migranci po osiedleniu się w polsce zakładali nowe wsie jak np. wodziłki (w 1788 r.) czy białą górę (w 1789 r.). obecnie wśród miejscowości w większości zamieszkanych przez wspólnoty staroobrzędowe można wymienić mazurskie wodziłki, a także gabowe grądy i bór niedaleko augustowa5. jako grupa etniczna staroobrzędowcy bardzo dużą wagę przykładali do tradycji i zwyczajów, które wynieśli z domu rodzinnego. po przesiedleniu się do polski musieli jednak podporządkować się wielu polskim zwyczajom. jedną z tradycji, która została odrzucona jest zakaz fotografowania siebie oraz ksiąg i obiektów sakralnych. obecnie wszyscy wierni chętnie pozują do zdjęć, pozwalają na fotografowanie swoich domów czy ksiąg liturgicznych. przedmioty kultu także traktowane są z większą swobodą – innowiercy (tzn. osoby, które nie są 3 e. iwaniec, z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich, warszawa 1977, s. 22–44. 4 ibidem, s. 36. 5 ibidem, s. 78, 82. n g10 związane z wyznaniem staroobrzędowym) mogą oglądać księgi liturgiczne, a nawet dotykać ich i czytać zawarte w nich modlitwy, co jeszcze przed ii wojną światową było niedopuszczalne. kolejnym odstępstwem od dawnych zwyczajów jest korzystanie z usług medycznych. dawniej leczono się tylko sposobami domowymi, stosując zioła i korzystając z bani, obecnie wszyscy przyjmują leki, zgadzają się na wizyty u lekarzy, a nawet na pobyt w szpitalu6. staroobrzędowcy w polsce różnią się między sobą w zależności od zamieszkiwanego regionu. mieszkańcy z okolic augustowa są bardziej otwarci i prostoduszni, a ich zwyczaje związane są silniej z kulturą rosyjską. z kolei staroobrzędowcy na mazurach są bardziej skryci, a ich tradycje są podobne do lokalnych tradycji mazurskich. z rozmów ze staroobrzędowcami, które miałam okazję przeprowadzić, można wywnioskować, że obecnie mało młodzieży zna języka starocerkiewnosłowiański, w którym napisane są księgi liturgiczne. na modlitwę do molenny7 młodzi ludzie uczęszczają rzadko, głównie w okresie świątecznym i nie z własnej potrzeby, a bardziej w celu zadowolenia rodziców8. staroobrzędowy rok cerkiewny wiąże się z wieloma świętami religijnymi i postami. najważniejsze święta obchodzone przez wiernych noszą nazwę „dwunastu świąt” (są to np. niedziela palmowa, wniebowstąpienie, zesłanie ducha świętego). wielkanoc traktowana jest jako odrębne święto stojące ponad nimi. bardzo ważnym okresem w roku staroobrzędowca są wielodniowe posty. łącznie czas ten trwa dłużej, niż dni, w których postu nie ma. najważniejsze z nich obchodzone są w każdą środę i piątek, pozostałe to m.in. wielki post, adwent czy „pietrowka”, czyli post przed świętem apostołów piotra i pawła. każdy wierny (oprócz osób chorych i małych dzieci) ma obowiązek przestrzegać postu, który jest bardziej rygorystyczny niż np. post katolicki9. po pojawieniu się na terenach polski, kiedy wspólnoty nie miały jeszcze molenn, modlitwy odbywały się w domach prywatnych, przygotowywanych w taki sposób, aby wystrojem przypominać świątynię starowierską. największa izba była dzielona na pół i po jednej stronie znajdowali się mężczyźni, a po drugiej kobiety. dużą uwagę zwracano na to, aby ściana, spełniająca funkcję głównego ołtarza, znajdowała się od strony wschodniej. tradycja ta wiązała się z przekonaniem, że „prawdziwy chrześcijanin powinien kierować swój wzrok na wschód, który to symbolizuje światłość, dobro i prawdę (chrystusa)”10. budowa molenny wymagała nie tylko środków finansowych, ale też zaangażowania całej społeczności. początkowe budowle tego typu były drewniane z dachem pokrytym słomą. nabożeństwo w molennie odprawiane jest przez nastawnika. nie jest on jednak duchownym, a osobą świecką, której zadaniem jest przywództwo duchowe, w związku z czym ważna jest jego 6 i. grek-pabisowa, zmiany w tradycyjnej kulturze i obyczajowości staroobrzędowców w polsce, „staroobrzędowcy: szkice z historii, języka, obyczajów: wybór prac z okazji 45-lecia pracy naukowej”, warszawa 1999, s. 293–295. 7 dom modlitwy staroobrzędowców bezpopowców. modlitwa w molennie nie ma charakteru eucharystii, ponieważ bezpopowcy nie uznają hierarchii cerkiewnej. nabożeństwom przewodniczy nastawnik, którym jest osoba wybrana przez całą wspólnotę. 8 i. grek-pabisowa, niektóre wiadomości o staroobrzędowcach zamieszkałych na terenie polski, „staroobrzędowcy: szkice z historii, języka, obyczajów: wybór prac z okazji 45-lecia pracy naukowej”, warszawa 1999, s. 50. 9 a. szmigiel, staroobrzędowcy – kilka słów wstępu, „philipponia – strona o polskich starowiercach”, http://www.philipponia.republika.pl/intro.htm, [dostęp: 28. ii.2011]. 10 e. iwaniec, op.cit., s. 150. t * 11 nieposzlakowana opinia i szacunek wśród społeczności. za swoją pracę nastawnik nie otrzymuje wynagrodzenia11. na chwilę obecną jedynie w 2 molennach w polsce regularnie odbywają się nabożeństwa (w suwałkach i gabowych grądach). molenna w gabowych grądach [fot.1] jest najmłodszym budynkiem tego typu w polsce. powstała po ii wojnie światowej na miejscu wcześniejszej, która została sprzedana i zniszczona. naprzeciwko niej znajduje się najstarszy w naszym kraju cmentarz staroobrzędowców. podczas pobytu w tej wsi miałam okazję obserwować nabożeństwo starowierców. pierwsze, co rzuciło się w oczy to ogromne zaangażowanie wiernych w modlitwę oraz skromność ubioru. mężczyźni ubrani byli w garnitury, kobiety natomiast w długie spódnice, bluzki z długim rękawem, a na głowach miały zawiązane chustki o stonowanych kolorach. większość nabożeństwa, które trwa o wiele dłużej niż np. msza w kościele katolickim, odbywała się w pozycji stojącej – mężczyźni stali po prawej stronie, kobiety po lewej. także my – jako obserwatorzy – musieliśmy być skromnie ubrani, a nabożeństwo mogliśmy obserwować tylko z przedsionka, ponieważ zabronione jest wchodzenie innowierców na teren świątyni. 4. elementy kultury religijnej wśród starowierców ogromnym szacunkiem otaczane są przedmioty kultu religijnego. najczęściej spotykane są księgi religijne, które, obok ikon, postrzegane są jako główne symbole wiary. dawniej służyły one nie tylko jako obiekt sakralny, ale też pierwszy elementarz, z którego dzieci uczyły się czytać w języku starocerkiewnosłowiańskim. każdy bogobojny staroobrzędowiec do dziś przed wzięciem księgi w ręce uczyni najpierw znak krzyża, a do niedawna zabronione było np. dotykanie ksiąg przez innowierców. jedyne księgi jakie są stosowane do modlitwy to te wydane przed rozłamem w cerkwi prawosławnej. w związku z tym, że był to towar deficytowy często zdarzało się, że księgozbiory były własnością kilku wsi. zbiory domowe są skromne, ale traktowane z ogromną czcią oraz szacunkiem. zezwolenie na obejrzenie czy dotykanie ksiąg przez innowierców wiąże się z dużym zaufaniem do oglądającego i jest wyrazem sympatii12. oprócz ksiąg, najbardziej popularnym przedmiotem kultu wśród starowierców są ikony. do końca xviii wieku pisanie ikon było zjawiskiem unikatowym, ale od wieku xix można obserwować „komercjalizację” tej formy sztuki. w każdym domu wymagane jest, aby była chociaż jedna ikona, którą stawia się na honorowej części mieszkania we wschodnim jego rogu – miejsce to nazywane jest „świętym kątem” [fot.2]. zabronione jest przybijanie ikon do ściany gwoźdźmi, co uważane jest za profanację. ponadto zakazuje się też wszelkiego odnawiania czy poprawiania ikon – dopuszcza się jedynie wycieranie ich z kurzu, a dla lepszej ochrony przed zanieczyszczeniami często wstawiane są one do przeszklonych szafek. w tradycji staroobrzędowej zachował się zwyczaj noszenia ikon zamiast krzyża w kondukcie pogrzebowym. w pomieszczeniu, w którym znajduje się ikona, zakazuje się palenia tytoniu. za ogromny nietakt uważane są pytania np. o możliwość odkupienia ikony. zabronione jest także ozdabianie ich łańcuszkami czy paciorkami, co można czasem spotkać przy obrazach katolickich13. 11 idem, osadnictwo staroobrzędowców w powiecie augustowskim, bmw, 1967, s. 415. 12 idem, z dziejów staroobrzędowców…, s. 173. 13 ibidem, 173–181. n g12 kolejnym elementem związanym z kultem religijnym w tradycji staroobrzędowców są krzyże. są one symbolem wiary, umieszczanym na dachach molenn oraz nagrobkach. najczęściej wykonuje się je z drewna, co jest nawiązaniem do krzyża chrystusa. na cmentarzu, według tradycji, ustawia się je w nogach zmarłego, w kierunku wschodnim. podczas chrztu każdy nowoochrzczony dostaje krzyżyk, który powinien mu towarzyszyć całe życie. staroobrzędowy krzyż złożony jest z jednej belki pionowej oraz trzech poprzecznych, które są traktowane jako symbol trójcy świętej. pionowa belka nazywana jest stołbem, najkrótsza z belek poprzecznych nosi nazwę titła, kolejna nazywa się pieriekładina, ostatnia zaś określana jest mianem ukośnika. wszystkie inne formy krzyży uznawane są za nieprawidłowe14. oprócz wspomnianych już najważniejszych przedmiotów związanych z wiarą, spotkać można także przedmioty pomocnicze – kadzielnicę i lestowkę. pierwsza z nich jest to naczynie w kształcie kuli, które służy spalaniu kadzidła i okadzaniu nim świętych miejsc podczas modlitwy. kadzidłem może posługiwać się tylko nastawnik albo specjalnie pobłogosławiona przez niego osoba – najczęściej najstarszy domownik. w tradycji kadzidło jest nie tylko symbolem ducha świętego, ale też pozwala na odpędzenie szatana15. wspomniana już lestowka (inaczej wierwica) wizualnie przypomina różaniec. ma ona też podobne zastosowanie – służy odliczaniu podczas modlitw czy pokłonów. najczęściej wykonywana jest ze skóry i składa się ze 109 lub 111 wałeczków zamkniętych w obwód. każda z części lestowki, składająca się z określonej ilości elementów, ma swoją symbolikę np. 12 wałeczków to symbol 12 apostołów, 33 to znak 33 lat życia jezusa, a 40 symbolizuje czterdziestodniowy post i kuszenie chrystusa przez szatana16. jednak, co zgodnie przyznają staroobrzędowcy, obecnie już tylko przedstawiciele starszego pokolenia dokładnie znają całą symbolikę i regularnie stosują ten przedmiot modlitewny. 5. elementy kultury materialnej oprócz elementów kultury religijnej, na uwagę zasługuje także wieloaspektowa kultura materialna oraz staroobrzędowy folklor. pierwszym z aspektów, na który chciałabym zwrócić uwagę są domy mieszkalne. zgodnie z tradycją najczęściej budowane były one z drewna i pokrywane słomą lub trzciną, obecnie jednak w większości nie różnią się od typowych zabudowań wiejskich. przed ii wojną światową obowiązkowym elementem każdego domu był piec chlebowy. budynki mieszkalne najczęściej były niewielkie i skromnie urządzone. mimo coraz powszechniejszego zwyczaju zastępowania domów drewnianych murowanymi, nadal część z nich nie ma dostępu do bieżącej wody, centralnego ogrzewania czy kanalizacji17. właściciele zawsze chętnie zapraszają do siebie i goszczą odwiedzających „czym chata bogata”. w związku z panującą na wsiach otwartością, ogromnym nietaktem jest odmówienie wspólnego wypicia herbaty czy wykręcanie się od oferowanego nam poczęstunku. kolejnym bardzo ważnym budynkiem w tradycji starowierców jest bania, potocznie nazywana „bajnią”. dawniej było to nie tylko miejsce kąpieli, ale także tam odbierano porody czy prano ubrania. obecnie banie służą przede wszystkim cotygodniowej tradycyjnej kąpieli. 14 w. górny, krzyż staroobrzędowców, „katalog wystawy zorganizowanej w domu pracy twórczej w sejnach (czerwiec – wrzesień 2005)”, sejny 2005. 15 e. iwaniec, z dziejów staroobrzędowców…, s. 169. 16 ibidem, s. 196–197. 17 ibidem, s. 206–208. t * 13 każdy, kto chociaż raz miał okazję spróbować „parzenia się” w bani, zna i chwali jej cudowne właściwości. budynek składa się z przedsionka i łaźni, w której zamontowany jest piec z kamieniami. podczas kąpieli na nagrzane kamienie wylewa się zimną wodę, co powoduje pojawienie się ogromnej ilości pary w pomieszczeniu i wzrost temperatury. po wyparzeniu zalecane jest obijanie całego ciała cienkimi brzozowymi gałęziami. bardziej zahartowani staroobrzędowcy bezpośrednio po wyjściu z bani oblewają się zimną wodą, wskakują do jeziora, a zimą tarzają się w śniegu18. tradycyjne banie dzielone są na „białe” oraz „czarne”. pierwszy typ charakteryzuje się większą nowoczesnością – dym zostaje odprowadzony z pomieszczenia poprzez specjalny komin. z kolei banie czarne to takie, w których nie ma komina, przez co dym pozostaje w pomieszczeniu, ulatniając się jedynie przez okna i drzwi. w tego typu baniach zawsze unosi się bardzo intensywny zapach spalonego drewna. kąpiel stanowi bardzo ważny rytuał. zabroniona jest wspólna kąpiel kobiet i mężczyzn, a cały obrządek trwa od ok. 1,5 do 2 godzin. temperatura w pomieszczeniu może wynosić nawet do 90˚c. w tradycji zachował się także przesąd, że człowiek, który nie wykąpał się w bani w sobotę, nie może w niedzielę pójść na modlitwę do molenny19. elementem, który przez wiele lat wyróżniał staroobrzędowców był ich skromny sposób ubierania się. obecnie większość z nich nie przykłada do stroju tak dużej uwagi ale przez wiele lat starowiercy nie mogli przekonać się np. do noszenia krawata (niechęć do tej części stroju wiązała się z tym, że posiadał on pętlę, co kojarzyło się z samobójczą śmiercią judasza poprzez powieszenie). współcześnie kobiety rzadko noszą chustki na głowach, aczkolwiek nadal jest to niezbędny element stroju podczas wizyty w molennie. w trakcie modlitwy należy być ubranym skromnie, w związku z czym kobiety zakładają długie spódnice i bluzki z długim rękawem, rezygnują z makijażu, a włosy chowają pod chustą. jednym z niewielu zachowanych aspektów tradycyjnego wyglądu wśród większości starowierców jest długa broda, którą powinien nosić każdy mężczyzna, jako znak naśladownictwa chrystusa. strój męski składa się ze spodni i zakładanej bezpośrednio na ciało koszuli, często przepasanej skórzanym pasem. dawniej koszula nie mogła być włożona w spodnie, ponieważ traktowane to było jako grzech20 [fot.3]. w każdej rodzinie jednym z największych wydarzeń są narodziny dziecka. dopiero po obrzędzie chrztu niemowlę traktowane jest jako pełnoprawny staroobrzędowiec i zostaje włączone do wspólnoty. sakrament może być udzielany przez nastawnika lub, gdy życie dziecka jest zagrożone, a nastawnik nie może przybyć, chrztu może dokonać każdy wierny. w tradycji zachowało się przekonanie, że podstawowym źródłem podczas wyboru imienia dla dziecka jest tzw. „kalendarium”, w gwarze staroobrzędowej określane jako „swiatcy”. jest to spis świętych, uznawanych przez rosyjską cerkiew prawosławną przednikoniańską. wybierając imię dla dziecka rodzice powinni kierować się zasadą, że chłopcu nadawano imię znajdujące się w kalendarium osiem dni po narodzinach syna, z dziewczynce imię z dnia jej narodzin. mimo że obecnie zasada ta jest rzadko stosowana, to zachował się zwyczaj wybierania imion z kalendarium, w związku z czym rzadko zdarzają się imiona np. pochodzenia niemieckiego jak wanda czy eryka21. 18 a. szmigiel, codzienne życie staroobrzędowców, tradycje, kultura materialna, „philipponia – strona o polskich starowiercach”, http://www.philipponia.republika.pl/daily.htm, [dostęp: 14.04. 2011]. 19 e. iwaniec, z dziejów staroobrzędowców…, s. 208–216. 20 ibidem, s. 224–228. 21 m. ziółkowska, antroponimia polskich starowierców (na podstawie inskrypcji nagrobnych), „staroobrzędowcy za granicą”, pod red. m. głuszkowskiego i s. grzybowskiego, toruń 2010, s. 191–192. n g14 elementem odróżniającym obrządek staroobrzędowców od wiary rzymskokatolickiej jest z pewnością strój pogrzebowy [fot.4]. zgodnie z tradycją powinien on mieć kolor biały (ewentualnie jasny). na nogi zawsze zakłada się obuwie, a kobietom także pończochy. bardzo ważne jest także nałożenie na głowę kobiety dwóch chusteczek. dłonie splatane są na piersiach i wkłada się w nie lestowkę. trumna musi być skromna, najczęściej są to jedynie zbite deski, a dopuszczalnym elementem dodatkowym jest krzyż staroobrzędowy. czuwanie oraz modlitwa za duszę zmarłego trwa całą noc i podczas jej trwania spotyka się cała rodzina, a także znajomi żegnanej osoby. zachowaną w regionie suwalskim tradycją jest to, że trumnę ze zmarłą kobietą noszą kobiety, a z mężczyzną – mężczyźni22. ważną kwestią, którą chciałabym poruszyć jest także aspekt pożywienia. w związku z licznymi postami tradycyjne potrawy są proste i skromne. jedną z głównych zasad jest rezygnacja z jedzenia mięsa koni czy raków. zabronione jest także spożywanie gołębi, ponieważ ptaki te są uznawane za symbol ducha świętego. mięsem, które zawsze jest chętnie jedzone jest wieprzowina, a część staroobrzędowców samodzielnie przygotowuje kiełbasy z dużą zawartością pieprzu i czosnku, tzw. „kindziuk”. produktami, do których starowiercy nie mogli się przekonać przez wiele lat były kawa, herbata, ziemniaki oraz sałata, której spożywanie w ich przekonaniu upodabniało ludzi do zwierząt. podstawą wyżywienia był chleb, wypiekany w tradycyjny sposób z mąki żytniej. popularnymi i tradycyjnymi daniami były tzw. kakory – placki wypiekane z utartych ziemniaków oraz sołoducha – napój z dodatkiem cukru, w którym moczono upieczony wcześniej chleb. dużym zainteresowaniem cieszyły się także dania rybne oraz zupy z dużą ilością fasoli, grochu, kaszy czy jęczmienia23. podczas pobytu we wsi gabowe grądy miałam okazję poznać kuchnię staroobrzędową. jedną z najczęściej spotykanych przez nas potraw były różnego rodzaju bliny i placki ziemniaczane, często wypiekane bezpośrednio na kaflowej kuchni. bardzo popularne były także przetwory owocowe i soki. oprócz narodzin dziecka w każdej starowierskiej rodzinie dużym wydarzeniem jest ślub. mimo że obecnie małżeństwa często rezygnują z tradycyjnego obrządku zaślubin w molennie (coraz częściej zdarzają się małżeństwa z innowiercami), to zachował się ogólny scenariusz tradycyjnej uroczystości. ceremonia składała się z trzech etapów – etapu przedweselnego, ślubu i wesela oraz części poślubnej, w skład której wchodziły poprawiny oraz przenosiny (tzw. chlebiny)24. swaty, czyli spotkanie rodzin przyszłych nowożeńców zazwyczaj odbywały się w niedzielę. kawaler przychodził do domu wybranki wraz ze swoim swatem, którym najczęściej był nieżonaty brat czy kuzyn. po wejściu do domu należało się najpierw trzykrotnie przeżegnać przed ikoną, a dopiero potem przywitać z domownikami. rozmowę rozpoczynano od tematów neutralnych, a po wyjawieniu przyczyny swojej wizyty i wstępnej zgodzie rodziców, ostateczna decyzja należała do przyszłej panny młodej. jeśli wybranka była nieobecna podczas tej wizyty, należało to rozumieć jako odmowę jej rodziców. kolejnym etapem były tzw. 22 z. jaroszewicz-pieresławcew, ритуальная культура старообрядцев сувальскосейненского регйона в начале девяностых годов xx века, „skupiska staroobrzędowców w europie, azji i ameryce. ich miejsce i tradycje we współczesnym świecie”, red. i. grek-pabisowa, i. maryniakowa, r. morrison, warszawa 1994, s. 193–194. 23 e. iwaniec, z dziejów staroobrzędowców..., s. 233–241. 24 j. gaweł, obrzęd weselny w społeczności wyznaniowej starowierców z boru i gabowych grądów, „lud”, t. 81, białystok 1997, s. 143–157. t * 15 domówiny, w trakcie których rodziny ustalały termin ceremonii (która mogła odbyć się tylko w niedzielę) czy miejsce późniejszego zamieszkania nowożeńców. gości weselnych należało zaprosić ok. 2 tygodnie przed planowaną uroczystością. w kwestii stroju bardzo ważna była suknia przyszłej panny młodej, której uszyciem powinna zająć się samodzielnie, ewentualnie z pomocą koleżanek i sióstr. sukienki zazwyczaj miały kolor jasny, niekoniecznie jednak biały. jedynym wymaganym elementem w stroju kobiety była chustka na głowie. motywem wyróżniającym tradycyjne wesele staroobrzędowe jest to, że potrawy weselne przygotowywane były z własnych produktów25. w dzień ślubu pan młody udawał się po swoją wybrankę i ważnym momentem było tzw. targowanie się o nią z jej rodziną. przed wyjściem do molenny młoda para była błogosławiona przez rodziców, a także obdarowywano ją ikoną, którą panna młoda zabierała do nowego domu jako część posagu. podczas zaślubin w molennie kobiety stały po lewej, a mężczyźni po prawej stronie. nastawnik 3 razy zwracał się do młodej pary z przysięgą, którą oni powtarzali. zakończeniem uroczystości było ucałowanie krzyża przez pannę młodą oraz życzenia dla nowożeńców. zabawa weselna odbywała się w domu panny młodej, gdzie parę witano chlebem i solą, a gości zapraszano na poczęstunek. po nim rozpoczynały się tańce weselne, latem bawiono się na powietrzu. o północy rozpoczynało się dzielenie tzw. korowaja czyli słodkiego ciasta, a potem zmieniano fryzurę pannie młodej – z tradycyjnego jednego warkocza zaplatano dwa, co było symbolem mężatki. po zakończeniu zabawy weselnej, podczas dziękowania gościom za przybycie, obowiązkiem było zaproszenie ich na poprawiny. ostatnim elementem ceremonii zaślubin były chlebiny. nazwa wywodzi się od tego, że do domu panny młodej udawano się z chlebem upieczonym przez jej teściową, który spożywano podczas wspólnego posiłku. najczęściej to panna młoda przenosiła się do swojego męża i zgodnie z tradycją przez tydzień nie mogła odwiedzać rodziców. po tym czasie wraz z mężem i teściami jechała do nich i zostawała obdarowana posagiem, w skład którego wchodziły zazwyczaj ręczniki, pościel, zastawa, a czasem także zwierzęta np. kury26. w tradycji staroobrzędowców bardzo ważne miejsce zajmuje folklor. wiąże się on nie tylko z zachowanymi w przekazach ustnych powiedzeniami czy wierszami religijnymi, ale także z promowaniem swoich zwyczajów i kultury. w 1988 r. w gabowych grądach został założony zespół ludowy staroobrzędowców o nazwie „riabina” [fot.5]. w jego skład wchodzi 6 kobiet – starowierek, które bez akompaniamentu muzyki wykonują pieśni weselne i ballady. nazwa zespołu oznacza „jarzębinę” i nawiązuje do tytułu jednej z pieśni zespołu. „riabina” bierze udział w wielu festiwalach folkloru. strój członkiń grupy nawiązuje do tradycyjnych ubrań zakładanych przed staroobrzędowców przed ii wojną światową27. w 2009 roku w muzeum etnograficznym w toruniu miał miejsce koncert zespołu organizowany we współpracy instytutu filologii słowiańskiej umk oraz muzeum etnograficznego. koncert cieszył się dużym zainteresowaniem, a artystki wykazały się ogromną energią i radością. do śpiewu dołączone były elementy tradycyjnego tańca oraz korowodów, a po występie była możliwość porozmawiania z członkiniami zespołu nie tylko o koncertach czy festiwalach, ale też o życiu staroobrzędowców i zachowanych tradycjach. 25 ibidem, s. 143–157. 26 j. gaweł, op.cit., s. 143–157. 27 d. kubinowski, etnopedagogia taneczna w okresie transformacji: proces rekonstrukcji rodzimych tradycji tanecznych a współczesne przemiany instytucjonalnej działalności kulturalnej w polsce, lublin 2002, s. 216–217. n g16 6. podsumowanie polscy staroobrzędowcy coraz częściej dostosowują swoje tradycje do panujących w ich regionie zwyczajów. większość z nich odeszła od zakazów fotografowania się i czytania ksiąg religijnych przez innowierców, a także od niekorzystania z pomocy medycznej. po przesiedleniu do polski niezbędne było dostosowanie się do panujących tutaj tradycji. coraz mniej młodych ludzi regularnie uczęszcza na nabożeństwa do molenny, zna język starocerkiewnosłowiański czy symbolikę wałeczków lestowki. odchodzi się też od tradycyjnego obrządku zaślubin, co jest związane z coraz częstszymi małżeństwami z innowiercami. tradycje, które zostały zachowane w kulturze staroobrzędowej to np. zakaz sprzedaży i restauracji ikon, zwyczaj noszenia ich w kondukcie pogrzebowym, oddzielna kąpiel kobiet i mężczyzn w bani czy wybór imienia dla dziecka na podstawie staroobrzędowego kalendarza (swiatcy). załączniki fot. 1. molenna i cmentarz staroobrzędowców w gabowych grądach źródło: a. szmigiel, philipponia – strona o polskich starowiercach, http://www.philipponia.republika.pl/, [dostęp: 3.03.2011]. t * 17 fot. 2. tzw. „święty kąt” z ikonami w jednym z domu staroobrzędowców źródło: fotografia z prywatnych zbiorów mgr magdaleny ziółkowskiej z ifs umk w toruniu. fot. 3. tradycyjny strój męski, suwałki, 2007 rok źródło: e. iwaniec. fotografia z albumu „rosjanie-staroobrzędowcy w polsce”, suwałki 2007. n g18 fot. 4. kobiecy strój pośmiertny źródło: zdjęcie z prywatnych zbiorów mgr magdaleny ziółkowskiej z ifs umk w toruniu. fot. 5. zespół „riabina”, gabowe grądy, 2003 rok źródło: e. iwaniec. fotografia z albumu „rosjaniestaroobrzędowcy w polsce”, suwałki 2007. t * 19 literatura literatura w języku polskim: gaweł j., obrzęd weselny w społeczności wyznaniowej starowierców z boru i gabowych grądów, „lud”, t. 81, białystok 1997. górny w., krzyż staroobrzędowców, „katalog wystawy zorganizowanej w domu pracy twórczej w sejnach (czerwiec – wrzesień 2005)”, sejny 2005. grek-pabisowa i., niektóre wiadomości o staroobrzędowcach zamieszkałych na terenie polski, „staroobrzędowcy: szkice z historii, języka, obyczajów: wybór prac z okazji 45-lecia pracy naukowej”, warszawa 1999. grek-pabisowa i., zmiany w tradycyjnej kulturze i obyczajowości staroobrzędowców w polsce, „staroobrzędowcy: szkice z historii, języka, obyczajów: wybór prac z okazji 45-lecia pracy naukowej”, warszawa 1999. iwaniec e., osadnictwo staroobrzędowców w powiecie augustowskim, bmw, 1967. iwaniec e., z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich, warszawa 1977. kubinowski d., etnopedagogia taneczna w okresie transformacji: proces rekonstrukcji rodzimych tradycji tanecznych a współczesne przemiany instytucjonalnej działalności kulturalnej w polsce, lublin 2002. ziółkowska m., antroponimia polskich starowierców (na podstawie inskrypcji nagrobnych), „staroobrzędowcy za granicą”, pod red. m. głuszkowskiego i s. grzybowskiego, toruń 2010. literatura w języku rosyjskim: jaroszewicz-pieresławcew z., ритуальная культура старообрядцев сувальскосейненского регйона в начале девяностых годов xx века, „skupiska staroobrzędowców w europie, azji i ameryce. ich miejsce i tradycje we współczesnym świecie”, red. i. grek-pabisowa, i. maryniakowa, r. morrison, warszawa 1994. źródła internetowe: http://www.philipponia.republika.pl/ – strona internetowa o polskich staroobrzędowcach << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 michał moszyński międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej streszczenie wolny przepływ siły roboczej jest jednym z kamieni węgielnych jednolitego rynku unii europejskiej. ponadto stanowi on namacalny dowód dla ogółu społeczeństwa, że integracja europejska faktycznie działa. głównym celem opracowania jest zbadanie relacji pomiędzy procesem ekonomicznej integracji w europie a międzynarodowymi przepływami pracy, przede wszystkim wewnątrzunijnymi. studium rozważa ten problem zarówno z perspektywy teoretycznej, jak i empirycznej. pierwsza część pracy zbiera ważne akademickie koncepcje, stosowane do analizy tego zjawiska na różnych stadiach integracji gospodarczej. następnie krótko zaprezentowano europejskie regulacje dotyczące przepływów czynników produkcji i przeanalizowano mobilność zasobów pracy w europie. w dalszej kolejności pojawia się pytanie, dlaczego pomimo stopniowego znoszenia formalnych barier europejscy obywatele praktycznie nie korzystają z prawa do życia i pracy w innym kraju członkowskim. ostatnia część artykułu krótko omawia polską emigrację zarobkową po akcesji. international movements of labour and the process of european integration summary the free movement of labour is one of the cornerstones of the single market in the eu. it is also one of the tangible symbols for the general public that the european integration actually works. the main aim of the article is to explore the relationships between the process of economic integration in europe and the international flows of labour, mainly within the eu. the study considers this problem from both theoretical and empirical perspective. the first part of the study gathers relevant academic approaches applied to an analysis of this phenomenon at different stages of economic integration. subsequently, the european regulations on free movements of factors is shortly presented and the mobility of labour in europe is examined. furthermore, the question arises why despite the fact that legal barriers 114 michał moszyński have been gradually removed the eu-citizens practically do not use their right to move and work in another member state. the last part of the article gives a brief review of polish work emigration after the accession to the eu. the paper ends with a short summary. wprowadzenie zarówno w teorii, jak i w praktyce integracji europejskiej kwestia mobilności czynników produkcji odgrywa istotną rolę. o ile teoria ekonomii jasno wskazuje na korzyści z przenoszenia czynników produkcji między regionami i krajami, to w europie, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, zagadnienie to budzi wiele obaw i kontrowersji, które nasiliły się po akcesji polski i innych krajów europy środkowo-wschodniej do unii. przepływy kapitału i pracy należą wprawdzie do podstawowych swobód wspólnego rynku i zostały uregulowane już w traktacie rzymskim, jednak usunięcie większości barier zajęło krajom członkowskim dziesięciolecia, a rynki pracy niektórych krajów, choćby niemiec, pozostają zamknięte dla pracowników z nowo przyjętych państw członkowskich aż do 2011 roku. opracowanie podejmuje próbę zbadania zależności między procesami integracji europejskiej a międzynarodowymi przepływami zasobów pracy, które zachodzą pomiędzy krajami unii europejskiej. rozważa, czy sukcesywne eliminowanie przeszkód utrudniających podejmowanie zatrudnienia poza macierzystymi krajami zwiększyło mobilność mieszkańców europy. w pierwszej części artykułu zebrano najważniejsze aspekty teoretyczne przepływu czynnika produkcji pracy, ważne szczególnie dla dwóch etapów integracji europejskiej – wspólnego rynku oraz unii walutowej. następnie zostały krótko omówione regulacje unijne dotyczące przepływu pracowników pomiędzy krajami członkowskimi. w dalszej kolejności zanalizowano dane liczbowe ilustrujące przepływ pracowników w ramach integrującego się obszaru europejskiego, również te dotyczące polskich migracji zarobkowych po akcesji. opracowanie zamykają wnioski. przepływy czynników produkcji w świetle teorii ekonomii neoklasyczna teoria ekonomii za przyczynę przenoszenia czynników produkcji pomiędzy krajami przyjmuje różnicę w ich krańcowych produktach, a co za tym idzie – w wynagrodzeniach. podejście to zilustrowane zostanie na prostym modelu dwóch krajów produkujących tylko jedno dobro i mających dane zasoby kapitału. rozpiętość poziomów wynagrodzeń sprawia, że praca przepływa z kraju o niższej do kraju o wyższej produktywności pracy. przyjmując założenie identycznej technologii w obu krajach, różnice w wydajności można wyjaśnić różnicami we względnym wyposażeniu w czynniki produkcji. wskutek działania prawa malejących przychodów kraj względnie zasobny w pracę będzie się odznaczać jej niższym krańcowym produktem niż kraj względnie w pracę ubogi. 115międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej przyjęte uproszczenia nie pozwalają wprawdzie analizować skutków dla strumieni handlowych, jednak znakomicie ukazują, jak przepływ zwiększa ekonomiczną wydajność nakładów i ich całkowitą produkcję. na wykresie 1 produkcję krańcową (zarazem wynagrodzenie pracy) mierzy oś rzędnych. z uwagi na różnicę w poziomie wynagrodzeń praca przepływa z kraju h do kraju p. pole (e + g) mierzy przyrost całkowitej produkcji w kraju przyjmującym pracę, a pole (f + b) – spadek produkcji w kraju opuszczanym. suma pól c i e obrazuje korzyść ekonomiczną z relokacji czynnika. model pozwala przeprowadzić prosty rachunek korzyści i strat związanych z przepływem przy wykorzystaniu koncepcji nadwyżki konsumenta i procenta (zob. tab. 1). pomimo globalnych korzyści netto pewne grupy – pracownicy w kraju docelowym i właściciele innych niż praca czynników produkcji w kraju opuszczanym – tracą wskutek przepływu pracy. pozwala to zrozumieć opory pracowników, zwłaszcza niewykwalifikowanych, w krajach rozwiniętych, którzy lękają się o swoje zatrudnienie i płace. oznaczenia: w – płaca realna, l – zasób pracy, mpl – krańcowy produkt pracy, s – podaż pracy wykres 1. międzynarodowy przepływ zasobów pracy w modelu neoklasycznym źródło: opracowanie własne. bodźce do przepływu działają tak długo, jak długo utrzymują się rozpiętości w poziomach wynagrodzeń. oczywiście w praktyce nie należy oczekiwać, że płace wyrównają się całkowicie, gdyż z decyzjami o migracji wiąże się wiele innych dodatkowych kosztów, których prosty model nie uwzględnia. wymienić tu należy między innymi: odległość i wydatki na transport, niedoskonałą informację, utratę dotych116 michał moszyński czasowych dochodów, wydatki na szukanie nowych miejsc pracy, bariery kulturalne i językowe, koszty psychologiczne rozłąki z rodziną i inne. w rzeczywistości trudno oczekiwać, by transfer czynników produkcji i wymiana handlowa doprowadziły do pełnego wyrównania stawek płac. na wykresie 1 przedstawiono jedynie pewne zbliżenie poziomów wynagrodzeń, odległość między nimi symbolizuje koszt przepływu. właśnie nieuwzględnienie faktu, że decyzje migracyjne podejmowane są w złożonym środowisku i nie wynikają jedynie z rozpiętości wynagrodzeń, stało się głównym punktem krytyki podejścia neoklasycznego i doprowadziło do rozwinięcia mikroekonomicznych modeli behawioralnych mobilności zasobów pracy. rozliczne bodźce determinujące migracje określa się w literaturze mianem czynników wypychających i przyciągających (push i pull factors). decyzja o migracji podejmowana jest przez jednostkę na podstawie subiektywnej analizy wielu zmiennych związanych z miejscem pochodzenia i obszarem przeznaczenia. do cech wypychających można zaliczyć np. wysokie bezrobocie, prześladowania polityczne, trudną sytuację mieszkaniową, a do przyciągających – lepsze perspektywy rozwoju zawodowego i warunki pracy. tabela 1. rachunek korzyści i strat związanych z przepływem zasobów pracy wyszczególnienie kraj opuszczany kraj docelowy pracownicy emigrujący +b +c pracownicy w kraju +a –d wynagrodzenia innych niż praca czynników produkcji (renty) –a –b +d +e efekt netto +c +e źródło: opracowanie własne. na gruncie teoretycznym ciekawe jest pytanie o wzajemne relacje pomiędzy przepływami pracy i kapitału. mogą one bowiem mieć charakter substytucyjny i komplementarny. pogląd, że mobilność zasobów pracy jest substytucyjna względem mobilności kapitału, okazuje się sporym uproszczeniem z uwagi na odmienny charakter obu zjawisk. przepływ pracy jest procesem o znacznie bardziej złożonym charakterze, który wykracza poza analizę rynku pracy i dystrybucji dochodu. o ile kapitał może być alokowany na całym niemal świecie bez konieczności fizycznego przemieszczania się jego właściciela, to praca i jej właściciel są nierozdzielni. statystyki przepływów kapitału pomiędzy krajami często są w znacznym stopniu zdeterminowane kilkoma decyzjami inwestycyjnymi, podejmowanymi przez pojedyncze podmioty, natomiast migracje zarobkowe to wynik decyzji wielu gospodarstw domowych. można jednak wykazać, że przepływ kapitału, np. w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zmienia relacje kapitału i pracy pomiędzy krajami, a tym samym i wynagrodzenia, 117międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej co ma znaczenie dla kierunku migracji zarobkowych. potencjał migracyjny w mniej rozwiniętym kraju absorbującym inwestycje zagraniczne powinien zatem stopniowo maleć, zgodnie z hipotezą konwergencji. kraje bogatsze powinny – wedle teorii – na ogół eksportować kapitał i przyciągać pracę, co winno sukcesywnie rozładowywać różnice w wyposażeniu krajów w czynniki produkcji. często przyjmuje się, że zagraniczne i krajowe zasoby pracy są względem siebie substytucyjne. w takim przypadku napływ imigrantów mógłby częściowo wyprzeć krajowych pracowników z zajmowanych przez nich stanowisk. do zupełnie odmiennych wniosków prowadzi przyjęcie założenia o komplementarności tych dwóch grup. oznacza to wzajemne uzupełnianie się tych zbiorowości na rynku pracy, a napływ pracowników zagranicznych może kreować dodatkowy popyt na pracobiorców krajowych. dzieje się tak zwłaszcza w sytuacji, gdy imigranci wykazują wysokie kwalifikacje i umiejętności, których brak na lokalnym rynku. tłumaczy to selektywną politykę migracyjną np. niemiec i filtrowanie imigrantów w celu znalezienia uzupełniających zasobów pracy (naukowców, informatyków, menedżerów itd.). analiza prowadzona na bazie prostego modelu przepływów jest podobna – i to zarówno pod względem przyczyn, jak i skutków – do teorii wymiany międzynarodowej heckschera-ohlina. tłumaczy ona powstawanie strumieni handlu różnicami w relatywnym wyposażeniu krajów w czynniki produkcji. kraje relatywnie bardziej obfite w pracę będą – zgodnie z teorią – koncentrować się na produkcji dóbr pracochłonnych, kraje zaś relatywnie zasobne w kapitał podejmą produkcję dóbr kapitałochłonnych. praca i kapitał są niejako „eksportowane” i „importowane” w dobrach wymienialnych. otwarcie na wymianę i specjalizacja wpłynie na wynagrodzenia zaangażowanych w produkcję czynników produkcji, których poziomy w krajach podejmujących nieskrępowaną wymianę handlową będą dążyć do stopniowego wyrównywania się. pamiętając, że wraz z wyrównaniem wynagrodzeń w skali międzynarodowej zniknie podstawowy bodziec do przepływu czynników produkcji, można zauważyć, iż w świetle obu prezentowanych koncepcji handel należy uznać za substytut przepływów czynników produkcji. gdyby gospodarka funkcjonowała zgodnie z wymagającymi założeniami teorii heckschera-ohlina – między innymi brak byłoby barier w handlu, koszty transportu byłyby zerowe i istniałaby konkurencja doskonała – wolna wymiana stanowiłaby siłę wystarczającą do eliminacji różnic w wynagrodzeniach czynników. analogicznie, gdyby praca i kapitał były w pełni mobilne, ich ruch zniwelowałby motywy do prowadzenia wymiany międzynarodowej. obie omawiane koncepcje są wykorzystywane w ekonomice integracji gospodarczej, jednak w różnym stopniu, w zależności od etapu integracji. i tak – strefa wolnego handlu i unia celna lepiej przystają do założeń modelu heckschera-ohlina, gdyż na tym etapie integracji nie występuje jeszcze swoboda przepływu czynników. z kolei wprowadzenie wspólnego rynku uchyla restrykcje związane z przepływem kapitału oraz pracy i pozwala w większym stopniu wykorzystać omówiony model przepływu. 118 michał moszyński w modelach neoklasycznych przedmiotem uwagi były na ogół dobra finalne, z różnych gałęzi przemysłu, wytwarzane w jednym miejscu. współcześnie produkty przemysłowe tworzone są z dóbr pośrednich powstałych w wielu lokalizacjach. kolejnym symptomem obecnych czasów jest dynamiczny rozwój wymiany wewnątrzgałęziowej, zwłaszcza między krajami unii europejskiej. nie oznacza to jednak, że teorie neoklasyczne straciły na aktualności, gdyż delokalizację przemysłu do krajów o niższych kosztach i offshoring można jednak traktować jako współczesne formy wymiany międzynarodowej. z omawianą problematyką wiąże się ciekawe zagadnienie wpływu nowoczesnych technologii na przepływy czynników pracy. dzięki wykorzystaniu łącz komunikacyjnych praca może być wykonywana zdalnie, bez fizycznego przemieszczania się pracowników. outsourcing międzynarodowy w formie telepracy staje się coraz powszechniejszym zjawiskiem, osłabiającym zapewne strumienie migracji zarobkowych. tego starsze teorie nie mogły oczywiście przewidzieć. kwestia przepływu pracy i kapitału nabiera szczególnego znaczenia teoretycznego na kolejnym etapie integracji ekonomicznej, którym jest unia walutowa. główna przywoływana tu koncepcja to teoria optymalnych obszarów walutowych sformułowana przez r. mundella, r. mckinnona i p. kenena. wobec braku możliwości prowadzenia autonomicznej polityki pieniężnej i kursowej, które mogą pomóc w łagodzeniu asymetrycznych szoków dotykających obszar walutowy, kraje, chcące przyjąć wspólną walutę, powinny spełniać jak najwięcej tzw. kryteriów optymalizacji obszarów walutowych. centralną rolę – obok otwartości gospodarek, podobnej skłonności do inflacji, dywersyfikacji produkcyjnej – przypisuje się dwóm cechom rynku pracy: elastyczności płac i właśnie mobilności przestrzennej pracowników. przykładowo – w sytuacji wystąpienia negatywnego asymetrycznego wstrząsu popytowego, takiego, który dotyka tylko część obszaru unii walutowej, jego rozładowanie mogłoby nastąpić poprzez przepływ pracy z kraju dotkniętego spadkiem zagregowanego popytu do innego kraju ugrupowania. idealnym rozwiązaniem byłby wspólny dla ugrupowania budżet, którego środki mogłyby wpierać regiony dotknięte przejściowym spadkiem popytu. przepływy pracy w dokumentach unii europejskiej wolny przepływ osób należy – obok swobody przepływu dóbr, usług i kapitału – do podstawowych czterech wolności rynku wewnętrznego unii europejskiej. wola utworzenia wspólnej przestrzeni o charakterze gospodarczym zawarta była już w traktatach rzymskich ustanawiających europejską wspólnotę gospodarczą. artykuł 48 traktatu zapewniał „swobodny przepływ pracowników wewnątrz wspólnoty najpóźniej z dniem upływu okresu przejściowego. swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami państw członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych wa119międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej runków pracy”1. z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku, bezpieczeństwa i zdrowia publicznego, swoboda ta obejmuje prawo: a) ubiegania się o rzeczywiście oferowane miejsca pracy, b) swobodnego przemieszczania się w tym celu po terytorium państw członkowskich, c) przebywania w jednym z państw członkowskich w celu podjęcia tam pracy, zgodnie z przepisami ustawowymi, wykonawczymi i administracyjnymi dotyczącymi zatrudniania pracowników tego państwa, d) pozostawania na terytorium państwa członkowskiego po ustaniu zatrudnienia, na warunkach ustalonych przez komisję w rozporządzeniach wykonawczych2. prawo swobodnego poruszania się pracowników oraz przebywania w obrębie granic krajów członkowskich wprowadzone zostało na mocy regulacji z 1968 roku3. pomimo utworzenia w tym samym roku unii celnej i podejmowania wysiłków gwarantujących pełną swobodę przepływu kapitału i pracy pomiędzy krajami członkowskimi, nadal istniało wiele przeszkód, które hamowały przepływy czynników produkcji. nie były one przy tym traktowane jednakowo – w przypadku kapitału bardziej obawiano się odpływu, natomiast w odniesieniu do pracy lękano się jej nadmiernego napływu. wyrażano obawy, że mniej rozwinięte kraje europy mogą dyskretnie wspierać emigracje zarobkowe, a tym samym eksportować bezrobocie do krajów lepiej rozwiniętych. kraje były ponadto zainteresowane utrzymaniem kontroli przepływu kapitałów głównie ze względu na chęć zapobieżenia nagłym, destabilizującym odpływom, które mogłyby wywołać deprecjację waluty, w dalszej kolejności inflację i wzrost stóp procentowych, a w efekcie – osłabić wzrost gospodarczy. jednolity akt europejski z 1986 roku zasygnalizował przyspieszenie budowy jednolitego rynku wewnętrznego, który miał zintegrować poszczególne rynki krajów członkowskich. zdynamizowanie i pogłębienie procesu integracji miało pomóc wspólnocie w osiągnięciu lepszej pozycji konkurencyjnej na światowym rynku. pomimo ukończenia większości procesów legislacyjnych w 1992 roku wciąż nie można było uznać, że jednolity rynek europejski zaczął działać bez przeszkód. rok później komisja europejska w białej księdze wyraziła konieczność usprawnienia działania rynku pracy, choćby przez wspieranie elastyczności zatrudnienia, zarówno wewnętrznej (na poziomie firm), jak i zewnętrznej (na płaszczyźnie rynku pracy)4. 1 traktaty rzymskie (traktaty ustanawiające ewg i euratom), rzym 25 marca 1957 r. tłumaczenie urzędu komitetu integracji europejskiej, www.ukie.gov.pl (1.02.2008). 2 ibidem. 3 regulation (eec) no 1612/68 of the council of 15 october 1968 on freedom of movement for workers within the community. 4 commission of the european communities, white paper on growth, employment and competitiveness, luxembourg 1993, s. 17. 120 michał moszyński uznano, że poprawa działania rynku pracy zależy przede wszystkim od mobilności przestrzennej pracowników. niezmiernie ważną regulacją dla przepływu osób była podpisana w 1985 roku w schengen umowa, mająca na celu zniesienie wewnętrznych kontroli granicznych, przy jednoczesnym zaostrzeniu nadzoru na granicach zewnętrznych. układ z schengen zaczął obowiązywać w stosunkach między belgią, francją, niemcami, luksemburgiem, holandią, portugalią i hiszpanią, od 1995 roku stopniowo obejmując resztę krajów unii. pakt stabilności i wzrostu z 1997 roku stworzył kolejne źródło nacisku na liberalizację i restrukturyzację rynku czynników produkcji. dotyczył on wprawdzie przede wszystkim dyscypliny finansów publicznych krajów przed i po wejściu do strefy euro, jednak za jego uchwaleniem kryła się potrzeba wzmocnienia mobilności zasobów pracy w obrębie krajów i pomiędzy nimi. wobec utraty instrumentów polityki pieniężnej, niewielkich możliwości transferów z budżetu centralnego unii i słabej mobilności europejskich pracowników polityka fiskalna powinna stabilizować gospodarkę głównie poprzez działanie automatycznych stabilizatorów. strategia lizbońska stawia przed unią europejską ambitny cel utworzenia najbardziej konkurencyjnej, opartej na wiedzy gospodarki na świecie. za kluczowe zadania dla polityki gospodarczej uznano przywrócenie pełnego zatrudnienia, podniesienie stopy zatrudnienia i osiągnięcie trzyprocentowej stopy wzrostu. trudno wyobrazić sobie sukces tej strategii bez sprawnego działania wspólnego rynku, a przede wszystkim – rynku pracy. między innymi dlatego kwestia mobilności pracowników należy do głównych narzędzi mających pomóc osiągnąć zrewidowane w 2005 roku cele strategii lizbońskiej. przejawem docenienia tej kwestii przez europejskie instytucje jest ogłoszenie roku 2006 europejskim rokiem mobilności pracowników. akcesja krajów europy środkowo-wschodniej skierowała szczególne zainteresowanie opinii publicznej i decydentów na problematykę przepływu zasobów pracy. w środowisku akademickim próbowano oszacować potencjał migracyjny nowych krajów członkowskich, wykorzystując doświadczenia po przystąpieniu hiszpanii i portugalii w 1986 roku. swoje rynki pracy od 2004 roku otworzyły w. brytania, irlandia i szwecja, dwa lata później – hiszpania, portugalia, grecja, finlandia, włochy, w 2007 roku – holandia. w pozostałych krajach obowiązują okresy przejściowe, które zostały zniesione 1 maja 2009 roku, a w wyjątkowych przypadkach – w razie wystąpienia poważnych zakłóceń na rynku pracy danego państwa lub groźby ich wystąpienia – ograniczenia mogą zostać utrzymane jeszcze do 30 kwietnia 2011 roku (niemcy i austria). możliwość stosowania rozwiązań przejściowych została zawarta w traktacie o przystąpieniu do ue. przewiduje on, że w okresie przejściowym będzie lub może być zawieszone wspomniane rozporządzenie rady (ewg) nr 1612/68 o swobodnym przepływie pracowników wewnątrz wspólnoty europejskiej. okresowe ograniczenia dotyczą zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. natomiast nie ma ograniczeń dla osób chcących prowadzić działalność gospodarczą. obywatele 121międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej wszystkich państw ue, podejmujący legalną pracę w innym państwie członkowskim, mają takie same prawa i obowiązki jak pracownicy lokalni. jakakolwiek dyskryminacja ze względu na obywatelstwo jest zakazana5. mobilność czynników pracy w europie w powojennej historii europy można wskazać kilka fal migracji. pierwsza trwała od 1945 do wczesnych lat 60. i związana była z ruchami przesiedleńczymi po skończeniu wojny oraz końcem ery kolonialnej. na tę fazę nałożyła się kolejna, obejmująca okres 1955–1973. szybki wzrost gospodarczy w rfn i francji oraz brak rąk do pracy zaowocowały przyjęciem przez te kraje strumienia imigracji z południa europy i północnej afryki. trzeci okres, lata 1973–1988, odznaczał się zahamowaniem przepływów pracy, co wynikało z szoków naftowych, stagnacji gospodarczej i problemów na rynkach pracy krajów absorbujących dotąd napływy pracowników. kolejna, czwarta faza jest związana ze zmianami ustrojowymi w krajach postsocjalistycznych i ich stopniową integracją z zachodem europy jak również z napływem uchodźców spoza kontynentu6. mieszkańcy europy odznaczają się zasadniczo niskim stopniem mobilności przestrzennej. wedle komisji europejskiej około 1,5% obywateli rozszerzonej unii żyje i pracuje w innym kraju członkowskim. co ciekawe, udział ten niemal się nie zmienił w ciągu ostatnich 30 lat. każdego roku przeciętnie 7,2% obywateli unii zmienia swe miejsce zamieszkania, z czego dla 15% głównym powodem przeprowadzki są względy zawodowe. dla porównania – w usa miejsce pobytu zmienia ponad 16% obywateli rocznie7. statystyki na temat zamieszkiwania i pracy poza granicami rodzinnych krajów są dość rozbieżne i nieprecyzyjne, pozwalają jednak stwierdzić, że w krajach piętnastki udział populacji zagranicznej w ogólnej liczbie mieszkańców sięga przeciętnie kilku procent. uwagę zwraca fakt, że odsetek obywateli zagranicznych w sile roboczej jest na ogół niższy, co świadczy, że ta zbiorowość może stanowić grupę problemową na rynku pracy. co więcej, zasób ludności aktywnej zawodowo poszczególnych państw piętnastki, a pochodzącej z zagranicy, składa się przede wszystkim z obywateli spoza rozszerzonej unii (zob. tab. 2). oczywiście przepływy tylko między krajami dawnej unii są jeszcze słabsze. jest to oznaka, że integracja europejska nie wpłynęła w istotny sposób na wewnątrzunijne przepływy zasobów pracy. omawiane zjawisko ma związek z procesem starzenia się społeczeństw europy – z obserwacji wynika, że po 30.–35. roku życia skłonność do migracji gwał5 ministerstwo pracy i polityki społecznej, praca w krajach członkowskich unii europejskiej, www. mpips.gov.pl (1.01.2008). 6 m.n. jovanović, the economic of european integration, edward elgar, cheltenham 2005, s. 761. 7 strona komisji europejskiej poświęcona europejskiemu rokowi mobilności, http://ec.europa.eu/ employment_social/workersmobility_2006 (20.02.2008). 122 michał moszyński townie maleje. ponieważ europejski współczynnik dzietności na poziomie 1,5 nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń, imigracja spoza unii stała się głównym źródłem przyrostu naturalnego. tabela 2. zagraniczna populacja i zasoby siły roboczej w krajach eu-15 w 2006 roku kraj populacja zagraniczna jako zasób siły roboczej3 procent ogółu populacji1 procent siły roboczej (2005)2 krajowy zagraniczny w tym z innych krajów eu-27 belgia (2003) 8,2 9,1 4348,3 381,8 287,6 dania 5,0 4,0 2818,8 108,2 40,6 niemcy 8,8 9,3 38 092,2 3734,1 1516,5 irlandia 10,1 (2002) 5,5 1925,2 (2004) 135,3 : grecja 7,0 6,7 4562,4 326,7 62,5 hiszpania 9,1 8,1 18 855,3 2957,1 845 francja 5,6 5,3 26 189,2 1406,8 602,2 włochy 4,5 (2003) 6,0 23 213,3 1513,4 341,7 luksemburg 36,9 62,6 111,4 93,6 87,0 holandia 4,2 3,4 8293,6 290,4 146,1 austria 9,8 12,0 3700,5 436,1 160,2 portugalia (2003) 2,3 4,9 5407,5 193,9 34,7 finlandia 2,1 2,1 2573,3 40,9 19,6 szwecja 5,3 (2004) 4,8 4531,7 205,5 110,4 w. brytania 5,2 5,4 27 914,7 2077 901,3 źródło: 1eurostat, statistical portrait of the european union 2008, luxembourg 2008, s. 20; 2oecd, international migration outlook, paris 2007, s. 383; 3eurostat, labour force survey, dane z internetowej bazy. jedną z przyczyn słabej mobilności pracowników w ramach unii może być wspomniana powyżej substytucja wymiany międzynarodowej i przepływów czynników produkcji. dynamicznemu rozwojowi wewnątrzwspólnotowego handlu (a także inwestycji bezpośrednich) towarzyszyła stagnacja przepływów pracy. stopniowe wyrównywanie poziomów pkb per capita pomiędzy krajami i regionami tłumaczy gwałtowną migrację włochów zaraz po utworzeniu wspólnot i jej późniejszy stopniowy zanik. podobnie w innych krajach południa europy zaobserwowano spadek presji emigracyjnej wraz z poprawą ogólnej sytuacji gospodarczej i wzrostem popytu 123międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej na pracę. co więcej, kraje eksportujące dotąd ten zasób – grecja, hiszpania – stały się krajami docelowymi dla silnych strumieni legalnej i nielegalnej imigracji. bariery mobilności pracy w unii europejskiej można najogólniej podzielić na dwie grupy: te stworzone przez człowieka i naturalne. do pierwszej kategorii należy zaliczyć między innymi odmienność instytucji rynku pracy, problemy z transferem praw zabezpieczenia społecznego i wzajemnym uznawaniem kwalifikacji i dyplomów. w drugiej mieszczą się bariery społeczno-kulturowe, językowe i demograficzne8. w badaniu eurobarometru respondenci wskazują, że to właśnie czynniki naturalne powstrzymują ich od przeprowadzki do innego kraju unii w celach zarobkowych. i tak – 40% po prostu nie życzy sobie wyjazdu, względy rodzinne powstrzymują 37% badanych, a językowe – 36%9. bariery instytucjonalne i formalne ogrywają coraz mniejszą rolę, gdyż – jak wspomniano – były one stopniowo niwelowane. badania rynku pracy przeprowadzone w 1996 roku w krajach unii europejskiej wykazały, że właśnie mobilność geograficzna jest najmniej elastycznym wymiarem zatrudnienia. bardzo niewielu bezrobotnych respondentów – osób potencjalnie najbardziej zainteresowanych podjęciem pracy – (37% mężczyzn i 23% kobiet) wyrażało gotowość przeprowadzki w celach zarobkowych i to niekoniecznie za granicę. najniższy odsetek chętnych odnotowano w niemczech (około 14%), najwyższy we włoszech (40%) i hiszpanii (44%)10. studia przeprowadzone dekadę później dają podobny obraz. na pytanie, „czy myślałeś kiedykolwiek o życiu w innym kraju unii”, 36% dało odpowiedź twierdzącą, wobec 63% negatywnych. warto nadmienić, że liczba rozważających wyjazd wzrosła o 14% od 2002 roku. najsilniejszym bodźcem dla takiej decyzji jest podjęcie zatrudnienia – dotyczy to 27% respondentów11. większa gotowość występuje wśród respondentów nowych krajów członkowskich (37%) niż wśród starych (25%). mieszkańcy południa europy najrzadziej rozważają przeprowadzkę uwarunkowaną pracą zarobkową – przykładowo 83% greków i 80% hiszpanów nie bierze tego w ogóle pod uwagę. migracje nie są zatem w stanie pomóc w rozładowywaniu napięć na rynkach pracy podczas spowolnienia gospodarczego, w związku z czym w okresach recesji bezrobotni pozostają w swoich regionach i krajach, a stopa bezrobocia rośnie. pomimo postępującej synchronizacji cykli koniunkturalnych pomiędzy krajami unii różnice w funkcjonowaniu rynków pracy są na tyle istotne, że przepływy pracy w ramach ugrupowania pozwoliłyby rozwiązać – przynajmniej częściowo – problem braku pracy. wedle niektórych badań początkową reakcją na regionalne szoki w europie są zmiany w stopie aktywności 8 d. mayes, j. kilponen, factor mobility, [w:] the european union, economics and policies, a.m. el -agraa (red.), cambrige university press, cambridge 2007, s. 158. 9 special eurobarometer 254, internal market opinions and experiences of citizens in eu-25, october 2006, s. 69. 10 d. gallie, the employment in europe survey 1996, eurobarometer 44.3,1997, s. 101. 11 special eurobarometer 254, s. 61. 124 michał moszyński zawodowej, a dopiero po 3 latach pojawia się reakcja w postaci migracji do innych regionów12. brak mobilności ma daleko idące konsekwencje dla gospodarek krajów członkowskich, zwłaszcza w fazie zaawansowanej integracji walutowej. można to zilustrować przykładem różnej reakcji regionów (krajów) na szoki asymetryczne. we wczesnych latach 80. recesja dotknęła region michigan w usa i belgię, wywołując wysokie bezrobocie, wyższe w michigan niż w reszcie usa i wyższe w belgii niż w reszcie wspólnoty. region michigan zareagował silną emigracją zarobkową, belgia zaś – głównie zmianą realnego kursu walutowego13. w 1984 roku emigracja belgijskich robotników wyniosła zaledwie 40 tys. osób14. co więcej, belgia, nie mogąc skorzystać ze środków budżetu europejskiego, zadłużyła się za granicą. w ramach unii walutowej możliwości manewru są jeszcze bardziej ograniczone – decydentom brakuje instrumentów polityki pieniężnej i kursowej, a ekspansję fiskalną hamuje pakt stabilności i wzrostu. wiosną 2006 roku w ogólnoeuropejskich badaniach opinii publicznej na temat funkcjonowania wspólnego rynku 70% respondentów uznało, że możliwość pracy w innym kraju członkowskim pozytywnie oddziałuje na ich kraj, przy czym 20% oceniło ten wpływ za bardzo pozytywny. około jednej piątej badanych sądzi, że efekty swobody przepływu dla ich kraju są negatywnie. najlepszy stosunek do wolności przepływu pracowników mają duńczycy (90%), szwedzi (89%) i słowacy (89%), a najmniej entuzjazmu wykazują – co dziwi – mieszkańcy dwóch nowo przyjętych krajów – cypru (57%) i malty (62%)15. stosunkowo niskie oceny w austrii, niemczech i francji wynikają zapewne po części z niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, w w. brytanii zaś – z obaw przez dużą imigracją z europy środkowo-wschodniej. poparcie dla swobodnego przepływu pracowników spada z wiekiem respondentów i rośnie wraz z poziomem wykształcenia. grupy najczęściej wyrażające zadowolenie to menedżerowie i studenci. obserwacje te pokrywają się z wieloma badaniami, wskazującymi, że skłonność do przeprowadzki wykazują najczęściej ludzie młodzi, a osoby z lepszymi kwalifikacjami nie obawiają się konkurencji ze strony pracowników z zagranicy. na pytanie, „czy ułatwienia w ruchu pracowników w ramach unii mogą pomóc zwalczyć bezrobocie w unii”, najwięcej twierdzących odpowiedzi udzielili respondenci ze słowacji (88%) i polski (85%). na drugim biegunie znaleźli się autriacy (52%) i niemcy (42%). wyniki te sugerują, że nowoprzyjęte kraje, które po akcesji stały się eksporterem netto zasobów pracy, postępy w walce z bezrobociem przypisują właśnie swobodzie przepływu pracowników. państwa będące celem migracji zarobkowych, nawet te o zamkniętych 12 j. decressin, a. fatás, regional labour market dynamics in europe, „european economic review” 1995, vol. 39 (9), s. 1627–1655. 13 b. eichengreen, is europe an optimum currency area?, „nber working paper” 1991, no 3579. 14 p. de grauwe, unia walutowa, pwe, warszawa 2003, s. 100. 15 special eurobarometer 254, s. 5. 125międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej rynkach pracy (niemcy, austria) mogą uważać, że obniżenie stopy bezrobocia odbywa się ich kosztem. mobilność czynników warto rozpatrywać nie tylko jako fizyczne przemieszczenie się pracowników z jednej lokalizacji do drugiej, ale i w szerszym kontekście zmian kwalifikacyjnych, wiedzy i doświadczenia organizacyjnego. uwzględniając tę perspektywę, można zauważyć, że w krajach europy zachodniej po ii wojnie światowej dokonała się ogromna zmiana struktury zatrudnienia – o ile w latach 50. rolnictwo dawało pracę około 20% ogółu, to pół wieku później już tylko około 4%. w tym samym okresie zwiększyła się rola sektora usług względem przemysłu. jednak w krótszym okresie dostosowania struktury zatrudnienia do wymogów rynku pracy dokonują się znacznie wolniej. w wielu krajach europy obserwuje się bardzo niski stopień mobilności kwalifikacyjnej i przywiązanie do miejsc pracy (job-to-job mobility). ocenia się, że w europie zaledwie 8% pracowników zmienia pracę w ciągu roku, przy czym w krajach o bardziej elastycznych rynkach – danii, irlandii i w. brytanii – około 13%, podczas gdy w grecji i szwecji około 5%. pracownicy w unii pozostają zatrudnieni u jednego pracodawcy przeciętnie ponad 10 lat, a dla porównania w usa tylko 6,7 roku16. migracje zarobkowe polaków po akcesji polski do unii europejskiej rozszerzenie unii europejskiej znacznie nasiliło emigrację zarobkową z polski. skala zjawiska nie jest jeszcze w pełni poznana, jednak okazała się znacznie większa, niż przewidywały prognozy. pomiędzy szacunkami istniały duże rozbieżności, w zależności od przyjętych metod. h.w. sinn ocenił, że do samej rfn w ciągu pierwszych 3 lat napłynęłoby 1,2 mln osób z 8 krajów eśw. orłowski i zienkowski obliczyli, że w ciągu 10–12 lat do unii wyemigruje od 380 tys. do 1,5 mln osób. rząd brytyjski ocenił potencjalną imigrację do swego kraju na kilkanaście tysięcy rocznie, co z perspektywy niemal 3 lat po akcesji okazuje się wielkim niedoszacowaniem. w badaniu cbos przeprowadzonym w październiku 2006 roku niemal co trzeci ankietowany zgłaszał, że ma w swojej najbliższej rodzinie co najmniej jedną osobę, która ostatnio wyjechała w celach zarobkowych za granicę. zatrudnienie w którymś z krajów unii potwierdza 3% badanych, a dla 2% poszukiwanie pracy okazało się bezowocne. liczby te świadczą o masowym charakterze zjawiska, jednak szacunki poszczególnych ośrodków bardzo się różnią17. wedle gus liczba ludności polski spadła w 2006 roku o 35 tys. osób, co oznacza, że ósmy rok z rzędu odnotowano rzeczywisty ubytek ludności. przyczyną tego 16 european commission, 2006 – european year of workers’ mobility, the importance of the mobility of workers to the implementation of the lisbon strategy, memo/05/229, brussels, 30 june 2005, www.europa.eu (20.01.2008). 17 cbos, praca polaków w krajach unii europejskiej, komunikat z badań, warszawa 2006. 126 michał moszyński faktu była emigracja polaków. z szacunku wynika, iż w 2006 roku na stałe wyjechało około 51 tys. osób, a w poprzednich latach wyjeżdżało 20–27 tys. osób rocznie. należy zauważyć, że w wyniku niskiego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji zagranicznych liczba ludności polski zmniejszyła się o ponad 155 tys.18 notowane przez gus wymeldowania na pobyt stały nie oddają jednak w pełni zjawiska migracji zarobkowych. podczas gdy migracje stałe stanowią najtrwalszą emigrację o trudno odwracalnych skutkach, wyjazdy zarobkowe mają inny charakter i nieporównywalnie większą skalę. według danych ministerstwa pracy z maja 2006 roku w krajach ue w latach 2005–2006 pracowało 1 mln polaków19. uwzględniając osoby pracujące nielegalnie, rzeczywisty rozmiar zjawiska jest z pewnością o wiele większy. napływ polskich pracowników obrazują też statystyki irlandzkie i brytyjskie – krajów będących głównym celem emigracji. od 1 maja 2004 do końca lutego 2008 roku polacy otrzymali 280 tys. numerów pps – irlandzkiego ubezpieczenia społecznego, co stanowiło niemal 61% ogółu numerów przyznanych pracownikom z nowych krajów członkowskich20. w okresie maj 2004–grudzień 2007 wpłynęło ponad 508 tys. podań od polaków o rejestrację w brytyjskim systemie worker registration scheme, co stanowiło 2/3 wszystkich aplikacji z nowoprzyjętych krajów członkowskich21. badania prowadzone w ramach diagnozy społecznej potwierdzają, że bezrobocie jest głównym, poza wynagrodzeniem, czynnikiem skłaniającym do podejmowania pracy za granicą22. chęć wyjazdu deklaruje znacznie wyższy odsetek osób bezrobotnych niż mających pracę. wyjątek stanowi najmłodsza grupa wiekowa, licząca 18–22 lata. młodsi pracownicy, wchodzący dopiero na rynek pracy, otrzymują niższe wynagrodzenia, dlatego ich koszty alternatywne – rozumiane jako utracone zarobki w kraju – są stosunkowo niewysokie. polskie badania wskazują, że wśród rodaków chęć podjęcia pracy za granicą znacznie maleje. w lutym 2004 roku aż 32% badanych osób wyrażało chęć podjęcia tam pracy, a 18% deklarowało, że będzie się starać o zatrudnienie w krajach europy zachodniej. po dwóch i pół roku członkostwa w unii 17% badanych podjęłoby pracę za granicą (wspomniane badanie cbos), w 2007 roku zaś już tylko 10% (wedle diagnozy społecznej). może to oznaczać, że fala zainteresowania migracjami zarobkowymi nieco słabnie, a osoby, które chciały wyjechać, już to zrobiły. 18 gus, podstawowe informacje o rozwoju demograficznym polski do 2006 roku, warszawa 2007. 19 ministerstwo pracy i polityki społecznej, informacja rządu na temat sytuacji i prognozowanych tendencji na rynku pracy w 2006 roku, warszawa 2006, s. 12. 20 department of social and family affairs, www.welfare.ie (29.02.2008). 21 home office, accession monitoring report may 2004–december 2007, s. 9, www.bia.homeoffice.gov.uk (29.03.2008). 22 j. czapiński, t. panek, diagnoza społeczna 2007, warunki i jakość życia polaków, warszawa 2007, www.diagnoza.com (20.01.2008). 127międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej wydaje się, że prezentowany w pierwszej części opracowania neoklasyczny model przepływu czynnika produkcji w dość przekonujący sposób – pomimo znacznych uproszczeń – tłumaczy przyczyny i konsekwencje polskich migracji zarobkowych. otwarcie początkowo niedostępnych zachodnich rynków pracy i migracja zarobkowa obywateli nowych państw unii stanowią ciekawy przykład sytuacji, którą zakłada się w modelach. jest bezspornym faktem, że znaczne rozpiętości płacowe pomiędzy krajami stanowią silny, a może i najsilniejszy bodziec do przepływu pracy. w kraju wysyłającym pracowników, a więc i w polsce, konsekwencje migracji dla rynku pracy, które przewiduje teoria ekonomii, są wyraźnie widoczne. spadek podaży pracy i obniżka stopy bezrobocia zwiększają nacisk na wzrost płac, zwłaszcza w branżach szczególnie dotkniętych migracją, takich jak budownictwo. ze względu na nieelastyczność płac „w dół” trudno oczekiwać, by wynagrodzenia w krajach docelowych – w. brytanii, irlandii – spadły wskutek imigracji, ale badania potwierdzają, że presja płacowa jest tam słabsza. dokładne oddziaływanie migracji na przyrost produkcji w obu analizowanych krajach trudno jeszcze oszacować, ale zwiększenie tempa wzrostu gospodarki brytyjskiej (a i irlandzkiej) w pewnym stopniu spowodowane było napływem nowych, wydajnych pracowników. podsumowanie swoboda przepływu czynników produkcji, w tym pracy, stanowi jeden z filarów integracji europejskiej. teoria ekonomii jasno uzasadnia sens likwidacji wszelkich barier dla ruchu zasobów pracy – relokacja pozwala efektywniej wykorzystywać istniejący potencjał produkcyjny, przez co przyczynia się do poprawy ogólnego dobrobytu, pomimo ewentualnych strat pewnych grup. w historii integracji gospodarczej europy mobilność pracy zajmowała zawsze poczesną rolę, choć wdrażanie regulacji znoszących ograniczenia było procesem długotrwałym, który do dziś nie został w pełni ukończony. niewiele dowodów wskazuje, że przepływy pracy wynikają z samego faktu istnienia unii europejskiej. lapidarnie można stwierdzić, że przepływy pracy są ważne dla integracji europejskiej, ale integracja nie jest tak istotna dla przepływów. wraz z postępującą integracją krajów europy zachodniej bodźce do podejmowania zatrudnienia w innych krajach członkowskich sukcesywnie słabły. usunięcie formalnych przeszkód uwypukliło rolę czynników społeczno-kulturowych, takich jak bariery językowe, w podejmowaniu decyzji o życiu i pracy w innym kraju członkowskich. im bardziej podobne struktury gospodarek, bardziej zbliżony poziom rozwoju i niższe bariery handlu, tym silniejszy występuje efekt substytucji między wymianą a przepływami pracy. brak mobilności czynników w skali międzynarodowej mniej dziwi, kiedy się spojrzy na różnice w regionalnym bezrobociu w obrębie poszczególnych krajów. skoro stopy bezrobocia na terenie jednego kraju się nie wyrównują, to nie powinno się oczekiwać ich wyrównania pomiędzy krajami czy 128 michał moszyński regionami całego ugrupowania integracyjnego. podobnie nie należy sądzić, że wyrównają się ceny pracy – płace realne. ujednolicenie poziomu cen uznaje się za jeden z najlepszych mierników integracji danego rynku. w ramach unii najpełniejszy stopień integracji osiągnął rynek finansowy, a szczególnie wąsko rozumiany rynek pieniężny z segmentem międzybankowym23. tutaj ceny – w tym przypadku stopy procentowe – są na całym obszarze strefy euro niemal identyczne. utrzymujące się wciąż różnice instytucjonalne i odmienności w funkcjonowaniu poszczególnych rynków pracy krajów członkowskich nadal nie pozwalają na używanie terminu „europejski rynek pracy”. niska mobilność przestrzenna, a i kwalifikacyjna, mieszkańców unii europejskiej jest pewną oznaką ułomności w funkcjonowaniu rynku czynnika produkcji, co w uzupełnieniu o sztywność płac i wysokie obciążenia pozapłacowe pracy stanowi poważny problem dla konkurencyjności gospodarki europejskiej i funkcjonowania jej w bardziej zaawansowanym stadium integracji – unii walutowej. z drugiej jednak strony, patrząc na tę kwestię bardziej optymistycznie, można uznać, że w europejskich rynkach pracy tkwi wciąż potencjał, którego wykorzystanie pozwoli przynieść dodatkowe korzyści ekonomiczne z integracji. obserwowana po akcesji silna fala migracji zarobkowych mieszkańców z nowych krajów członkowskich na zachód europy świadczy o ich większej mobilności w porównaniu z pracobiorcami krajów rozwiniętych. odpowiada za to specyficzna kombinacja czynników przyciągających i wypychających. tak duża skala emigracji silnie oddziałuje na polską gospodarkę i potwierdza przypuszczenia, że wpływ przenoszenia czynników produkcji między krajami oddziałuje silniej niż wymiana handlowa, co widać choćby na przykładzie presji inflacyjnej wywołanej wzrostem wynagrodzeń w branżach szczególnie dotkniętych odpływem rąk do pracy. literatura commission of the european communities, white paper on growth, employment and competitiveness, luxembourg 1993. czapiński j., panek t., diagnoza społeczna 2007, warunki i jakość życia polaków, warszawa 2007, www.diagnoza.com (20.01.2008). decressin j., fatás a., regional labour market dynamics in europe, „european economic review” 1995, vol. 39 (9). de grauwe p., unia walutowa, pwe, warszawa 2003. eichengreen b., is europe an optimum currency area?, „nber working paper” 1991, no 3579. gallie d., the employment in europe survey 1996, eurobarometer 44.3,1997. jovanović m.n., the economic of european integration, edward elgar, cheltenham 2005. 23 k. lutkowski, siedem lat euro – próba bilansu i wnioski dla polski, instytut koniunktur i cen handlu zagranicznego, „wspólnoty europejskie” 2000, nr 7/8, s. 4. 129międzynarodowe przepływy pracy a procesy integracji europejskiej lutkowski k., siedem lat euro – próba bilansu i wnioski dla polski, instytut koniunktur i cen handlu zagranicznego, „wspólnoty europejskie” 2000, nr 7/8. mayes d., kilponen j., factor mobility, [w:] the european union, economics and policies, a.m. el-agraa (red.), cambrige university press, cambridge 2007. ministerstwo pracy i polityki społecznej, informacja rządu na temat sytuacji i prognozowanych tendencji na rynku pracy w 2006 roku, warszawa 2006. pozostałe źródła cbos, praca polaków w krajach unii europejskiej, komunikat z badań, warszawa 2006. department of social and family affairs, www.welfare.ie (29.02.2008). gus, podstawowe informacje o rozwoju demograficznym polski do 2006 roku, warszawa 2007. european commission, 2006 – european year of workers’ mobility, the importance of the mobility of workers to the implementation of the lisbon strategy, memo/05/229, brussels, 30 june 2005, www.europa.eu (20.01.2008). home office, accession monitoring report may 2004-december 2007, www.bia.homeoffice.gov.uk (29.03.2008). komisja europejska, strona poświęcona europejskiemu rokowi mobilności, http://ec.europa.eu/employment_social/workersmobility_2006 (20.02.2008). ministerstwo pracy i polityki społecznej, praca w krajach członkowskich unii europejskiej, www.mpips.gov.pl (1.01.2008). regulation (eec) no 1612/68 of the council of 15 october 1968 on freedom of movement for workers within the community. special eurobarometer 254, internal market opinions and experiences of citizens in eu25, october 2006. traktaty rzymskie (traktaty ustanawiające ewg i euratom), rzym 25 marca 1957 r. tłumaczenie urzędu komitetu integracji europejskiej, www.ukie.gov.pl (1.02.2008). toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 grzegorz górniewicz ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego streszczenie w artykule przedstawiono jeden z największych problemów współczesnych finansów międzynarodowych, którym jest zadłużenie zagraniczne krajów rozwijających się. głównym celem publikacji jest zaprezentowanie przyczyn powstania zadłużenia zagranicznego i stosowanych dotychczas metod jego redukcji. problem zadłużenia omówiono na przykładzie krajów ameryki południowej. south america towards the problem of external debt summary in the present work, one of the most essential problems of modern international finances, that is external debt of developing countries, has been presented. the major aim of the work was to demonstrate the causes of occurrence of external debt and the methods that have been used to diminish it so far. especially, the case of south america countries is considered. wstęp od początku lat 70. xx wieku permanentnie wzrasta poziom zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się. zjawisko to w sposób szczególnie widoczny wystąpiło w ameryce południowej. takie kraje jak argentyna, a zwłaszcza brazylia należą do grupy największych dłużników świata. celem publikacji jest zaprezentowanie przyczyn powstania problemu zadłużenia zagranicznego krajów ameryki południowej. ponadto przedstawiona została skala omawianego zjawiska, a także stosowane dotychczas metody redukcji długów. 70 grzegorz górniewicz przyczyny powstania zadłużenia zagranicznego krajów ameryki południowej sytuacja każdego dłużniczego państwa ma specyficzny charakter. z tego względu nie sposób wymienić wszystkich czynników przyczyniających się do powstawania zadłużenia zagranicznego1. pierwotnym powodem zaciągania kredytów zewnętrznych są niewątpliwie niedobory własnego kapitału i aspiracje, dotyczące rozwoju, konsumpcji czy ekspansji. mimo wielu różnic można wyodrębnić typowe przyczyny, które są charakterystyczne dla większości dłużniczych krajów rozwijających się. dokonując najogólniejszej klasyfikacji, należy wyodrębnić wewnętrzne (zależne od kraju dłużniczego) i zewnętrzne (niezależne od kraju dłużniczego) źródła zadłużenia zagranicznego2. do wewnętrznych, zależnych od polityki stosowanej przez kraje zadłużone, przyczyn powstania zadłużenia zagranicznego zalicza się: 1. politykę inwestycyjną i liberalizm importowy, 2. politykę finansowo-budżetową i walutową3, 3. ucieczkę kapitału krajowego. ad 1 jest oczywiste, że kraje rozwijające się nie są w stanie zgromadzić wystarczająco dużo własnych środków na zrealizowanie niezbędnych inwestycji rozwojowych i korzystają ze środków zewnętrznych. przyjmuje się założenie, że środki zewnętrzne są jedynie uzupełnieniem własnych. w rzeczywistości relatywnie często uwidaczniało się zjawisko nadmiernego, w stosunku do własnych możliwości, finansowania ze środków zewnętrznych, które doprowadziło do narastania zadłużenia. szereg programów inwestycyjnych dotyczył infrastruktury gospodarczej (transport, energetyka, łączność itp.), które z samej swojej natury mają długi okres zwrotu i często są nieprecyzyjnie zaprogramowane, przez co wymagają znacznie więcej nakładów, niż początkowo przyjmowano4. 1 główną przyczyną powstania zadłużenia zagranicznego był wzrost wartości udzielonych kredytów, mający swoje korzenie w kryzysie naftowym. 2 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie a skuteczność polityki dostosowawczej. raport, centrum badań na zadłużeniem i rozwojem, uniwersytet jagielloński, kraków 1988, s. 11. 3 istnieją poważne wątpliwości, czy można łączyć ze sobą wymienione rodzaje polityki. punkt ten został podany za powyższym źródłem. 4 charakterystyczne przykłady wystąpiły w brazylii: 1. budowa tamy i elektrowni pochłonęła 25 mld usd, a pochodząca z niej energia jest o 30% droższa od uzyskiwanej z poprzednich źródeł, 2. program nuklearny (35 mld usd), 3. niedokończone linie kolejowe (ponad 100 mld usd). g. górniewicz, zadłużenie zagraniczne. polska a kraje rozwijające się, wydawnictwo uczelniane akademii bydgoskiej im. kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2002, s. 18 i 52, 71ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego okazało się, że wskutek niskiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wiele krajów nie było w stanie zaabsorbować w stosunkowo krótkim czasie dużego przypływu środków finansowych i materialnych z zagranicy. nie miały one bowiem odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej oraz odpowiedniej infrastruktury technicznej. dzięki temu wydłużał się czas budowy obiektów przemysłowych finansowanych z zewnątrz, a jakość wielu z nich mogła budzić zastrzeżenia. poza tym część inwestycji okazała się mało rentowna lub w ogóle nierentowna, a w niektórych przypadkach zużyto kredyty zagraniczne na cele nieprodukcyjne (np. na budowle publiczne)5. niemałą część programów inwestycyjnych finansowanych ze środków zewnętrznych skierowano na pokrycie wzrastającego popytu wewnętrznego (np. brazylia). było to pożądane z punktu widzenia równowagi wewnętrznej, ale nie znajdowało alternatywnych źródeł spłaty zaciąganych kredytów. chodzi w tym przypadku nie tylko o proeksportowo nastawiony program inwestycyjny, lecz również wiązanie działalności inwestycyjnej dla zwiększenia produkcji na rynek wewnętrzny z szansą oferty eksportowej. ad 2 doświadczenia krajów dłużniczych wykazują, że stosowana polityka deficytu budżetowego wpływa w sposób bezpośredni i pośredni na pogłębianie nierównowagi zewnętrznej. o bezpośrednim wpływie mówi się, gdy kraj zaciąga kredyt zewnętrzny dla pokrycia części deficytu wywołanego bieżącymi wydatkami. wpływ pośredni wyraża się tym, że przez politykę deficytu budżetowego państwo oddziałuje na wzrost popytu w skali całej gospodarki narodowej, co w rezultacie wzmaga dodatkową presję na import i powiększa nierównowagę zewnętrzną. taka polityka powoduje również wzrost inflacji, wywoływany wzrostem popytu bez równoważącego wzrostu podaży. jeśli do tego dołączy się nadmierne subsydiowanie cen niektórych produktów (również z budżetu państwa), co – jak wiadomo – deformuje ich strukturę, to w rezultacie następuje niewłaściwa alokacja czynników produkcji, ze wszystkimi konsekwencjami dla równowagi wewnętrznej i zewnętrznej. pojawia się wtedy tendencja do kierowania istniejącej produkcji na rynek wewnętrzny kosztem eksportu, co też bezpośrednio wpływa na nierównowagę bilansu operacji płatniczych. zdecydowana większość krajów rozwijających się ma słaby i mało efektywny rynek pieniężny. dotyczy to głównie niedostatecznej jego zdolności do gromadzenia oszczędności z jednej strony oraz słabości systemu kredytowego z drugiej. ich wpływ na wzrost zadłużenia jest pośredni. polega on na tym, że mało skuteczna polityka stymulowania gromadzenia oszczędności doprowadza do powstawania nadmiernej 5 s. rączkowski, kryzys zadłużeniowy i jego przyczyny, [w:] świat w obliczu kryzysu zadłużeniowego. raport dla klubu rzymskiego, s. rączkowski (red.), wydawnictwo interpress, warszawa 1990, s. 34–35. 72 grzegorz górniewicz luki pomiędzy akumulacją wewnętrzną a potrzebami wynikającymi z programów rozwojowych. lukę tę pokrywano zazwyczaj kredytami zagranicznymi. podobnie wygląda sytuacja związana z systemem kredytowym. odpowiednie operowanie stopą oprocentowania kredytów powinno nie tylko wpływać na wzrost aktywności gospodarczej przedsiębiorstw, ale również kierować kredyty w zorientowane proeksportowo sfery działalności. praktyka dowiodła, że system kredytowania wewnętrznego jest stosunkowo słabym narzędziem oddziaływania i często wypierany jest przez kredytowanie z zewnątrz. innymi słowy na rynku wewnętrznym coraz większą rolę odgrywają kredyty zagraniczne6. ad 3 ucieczka kapitału krajowego jest związana ze zjawiskami omówionymi w poprzednim podpunkcie. występuje ona szczególnie wtedy, gdy gospodarka jest wewnętrznie i zewnętrznie niezrównoważona, a ta nierównowaga jest dodatkowo pogłębiana przez niewłaściwą politykę inwestycyjną oraz finansowo-kredytową. w literaturze wymienia się kilka przyczyn odpływu kapitału krajowego. często jest nim obawa przed dewaluacją waluty krajowej lub utratą wartości zasobów finansowych wskutek wysokiej inflacji. innym motywem jest możliwość uzyskania za granicą wyższej stopy procentowej niż w kraju czy korzystniejszych innych warunków lokaty (np. w części krajów istnieje państwowe ubezpieczenie wkładów bankowych, którego nie ma w danym kraju zadłużonym). dla przedsiębiorców krajowych powodem może być także mniejsze ryzyko ulokowania kapitału za granicą. warto zauważyć, że nie tylko tam, gdzie jest to prawnie dozwolone, ale również w krajach, w których działają ograniczenia dewizowe, istnieje możliwość transferowania kapitału za granicę. wymienione ograniczenia można ominąć, np. stosując w porozumieniu z zagranicznym kontrahentem zaniżenie ceny w fakturze importowej (underinvoicing) lub posługując się „czarnym” rynkiem. w krajach, gdzie nie ma zakazu wywozu kapitału, może on sięgnąć bardzo poważnych sum7. zjawisko ucieczki kapitału krajowego nasiliło się pod koniec lat 70. wystąpiło ono zwłaszcza wtedy, gdy dochody z lokat zagranicznych były wyższe niż dochody z bezpośrednich inwestycji w kraju czy lokat bankowych. podwyższenie oprocentowania kredytów na początku lat 80. w stanach zjednoczonych miało spory wpływ na ucieczkę kapitału z krajów dłużniczych. tym bardziej że, jak już wcześniej wspomniano, systemy finansowo-walutowe państw rozwijających się ulegały częstej destabilizacji. przejawiało się to w zawyżonym kursie własnej waluty i wysokiej nieustabilizowanej inflacji. omawiane kraje rozwijające się, realizując bardzo liberalną politykę w zakresie przepływu kapitału, stwarzały korzystny grunt dla ucieczki kapitału krajowego. istotnym kanałem ucieczki była działalność importowo-eksportowa 6 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie, s. 13–14. 7 s. rączkowski, kryzys zadłużeniowy, s. 35–36. 73ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego firm krajowych. zaciągały one kredyty w obcych bankach (przeważnie gwarantowanych przez państwo) i równocześnie lokowały w nich dochody ze swojego eksportu, ale nie z tytułu zwrotu zaciąganych kredytów8. wśród zewnętrznych, niezależnych od krajów dłużniczych, przyczyn powstawania zadłużenia zagranicznego należy wymienić: 1) niekorzystne terms of trade i przewidywane w umowach międzynarodowych wymogi liberalizowania handlu, 2) politykę protekcjonistyczną na rynku państw rozwiniętych, 3) zmieniające się stopy procentowe, 4) zmiany w warunkach kredytowania i malejący dopływ środków zewnętrznych. ad 1 w grupie zewnętrznych czynników spore znaczenie przypisuje się tendencjom cenowym, które kształtowały się w latach 70. i na początku lat 80. w wymianie międzynarodowej. chodzi głównie o zmiany w relacji cen artykułów eksportowanych i importowanych przez kraje dłużnicze9. należy stwierdzić, że w całym okresie powojennym ceny wyrobów przemysłowych rosły zdecydowanie szybciej niż ceny surowców i artykułów rolnych. w praktyce zjawisko to (nazywane rozwieraniem się „nożyc cen”) oznaczało straty dla krajów rozwijających się, będących producentami i zarazem eksporterami wyrobów rolnych i bogactw naturalnych oraz zyski dla krajów rozwiniętych, które są producentami i eksporterami towarów przetworzonych. w eksporcie większości krajów dłużniczych największą część stanowią towary surowcowo-rolne. dzięki temu ceny tych produktów określają w dużej mierze całkowitą wielkość wpływów dewizowych. lata 70. i początek lat 80. przyniosły powiększenie amplitudy wahań cen surowców, co sprzyjało powstaniu trudności płatniczych. zmiany cen na rynku światowym niekorzystnie odbiły się na zadłużeniu krajów ameryki południowej. niemały wpływ na wzrost zadłużenia krajów rozwijających się miała również związana z wahaniami terms of trade liberalizacja handlu międzynarodowego, widoczna w zasadzie w całym okresie po zakończeniu ii wojny światowej. głównym jej forum był układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu (general agreement on tariffs and trade – gatt)10, powołany 1 stycznia 1948 roku. miał on za zadanie stopniowo obniżać stawki celne, eliminować dyskryminacje oraz inne bariery w han8 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie, s. 14–15. 9 a. budnikowski, zadłużenie jako problem globalny, pwe, warszawa 1991, s. 50–51. 10 e. kawecka-wyrzykowska, polityka handlowa, [w:] międzynarodowe stosunki gospodarcze, e. kawecka-wyrzykowska (red.), pwe, warszawa 1997, s. 265–266. 74 grzegorz górniewicz dlu międzynarodowym. układ ten przetrwał do połowy lat 90., kiedy to jego zadania przejęła światowa organizacja handlu (world trade organization – wto). liberalizacja handlu międzynarodowego, dająca z jednej strony duże możliwości eksportowe krajom rozwijającym się, stała się z drugiej strony przeszkodą w chronieniu własnych gospodarek. przykładowo, zgodnie z klauzulą narodową produkty importowane mają być traktowane równie korzystnie jak produkty krajowe11. zatem część lepszych i tańszych produktów z importu wypiera gorsze produkty rodzime, wytworzone przez kraje słabiej rozwinięte. ad 2 w ograniczeniu zdolności płatniczej zadłużonych państw sporą rolę odgrywa polityka protekcjonistyczna krajów rozwiniętych. sprowadza się ona do stosowania ograniczeń w dostępie do rynku dóbr z zagranicy. dotyczy to nie tyle polityki celnej, ile różnych form ograniczeń pozacelnych stosowanych przez państwa rozwinięte. co prawda ograniczenia te dotyczą również eksportu z krajów rozwiniętych, jednak ich zasięg jest znacznie mniejszy niż w przypadku ograniczeń stosowanych wobec największych dłużników12. omawiane zjawisko wystąpiło ostro w latach 1980–1983 w usa. pozycje towarowe w imporcie stanów zjednoczonych z krajów rozwijających się, będące przedmiotem ograniczeń pozataryfowych, wzrosły wówczas dwukrotnie, a w przypadku krajów europejskiej wspólnoty gospodarczej o 38%13. ograniczenia mają szczególny ciężar gatunkowy, jeśli uwzględni się taki kraj jak brazylia, jednen z największych dłużników z grupy państw rozwijających się, którego większość eksportu kierowana jest na rynek północnoamerykański. warto w tym miejscu podkreślić, że ponad 70% eksportu z państw rozwijających się lokowane jest na rynkach krajów rozwiniętych. mimo pewnych kroków świadczących pozytywnie o dążeniu do przełamywania barier protekcjonistycznych nadal w globalnym handlu zbyt mały jest udział państw trzeciego świata. w odpowiedzi na taką politykę państw bogatych oraz na niekorzystnie kształtujące się terms of trade kraje dłużnicze powszechnie ograniczają import, co wiąże się z wieloma negatywnymi konsekwencjami dla ich tempa wzrostu gospodarczego. zjawisko to dotyczy głównie państw będących eksporterami surowców oraz grupy piętnastu najbardziej zadłużonych krajów świata14. 11 art. iii gatt. 12 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie, s. 17. 13 world development report 1985, published for the world bank, oxford university press 1985, s. 39–40. 14 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie, s. 18. 75ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego ad 3 relatywnie niska stopa procentowa na międzynarodowym rynku kredytowym okazała się jednym z głównych powodów zaciągania kredytów w latach 70. sytuacja zmieniła się na początku lat 80., gdy wzrost cen ropy naftowej (w 1980 roku) wywołał w wielu krajach presję inflacyjną. żeby się przed nią uchronić wiele krajów zastosowało restrykcyjną politykę monetarną, która z kolei spowodowała znaczny wzrost realnej stopy procentowej od kredytów. w stanach zjednoczonych doszedł do tego jeszcze jeden motyw. mianowicie deficyt budżetu federalnego, spowodowany znacznym zwiększeniem wydatków na zbrojenia, nie mógł zostać sfinansowany ze zbyt niskich oszczędności krajowych. lukę zapełniono przez przyciągnięcie kapitałów z zewnątrz. podniesiono wówczas stopę procentową do bezprecedensowego poziomu (maksymalnie wyniosła 18% w skali roku), co pozwoliło ściągnąć ogromne środki finansowe z reszty świata. żeby się bronić przed ich odpływem inne kraje rozwinięte także podniosły swoje stopy procentowe15. uderzyło to natychmiast w kraje dłużnicze, które były obciążone przeważnie zmienną stopą procentową16. wobec pogorszonej sytuacji płatniczej krajów dłużniczych banki wierzycielskie zaczęły obciążać je dodatkowym procentem ponad stopę podstawową, tzw. spread. wprowadzanie spreadu motywowane jest przez banki wierzycielskie niepewną sytuacją płatniczą dłużników, a jego wysokość dochodzi do 2% w skali roku17. w roku 1985 stopy procentowe zaczęły powoli spadać. główny wpływ na to korzystne dla wierzycieli zjawisko miała uchwalona przez kongres usa ustawa gramma–rudmana, systematycznie zmniejszająca deficyt budżetowy stanów zjednoczonych, przez co zmalał popyt na środki finansowe. dzięki temu zmniejszyła się presja na rynkach kapitałowych i utrwaliła tendencja do obniżki stopy procentowej18. ad 4 na początku lat 70. dominowały pożyczki z kredytów publicznych (państwowych, gwarantowanych przez państwo i międzynarodowych instytucji finansowych) – około 2/3 kredytów, a tylko 1/3 pochodziła z rynku kapitałów prywatnych. pod koniec tej dekady sytuacja była już odwrotna (2/3 nowych kredytów pochodziło z rynku kapitałów prywatnych, a 1/3 ze źródeł publicznych). mając na uwadze istotne różnice między warunkami, na jakich udziela się kredytów z tych źródeł (kredyt prywatny jest zawsze droższy), odbijało się to negatywnie na sytuacji płatniczej państw zadłużonych. należy przy tym podkreślić, że początkowo napływ środków 15 s. rączkowski, kryzys zadłużeniowy, s. 32. 16 udział długu o zmiennym oprocentowaniu w globalnym oprocentowaniu krajów dłużniczych wzrastał permanentnie w latach 70. i 80. w okresie 1973–1974 kształtował się na poziomie 21,1%, a w latach 1983–1985 wyniósł 53,6%. d. rosati, (red.), studia z zagadnień zewnętrznego finansowania rozwoju gospodarczego, szkoła główna planowania i statystyki, warszawa 1986, s. 18. 17 g. górniewicz, zadłużenie zagraniczne, s. 26–27. 18 studia z zagadnień zewnętrznego finansowania, s. 18. 76 grzegorz górniewicz zewnętrznych do krajów rozwijających się stale wzrastał (np. w latach 1975–1981 wielkość środków napływających rocznie wzrosła z 57,1 mld dolarów do 138,6 mld dolarów, w tym wielkość kredytów udzielanych przez banki prywatne zwiększyła się z 12,1 mld dolarów do 53,1 mld dolarów)19. sytuacja zmieniła się całkowicie po 1981 roku z chwilą ujawnienia się tzw. kryzysu zadłużeniowego. znacznie spadł wówczas napływ środków zewnętrznych do krajów rozwijających się. w 1982 roku wyniósł on 117,5 mld dolarów, a 3 lata później osiągnął poziom 80,1 mld dolarów. spadał również udział pożyczek z banków prywatnych (42,6 mld dolarów w 1982 roku, 17 mld w 1985)20. w wyniku spadkowych tendencji w napływie środków zewnętrznych do krajów rozwijających się w latach 80. powstała po raz pierwszy sytuacja, kiedy dopływ netto kapitału miał charakter ujemny, czyli więcej kapitału odpływało niż przypływało. wystąpiło to szczególnie w odniesieniu do grupy piętnastu najbardziej zadłużonych państw. odpływ netto kapitału wystąpił już w 1982 roku (-9,5 mld dolarów) i wzrósł do -27 mld w 1986 roku. wyjątkowym przykładem jest tu brazylia, która w latach 1980–1981 uzyskiwała jeszcze netto dopływ kapitału (około 2 mld dolarów), a już w 1985 miała wysoki odpływ (11 mld dolarów). należy podkreślić, że wspomniany odpływ kapitału był rezultatem nie tylko gwałtownego spadku napływu kapitałów z zewnątrz, ale również przypadających na ten czas spłat kredytów21. skala zadłużenia jeszcze na początku lat 70. zadłużenie większości krajów rozwijających się, w tym również należących do ameryki południowej, było relatywnie niskie. jednak wzrost cen ropy naftowej, czterokrotny w latach 1973–1974 oraz dwukrotny w latach 1978–1979, stał się bodźcem dla udzielania pożyczek. dzięki niemu w bankach komercyjnych krajów silnie uprzemysłowionych na rachunkach bieżących krajów opec (organizacji krajów eksportujących ropę naftową) pojawiły się ogromne nadwyżki. wobec niskich stóp procentowych w krajach rozwiniętych banki spodziewały się większych dochodów z kredytów udzielanych krajom rozwijającym się. kraje te z kolei odczuły dotkliwie podwyżki cen paliwa, co odbiło się negatywnie na bilansach ich obrotów bieżących. jeśli przed szokiem naftowym na ropę przypadało 5,9% ich wydatków importowych, to w 1974 roku wskaźnik ten wzrósł do 12,6%, a w 1980 roku przekroczył 20%. deficyt tych obrotów został finansowany pożyczkami zagranicznymi. w 1973 roku kredyty uzyskane przez kraje rozwijające się importujące ropę naftową wynosiły 15,2 mld dolarów, a w 1974 roku wzrosły do 28 mld dolarów. ponowny skokowy wzrost wystąpił w 1980 roku (z 53,0 do 19 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie, s. 19. 20 oecd, financing and external debt in developing countries, 1985 survey, paris 1986, s. 36. 21 b. jasiński, j. kulig, k. stańczak, międzynarodowe zadłużenie, s. 19–20. 77ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego 85,9 mld dolarów). spośród krajów najbardziej zadłużonych wzrost cen ropy naftowej w największym stopniu zmienił zewnętrzne warunki gospodarowania brazylii, która zmuszona była wielokrotnie zwiększyć wydatki na jej import22. tabela 1. zadłużenie zagraniczne krajów ameryki południowej (w mld usd) kraj 1971 1980 1990 2000 2006 argentyna 5,8 41,6 62,2 146,1 106,8 boliwia – – 4,3 5,7 5,9 brazylia 5,7 43,6 119,9 237,9 177,7 chile 2,5 4,4 19,2 36,9 47,6 ekwador 0,3 3,3 12,1 13,3 18,1 gujana – – – – 1,2* kolumbia 1,6 5,0 17,2 34,0 37,2 paragwaj – – 2,1 3,1 3,7 peru 1,0 5,9 20,6 28,5 27,9 surinam – – – – 0,5 urugwaj 3,2 10,8 4,4 8,1 10,3 wenezuela 1,4 11,2 33,1 38,1 35,6 * dane z 2002 r. źródło: opracowanie własne na podstawie: global development finance 1998, country tables, the world bank, washington 1998, s. 1–12; http:/devdata.worldbank.org/wdi2005/table4_16htm; statistical yearbook, united nations, new york 1985, s. 332–333; world development indicators 2002, the world bank, washington 2002, s. 264–266, world development indicators 2003, the world bank, washington 2003, s. 246–248 oraz http://en.wikipedia.org/wiki/list_of_countries_by_external_debt. w ciągu niecałego dziesięciolecia nastąpił ogromny wzrost zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się. w tym czasie wzrosły wielokrotnie długi wszystkich państw. powyższa sytuacja spowodowała łatwy dostęp do kredytów i w rezultacie szybki wzrost zadłużenia. największym dłużnikiem świata w grupie krajów rozwijających się została brazylia. trzecie miejsce przypadło argentynie. w 1990 roku nie zaszły większe zmiany w „czołówce” zadłużonych państw. w 2000 roku w stosunku do poprzedniego okresu wzrosło zadłużenie zagraniczne wszystkich krajów z ameryki południowej. ponad dwukrotnie wzrosło zadłużenie argentyny. nieco mniejszy przyrost długów miały brazylia, chile, kolumbia i urugwaj. w ostat22 szer. a. budnikowski, zadłużenie, s. 47–48 i 50 oraz g. górniewicz, zadłużenie zagraniczne, s. 36–37. 78 grzegorz górniewicz nim analizowanym roku (2006) należy odnotować spadek zadłużenia największych dłużników – brazylii i argentyny. ponadto zmniejszył się dług zewnętrzny peru i wenezueli. jednak zadłużenie zagraniczne pozostałych krajów wzrosło. tabela 2. podstawowe wskaźniki charakteryzujące zadłużenie zagraniczne krajów ameryki południowej (w procentach) kraj relacja zadłużenia do pkb stosunek długu do eksportu towarów i usług argentyna 117 533 brazylia 54 330 chile 67 178 ekwador 82 296 kolumbia 47 232 urugwaj 90 353 wenezuela 42 139 źródło: opracowanie własne na podstawie http:/devdata.worldbank.org/wdi2005/table4_16htm. wskaźnikiem pokazującym obciążenie kraju zadłużeniem zagranicznym jest jego relacja do rocznego pkb (zob. tab. 2). pod tym względem najgorzej wypadają argentyna (117%), urugwaj (90%) i ekwador (82%). najkorzystniej prezentują się wenezuela (42%) i kolumbia (47%). dla największego dłużnika – brazylii, relacja zadłużenia do pkb wyniosła 54%. innym wskaźnikiem świadczącym o obciążeniu długiem jest jego stosunek do rocznego eksportu towarów i usług (zob. tab. 2), co w dużej mierze przesądza o możliwościach spłaty zadłużenia. również w tym przypadku najgorzej wygląda sytuacja argentyny (533%). kolejne miejsca zajmują brazylia (360%) i ekwador (296%). najlepsze rezultaty, choć i tak wielce niekorzystne, osiągnęły wenezuela (139%) i chile (178%). niektóre metody dotyczące redukcji długów w miarę upływu czasu kraje wierzycielskie zdały sobie sprawę z tego, że przedmiotem zagrożenia jest nie tylko gospodarka światowa, ale także globalna sytuacja polityczna23. mając to na uwadze, na posiedzeniu tzw. grupy pięciu (francja, ja23 utworzona w czerwcu 1984 roku grupa cartagena, w skład której wchodziły: argentyna, boliwia, brazylia, indie, kolumbia, dominikana, ekwador, meksyk, peru, urugwaj i wenezuela, zasugerowała obniżenie stopy procentowej od istniejących długów. w 1985 roku jeden z jej członków, 79ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego ponia, rfn, wielka brytania i stany zjednoczone)24 zaakceptowano plan, który dotyczył 15 krajów, zadłużonych łącznie na sumę 437 mld dolarów. plan ten został przedstawiony przez amerykańskiego sekretarza stanu jamesa bakera 8 października 1985 roku podczas dorocznego posiedzenia międzynarodowego funduszu walutowego i banku światowego w seulu25. planem bakera zostały objęte następujące kraje: argentyna, boliwia, brazylia, chile, kolumbia, wybrzeże kości słoniowej, ekwador, meksyk, maroko, nigeria, peru, filipiny, urugwaj, wenezuela i była jugosławia26. propozycje bakera zakładały umiarkowany wzrost gospodarczy oraz stabilizację cen i kreację kapitału w krajach rozwiniętych przy równoczesnym wysokim wzroście gospodarczym krajów rozwijających się oraz udostępnianiu im kapitału z zewnątrz. procesy te miały zachodzić w warunkach swobodnej wymiany międzynarodowej i przy ograniczonych wahaniach kursów walutowych. stwierdzono, że na rynkach finansowych nie ma mechanizmów samoregulujących i z tego powodu zadłużenie zagraniczne, a także kształtowanie się kursów walutowych wymaga wspólnych działań w skali międzynarodowej. w liczbach wymiernych bakera zakładał dodatkową pomoc w wysokości 40 mld dolarów, której udzieliłyby w równych częściach banki komercyjne i oficjalni kredytodawcy, w tym bank światowy. suma ta nie jest zbyt wysoka, jeśli zauważyć, że roczne odsetki należne od krajów objętych krajem bakera wynosiły wówczas 95 mld dolarów. otrzymanie nowych pożyczek miało być uzależnione od przeprowadzenia przez dłużników reform strukturalnych, zmierzających do ożywienia gospodarczego. tego typu działanie, nazywane finansowaniem okrężnym, było w rzeczywistości powiększaniem zadłużenia i tym samym ciężaru jego obsługi w przyszłości, a także dalszym pogrążaniem się banków. wśród krytycznych argumentów oceny planu bakera wymienia się zazwyczaj następujące fakty: peru, ogłosił jednostronnie, że ograniczy płatności wynikające z obsługi zadłużenia do 10% dochodów z eksportu. z kolei nigeria ograniczyła je w 1986 roku do 30%. deklaracje grupy cartagena ukazały niebezpieczną możliwość łącznej odmowy spłaty kredytów przez wymienione państwa. pojedyńczy kraj może być surowo ukarany, jeśli zawiesi przypadające płatności, ale jest rzeczą mało prawdopodobną, aby kraje rozwinięte mogły wykluczyć tak znaczną liczbę krajów z międzynarodowego systemu handlowego. j. głuchowski, międzynarodowe stosunki finansowe 1, towarzystwo naukowe organizacji i kierownictwa „dom organizatora”, toruń 1993, s. 68. 24 e. chrabonszczewska, międzynarodowe organizacje finansowe, „studia finansowo-bankowe”, szkoła główna handlowa, poltext, warszawa 1991, s. 85. 25 realizacja planu bakera mogła się zacząć dopiero w chwili zgromadzenia środków. nie było to łatwe, ponieważ wielkie banki międzynarodowe pożyczyły poprzednio około 10% swych aktywów, które w najbliższym czasie nie miały wrócić do kas. przedstawiciele banków szwajcarskich wyrazili zastrzeżenia co do celowości szybkiego przekazania tej sumy dłużnikom. w takiej sytuacji niektóre rządy (np. usa) zdecydowały się wprowadzić nadzór nad pożyczkową działalnością banków. w rezultacie nadzieje związane z planem bakera zostały spełnione tylko w części. j. głuchowski, międzynarodowe prawo i stosunki finansowe, wydawnictwo agencji er, białystok 1993, s. 69–70, 72–73. 26 w 1988 roku grupa ta została rozszerzona o kostarykę i jamajkę. j. kulig, strukturalne i systemowe dostosowanie krajów silnie zadłużonych, „studia ekonomiczne” 32, poltex, warszawa 1994, s. 20. 80 grzegorz górniewicz a) bankierzy są świadomi bieżącej niewypłacalności dłużników, ale wolą udzielać dalszych pożyczek na spłatę oprocentowania, co tylko zwiększa ciężar, który kiedyś trzeba będzie udźwignąć; b) zgodnie z planem bakera kraje dłużnicze, ich banki wierzycielskie i mfw podejmowały jednostkowe działania w celu rozwiązania, jak to nazywano, przejściowego problemu płynności finansowej27. polegało to na udzieleniu dłużnikom nowych pożyczek, pod warunkiem wprowadzenia programów dostosowawczych i uzyskania nadwyżek w bilansach handlowych28. zamierzenia nie zostały zrealizowane; c) zasadniczy dylemat banków nie sprowadza się do tego, czy pożyczki trzeba będzie spisać na straty, ale do metody, w jakiej będzie to realizowane. jeśli banki będą kontynuować wobec krajów zadłużonych twardą politykę, może dojść do odmowy spłat. z kolei jeżeli zaprzestaną finansowania okrężnego i zajmą bardziej elastyczne stanowisko, wówczas możliwe wydaje się ograniczenie rozmiarów potencjalnych strat i sprowadzenie należności do poziomu pozwalającego je regularnie spłacać29. realizacja planu bakera nie powiodła się. mimo że bank światowy znacząco zwiększył wielkość kredytów do grupy krajów objętych tym planem, banki komercyjne nie spełniły pokładanych w nich nadziei. wynikało to w głównej mierze z negatywnej oceny zdolności kredytowych państw dłużniczych30. ważna propozycja dotycząca kwestii rozwiązania problemu zadłużenia zagranicznego krajów rozwijających się o średnim poziomie dochodów została wysunięta 10 marca 1989 roku przez amerykańskiego sekretarza stanu nicolasa brady’ego31. ze względu na strukturę zadłużenia tej grupy koncepcja ta ma zastosowanie jedynie wobec banków prywatnych. plan brady’ego przewidywał udostępnienie krajom dłużniczym, które realizują programy reform gospodarczych uzgodnione z mfw i bś, środków finansowych pochodzących zarówno z tych instytucji, jak i od rządów niektórych państw przemysłowych (głównie japonii) z przeznaczeniem na sfinansowanie operacji redukcji zadłużenia i jego obsługi. obejmowały one: 27 j. głuchowski, międzynarodowe prawo, s. 70–71 oraz j. sachs, new approaches to the latin american debt crisis, international finance section, princeton 1989, s. 7–8. 28 podstawowym celem zatwierdzania przez mfw programów jest uzyskanie równowagi bilansu płatniczego, umożliwiającej danemu krajowi członkowskiemu terminową spłatę zaciągniętych kredytów. nie dotyczy to tylko kredytów mfw, gdyż fundusz zainteresowany jest doprowadzeniem w długim okresie do sytuacji, w której dany członek może uregulować w całości swoje zadłużenie zagraniczne. szerzej e. skrzeszewska-paczek, cele i przesłanki programów stabilizacyjno-wyrównawczych międzynarodowego funduszu walutowego, instytut finansów, warszawa 1988, s. 10–16. 29 w.r. cline, the baker plan and brady reformulation: the evaluation, dealing with the debt crisis, edited by i. husain, i. diwan, a world bank symposium, the world bank, washington 1989, s. 176 oraz j. głuchowski, międzynarodowe prawo, s. 70–71. 30 w.r. cline, the baker plan. progress, shortcomings and future, the world bank, washington august 1989. 31 „imf survey” 20 march 1989, s. 90. 81ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego a) operacje wykupu długów z dyskontem (buy-backs), b) zamianę długów na obligacje bądź z zastosowaniem niższej w porównaniu z rynkową stopy odsetkowej32. w ramach planu brady’ego utworzono rynek długów. znajdują się na nim obligacje, na które w myśl umowy o redukcji zadłużenia został zamieniony dług wobec banków komercyjnych zrzeszonych w klubie londyńskim. termin ich wykupu jest niekiedy bardzo odległy (w części przypadków sięga 2024 roku). wśród krajów emitujących obligacje brady’ego znajdują się między innymi najwięksi dłużnicy latynoamerykańscy – argentyna, brazylia i meksyk, oraz państwa europy środkowo -wschodniej – bułgaria, polska i rosja. na rynku długów notowane są następujące obligacje: – par bond – obligacje parytetowe, z zamiany długów wobec banków komercyjnych, przy jednoczesnej redukcji należnych odsetek, – discount bond – obligacje z dyskontem, z zamiany długów wobec banków komercyjnych, przy jednoczesnej redukcji kapitału, – pdi bond – obligacje, na które zostały zamienione zaległości odsetkowe, – ddra par – obligacje parytetowe, na które zamieniono zadłużenie długo i średniookresowe, – rsta par – obligacje parytetowe, na które zamieniono zadłużenie krótkoterminowe33. zastosowanie planu brady’ego okazało się korzystne zarówno dla wierzycieli (banków komercyjnych), którym pozwolił on na pozbycie się kłopotu z praktycznie niespłacalnymi długami, jak i dla dłużników. krajom rozwijającym się umożliwił ponowne nawiązanie normalnych stosunków z kredytodawcami i międzynarodowymi instytucjami finansowymi, a także przez podjęcie reform – powrót do wzrostu gospodarczego i napływu nowych pożyczek. do końca 1994 roku 12 krajów podpisało porozumienia o redukcji zadłużenia34. nominalne zadłużenie krajów rozwijających się zmniejszyło się o 34,6 mld usd. istotną nowością planu brady’ego było zaakceptowanie konieczności umorzenia części długów przez zastosowanie tzw. rynkowych technik redukcji zadłużenia (marked – based menu approach). składają się na nie: 1. konwersja dotychczasowego długu na udziały kapitałowe (inwestycje bezpośrednie lub portfelowe) w kraju dłużniczym (debt for equity swaps – d/es), 32 i. antowska-bartosiewicz, w. małecki, the brady plan and the polish debt, institute of finance, working papers no. 9, warsaw 1990, s. 3–8 oraz j. sachs, debt and development, the lecture delivered on april 5 th 1989, foreign trade research institute, warsaw 1989, s. 26–28. 33 szczegółowe tygodniowe notowania obligacji brady’ego przedstawiane są w dzienniku „rzeczpospolita”: powtórka z historii. rynek długów, „rzeczpospolita” 1996, nr 73, s. 18. 34 do krajów tych należą: meksyk (1990), filipiny (1990 i 1992), kostaryka (1990), wenezuela (1990), urugwaj (1991), nigeria (1992), argentyna (1993), jordania (1993), brazylia (1994), a także polska (1994). l. mesjasz, rozwiązanie problemu, s. 44. 82 grzegorz górniewicz 2. zamiana dotychczasowego długu na obligacje emitowane przez kraj dłużniczy (debt for bond swaps), 3. wykup za gotówkę własnych długów przez kraj dłużniczy (debt buy-back), 4. zamiana długu na wpływy z eksportu (debt for exports swaps), 5. zamiana długu na inwestycje związane z ochroną środowiska (debt for nature swaps), 6. zamiana długu na walutę krajową (debt for local currency swaps)35. ad 1 konwersja długu na udziały kapitałowe w kraju dłużniczym (d/es) sprowadza się do zakupu przez wierzycieli aktywów wyrażonych w walucie krajowej dłużnika (np. akcji przedsiębiorstw) za jego dług, zamieniony na jego walutę krajową. najprostszy wariant takich konwersji występuje wówczas, gdy inwestorem jest pierwotny wierzyciel i gdy przejmuje on udziały kapitałowe od swojego bezpośredniego dłużnika. następuje wtedy, gdy dłużnikiem jest prywatne przedsiębiorstwo, a bank zagraniczny przejmuje, w zamian za swoje dotychczasowe wierzytelności, udziały w tym przedsiębiorstwie lub gdy dłużnikiem jest samo państwo, które oferuje wierzycielom zagranicznym zamianę należności na udziały w prywatyzowanych przedsiębiorstwach. zazwyczaj jednak operacje d/es są bardziej skomplikowane, gdyż uczestniczy w nich większa liczba podmiotów. przede wszystkim inwestorami nie są na ogół pierwotni wierzyciele (głównie banki komercyjne), lecz inne podmioty, skupujące na tzw. rynku wtórnym dług danego kraju z odpowiednim dyskontem. zgromadzenie większego pakietu długu nie jest jednak proste i wymaga licznych transakcji. z tego powodu inwestorzy korzystają zazwyczaj z usług wyspecjalizowanych pośredników (np. banków inwestycyjnych) działających na wtórnym rynku długów. inwestor mający już pakiet wierzytelności wymienia go w banku centralnym kraju dłużniczego na jego walutę krajową, którą z kolei wykorzystuje dla nabycia aktywów w tym kraju. należy zaznaczyć, że w zależności od rozwiązań przyjętych przez kraje dłużnicze inwestor zagraniczny może dokonywać wymienionych czynności sam lub zmuszony jest do korzystania z pośredników z kraju dłużniczego36. ad 2 zamiana długu na obligacje sprowadza się do zastąpienia „starego” zadłużenia nowymi długoterminowymi obligacjami, które emituje kraj dłużniczy. zasadniczo wyróżnia się następujące formy tej zamiany: a) zamiana długu na obligacje tradycyjne (debt for „regular” bond swaps); 35 zob. w. berger, financial innovations in international debt management, gabler, wiesbaden 1990, s. 48 oraz e. oziewicz, problemy globalne współczesnego świata, [w:] współczesna gospodarka światowa, a.b. kisiel-łowczyc (red.), wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego, gdańsk 1999, s. 193. 36 w. małecki, ocena celowości operacji konwersji polskiego długu zagranicznego na udziały kapitałowe (debt for equity swaps), instytut finansów, warszawa 1994, s. 6–7. 83ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego b) zamiana długu na obligacje uwalniające (debt for exit bonb swaps), cechujące się skromnymi rozmiarami ich emisji. nabywcami ich są głównie banki komercyjne mające niewielkie należności w danym kraju, którym zależy na uwolnieniu się od kolejnych restrukturyzacji; c) zamiana długu na obligacje o zmiennym oprocentowaniu (debt for floating rate notes swaps), charakteryzujące się niskim oprocentowaniem i długim okresem spłaty. korzyści dla kraju dłużniczego z zamiany długu na obligacje polegają na bardziej równomiernym rozłożeniu w stosunkowo dłuższym czasie ciężaru obsługi zobowiązań, a tym samym danie dłużnikowi „oddechu” na pewien okres. inną korzyścią jest to, że w odróżnieniu od innych typów konwersji zamiana długu na obligacje nie prowadzi do wzrostu procesów inflacyjnych w zadłużonych krajach. istotne jest również, że operacje zamiany długu na obligacje ułatwiają napływ nowych kredytów, gdyż dzięki nim banki komercyjne przychylniej nastawione są do krajów dłużniczych. ad 3 innym przykładem redukcji zadłużenia jest operacja oficjalnego wykupywania długów przez dłużnika poniżej ich wartości nominalnej. sprowadza się ona do wykupu zobowiązań wobec banków komercyjnych według cen rynkowych. nabywcami długów mogą być firmy prywatne, przedsiębiorstwa państwowe i rządy krajów zadłużonych. najbardziej znany jest wykup zadłużenia prowadzony przez boliwię (bolivia buyback). w 1988 roku, kiedy rozpoczął się ten wykup, cena 100 dolarów długów boliwii kształtowała się na poziomie 11 dolarów. podobne transakcje przeprowadziło nieco później chile37. przy wykorzystywaniu tej rynkowej techniki redukcji zadłużenia największym problemem okazuje się znalezienie środków na finansowanie wykupu. w przypadku boliwii fundusze pochodziły z dobrowolnych wpłat, dokonywanych przez inne kraje, na specjalne konto w mfw. rzadko jednak można liczyć na tego typu wpłaty. chile sięgnęło do własnych rezerw, co zostało negatywnie odebrane przez wierzycieli, którzy woleliby, żeby te środki były przeznaczone na obsługę zadłużenia. ad 4 zamiana długu na wpływy z eksportu polega na spłacie długu towarami eksportowymi dłużnika, które są sprzedawane na rynku światowym przez wierzyciela. liczba tego typu transakcji jest bardzo mała, a najbardziej znanymi przypadkami są porozumienia peru z amerykańskimi bankami first interstate bank i chase man37 g. górniewicz, konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem polski, wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2007, s. 46. 84 grzegorz górniewicz hattan, a także angielskim midland bank, który sprzedał przez pośredników peruwiańskie rudy miedzi i żelaza38. ad 5 zamiana długu na inwestycje w ochronie środowiska jest relatywnie nową techniką redukcji zadłużenia zagranicznego, która pojawiła się w związku z postępującą degradacją środowiska naturalnego. operacje tego typu występują w dwóch odmianach. w pierwszej z nich międzynarodowe organizacje ekologiczne (np. conservation international, nature conservancy i world wild fund) wykupują dług od wierzycieli danego kraju i oferują go im następnie w zamian za realizację zamierzeń związanych z ekologią. w drugim przypadku rząd kraju wierzycielskiego postanawia przeznaczyć część swoich wierzytelności na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska w kraju dłużniczym. jak dotychczas ta technika redukcji zadłużenia zagranicznego była stosowana głównie przez kraje ameryki południowej (boliwię i ekwador), mające lasy tropikalne o dużym znaczeniu dla zachowania równowagi ekologicznej na świecie. operacje te są istotne dla ochrony środowiska, jednak ich wpływ na wielkość zadłużenia jest minimalny39. ad 6 ostatnią prezentowaną techniką jest zamiana zadłużenia na walutę krajową. w tym przypadku inwestor z kraju dłużniczego kupuje dług swojego kraju w walucie wymienialnej na rynku wtórnym, a następnie wymienia go na papiery wartościowe denominowane w walucie narodowej, które wyemitował bank centralny. technika ta była wykorzystywana zwłaszcza w chile, gdzie w latach 1985–1986 cieszyła się dużą popularnością40. wnioski problem zadłużenia zagranicznego rozpoczął się na dużą skalę wraz z początkiem lat 70. szok naftowy stworzył wówczas łatwą możliwość pozyskiwania kredytów przez kraje rozwijające się, w tym również kraje ameryki południowej. w kolejnych latach zadłużenie zagraniczne systematycznie wzrastało nie tylko z powodu nowych pożyczek, ale przede wszystkim ze względu na niemożność dokonywania terminowych spłat, co doprowadzało do wzrostu długów na skutek karnych odsetek. mimo 38 m. chamberlin, m. gruson, p. weltchek, sovereign debt exchanges, „university of illinois law review”, no 2, illinois 1988, s. 457–459. 39 a. budnikowski, zamiana długu na wydatki na rzecz ochrony środowiska, „handel zagraniczny” 1989, nr 4–5 oraz m. chamberlin, m. gruson, p. weltchek, sovereign debt, s. 440–445. 40 e. remolona, d. roberts, debt swaps: a technique in developing country finance, [w:] guide to debt equity swaps, edited by s.m. rubin, the economist publication 1987, s. 42. 85ameryka południowa wobec problemu zadłużenia zagranicznego przedstawionych w trzecim punkcie pracy licznych prób redukcji zadłużenia problem ten nie został rozwiązany. ze względu na rozmiary zjawiska nie tylko dłużnicy, ale również wierzyciele odczuwają jego ciężar. banki krajów rozwiniętych tak bardzo zaangażowały się w udzielanie kredytów krajom słabszym pod względem gospodarczym, że w dobrze pojętym własnym interesie podtrzymują często tylko czysto teoretyczną wypłacalność dłużników, żeby nie dopuścić do ich, a zarazem swojego bankructwa. w obawie przed zachwianiem stabilności międzynarodowego systemu finansowego wierzyciele prawdopodobnie będą skłonni w najbliższych latach pójść na kolejne ustępstwa. programy zmierzające do rozwiązania problemu zadłużenia, mimo pewnych sukcesów, wydają się mało skuteczne. pomagają one jedynie przetrwać najbardziej kryzysowe okresy lub oddalić je w czasie. gdyby jednak nie one, już w latach 80. i 90. wiele międzynarodowych banków i organizacji finansowych oraz ich najwięksi dłużnicy staliby się niewypłacalni. wydaje się, że ogłaszając bankructwo, suwerenne kraje (zwłaszcza występujące w grupie) mają o wiele mniej do stracenia niż wierzyciele. z tej przyczyny sztucznie podtrzymywana jest iluzja o bieżącej obsłudze długów krajów rozwijających się, a programy dostosowawcze pomagają nie tylko dłużnikom, ale również wierzycielom. literatura antowska-bartosiewicz i., małecki w., the brady plan and the polish debt, institute of finance, working papers no 9, warsaw 1990. berger w., financial innovations in international debt management, gabler, wiesbaden 1990. budnikowski a., zadłużenie jako problem globalny, pwe, warszawa 1991. budnikowski a., zamiana długu na wydatki na rzecz ochrony środowiska, „handel zagraniczny” 1989, nr 4–5. chamberlin m., gruson m., weltchek p., sovereign debt exchanges, „university of illinois law review”, no 2, illinois 1988. chrabonszczewska e., międzynarodowe organizacje finansowe, „studia finansowo-bankowe”, szkoła główna handlowa, poltext, warszawa 1991. claessens s., diwan i., fernandez-arias e., recent experience with commercial bank debt reduction, the world bank, washington october 1992. cline w.r., the baker plan and brady reformulation: the evaluation, dealing with the debt crisis, edited by husain i., diwan i., a world bank symposium, the world bank, washington 1989. cline w.r., the baker plan. progress, shortcomings and future, the world bank, washington august 1989. global development finance 1998, country tables, the world bank, washington 1998. głuchowski j., międzynarodowe prawo i stosunki finansowe, wydawnictwo agencji er, białystok 1993. głuchowski j., międzynarodowe stosunki finansowe 1, towarzystwo naukowe organizacji i kierownictwa „dom organizatora”, toruń 1993. 86 grzegorz górniewicz górniewicz g., konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem polski, wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2007. górniewicz g., zadłużenie zagraniczne. polska a kraje rozwijające się, wydawnictwo uczelniane akademii bydgoskiej im. kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2002. jasiński b., kulig j., stańczak k., międzynarodowe zadłużenie a skuteczność polityki dostosowawczej. raport, centrum badań na zadłużeniem i rozwojem, uniwersytet jagielloński, kraków 1988. kawecka-wyrzykowska e., polityka handlowa, [w:] międzynarodowe stosunki gospodarcze, e. kawecka-wyrzykowska (red.), pwe, warszawa 1997. kulig j., strukturalne i systemowe dostosowanie krajów silnie zadłużonych, „studia ekonomiczne” 32, poltex, warszawa 1994. małecki w., ocena celowości operacji konwersji polskiego długu zagranicznego na udziały kapitałowe (debt for equity swaps), instytut finansów, warszawa 1994. oecd, financing and external debt in developing countries, 1985 survey, paris 1986. oziewicz e., problemy globalne współczesnego świata, [w:] współczesna gospodarka światowa, a.b. kisiel-łowczyc (red.), wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego, gdańsk 1999. rączkowski s., kryzys zadłużeniowy i jego przyczyny, [w:] świat w obliczu kryzysu zadłużeniowego. raport dla klubu rzymskiego, s. rączkowski (red.), wydawnictwo interpress, warszawa 1990. remolona e., roberts d., debt swaps: a technique in developing country finance, [w:] guide to debt equity swaps, edited by s. m. rubin, the economist publication 1987. sachs j., debt and development, the lecture delivered on april 5 th 1989, foreign trade research institute, warsaw 1989. sachs j., new approaches to the latin american debt crisis, international finance section, princeton 1989. statistical yearbook, united nations, new york 1985. samonis v., western capital’s role in privatizing post-communist economies: the issue debt for equity swaps in eastern europe, „moct–most” 1993. skrzeszewska-paczek e., cele i przesłanki programów stabilizacyjno-wyrównawczych międzynarodowego funduszu walutowego, instytut finansów, warszawa 1988. studia z zagadnień zewnętrznego finansowania rozwoju gospodarczego, d. rosati (red.), szkoła główna planowania i statystyki, warszawa 1986. world development indicators 2002, the world bank, washington 2002. world development indicators 2003, the world bank, washington 2003. world development report 1985, published for the world bank, oxford university press 1985. torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 63–76 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.004 * kazimierz wielki university in bydgoszcz (poland), e-mail: lukaszjurenczyk@ukw.edu.pl łukasz jureńczyk* orcid: 0000-0003-1149-925x polish-american alliance during the presidency of donald trump in the perspective of offensive bandwagoning abstract the aim of the paper is to analyze and evaluate the polish-american alliance during the presidency of donald trump in the perspective of the concept of offensive bandwagoning. in poland, the united states is invariably perceived as the main external guarantor of security. for this reason, poland’s security policy is clearly pro-american. the polish authorities from the law and justice party and the us administration of president donald trump were brought together by many factors, including ideological closeness, disputes with western european political elites, relativizing the principles of the rule of law and democracy, and a similar view of the geopolitics of central and eastern europe. i argue that in recent years the polishamerican alliance was deepened, but at the same time the asymmetry in relations between the states increased. even more than usual, symptoms of clientelism were noticeable in poland’s security policy towards the us, which was a consequence of the implementation of the offensive bandwagoning concept. i also argue that the tightening of polish-american alliance was detrimental to the cohesion and solidarity in nato and the eu, which was against the basic interests of poland’s security. during the research, the method of text source analysis was used. the research could support decision-makers in developing the basic principles of poland’s security policy towards the united states. keywords: poland, the united states, military alliance, bandwagoning, “fort trump”, nato. doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.004 orcid: 0000-0003-1149-925x łukasz jureńczyk64 1. introduction relations with the united states play a special role in poland’s post-cold war security policy. there is a clear asymmetry in these relations due to america’s dominant position in the world and its global interests. poland is incomparably less important in the security policy of the superpower. polish authorities usually try to hide the asymmetry in bilateral relations by emphasizing symbolic gestures of the american authorities. they convince about the uniqueness of the “polish-american alliance”, giving it the character of “special relations”. during the presidency of donald trump, polish-american relations were filled with mutual courtesies, celebration, and at times even courtship. the polish and american authorities, including the presidents, have in fact built a kind of special bond with each other, based on mutual sympathy and respect. the polish side hoped that this would translate into an increase in the importance of the state in the security policy of the united states, and thus in the international arena. in practice, however, the american administration was guided mainly by the strategic and economic interests of the us when making political decisions. the aim of the paper is to analyze and evaluate the polish-american military alliance during the presidency of donald trump. the main research problem is the question of whether the alliance between poland and the us was tightened during this period, and whether the relations between the countries became more balanced? to answer this question, it is also necessary to answer the following detailed questions: what is the mutual perception of the importance of states in security policy? what factors were conducive to strengthening defense cooperation between states? was it appropriate to base poland’s security on close cooperation with the us to the detriment of relations with european allies? will the positive climate in polish-american relations continue during the administration of joe biden? the main hypothesis assumes that during the donald trump administration the military alliance between poland and the us was tightened, but the asymmetry in bilateral relations deepened, which was a consequence of implementing the offensive bandwagoning concept. moreover, the durability of the tightening of this alliance is problematic as it was mainly deepened with president trump’s administration and not more broadly with the american political elite, as well as because it was built in opposition to western european allies. during the research, the method of text source analysis was used. 2. theoretical assumptions and literature review for offensive bandwagoning in polish-american alliance stephen m. walt (1987, p. 12) defines an alliance as “a formal or informal arrangement for security cooperation between two or more sovereign states”. the essence of such an agreement is the casus foederis, which determines the circumstances of undertaking joint defense (madej, 2012). the most common reason for making alliances is a shared perception of an external threat. the aggregation of defense resources is intended to balance the threat posed by a state or a group of states with opposing security interests (waltz, 2008). a classic example of “balancing” in practice was the formation of the north atlantic alliance in the face of the threat posed by the soviet union and its central european satellites. polish-american alliance during the presidency of donald trump… 65 another mechanism for forming alliances is “bandwagoning”. the term was introduced into the literature by quincy wright (1942), in turn popularized by kenneth waltz (1979). this mechanism applies to situation when weaker countries join the dominant power, even if there is no real external threat. such a threat, however, may be created by the power they join. such a situation is called defensive bandwagoning, and andrzej dybczyński (2005) defines this as a “potential victim’s strategy”. a weaker state prefers to join a neighboring superpower rather than be exposed to repressions on its part. with the accession, the risk of an attack by the dominant power is eliminated, but the weaker state must meet its expectations, especially in the field of foreign and security policy. the second form of inclusion is defensive bandwagoning, also known as “hyena strategy”. weaker states join the dominant power, counting on a share in the profits resulting from its activities on the international arena. bandwagoning, however, has negative consequences for weaker countries, including the possibility of becoming dependent on the dominant power, no real influence on its policy and the possibility of deteriorating relations with other countries (kuźniar, 2012). after the cold war, an example of defensive bandwagoning may be the alliance with russia of some post-soviet states within the collective security treaty organization. an example of offensive bandwagoning is poland’s attempt to tighten its alliance with the united states, including participation in controversial international undertakings of the superpower. as a result of poland’s membership in the north atlantic alliance, it is included in the collective defense and deterrence system. in return, it contributes to the strengthening of this system, and must also act coherently with its allies (czaputowicz, 2012). the polish authorities are trying to go beyond the standard allied bond that exists within nato. they are at least seeking the position of the united states’ closest ally in central and eastern europe. being in close relations with the superpower, they want to strengthen poland’s position on the international arena and make it the actual leader of the cee region. for this reason, they show an unequivocally pro-american attitude, deciding to support us actions even in regions where poland has no obvious interests. the specificity of the offensive bandwagoning is, however, that it is the dominant power that decides on the distribution of profits from specific activities on the international arena. in practice, even the most pro-american state may not be rewarded. the most glaring example of this was poland’s participation in the american-led coalition of the willing to overthrow the regime of saddam hussein in iraq. the polish authorities counted on a number of benefits from this involvement, including the strengthening of multidimensional cooperation with the us and a number of economic contracts in iraq and the middle east. in practice, however, most of the polish postulates have not been met. due to the unequivocally pro-american policy, at the beginning of the 21st century poland was defined by david h. dunn (2002) as “america’s new model ally”, and by marcin zaborowski and kerry longhurst (2003) as “american protégé in the east”. poland’s attitude was also subject to more expressive criticism. ryszard zięba (2013) described the submissive policy of the polish left-wing and right-wing authorities towards the united states as a practical implementation of the concept of bandwagoning, with symptoms of clientelism and selfvassalization. david sylvan and stephen majeski (2009) described poland as the american “client state”. they justified this by the specificity of tightening bilateral military cooperation, the form of inter-allied communication and multi-billion orders for military equipment in the us, also for american loans. roman kuźniar (2018), in turn, stated that the authoriłukasz jureńczyk66 ties from the law and justice (prawo i sprawiedliwość – pis) political camp put poland in relations with the usa in the position of a client, satellite and even a semi-colony. the main symptoms of offensive bandwagoning in the polish-american alliance during the presidency of donald trump were: – basing the state’s defense strategy on security guarantees from the usa, – determined efforts to locate a permanent base of the us armed forces in poland, – priority treatment and dependence on the supply of arms and military equipment from the usa, – supporting the us’s controversial security initiatives in the international arena, – treating the usa as a priority partner also in the area of energy security, – implementation of the above activities without proper consultation and equal consideration of allies from western europe, – limited benefits resulting from the above activities, which would go beyond the standard security guarantees obtained within nato, – limited influence on us decisions towards cee and no influence on decisions concerning other regions. 3. factors favoring the polish-american alliance during the presidency of donald trump for the law and justice government, the main motive for deepening the alliance with the united states is the traditional fear of russia. the ambivalent attitude of the obama administration towards cee meant that the polish authorities eagerly began to strive for a more determined involvement of the donald trump administration in the region and even closer linking of their own security interests with those of the us (goh & sahashi, 2020). the pis unequivocally supports a unipolar world in which the united states maintains military primacy (lanoszka, 2020), believing that close ties with the superpower are poland’s only credible external security guarantee. the rapprochement between the polish and us authorities was a consequence of their complicated relations with western europe. they were both reluctant towards the institutions of the european union and the leaders of western european powers – germany and france (goh & sahashi, 2020). polish authorities are distrustful of the political intentions of western european allies, including the reliability of security guarantees (paruch, 2020). this distrust deepened along with accusations against poland of violating the principles of the rule of law and liberal democracy, including undermining the independence of state institutions, mainly the judiciary, and restricting the freedom of the media. tightening relations with the donald trump administration was supposed to be an antidote to the accusations from the eu. the united states has many possibilities, mainly in the area of security, to put pressure on poland to stop the illiberal trend. president trump, however, did not criticize the way poland was governed and provided political support to the polish authorities (appel, 2019). donald trump has repeatedly contested the legitimacy of the european union and entered into political and personal disputes with the leaders of western powers. they criticized the way in which the american president exercised leadership, accusing him of a  lack of a long-term strategic vision, contempt for western values, a transactional approach, disruptpolish-american alliance during the presidency of donald trump… 67 ing western unity and undermining security guarantees. this criticism punctuated trump’s narcissistic personality, so he preferred to tighten relations with the countries where he was received with the highest honors, including poland. moreover, president trump could count on poland’s support for controversial international initiatives. a characteristic example was the us-led middle east conference in warsaw in february 2019, which had an unambiguous anti-iranian purport. contrary to the expectations of the polish authorities, their position was not adequately taken into account during the conference, and the role of poland in the middle east policy has not increased. once again, the implementation of the offensive bandwagon concept, aimed at increasing the importance of the state in global politics, ended in a fiasco. while the organization of the anti-iranian conference was a mistake, the support for the us-led international coalition against the islamic state was justified due to the allied cohesion within nato. the polish and american authorities were also brought closer by a similar conservativenationalist ideology. they had a  similar view on a  number of important socio-political issues, including negative attitudes towards immigration, manifestations of islamophobia and aversion to lgbt communities. in their rhetoric, they cultivated traditional values, including adherence to the christian religion, patriotism and family. they expressed opposition to the liberal-left ideological current which they believe undermines the foundations of western civilization. in the polish-american relations, a huge role is played by the symbolism of the historical community of the struggle for freedom, embodied, among others, in the heroes of the us independence war – jerzy washington, tadeusz kościuszko and kazimierz pułaski (kiwerska, 2014). in the 21st century, the polish-american brotherhood in arms and solidarity in the fight against tyranny are transferred to the war against international terrorism (bouchet, 2015). during the presidency of donald trump, the courtesy of cultivating joint armed struggle accompanied bilateral meetings to an even greater extent than before. the parties shared a similar approach to the need to rebalance influence in central and eastern europe. poland, in cooperation with the countries of the region and with the support of the us, is trying to build a  counterweight to both russia and western europe, mainly germany. president trump’s administration had supported the regional integration initiatives proposed by poland. first of all, it concerned the three seas initiative, which is an intra-eu grouping, aiming to strengthen the infrastructure, energy and economic cooperation of the countries located between the baltic sea, the adriatic sea and the black sea (kowal & orzelska-stączek, 2019). within the tsi, energy cooperation is of particular importance, which is to lead to the integration of energy markets of the countries in the region and their independence from supplies of energy resources from russia. the united states is becoming an increasingly important exporter of liquefied natural gas. poland wants to become an important gas hub, from which american gas would be supplied to the cee countries (michalik, 2019). president trump participated in the second tsi summit in warsaw in june 2017, showing american support for the initiative. in addition, the us has allocated $ 1 billion to support its infrastructure projects. within the tsi, the us focused on increasing the region’s energy security through lng exports (jančošekovà, 2017). the trump administration had also imposed sanctions on companies building the nord stream ii gas pipeline, through which russian gas is to be sent to germany, as the main european gas hub, and further to other european countries. poland and the united states rightly believe that łukasz jureńczyk68 this project is mainly political and poses a threat to the energy security of the cee countries. while preparing to implement the civil nuclear program, the polish authorities initially expressed particular interest in cooperation with us companies, paying less attention to talks with, for example, france. donald trump’s administration also supported the cooperation formula of the so-called bucharest nine (b9) initiated in november 2015 in bucharest by poland and romania. it is a regular meeting of defense ministers of the visegrad group (czech republic, hungary, poland, and slovakia), the baltic states (estonia, lithuania, and latvia), bulgaria and romania. the goal of b9 is to jointly lobby the interests of the states of the nato’s eastern flank, especially in the context of the increasing threat from russia. importantly for the us, most of these countries have a clearly pro-american attitude. the united states support for tsi and b9 increased their rank and potential. nevertheless, the participants of these initiatives have different interests on many issues, which significantly reduces the possibility of their coherent operation, and thus balancing the influence of both russia and western europe. 4. the concept of “fort trump” russia’s threat to nato’s eastern flank is gradually increasing, and in the event of aggression, the countries in the region would not be able to defend themselves effectively. according to the polish authorities, the gap in the deterrence and defense capabilities would be best filled by the permanent stationing of the us armed forces in poland. additionally, it would be a key stabilizing factor in cee (banasik, 2019). in this way, the polish authorities wanted to tie polish security interests as much as possible with the american ones, which directly fits in the concept of bandwagoning. the main benefit of the permanent stationing of american forces was to increase poland’s security, but also to increase its importance in the region. therefore, in may 2018, the ministry of national defense of the republic of poland (2018) submitted to the us department of defense the proposal for a u.s. permanent presence in poland, applying for the permanent location of the american armored division in poland. the bydgoszcz-toruń region was selected as the place of stationing, which was to meet all the requirements for housing, communication and training infrastructure. in addition, poland proposed an amount of between usd 1.5 and 2 billion for the construction of the necessary military installations. president andrzej duda during his visit to washington on september 18, 2018, expressed to president donald trump that he hoped to locate a permanent american base in poland. he proposed to call it “fort trump”, which was to honor the american president’s merits for cee. as you might guess, the financial incentive and the proposed name were to target donald trump’s transactional approach and self-centered personality (szklarski & ilowski, 2019). the polish proposal started a debate in poland and the united states on the possibility of locating a permanent american military base. its supporters first of all pointed out that permanent stationing would be a much more serious guarantee of poland’s security in the political and military dimension than a rotational one. in addition, it was to enable the us troops to better understand the social and geographical conditions in poland and cee, which was to positively translate into the effectiveness of defense. it would also foster the development of military infrastructure and logistical facilities for nato forces on the eastern flank. propolish-american alliance during the presidency of donald trump… 69 ponents also argued that the permanent base would be more cost effective than a continuous rotation of personnel and equipment. opponents of permanent stationing pointed out that modern hybrid threats require greater flexibility and quick transfer of forces to the most endangered places. the rotation system ensures continuous exercises of troops in the field of mobility and logistics, which is crucial in the context of the admission of allied troops during a military crisis. the rotation would also allow for the alignment of more us forces with regional armed forces. moreover, they indicated a higher level of combat readiness of the rotating forces. political arguments were equally important, including the high probability of russia’s reaction in the form of a further increase in the military presence in poland’s neighborhood and thus deepening tensions between nato and russia. the polish authorities and generals were unequivocally positive in favor of the permanent stationing of the us armed forces in poland. the political opposition did not openly oppose permanent stationing, but did not believe that the americans could accept the polish proposal. in turn, the approach of the american political and military elites to this project was varied. both president trump and secretary of defense james mattis appreciated the polish proposal, but approached it with restraint, pointing to the need for detailed analyzes and talks. supreme allied commander europe gen. curtis m. scaparrotti opted for an intermediate solution in the form of stationing american soldiers in poland, both on a permanent and rotational basis (hennigan, 2019). in turn, former us army europe commander lt. gen. ben hodges (2018) referred to the project unequivocally negatively, assessing it as both “unnecessary” and “unfeasible”. he argued that its implementation would be a provocation against russia and would adversely affect nato’s cohesion. many american think tanks presented their position in the debate on the permanent us military base in poland. john r. deni (2017) from the strategic studies institute of the us army war college did not make it clear whether permanent or rotational stationing would be more effective in the context of achieving deterrence and defense objectives on nato’s eastern flank. he pointed to the advantage of the rotational stationing in the form of higher combat readiness and the ability to react quickly to a conflict. in turn, he found the permanent stationing more beneficial in terms of costs, soldiers’ morale, full-time staffing, knowledge of the area and local culture, and the level of interoperability with the polish armed forces. peter b. doran and col. ray wojcik (2018) from the center for european policy analysis spoke in favor of the permanent stationing of american forces in poland, at least the size of an armored brigade and supporting units. among the advantages of such stationing, they indicated, first of all, better deterrence capabilities, anchoring the us in poland and cee, more balanced burden-sharing within nato and increasing the level of interoperability. among the shortcomings, however, they indicated the undermining of nato’s political unity, increased tensions in the region, poland’s lack of preparation for the implementation of the project, and unjustified remuneration of polish authorities departing from the principles of the rule of law and democracy. they recognized, however, that the negative consequences could be mitigated by taking appropriate remedial actions. amb. alexander r. vershbow and gen. philip m. breedlove (2020) from the atlantic council stated that the permanent location of the american division was too ambitious and would generate high political and military costs. they argued for increased rotational stationing of forces, which would ensure adequate flexibility and convince russia of nato’s readiness to respond to łukasz jureńczyk70 aggression. according to them, only forward american commands and smaller units should be stationed in poland permanently. billy fabian, mark gunzinger, jan van tol, jacob cohn and gillian evans (2019) from the center for strategic and budgetary assessments spoke in favor of an increased presence of the us armed forces in poland, at least in the form of an additional us army brigade, but they did not clearly decide on what basis it should be stationed. they stated that at the very first stage of the conflict, at least a nato division should be present in the region, which would ensure an effective counterattack. the possibility of its quick use was to be ensured by the warehouses with weapons for the division located in poland and the division headquarters. as the main arguments for rotation, they indicated higher combat readiness of forces, better transfer capacity and flexibility of their deployment during a crisis. among the arguments for permanent stationing, they indicated mainly better knowledge of local conditions and increasing the level of interoperability of forces, as well as lower involvement of personnel than within the rotational system. according to quentin lopinot (2019) from the center for strategic and international studies, the usd 2 billion proposed by poland would not cover the costs of preparing the base and stationing soldiers. he believed that the money should be used to remove the infrastructural, logistic and legal barriers limiting the mobility of nato forces in poland and between poland and its allies. this would enable the deployment of large nato forces during a conflict in the region. the most important international barrier to locating a  large permanent base of us troops in poland is relations with russia, including the founding act on mutual relations, cooperation and security between nato and the russian federation (nrfa) (nato, 1997) signed on may 27, 1997 at the nato summit in paris. in the document, the north atlantic alliance undertook not to increase the military potential in central and eastern europe, and especially not to build permanent bases with significant nato armed forces. formally, nato did not suspend the application of the nrfa, despite the fact that russia repeatedly violated its provisions, including by significantly increasing its military potential in the western part of the country and conducting military operations in eastern europe. about 300,000 soldiers are stationed in the western military district of the russian federation bordering poland and the baltic states (dyner, 2016). besides, russia made military interventions in georgia in 2008 and in ukraine in 2014. it also conducts provocative actions against nato countries, violating their airspace and territorial waters, and carries out hostile actions in cyberspace. russia violated not only the provisions of the nrfa, but also many other documents that formed the basis of the post-cold war architecture of european and world security, including; the charter of the united nations of june 26, 1945; the helsinki final act of august 1, 1975; the treaty on conventional armed forces in europe of november 19, 1990; and repeatedly updated so-called the vienna document on confidence and security building measures. according to the polish authorities, russia’s actions meant that the circumstances of the “the current and foreseeable security environment” laid down in the nato-russia founding act changed significantly, therefore the obligations of 1997 ceased to be binding. however, some nato countries, including germany, believe otherwise and are opposed to a significant increase in the military potential of the alliance in the cee region. the german authorities argue that this would be a provocative action against russia that would deepen the so-called the security dilemma in the region and intensify the arms race. president trump’s administration did not take an unequivocal position on this issue. polish-american alliance during the presidency of donald trump… 71 there have been accusations in poland that the negotiations on the american base were conducted without proper consultations with european allies from nato, which was supposed to undermine the transatlantic unity. the strengthening of the alliance with the us under the bandwagoning concept was therefore detrimental to wider allied cooperation. in turn, in the american public debate, there was an argument that the decision to locate the base would be a breach of the expectations of donald trump’s voters, who wanted to limit the us involvement in world politics in order to focus on internal affairs. in addition, there were leaks that the american authorities were to expect poland to participate even more financially in the construction and maintenance of the base, as well as to refuse to accept poland’s proposals to locate the installations near the border with belarus and russia (plucinska & ali, 2020). president trump used poland’s proposal, including its financial aspect, to put pressure on allied states, mainly germany. it was about meeting the obligations under nato to finance defense at the level of 2% of gdp, and increasing the level of participation in the costs of stationing us forces. he warned the german authorities that if they did not increase defense spending, the number of the us military contingent stationed in the country could be reduced. he also announced that some of these forces could be transferred to poland. at the beginning of 2019, president trump presented the “cost plus 50” concept, which assumed that us allies should cover the costs of the stay of us troops and additionally pay 50% of this amount for the privilege of hosting them. the entry into force of the concept would even mean a several-fold increase in the spending of countries hosting us forces. under the proposal, however, advancing the goals of us foreign and security policy could partially reduce these costs (wadhams & jacobs, 2019). ultimately, the concept of “fort trump” collapsed in favor of much less ambitious solutions. on the basis of the joint declaration on defense cooperation regarding the united states force posture in the republic of poland (president of poland, 2019) of june 12, 2019 and the defense cooperation agreement between the united states of america and poland (u.s. department of state, 2020) of august 15, 2020, an additional 2,000 us troops are to join to 4,500  soldiers currently stationed in poland. these forces are to be stationed on the basis of the so-called permanent rotation, as part of the “heel-to-toe” tactic. the decision of the american administration to send additional soldiers to poland coincided with the decision to withdraw 9,500 soldiers from germany. some western media and politicians accused poland of being jointly responsible for this decision, which the polish authorities strongly opposed. if the administration of president joe biden implements this decision, it will undoubtedly be detrimental to the security of europe, including poland. 5. other areas of polish-american defense cooperation as a consequence of the ukrainian crisis, the united states significantly increased its involvement in military exercises carried out on nato’s eastern flank. during the presidency of donald trump, the us armed forces participated in many exercises carried out on polish territory, both in the bilateral and multilateral dimension. they were attended by land, air and sea units, including special forces. according to the ministry of national defense of the republic of poland (2018), just in 2017 poland hosted 16,000 american military personnel during various types of exercises. in the following years, the high number of american łukasz jureńczyk72 soldiers exercising in poland was maintained. joint exercises on the territory of poland bring benefits to both sides from the allied cooperation within bandwagoning. the united states can reaffirm its role as the dominant power and main defender of the west, and poland is increasing the level of deterrence against potential aggression. the largest exercise undertaking of the us armed forces in europe of that period was the strategic maneuvers “defender-europe 2020”. the exercises were organized by the command of the us army europe and were the largest transfer of us forces from the united states to the old continent in 25 years. the maneuvers were primarily to test the ability to regroup the american armored division, the ability of host nations to receive them, and the ability to defeat the enemy’s anti access / area denial systems. these capabilities are crucial in the context of joint defense against potential aggression in the region, including by russia and china. individual exercises under “defender-europe 2020” were to be carried out on the territory of ten european countries, including nato’s eastern flank. originally, about 37,000 soldiers from 18 countries were to take part in them, including 29,000 american soldiers, 20,000 of which were to be transferred from the us to europe. due to the covid-19 pandemic, the scale and calendar of maneuvers had to be modified, some exercises were canceled, and only slightly more than 6,000 us soldiers and 3,000 units of equipment were transferred from the us to europe. in poland, the main activities under the modified maneuver plan “defender-europe 20 plus” were the exercises “allied spirit xi” carried out on june 5–19, 2020 at the proving ground in drawsko pomorskie. about 4,000 american soldiers took part in them, instead of the originally assumed 6,000. the exercises mainly involved the polish airborne operation, crossing the river of polish-american forces the size of a division, stopping the simulated enemy offensive and carrying out a counterattack. in turn, on july 14 – august 22, 2020, the “emergency deployment readiness exercise” was carried out in poland. the exercises assumed a dynamic deployment of us forces in poland, the relocation of american equipment, including m1 abrams tanks, from warehouses in germany to poland, and combined fire exercises at the company level. about 550 american soldiers took part in the exercise. the main problem with the exercises was the raging pandemic that required special precautions. moreover, there was an intensified disinformation campaign by russian hackers, which was aimed at presenting the exercises as offensive, ridiculing combat capabilities, and dividing the allies. despite the difficult circumstances, the maneuvers confirmed that europe’s security continued to be an important element of the united states’ security policy. summing up the exercise, president andrzej duda said: “the presence of us army soldiers in our country and their joint participation with our polish soldiers is undoubtedly a sign, on the one hand, of polish-american friendship, but on the other hand also a clear sign of real american responsibility for world peace, also in our part of the world.” the main organizer of the exercises, commanding general of us army europe christopher g. cavoli appreciated the preparation for the exercises of the polish armed forces and expressed his satisfaction that it was possible to carry it out despite the raging pandemic. according to him, this was to confirm that the allies would not give up in the face of any difficulties. an important area of polish-american military cooperation was the acquisition of weapons and military equipment. the world’s highest technological advancement of the us arms industry undoubtedly makes it an attractive partner in the field of military-technical cooperation. the process of modernizing the equipment of the polish armed forces creates an oppolish-american alliance during the presidency of donald trump… 73 portunity to tighten relations with military companies from the us and to develop the polish defense industry based on this cooperation. it should be emphasized that the pis government treats cooperation with the us in the procurement of arms and military equipment as a priority, at the expense of european partners. this approach is a clear manifestation of bandwagoning and also has the hallmarks of clientelism. during donald trump’s presidency, poland signed large contracts for the purchase of american weapons and military equipment. in january 2020, an agreement was signed to purchase from lockheed martin 32 fifth generation stealth fighters – f-35a “lightning ii” with additional logistics and training packages for usd 4.6 billion. some experts indicated that the polish air force would not be able to use the potential of modern aircraft for many years, so a better solution would be to buy much cheaper machines of the earlier generation, for example the f-16 “fighting falcon”. in march 2018, an agreement was concluded with raytheon for the purchase of two batteries of the patriot pac-3 medium-range anti-missile defense system with additional equipment for usd 4.6 billion. in january 2019, poland ordered 4 s-70i “black hawk” helicopters from sikorsky aircraft corporation. in february 2019, an agreement was signed for the purchase of 20 m142 high mobility artillery rocket system launchers manufactured by lockheed martin. in addition, poland purchased various missiles from the american concerns raytheon and lockheed martin, including the f-16 advanced medium range air-to-air missiles and the man-portable fire-and-forget anti-tank missile fgm-148 “javelin”. the polish authorities have also started making efforts in the us to obtain approval for the purchase of m1 “abrams” tanks. the polish authorities emphasized that the above purchases guaranteed the polish armed forces a technological leap and a significant increase in the security of the country, which is true. characteristic for this period, however, was the resignation from both the organization of tenders and the offset. this included some of the largest purchases, such as the f-35 contract. direct orders do not guarantee that the polish armed forces will get the best product for the lowest possible price. the lack of offset, in turn, limits the development possibilities of the polish defense industry and the polish economy. 6. conclusions polish-american relations after the cold war are clearly asymmetrical. this is due to the large disproportion between the potentials of states and the roles they play in the international environment. poland treats the united states as the most important external guarantor of security, and for americans poland usually has little importance in global security policy and limited importance in european security policy. however, the unequivocally pro-american attitude of the polish authorities encourages the us to cooperate closely in the military field. the decisive efforts to strengthen the alliance with the united states are manifestations of the implementation of the offensive bandwagoning concept, and consequently have symptoms of clientelism. the polish authorities from the political camp of the law and justice party are americanophiles, which is reflected in the security policy they implement. during the presidency of donald trump, there appeared some factors that additionally brought the authorities of states closer to each other. these included ideological closeness, aversion and disputes with western european political elites, relativizing the principles of the rule of law and democłukasz jureńczyk74 racy, and a similar view of the geopolitics of central and eastern europe. the above factors made poland and the us tighten their security and defense relations. this was manifested, inter alia, by the increase in the us military contingent stationed in poland. however, the asymmetric nature of the polish-american alliance deepened, which was manifested in the prioritization of american defense companies, or support for president trump’s controversial international initiatives. tightening the alliance with the united states is undoubtedly in the interest of poland’s security. the pro-american attitude of the polish authorities would not raise any objections if it was balanced, brought tangible benefits, and did not harm relations with the european union and the powers of western europe. in recent years, the us and poland’s distance towards western european allies has deepened. the polish authorities tried to use the proximity to the american administration to counterbalance the weakening position of the country in the eu. on the other hand, the us administration treated poland instrumentally in its dispute with western leaders, mainly the german authorities. such a situation was against the interest of poland’s security, which is closely dependent on the cohesion and close cooperation of the west. the actions of the polish and american authorities contributed to lowering nato solidarity and the cohesion of the eu. this, among other things, limited the possibility of influencing western european powers to pursue a more balanced policy towards russia. the beginning of the administration of president joe biden was characterized by an attempt to rebuild relations with western europe, symptoms of withdrawal from cee and a greater focus on the principles of democracy and the rule of law, which could have a negative impact on relations with poland. however, the outbreak of the war in ukraine meant that the united states began to fulfill its allied obligations within nato, as well as towards poland. references appel, h. (2019). can the eu stop eastern europe’s illiberal turn? critical review. a journal of politics and society, 31(3–4), 255–266. https://doi.org/10.1080/08913811.2019. 1647956 banasik, m. (2019). fort trump as a chance for security in europe. rocznik bezpieczeństwa międzynarodowego, 13(1), 38–50. https://doi.org/10.34862/rbm.2019.1.4 bouchet, n. (2015). democracy promotion as us foreign policy. bill clinton and democratic enlargement. routledge. czaputowicz, j. (2012). bezpieczeństwo międzynarodowe. współczesne koncepcje. wydawnictwo naukowe pwn. deni, j. r. (2017, august). rotational deployments vs. forward stationing: how can the army achieve assurance and deterrence efficiently and effectively? united states army war college press. https://publications.armywarcollege.edu/pubs/3359.pdf doran, p. b., & wojcik, r. (2018, november). unfinished business. why and how the u.s. should establish a permanent military presence on nato’s eastern flank. cepa. https://docs.wixstatic.com/ugd/644196_4a56ab7a60a642daa6c5a609da158b7e.pdf dunn, d. h. (2002). poland: america’s new model ally’. defence studies, 2(2), 63–86. dybczyński, a. (2005). teoria powstawania sojuszy i realistyczna wizja środowiska międzynarodowego. in r. kuźniar (ed.), porządek międzynarodowy u progu xxi wieku: wizje, koncepcje, paradygmaty (pp. 644–656). wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. https://doi.org/10.1080/08913811.2019.1647956 https://doi.org/10.1080/08913811.2019.1647956 https://doi.org/10.34862/rbm.2019.1.4 https://publications.armywarcollege.edu/pubs/3359.pdf https://docs.wixstatic.com/ugd/644196_4a56ab7a60a642daa6c5a609da158b7e.pdf https://docs.wixstatic.com/ugd/644196_4a56ab7a60a642daa6c5a609da158b7e.pdf polish-american alliance during the presidency of donald trump… 75 dyner, a. m. (2016). russia beefs up military potential in the country’s western areas. pism bulletin, 35(885), 1–2, https://www.ceeol.com/search/gray-literature-detail?id=598270 fabian, b., gunzinger, m., van tol, j., cohn, j., & evans, g. (2019, march 13). strengthening the defense of nato’s eastern frontier. csba. https://csbaonline.org/research/publications/strengthening-the-defense-of-natos-eastern-frontier/publication/1 goh, e., & sahashi, r. (2020). worldviews on the united states, alliances, and the changing international order: an introduction. contemporary politics, 26(4), 371–383. https://doi. org/10.1080/13569775.2020.1777044 hennigan, w. j. (2019, march 13). fort trump? the pentagon takes a step toward establishing base in poland. the time. https://time.com/5551061/poland-military-base-forttrump/ hodges, b. (2018, june 4). don’t put us bases in poland. politico. https://www.politico.eu/ article/dont-put-us-bases-in-poland/ jančošekovà, v. (2017). regional cooperation in central and eastern europe and its implications for the eu. european view, 16, 231–238. https://doi.org/10.1007/s12290-0170460-8 kiwerska, j. (2014). kwestie bezpieczeństwa w stosunkach polsko–amerykańskich. trendy i perspektywy. in s. wojciechowski & a. potyrała (eds.), bezpieczeństwo polski. współczesne wyzwania (pp. 60–80). difin. kowal, p., & orzelska-stączek, a. (2019). inicjatywa trójmorza: geneza, cele i funkcjonowanie. wydawnictwo studiów politycznych pan. kuźniar, r. (2012). polityka zagraniczna iii rzeczypospolitej. wydawnictwo naukowe scholar. kuźniar, r. (2018, september 24). pis robi z polski “półkolonię” stanów zjednoczonych. onet.pl. https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/kuzniar-pis-robi-z-polski-polkolonie-usa/ed51172 lanoszka, a. (2020). poland in a time of geopolitical flux. contemporary politics, 26(4), 458– –474. https://doi.org/10.1080/13569775.2020.1777042 levick, l., & schulz, c.-a. (2020). soft balancing, binding or bandwagoning? understanding institutional responses to power disparities in the americas. canadian journal of political science, 53, 521–539. https://doi.org/10.1017/s0008423920000220 lopinot, q. (2019, november 19). ‘fort trump?’-is there added value to a permanent u.s. military base in poland? csis. https://www.csis.org/analysis/fort-trump%e2%80%94there-added-value-permanent-us-military-base-poland madej, m. (2012). sojusze polityczno-wojskowe  – nato. in r. kuźniar, et. al. (eds.) bezpieczeństwo międzynarodowe (pp. 171–189). wydawnictwo naukowe scholar. michalik, d. (2019). współpraca energetyczna w grupie wyszehradzkiej – szanse i zagrożenia. in m. ruszel & s. podmiotko (eds.), bezpieczeństwo energetyczne polski i europy. uwarunkowania – wyzwania – innowacje (pp. 134–151). instytut polityki energetycznej im. i. łukasiewicza. ministry of national defence. (2018). proposal for a  u.s. permanent presence in poland. https://www.politico.eu/wp-content/uploads/2018/05/proposal-for-a-u.s.-permanentpresence-in-poland-2018.pdf nato. (1997). founding act on mutual relations, cooperation and security between nato and the russian federation signed in paris. https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_ texts_25468.htm https://www.ceeol.com/search/gray-literature-detail?id=598270 https://csbaonline.org/research/publications/strengthening-the-defense-of-natos-eastern-frontier/publication/1 https://csbaonline.org/research/publications/strengthening-the-defense-of-natos-eastern-frontier/publication/1 https://doi.org/10.1080/13569775.2020.1777044 https://doi.org/10.1080/13569775.2020.1777044 https://time.com/5551061/poland-military-base-fort-trump/ https://time.com/5551061/poland-military-base-fort-trump/ https://www.politico.eu/article/dont-put-us-bases-in-poland/ https://www.politico.eu/article/dont-put-us-bases-in-poland/ https://doi.org/10.1007/s12290-017-0460-8 https://doi.org/10.1007/s12290-017-0460-8 https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/kuzniar-pis-robi-z-polski-polkolonie-usa/ed51172 https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/kuzniar-pis-robi-z-polski-polkolonie-usa/ed51172 https://doi.org/10.1080/13569775.2020.1777042 https://doi.org/10.1017/s0008423920000220 https://www.csis.org/analysis/fort-trump%e2%80%94-there-added-value-permanent-us-military-base-poland https://www.csis.org/analysis/fort-trump%e2%80%94-there-added-value-permanent-us-military-base-poland https://www.politico.eu/wp-content/uploads/2018/05/proposal-for-a-u.s.-permanent-presence-in-poland-2018.pdf https://www.politico.eu/wp-content/uploads/2018/05/proposal-for-a-u.s.-permanent-presence-in-poland-2018.pdf https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_25468.htm https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_25468.htm łukasz jureńczyk76 paruch, w. (2020). polska w sojuszu północnoatlantyckim. koncepcja prawa i sprawiedliwości bezpieczeństwa państwa (2015–2019). in w. paruch, m. pietraś & b. surmacz (eds.), sojusz północnoatlantycki w środowisku niepewności i zmiany. dwadzieścia lat członkostwa polski (pp. 340–380). wydawnictwo sejmowe. plucinska, j., & ali, i. (2020, june 10). u.s.-polish fort trump project crumbles. reuters. https://www.reuters.com/article/us-poland-usa-defense-forttrump/u-s-polish-fort-trumpproject-crumbles-iduskbn23h36p president of poland. (2019). joint declaration on defense cooperation regarding the united states force posture in the republic of poland. https://www.president.pl/en/news/ art,1069,joint-declaration-on-defense-cooperation-regarding-us-force-posture-in-the-republic-of-poland.html sylvan, d., & majeski, s. (2009). u.s. foreign policy in perspective. clients, enemies and empire. routledge. szklarski, b., & ilowski, p. (2019). searching for solid ground in polishamerican relations in the second year of the trump administration. international studies. interdisciplinary political and cultural journal, 23(1), 65–82. https://doi.org/10.18778/1641-4233.23.05 vershbow, a. r., & breedlove, p. m. (2020, february 7). permanent deterrence: enhancements to the us military presence in north central europe. atlantic council. https:// www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/permanent-deterrence/ u.s. department of state. (2020). defense cooperation agreement between the united states of america and poland. https://www.state.gov/wp-content/uploads/2021/01/20-1113-poland-edca.pdf wadhams, n. & jacobs, j. (2019, march 8). president trump reportedly wants allies to pay full cost of hosting u.s. troops abroad ‘plus 50%’. the time. https://time. com/5548013/trump-allies-pay-cost-plus-50-troops/ walt, s. m. (1987). the origins of alliances. cornell university press. waltz, k. n. (1979). theory of international politics. addison-wesley publishing company, inc. waltz, k. n. (2008). realism and international politics. routledge. wright, q. (1942). a study of war. university of chicago press. zaborowski, m., & longhurst, k. (2003). america’s protégé in the east? the emergence of poland as a  regional leader. international affairs, 79(5), 1009–1028. https://doi. org/10.1046/j.1468-2346.2003.00351.x zięba, r. (2013). polityka zagraniczna polski w strefie euroatlantyckiej. wydawnictwa uniwersytetu warszawskiego. https://www.reuters.com/article/us-poland-usa-defense-forttrump/u-s-polish-fort-trump-project-crumbles-iduskbn23h36p https://www.reuters.com/article/us-poland-usa-defense-forttrump/u-s-polish-fort-trump-project-crumbles-iduskbn23h36p https://www.president.pl/en/news/art,1069,joint-declaration-on-defense-cooperation-regarding-us-force-posture-in-the-republic-of-poland.html https://www.president.pl/en/news/art,1069,joint-declaration-on-defense-cooperation-regarding-us-force-posture-in-the-republic-of-poland.html https://www.president.pl/en/news/art,1069,joint-declaration-on-defense-cooperation-regarding-us-force-posture-in-the-republic-of-poland.html https://doi.org/10.18778/1641-4233.23.05 https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/permanent-deterrence/ https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/permanent-deterrence/ https://www.state.gov/wp-content/uploads/2021/01/20-1113-poland-edca.pdf https://www.state.gov/wp-content/uploads/2021/01/20-1113-poland-edca.pdf https://time.com/5548013/trump-allies-pay-cost-plus-50-troops/ https://time.com/5548013/trump-allies-pay-cost-plus-50-troops/ https://doi.org/10.1046/j.1468-2346.2003.00351.x https://doi.org/10.1046/j.1468-2346.2003.00351.x torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 77–91 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.005 * university of lodz (poland), e-mail: karol.zakowski@uni.lodz.pl ** university of lodz (poland), e-mail: sylwia.lagnowska@uni.lodz.pl karol żakowski* orcid: 0000-0003-2715-570x sylwia łagnowska** orcid: 0000-0001-5854-2513 symbols mat ter: imperial diplomacy in postwar japan abstract this article analyzes the significance of imperial diplomacy in postwar japan. while the emperor performed many formal duties, he played only a  symbolic role in decision-making process and was usually separated from politics. nevertheless, the symbolic importance of the emperor was periodically used by politicians to promote friendly relations with other countries. the main aim of the article is to examine to what extent japanese decision-makers took advantage of the emperor in diplomacy through drafting his speeches, arranging his appointments with foreign statespersons, and planning his visits abroad to realize their own foreign policy goals. relying on institutional and legal analysis as well as short case studies, the authors argue that while the emperor was used in foreign policy, the reverence towards the emperor made such initiatives particularly controversial. the article tries to fill the gap in research on imperial diplomacy, which has been dominated by biographical studies on individual emperors. keywords: japan, emperor, diplomacy, foreign policy 1. introduction the emperor has been considered a passive player in the japanese political system. under the 1946 constitution, his role was limited to strictly ceremonial practices, such as greeting fordoi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.005 orcid: 0000-0003-2715-570x orcid: 0000-0001-5854-2513 karol żakowski, sylwia łagnowska78 eign guests or sending cordial letters to the heads of other countries. the emperor’s political neutrality was guarded both by japanese bureaucrats and by public opinion which critically evaluated any attempts at taking political advantage of the emperor’s duties. in many aspects, the japanese imperial diplomacy was similar to the involvement of other monarchs in diplomacy. as indicated by young (2008, pp. 178–179) in his analysis of british foreign policy, unlike summits, state visits by monarchs did not generate the necessity of signing any significant agreements, but still provided “convenient cover for political talks held away from the public gaze.” due to the exceptional separation of the japanese emperor from politics, however, it was far more difficult to take political advantage of him than of other monarchs. taking into account the strictly symbolic position of the japanese emperor, it is not surprising that imperial diplomacy has been rarely researched. most of scholars have focused on biographical studies on individual emperors. hata (2007, pp. 181–235) emphasized that emperor hirohito’s role in foreign policy exceeded merely symbolic functions under the unusual situation of american occupation. large (1992, pp. 184–185), in turn, stressed that hirohito was constrained in his initiative to apologize for the war of aggression by the imperial household agency and the ministry of foreign affairs (mofa). similarly, togo (2010, pp. 281–285) underscored a crucial role of politicians in preparing akihito’s visits abroad. while offering partial insight into the imperial diplomacy, none of the abovementioned studies comprehensively examined the emperor’s role in foreign policy. this article argues that despite the theoretical separation of the emperor from political matters, the emperor was politically exploited in diplomacy both by the japanese government and by foreign countries. on the one hand, tokyo occasionally used the emperor’s speeches, meetings with foreign dignitaries, and visits abroad to promote different initiatives in foreign policy. on the other hand, foreign governments took advantage of the symbolic significance of the emperor not only to promote friendly relations with japan, but also to put pressure on tokyo regarding such delicate matters as history problems. 2. methodology institutional and legal analysis as well as qualitative and quantitative examination of the emperor’s contacts with foreign dignitaries are the main research methods employed in this article. emphasis is placed not only on the official position of the emperor, which stems from the constitution and the imperial house law, but also on the informal rules of the emperor’s involvement in diplomacy. while quantitative analysis is instrumental in tracing the evolution of the number of imperial state visits abroad, greater attention is paid to the qualitative examination of selected visits. in particular, the international, procedural, ideological, political, and personal factors that either encouraged or inhibited imperial diplomacy are analyzed under the administrations of different prime ministers. such short case studies help to trace the political interests behind the emperor’s involvement in diplomacy. this article is composed of three sections. the first section describes the competences of the emperor according to the japanese constitution and the practices established after the end of the second world war. in this light, the second section analyzes both formal and informal rules of the emperor’s involvement in diplomacy. the last section examines the emperor’s visits abroad as the most significant aspect of his role in promotion of japan’s interests symbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 79 on the international scene. it is argued that as symbols matter in international relations, imperial diplomacy never was really politically neutral. 3. the position of the emperor in japan’s constitutional system the imperial house law in its current form was fully developed shortly after the second world war. war nationalism and the emperor’s strong cult, established in the meiji era, became the main reason why the ruler was deprived of his right to rule the state after japan’s surrender. moreover, the historical determinants are important to understand why it has been almost impossible to introduce any changes to the imperial house law in the postwar period. the cult of the emperor, which was instilled in the entire nation by the decrees, official letters, and the native religion of shinto, made many japanese refuse to give up even in the face of inevitable defeat. surrendering would mean breaking an order, which would amount to a loss of honor. therefore, after the war, it became evident to the allies that imperial authority could not remain under the previous form. even before japan’s occupation by american forces, discussion took place about whether to abolish the emperor’s institution or not. eventually, it was decided that a ruler who would lose his influence and help make the necessary changes to the political system would be of greater use (henshall, 2011, p. 193). on january 1, 1946, the emperor announced his humanitarian declaration (ningen sengen), in which he renounced the status of a living god, although the “divine” lineage was preserved. on may 3, 1947, two documents that became the imperial system’s foundation came into force: japan’s constitution (nihonkoku kenpō) and the imperial house law (kōshitsu tenpan). already in the preamble to the constitution, we can see a shift of the center of power from the emperor to the japanese nation: “we, the japanese people, acting through our duly elected representatives in the national diet, […] do proclaim that sovereign power resides with the people and do firmly establish this constitution” (prime minister of japan and his cabinet, 1946). as in the previous constitution, chapter i was entirely devoted to the institution of the ruler, but this time its role was significantly limited. in article 1, it was emphasized that the emperor’s role was not to rule the state and that he retained his position as a result of the nation’s decision, not a divine bestowal: “the emperor shall be the symbol of the state and of the unity of the people, deriving his position from the will of the people with whom resides sovereign power” (prime minister of japan and his cabinet, 1946). articles 3 and 4, in turn, defined the scope of his political power: “the advice and approval of the cabinet shall be required for all acts of the emperor in matters of state, and the cabinet shall be responsible therefor” (article 3); “the emperor shall perform only such acts in matters of state as are provided for in this constitution and he shall not have powers related to government” (article 4) (prime minister of japan and his cabinet, 1946). according to this provision, all functions of the emperor in the government, such as appointment of the prime minister (appointed by the japanese diet), promulgation of laws and regulations of the government, administration of parliamentary elections, awarding of decorations, and reception of ambassadors, were purely representative. the emperor did not have the power that would allow him to engage in even the slightest political activity. everything the emperor did was controlled and decided by the japanese government (piegzik, 2015, pp. 179–198). karol żakowski, sylwia łagnowska80 the legal act regulating the emperor’s and his family’s life was the imperial house law. the imperial throne could be inherited only by male heirs in the order established in article 2 of that law. the possibility of the emperor’s abdication was excluded – the ruler remained in office from the moment he entered the throne until his death. article 12 stipulated: “in case a female of the imperial family marries a person other than the emperor or the members of the imperial family, she shall lose the status of the imperial family member” (imperial household agency, 1947). in practice, this meant that an imperial family woman who married a man from outside her own family lost her status and all claims of her children to the throne, even if they were male descendants. the imperial system constructed in this way, depriving the emperor of real power, was, of course, a response to the military nationalism that had existed until 1945. the historical background influenced the japanese society so strongly that to this day, the constitution and the imperial house law have survived in their unchanged form. regarding the emperor, the japanese government revised the law only once. it took place in the late 1970s and concerned the nengō system.1 in august 2016, emperor akihito, in a television appearance, stated: “when i consider that my fitness level is gradually declining, i am worried that it may become difficult for me to carry out my duties as the symbol of the state with my whole being, as i have done until now” (sieg & lies, 2016). while akihito did not admit that he would like to step down, the meaning of his speech became clear to everyone. the imperial system excluded even the slightest influence on politics, so the emperor could not himself submit a proposal to amend the imperial house law to the parliament, nor could he even order someone else to do so. taking this into account, such speech was the emperor’s only chance to draw attention to the problem he was facing. and so it happened. later that same day, japanese prime minister abe shinzō said that he would establish a special commission to check whether the abdication would be legally possible (foster, 2016). it was not only the lack of legal provisions that constituted a serious obstacle to allowing the emperor to resign. although abdication had been quite frequent in japan’s history, it also entailed an additional threat. during the heian period, the ruler was usually dominated by his advisers, who exercised actual power on his behalf. this led to frequent rotations on the imperial throne, as the emperors abdicated to free themselves from behind-the-scenes politics. unconstrained by the formal court, they began their political careers, which lay at the foundation of the ex-emperors’ reign (japanese: insei). in the following years, they increased their power not only in politics but also in economy, and their position was often much greater than that of the incumbent emperor (tubielewicz, 1984, p. 109). there was a chance that a similar situation could take place in present times. both the constitution and the imperial house law did not in any way condition the role and limitations of the ex-emperor, so he could theoretically become involved in political matters, including foreign policy. such situation, in turn, could once again lead to the strengthening of the role played by the emperor and even to a return of nationalism (pampling, 2016). historical facts were not the only obstacle to the development of a law that allowed abdication. if such right was stipulated as a permanent law and put into the imperial house 1 the nengō system was legally sanctioned during the meiji period, when the rule of only one era name was adopted by one emperor. this name is derived from the real name of the emperor, by which he will be referred to after his death. symbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 81 law, it would become a problem to establish criteria that would allow the emperor to resign. there would still be a possibility that he would step down from office under the pretext of bad health condition, and this decision could be influenced by political pressure or the emperor’s personal wishes. this, in turn, would stand in opposition to the law in force, since the emperor could not decide for himself and did not have political power. setting a uniform “retirement age” would also be troublesome, given the shrinking imperial family and the problem of an aging society in japan. therefore, the conservatives strongly opposed the introduction of such a law, and requested a regency be set up in the event of the ruler’s deteriorating health (yoshida, 2016). finally, in june 2017, the japanese diet passed a one-time bill that allowed emperor akihito to abdicate in april 2019. this law was added as a clause to the present imperial house law and may be used by future rulers as a precedent in applicable law. the emperor moved to kyoto for his retirement and is under the care of a newly created office, whose task is to help him adapt to his new life. in practice, this was to prevent the ex-emperor from meddling with politics (nikkei asia, 2017). as outlined above, the japanese constitution and the imperial house law not only did not allow the emperor to become involved in politics, but even refused him the right to abdicate. due to historical determinants, any sign of the emperor’s involvement in politics brought back the difficult memory of military nationalism. all the official activities of the emperor, who remained “the symbol of the state and of the unity of the people,” were dependent on the decision of the government. imperial diplomacy was not an exception. on the one hand, an uttermost attention was paid not to expose the emperor to political abuse. on the other hand, however, imperial diplomacy was subjected to the national interests formulated by each government. 4. the emperor and diplomacy the heads of state, including monarchs in democratic countries, usually play an important role in diplomacy. while the japanese emperor was completely isolated from politics, he performed a  lot of duties in the diplomatic sphere, such as meeting ambassadors and foreign dignitaries. all newly appointed ambassadors extraordinary and plenipotentiary in japan presented their credentials to the emperor, with participation of the foreign minister. it was a tradition that they were transported by horse-drawn carriages from the tokyo station to the imperial palace. in addition, the emperor and the empress received in audience ambassadors and their spouses before they assumed their posts. occasionally, ambassadors were invited to teas, luncheons, cormorant-fishing in the furutsu district in gifu prefecture, or duck-netting at the saitama and shinhama imperial wild duck preserves. the emperor was never involved in negotiations on concrete international matters. the same principle applied when the emperor sent letters to foreign heads of state. the letters always concerned politically neutral topics and were written on the occasions of foreign country’s national holiday or independence day, the birthday of a monarch, the demise of a head of state, or a major disaster (imperial household agency, 2020). while all speeches of the emperor were prepared by japanese diplomats, during conversation with foreign dignitaries, the emperor occasionally mentioned various topics on his karol żakowski, sylwia łagnowska82 own initiative. for instance, during a  meeting with chinese vice-premier deng xiaoping in october 1978, hirohito unexpectedly addressed the guest with words about long history of sino-japanese friendship that had been once disturbed by “unfortunate events” (fukōna dekigoto). as the japanese mofa had consulted in detail the contents of the conversation between the emperor and deng with the imperial household agency and the chinese embassy in tokyo, this spontaneous remark impressed the chinese vice-premier. deng responded positively, saying that instead of focusing on the past both countries should look forward to building friendship in the future (shiroyama, 2009, pp. 50–51). in the same year, hirohito stopped visiting yasukuni – a shrine in central tokyo that commemorated all the japanese who had died for their fatherland. as disclosed by former imperial household agency grand steward tomita tomohiko, this decision was made independently by the emperor due to his discomfort over the enshrinement of class-a war criminals (tōgō, 2008, pp. 44–45). while hirohito did not announce the reasons of his behavior at the time, it was evident that his personal convictions occasionally had an indirect impact on foreign policy matters. after all, in 1985, china and south korea started criticizing japanese prime ministers for paying homage to yasukuni, so continuation of imperial visits to the shrine would have surely met with protests from japan’s neighbors. history problems constituted one of the most fragile topics for the emperor’s diplomacy. while japanese prime ministers gradually started formulating more and more far-going apologies for the atrocities committed by the imperial army during the period of territorial expansion, they tried to keep emperor hirohito away from the dispute over his responsibility for the war of aggression. history problems were discussed when chun doo-hwan, as the first south korean president ever, visited japan in 1984. because the annexation of korea in 1910 had been carried out on behalf of the emperor, seoul treated imperial apology as a precondition for this visit (yamazaki, 2006, p. 35). instructed by the government, during a meeting with chun, hirohito admitted that the “unfortunate past” between the two nations was “truly regrettable” (makoto ni ikan). nevertheless, south korea still hoped for a more direct apology (yomiuri shinbun seijibu, 2014, p. 179). china was another country that paid attention to the emperor’s statements regarding history issues. after hirohito’s funeral in 1989, his successor akihito repeated the words of “regret” (ikan no i) for the “unfortunate history” (fukōna rekishi) in the contemporary period during a meeting with chinese prime minister li peng (shimada & tian, 1997, p. 385). the new emperor went one step further when he greeted south korean president roh tae-woo who visited japan in 1990. once more, seoul insisted on an imperial apology. akihito expressed a  “feeling of intense sorrow” (tsūseki no nen) for the past. the ambiguous language, full of euphemisms, did not necessarily result from tokyo’s intention to dilute its responsibility for the atrocities committed by japan during the war. such special language was characteristic of the mystique traditionally associated with the emperor (yamazaki, 2006, pp. 36–40). japanese mofa, which drafted the emperor’s speech, claimed that no other country had ever apologized in a more explicit way for the colonial rule (yomiuri shinbun seijibu, 2014, p. 179). meetings with the emperor were subject to a  strict etiquette. the imperial household agency remained sensitive to any signs of disrespect towards the emperor. for instance, chinese president jiang zemin’s behavior during his visit to tokyo in 1998 was commented as rude by part of the japanese media. although it remained a strict rule that all guests wore either full evening dress or their traditional national clothing during banquets with the emsymbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 83 peror, jiang came dressed in a mao tunic suit. responding to accusations from the press that chinese president behaved impolitely, japanese chief cabinet secretary nonaka hiromu had to explain that such dress might be treated as an official garment in china. in addition, the media criticized the fact that jiang referred to history problems between both countries in a greeting speech during the banquet (eguchi, 2012, pp. 329–340). such posture resulted from the fact that prime minister obuchi keizō had refused to offer written apologies to beijing for the atrocities committed by japan during the second world war (lam, 2002, pp. 31–54; nukaga 2010, p. 94). as a result, jiang’s speech was interpreted as a method for applying political pressure on the emperor, which did not contribute to promotion of friendly relations between both countries. out of consideration for emperor akihito’s advanced age and health problems, as well as for treating all foreign dignitaries equally, the imperial household agency established an unofficial principle of arranging the emperor’s appointments with foreign dignitaries with one month’s notice. violation of this rule met with general condemnation from public opinion. for instance, at the end of november 2009, chief cabinet secretary hirano hirofumi and the secretary-general of the ruling democratic party of japan (dpj), ozawa ichirō, exerted pressure on imperial household agency grand steward haketa shingo to make emperor akihito meet chinese vice-president xi jinping in mid-december 2009. the leading dpj politicians wanted to respond to beijing’s request that japan treated xi, who was the main candidate for the post of president, equally to president hu jintao, who had met the emperor as vice-president in 1998. the government argued that holding audiences with foreign dignitaries was a part of the emperor’s duties under the constitution, but opposition politicians as well as grand steward haketa accused dpj authorities of exploiting the emperor politically (asahi shinbun seiken shuzai sentā, 2010, pp. 230–248). the abovementioned examples prove that while theoretically being completely separated from politics, the emperor was occasionally used by politicians to promote their foreign policy initiatives. the south korean and the chinese authorities perceived the emperor as the most suitable person to address history issues, while tokyo paid utmost attention not to let foreign leaders harm the emperor’s dignity. nevertheless, also the japanese government was sometimes accused of taking political advantage of the emperor, for instance by overly insisting on the emperor’s audiences with guests from abroad without heeding to the unofficial rules created by the imperial household agency. 5. the emperor’s visits abroad the emperor’s state visits abroad were the most visible aspect of his involvement in diplomacy. as such visits always attracted attention from the media both in japan and in the host countries, their preparation had a  strategic importance for promotion of friendly relations with other states. table 1 shows emperor akihito and empress michiko’s visits abroad between their enthronement in 1989 and abdication in 2019. it was a custom that the imperial couple paid only one state visit overseas per year and that it visited each country only once. the only exceptions was the united states, due to its strategic importance, as well as such monarchies as belgium, the united kingdom, and thailand, which were visited more than once due to various ceremonies related to royal families – e.g., funerals or jubilees of enthronement. figure 1 karol żakowski, sylwia łagnowska84 illustrates the evolution of the number of visits abroad by all members of the imperial family between 1989 and 2019. as emperor akihiko’s health deteriorated over time, the members of his family to some extent filled the gap in diplomacy. two times – in 2002 and 2014 – empress michiko paid visits overseas alone. emperor naruhito, who was enthroned on october 22, 2019, has not visited any country as emperor as of february 2021. the main reason was the outbreak of coronavirus pandemic in early 2020, which forced tokyo to revise the diplomatic schedule of the imperial family. table 1. imperial visits abroad since 1989 date country comments september 26 – october 6, 1991 thailand, malaysia, indonesia visits to foster friendly relations october 23–28, 1992 people’s republic of china visit to foster friendly relations august 6–9, 1993 belgium visit to attend the funeral ceremonies of king baudouin september 3–19, 1993 italy, vatican, belgium, germany visits to foster friendly relations june 10–26, 1994 united states visit to foster friendly relations october 2–14, 1994 france, spain, germany visits to foster friendly relations may 30 – june 13, 1997 brazil, argentina, luxembourg, united states visits to foster friendly relations may 23 – june 5, 1998 united kingdom, denmark, portugal visits to foster friendly relations may 20 – june 1, 2000 the netherlands, sweden, switzerland, finland visits to foster friendly relations july 6 – july 20, 2002 poland, hungary, czech republic, austria visits to foster friendly relations september 28 – october 3, 2002 switzerland empress alone. visit to attend as patron of the jubilee congress of the international board on books for young people (ibby) may 7–14, 2005 norway, ireland visits to foster friendly relations june 27–28, 2005 united states (saipan) visit to commemorate the 60th anniversary of the end of the second world war june 8–15, 2006 singapore, thailand, malaysia visits to foster friendly relations, to celebrate the 40th anniversary of the establishment of diplomatic relations with singapore, and to commemorate the 60th anniversary of the enthronement of the king of thailand symbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 85 date country comments may 21–30, 2007 sweden,estonia, latvia, lithuania, united kingdom visits to commemorate the 300th anniversary of the birth of carl von linne and to foster friendly relations july 3–17, 2009 canada, united states (hawaii) visits to foster friendly relations and to celebrate the 50th anniversary of the crown prince akihito scholarship foundation, the state of hawaii may 16–20, 2012 united kingdom visit commemorate the diamond jubilee of queen elizabeth ii november 30 – december 6, 2013 india visit to foster friendly relations december 11–13, 2014 belgium empress alone. visit to attend the funeral of queen fabiola april 8–9, 2015 palau visit to commemorate the 70th of the end of the second world war january 26–30, 2016 philippines visit to commemorate the 60th anniversary of the normalization of diplomatic relations february 28 – march 6, 2017 vietnam, thailand visits to foster friendly relations source: compiled by the authors based on imperial household agency, 2021. just as in the case of meeting guests in japan, it was expected that foreign dignitaries would pay utmost attention to maintaining strict etiquette when greeting the emperor in their countries. despite this fact, unfortunate inconformity with diplomatic savoir-vivre occurred occasionally. for instance, during a meeting with the emperor in poland in july 2002, prime minister leszek miller’s wife, aleksandra miller, was dressed in a white and pink dress painted with such inscriptions as “sexy” or “love,” which was widely criticized by the press (wprost, 2002). table 1. imperial… (cd.) karol żakowski, sylwia łagnowska86 figure 1. visits abroad by imperial family members just as in the case of meeting guests in japan, it was expected that foreign dignitaries would pay utmost attention to maintaining strict etiquette when greeting the emperor in their countries. despite this fact, unfortunate inconformity with diplomatic savoir-vivre occurred occasionally. for instance, during a meeting with the emperor in poland in july 2002, prime minister leszek miller’s wife, aleksandra miller, was dressed in a white and pink dress painted with such inscriptions as “sexy” or “love,” which was widely criticized by the press (wprost, 2002). figure 1. visits abroad by imperial family members. 0 5 10 15 20 25 30 19 89 19 91 19 93 19 95 19 97 19 99 20 01 20 03 20 05 20 07 20 09 20 11 20 13 20 15 20 17 20 19 number of visits number of visited countries source: compiled by the authors based on imperial household agency, 2021. while the imperial family’s overseas visits usually were simply a sign of friendly relations with the host country, sometimes they had a strategic importance. for instance, prime minister kishi nobusuke promoted the crown prince’s and princess’ visit to the united states to create a favorable atmosphere for the revision of the bilateral security treaty in 1960. the opposition parties criticized this plan as a method of putting pressure on lawmakers during deliberations on the ratification of the controversial treaty that aroused massive protests in front of the diet building. eventually, the visit was postponed due to resistance from imperial household agency grand steward usami takeshi (large, 1992, p. 173). source: compiled by the authors based on imperial household agency, 2021. while the imperial family’s overseas visits usually were simply a sign of friendly relations with the host country, sometimes they had a strategic importance. for instance, prime minister kishi nobusuke promoted the crown prince’s and princess’ visit to the united states to create a favorable atmosphere for the revision of the bilateral security treaty in 1960. the opposition parties criticized this plan as a method of putting pressure on lawmakers during deliberations on the ratification of the controversial treaty that aroused massive protests in front of the diet building. eventually, the visit was postponed due to resistance from imperial household agency grand steward usami takeshi (large, 1992, p. 173). even more controversial was the emperor’s visit to china to commemorate the 20th anniversary of normalization of sino-japanese diplomatic relations in 1992. beijing insisted on inviting the emperor in order to show to the international community that domestic situation in china had returned to normal after the 1989 tiananmen incident. nevertheless, right-wing ldp politicians opposed the initiative, claiming that china would exploit the visit politically (nakajima, 1993, p. 23). in particular, the nationalists were afraid that beijing would try to put pressure on the emperor to apologize for the atrocities committed by the japanese imperial army during the second world war. in addition, right-wing lawmakers said that beijing could take advantage of the visit to reassert china’s claim to the senkaku/ diaoyu islands in the east china sea that were administered by japan. they backed their argument with the fact that in february 1992, beijing had issued the law on the territorial sea and contiguous zone that included this uninhabited archipelago within the chinese territory (hagström, 2005, pp. 161–171). referring to these bilateral problems, in august 1992, ldp lawmaker fujio masayuki gathered 57 signatures under a parliamentarians’ petition to postpone the emperor’s visit (shimada & tian, 1997, pp. 427–428). prime minister miyazawa kiichi promoted the imperial visit to china, but he admitted that in order to accept china’s invitation for the emperor, he had to first persuade the opponents in the ruling party (miyazawa, iokibe, itō, & yakushiji, 2006, p. 49). the final decisymbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 87 sion was entrusted to the main decision-making organ of the ldp, the general council. its chairperson, satō takayuki, was initially skeptical about authorizing the emperor’s visit, but he was convinced to change his mind by his factional boss, former prime minister nakasone yasuhiro (murakawa, 2000, pp. 65–57). miyazawa also asked another former prime minister, fukuda takeo, to persuade the members of his faction, the biggest right-wing group in the ldp, not to block the visit (xu, 2002, p. 229). in addition, in june 1992, miyazawa summoned to tokyo japanese ambassador to china, who explained to ldp politicians that beijing did not treat apologies for the past war as a precondition for the emperor’s visit. these efforts sufficed to assuage voices of discontent in the ruling party. the imperial couple’s visit to china in october 1992 was a symbolic event. in line with the speech prepared by japanese diplomats, the emperor expressed “deep sorrow” with the “unfortunate period” in the history of sino-japanese relations. while akihito did not address explicit apologies to china, his posture met with positive reception from the communist government (żakowski, 2012, p. 248). while both tokyo and beijing officially maintained that the emperor was kept away from international politics, in fact, both sides did exploit his visit politically. as already mentioned, china showed to the world that its diplomatic isolation on the international arena had ended, while japan warned china that making any decisions undermining friendship between the two countries could cause postponement of the imperial visit (hagström, 2005, pp. 170– –171). as a result, at least temporarily, the visit led to assuaging bilateral frictions. japanese prime ministers paid uttermost attention to resolving any history issues before the emperor’s visits to the countries that had suffered from japan’s aggression. perhaps they did not want to allow repetition of incidents that occurred during hirohito’s trip to europe in the autumn of 1971. demonstrators threw faeces at the emperor in denmark, called him “murderer” in the netherlands, and poured hydrochloric acid on the roots of a symbolic tree of bilateral friendship he had planted in great britain (large, 1992, pp. 184–185). a successful visit could become an opportunity at final reconciliation, while any incident against the emperor’s dignity could negatively influence bilateral relations. in order to prepare the emperor’s visit to the united kingdom in 1998, prime minister hashimoto ryūtarō asked his british counterpart how to please the english public opinion. under prime minister tony blair’s advice, hashimoto sent a letter to the sun, a popular british newspaper, in which he expressed “deep remorse and heartfelt apology for the tremendous damage and suffering” caused by japan during the war. in a reply letter, tony blair highly appraised the japanese prime minister’s posture, which prepared the ground for akihito’s cordial visit to london in may 1998. despite the efforts by the politicians of both countries, the media reported that a group of 500 former prisoners of war turned their backs when a royal carriage with emperor akihito and queen elisabeth rode past to buckingham palace. on the other hand, thanks to a generally warm reception of the emperor by the british people, the incident did not overly harm bilateral relations (togo, 2010, pp. 281–282). similar preparations were necessary before akihito’s visit to the netherlands in 2000. it took several months for both sides to negotiate the exact wording of a statement that would satisfy both the dutch victims of war and the groups in japan who wanted to avoid issuing excessive apologies. eventually, prime minister obuchi keizō expressed “deep remorse and heartfelt apology” to the dutch during prime minister willem kok’s visit to japan in february 2000. the statement paved the way towards akihiko’s visit to the netherlands in may 2000. symbolically, the imperial couple laid a wreath at the national monument for the war karol żakowski, sylwia łagnowska88 dead (togo, 2010, pp. 282–285). despite limited demonstrations, the visit was positively commented by the press and served spiritual reconciliation between both nations (suzuki & van eemeren, 2004, pp. 102–111). history issues explain why the emperor has never visited south korea despite the strategic importance of that country for japan. seoul periodically criticized the lack of repentance by tokyo for the period of colonial rule, prime ministerial visits to the yasukuni shrine, whitewashing of the difficult past in history textbooks, and insufficient compensation for former “comfort women” – sexual slaves from korea abused by the imperial army. the lack of reconciliation between both countries did not create favorable conditions for the emperor’s visit. president lee myung-bak invited emperor akihito to south korea when he met him in tokyo in april 2008. nevertheless, in august 2012, lee stated that the emperor “doesn’t need to come if he is coming just to offer his ‘deepest regret’” (kyodo, 2012). in the same month, the south korean president visited tokdo/takeshima – a small island in the sea of japan, which is disputed between both countries. such provocative behavior made tokyo doubt that the emperor’s dignity would not be harmed during a visit to seoul. apart from enhancing friendly relations and pushing the process of reconciliation between japan and other countries forward, the emperor’s overseas visits served promotion of foreign policy initiatives launched by different administrations. for instance, most of the visits prepared under the second abe administration from december 2012 to september 2020 were aimed at strengthening cooperation with the countries important from the point of view of tokyo’s strategy of containing china’s rising ambitions: india, the philippines, and vietnam. all three states played a crucial role in prime minister abe shinzō’s policy of enhancing economic cooperation as well as donating or selling military equipment to potential allies of japan and the united states in order to counterbalance the economic and military power of beijing (żakowski, 2019, pp. 146–148). while the emperor avoided delivering any speeches referring to containment of china during his visits, the mere choice of destinations was aimed at promoting the foreign policy strategy of the government. the emperor’s visits abroad were always carefully prepared to prevent any incidents that could harm the emperor’s dignity. sometimes, as in the case of great britain and the netherlands, they served finalization of the process of mutual reconciliation. on the other hand, any signs of disrespect towards the emperor, as displayed by south korean politicians, made resolution of history issues even harder to achieve. as evidenced by miyazawa’s policy of rapprochement with beijing or abe’s strategy of containing china, prime ministers occasionally took political advantage of imperial visits overseas by selecting their destinations in line with the diplomatic initiatives of the government. 6. conclusions the role of the emperor in diplomacy, as “the symbol of the state and of the unity of the people,” was limited to the symbolic, ceremonious sphere. japanese politicians and diplomats paid great attention to keeping the emperor’s dignity intact during his meetings with foreign dignitaries. as any signs of disrespect towards the emperor were extensively commented by the press, they could harm friendly relations with other countries. while minor gaffes against the etiquette were usually quickly forgotten, any intentional incidents had a considerable impact on the moods in bilateral relations. for that reason, japanese prime ministers symbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 89 were particularly keen on resolving all controversial problems, such as history issues, before the emperor’s visits abroad. such visits often became an opportunity for finalizing the process of bilateral reconciliation, but excessive protests regarding insufficient compensation of the victims of wars waged by japan before 1945 could, on the contrary, lead to reemergence of mutual animosities. being a passive player in foreign policy, the emperor was expected to remain politically neutral. in very rare cases, such as the meeting with deng xiaoping in 1978, did the emperor spontaneously mention politically significant topics without instruction from the government. despite this fact, he was occasionally used by politicians to promote their diplomatic initiatives. while maintaining the appearances of a complete isolation of the emperor from political matters, the prime ministers were keen on exploiting his symbolic importance in their international endeavors through drafting his speeches, arranging his visits abroad, and planning his meetings with foreign dignitaries. the strategic use of imperial diplomacy was evidenced by dpj’s pressure on the imperial household agency to make emperor akihito meet chinese vice-president xi jinping in 2009 or by an arbitrary choice of the destinations of imperial visits abroad by the abe administration. foreign governments were equally aware of the fact that symbols matter in international relations and they used invitation for the emperor as an opportunity for promoting diplomatic, economic, and cultural exchange with japan. as such, imperial diplomacy never was really politically neutral. references asahi shinbun seiken shuzai sentā. (ed.) (2010). minshutō seiken 100 nichi no shinsō [the truth about 100 days of democratic party of japan’s rule]. asahi shinbun shuppan. eguchi, s. (2012). hashimoto shushō no yūrasha gaikō to kō takumin shuseki no rainichi, 1997–1999 [prime minister hashimoto’s eurasia diplomacy and president jiang zemin’s visit to japan, 1997–1999]. in takahara a. and hattori r. (eds.), nitchū kankei shi 1972–2012, i seiji [history of japan-china relations 1972–2012, i politics] (pp. 315–342). tōkyō daigaku shuppankai. foster, m. (2016, august 8). japan’s emperor akihito says health is failing and hints at abdication, the guardian. retrieved january 27, 2021, from https://www.theguardian.com/ world/2016/aug/08/japans-emperor-akihito-health-abdication-rare-tv-address hagström, l. (2005). quiet power: japan’s policy in regard to the pinnacle islands. the pacific review, 18(2), 159–188. hata, i. (2007). hirohito: the shōwa emperor in war and peace. global oriental. henshall, k. (2011). historia japonii. bellona. imperial household agency. (1947, january 16). the imperial house law. retrieved february 2, 2021, from http://www.kunaicho.go.jp/e-kunaicho/hourei-01.html imperial household agency. (2020). fostering friendly relations with foreign countries. retrieved december 10, 2020, from https://www.kunaicho.go.jp/e-about/shinzen/ shinzen.html imperial household agency. (2021). overseas visits. retrieved february 1, 2021, from https://www.kunaicho.go.jp/e-about/shinzen/gaikoku.html kyodo. (2012, august 15). japanese emperor must apologize for colonial rule: s. korean president. the japan times. retrieved december 14, 2020, from https://www.japantimes. https://www.theguardian.com/world/2016/aug/08/japans-emperor-akihito-health-abdication-rare-tv-address https://www.theguardian.com/world/2016/aug/08/japans-emperor-akihito-health-abdication-rare-tv-address http://www.kunaicho.go.jp/e-kunaicho/hourei-01.html https://www.kunaicho.go.jp/e-about/shinzen/shinzen.html https://www.kunaicho.go.jp/e-about/shinzen/shinzen.html https://www.kunaicho.go.jp/e-about/shinzen/gaikoku.html https://www.kunaicho.go.jp/e-about/shinzen/gaikoku.html https://www.japantimes.co.jp/news/2012/08/15/national/japanese-emperor-must-apologize-for-colonial-rule-s-korean-president/ karol żakowski, sylwia łagnowska90 co.jp/news/2012/08/15/national/japanese-emperor-must-apologize-for-colonial-rule-s-korean-president/ lam, p. e. (2002). the apology issue: japan’s differing approaches toward china and south korea. american asian review, 20(3), 31–54. large, s. (1992). emperor hirohito and showa japan: a political biography. routledge. miyazawa, k., iokibe, m., itō, m., & yakushiji, k. (2006). 90 nendai no shōgen. miyazawa kiichi. hoshu honryū no kiseki) [testimony of the 1990s. miyazawa kiichi. the path of the conservative mainstream]. asahi shinbunsha. murakawa i. (2000). seisaku kettei katei [policy decision-making process]. shinzansha. nakajima, m. (1993). dépasser la diplomatie de l’amitié. cahiers du japon, 55, 22–27. nikkei asia. (2017, april 22,). japan moving toward 2018 abdication for emperor. retrieved january 27, 2021, from https://asia.nikkei.com/politics-economy/policy-politics/japanmoving-toward-2018-abdication-for-emperor?page=1 nukaga, f. (2010). seiji wa gēmu dewanai. senryakuteki nihon kaihō keikaku [politics are not a game. plan of strategic opening of japan]. sankei shinbun shuppan. pampling, g. (2016, august 14). the emperor and the question of insei, far beyond the miyako. retrieved january 27, 2021, from https://www.farbeyondthemiyako. com/3696012293279312280612398125021252512464---far-beyond-the-miyako-blog/ the-emperor-and-the-question-of-insei piegzik, m. (2015). konstytucja japonii z 1946 roku – droga i proces ustrojodawczy. folia iuridica universitatis wratislaviensis, 4(1), 179–198. prime minister of japan and his cabinet. (1946, november 3). the constitution of japan. retrieved february 9, 2021, from https://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.html shimada, m. & tian, j. (1997). sengo nitchū kankei 50 nen  – nitchū sōhō no kadai wa hatasaretaka [50 years of postwar sino-japanese relations – have the mutual sino-japanese tasks been fulfilled?]. tōhō shoten. shiroyama, h. (2009). chūgoku kyōsantō “tennō kōsaku” hiroku [secret record of “emperor manipulation” by the chinese communist party]. bungei shunjū. sieg, l. & lies, e. (2016, august 8). japan’s emperor speaks to public in remarks suggesting he wants to abdicate. reuters. retrieved january 27, 2021, from https://www.reuters.com/article/us-japan-emperor-message-iduskcn10j0j6 suzuki, t. & van eemeren, f. h. (2004). “this painful chapter”: an analysis of emperor akihito’s apologia in the context of dutch old sores. argumentation and advocacy, 41(2), 102–111. tōgō, k. (2008). rekishi to gaikō – yasukuni, ajia, tōkyō saiban [history and diplomacy – yasukuni, asia, tokyo tribunal]. kōdansha. togo, k. (2010). japan’s foreign policy, 1945–2009: the quest for a proactive policy. brill. tubielewicz j. (1984). historia japonii. ossolineum. wprost. (2002, july 11). pani miller jest “sexy” i “love.” retrieved december 7, 2020, from https://www.wprost.pl/zycie/27251/pani-miller-jest-sexy-i-love.html xu z. (2002). zhong-ri guanxi 30 nian 1972–2002 [30 years of sino-japanese relations 1972–2002]. shishi chubanshe. yamazaki, j. w. (2006). japanese apologies for world war ii. a rhetorical study. routledge. https://www.japantimes.co.jp/news/2012/08/15/national/japanese-emperor-must-apologize-for-colonial-rule-s-korean-president/ https://www.japantimes.co.jp/news/2012/08/15/national/japanese-emperor-must-apologize-for-colonial-rule-s-korean-president/ https://asia.nikkei.com/politics-economy/policy-politics/japan-moving-toward-2018-abdication-for-emperor?page=1 https://asia.nikkei.com/politics-economy/policy-politics/japan-moving-toward-2018-abdication-for-emperor?page=1 https://www.farbeyondthemiyako.com/3696012293279312280612398125021252512464---far-beyond-the-miyako-blog/the-emperor-and-the-question-of-insei https://www.farbeyondthemiyako.com/3696012293279312280612398125021252512464---far-beyond-the-miyako-blog/the-emperor-and-the-question-of-insei https://www.farbeyondthemiyako.com/3696012293279312280612398125021252512464---far-beyond-the-miyako-blog/the-emperor-and-the-question-of-insei https://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.html https://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.html https://www.reuters.com/article/us-japan-emperor-message-iduskcn10j0j6 https://www.reuters.com/article/us-japan-emperor-message-iduskcn10j0j6 https://www.wprost.pl/zycie/27251/pani-miller-jest-sexy-i-love.html symbols matter: imperial diplomacy in postwar japan 91 yomiuri shinbun seijibu. (2014). “nitchūkan” gaikō sensō. nihon ga chokumen suru “ima soko ni aru kiki” [“japan-china-south korea” diplomatic war. the crisis that japan faces “here and now”]. shinchōsha. yoshida, r. (2016, december 26). abdication panel leans toward one-off deal after emperor akihito’s rare video. the japan times. retrieved january 27, 2021, from https:// www.japantimes.co.jp/news/2016/12/26/reference/abdication-panel-leans-toward-oneoff-deal-emperor-akihitos-rare-video young, j. w. (2008). twentieth-century diplomacy: a case study of british practice, 1963– 1976. cambridge university press. żakowski, k. (2019). from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s approach towards the new international order in the asia-pacific under the second abe administration. torun international studies, 1(12), 143–155. żakowski, k. (2012). wewnątrzpartyjne uwarunkowania polityki japońskiej partii liberalnodemokratycznej wobec chin w latach 1955–2006. wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. https://www.japantimes.co.jp/news/2016/12/26/reference/abdication-panel-leans-toward-one-off-deal-emperor-akihitos-rare-video https://www.japantimes.co.jp/news/2016/12/26/reference/abdication-panel-leans-toward-one-off-deal-emperor-akihitos-rare-video https://www.japantimes.co.jp/news/2016/12/26/reference/abdication-panel-leans-toward-one-off-deal-emperor-akihitos-rare-video tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 karolina jędrzejewska*1 orcid: 0000-0002-7582-929x hasbara: public diplomacy with israeli characteristics abstract the paper presents the phenomena of hasbara, an israeli method of conducting state’s public diplomacy. for israel public diplomacy is a part of national effort, perceived as a tool to increase israel’s status on the international arena and recognition from the international community. therefore, it is a topic of utmost importance among israeli society and scholars. the aim is to uncover trends in thoughts and opinions on the studied subject. qualitative research methods were adopted, including historical, institutional and comparative approaches as suitable methods to describe complexity of such phenomena as hasbara. research techniques included content analysis and case studies to uncover trends in thoughts and opinions on the presented subject. in this paper an answer to the research question on the conduct of israeli public diplomacy is provided through deep analysis and synthesis of the author’s findings, with the said findings being presented by confronting them with main assumptions of the prior research on israeli public diplomacy and posing questions for further research. israeli public diplomacy is based on the idea of demonstrating that there is much more about israel than conflict, tension and fighting terror to fight with the preexisting national stereotypes. a major paradigm shift has to be noticed here as it is no longer a discourse on the right of israel to exist on the international arena (apart from arab states and palestinians), but it became a question of what israel did and continues to do as an existing state to maintain its existence. keywords: israel, public diplomacy, image, hasbara, nation branding, soft power 1. introduction the main purpose of public diplomacy is to influence foreign governments and foreign public opinion in order to achieve support for the states’ foreign policy goals and promote national * faculty of political science and international studies, university of warsaw (poland), email: kzjedrzejewska@gmail.com 2020, no. 1 (13), pp. 105–118 published online may, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.008 k j106 interests. in today’s world an image of a country is a major component of its power projection, which translates into an ability to protect itself, dictate conditions or take an active part in a decision making process. moreover due to technology, information and democratic revolution which resulted in establishing new communication outlets, providing infrastructure for social networks (to which physical boarders were no longer an obstacle), granting freedom and access to information, involving citizens in politics by electing governments, influencing state policies and building economic, cultural and social relations with foreign actors and emerging non-state actors, shaped public diplomacy by completely different means to the ones employed in the past. the past two decades has seen a rapid development of public diplomacy in israel. in case of israel, shaping a positive image of the state should be a priority of its foreign policy. especially when we consider the image challenges that israel has been continuously facing since its creation in 1948. israel’s failures in achieving its foreign policy goals throughout the years were in many cases effects of its image problems. the way israel is perceived by the foreign public opinion usually implies the reaction of its governments. when examining israel’s public diplomacy, it can be observed that the authorities noticed the need to improve and adjust its public diplomacy to the modern realities. it started with the failure of influencing foreign broadcast of the second lebanon war, which took place in 2006. since then we can observe that actions are being constantly taken in order to shape a positive opinion of israel abroad to achieve its foreign policy goals by coordinating both official and unofficial diplomacy tracks. the main objective of this research is to depict the attempts undertaken by the israeli authorities to improve the image of israel abroad and consequently establish israel’s credibility and legitimacy worldwide, as achieving those objectives is still the main point on foreign policy agenda of israel. the aim is to uncover trends in thoughts and opinions on the studied subject. the importance of our findings is limited to answering the research question, that is how israeli public diplomacy is conducted. the answer can be only provided based on empirical research methodology, involving case studies in order to depict attempts of israeli authorities to implement changes to hasbara strategy and practice. 2. literature review 2.1. public diplomacy: theorethical framework describing the phenomena of israeli public diplomacy (hasbara) has to be set within the frames of the ongoing debate and the conceptualization of public diplomacy in the research field of diplomacy studies. public diplomacy is considered a subfield of diplomacy with the tendency of gaining more and more importance; however, as an element of diplomacy, it is perceived as an old concept under a new name, as in the early seventeenth-century the french were the first nation to put a big effort into managing the reputation of their country (melissen 2005). as an idea it gained importance during the cold war, when it was utilized by both the usa and the ussr to spread their respective ideologies, at that time taking the form of propaganda. the term public diplomacy was used for the first time by edmund guillon in 1965 and adopted by the usa to distinguish their activities from propaganda. studies on public diplomacy demonstrate that the debate on public diplomacy started to again dominate the research after the world trade centre attacks in 2001 (e.g. gilboa, 2008; hasbara: public diplomacy with israeli characteristics 107 gregory, 2008; cull, 2009; snow&taylor, 2009; melissen, 2013). “war on terror” launched by us authorities, followed by military activities in afghanistan and iraq necessitated a return to a sort of cold war style of diplomacy, rhetoric and tools, such as public diplomacy in order to legitimize us actions. for us government main goal of “war on terror” was to destroy global terror by conducting ideological and religious offensive against the message spread by the radical islamic terror groups. the concept of the “new public diplomacy” was introduced to the diplomacy studies to distinguish it from the traditional one-sided, asymmetric political communication of the united states run until 1999 under the leadership of the united states information agency. the main weapon was returning to public diplomacy in a new form that emerged as a result of technology, information and democratic revolution. it resulted in establishing new communication outlets, providing infrastructure for social networks, to which physical boarders were no longer an obstacle, freedom and access to information, followed by involvement of citizens in politics by electing government, influencing state policies and building economic, cultural and social relations with foreign actors, in addition to the later emergence of non-state actors. those revolutions caused the state to lose its monopoly on international relations. a considerable amount of literature has been published describing the modern definition of public diplomacy. although there is some vagueness to the definition, there is a consensus among social scientist (melissen, 2005; melissen, 2011; szondi, 2008; gregory, 2008; gilboa, 2008; cull, 2009; cull, 2011) on one aspect thereof, that is the one which emphasizes that public diplomacy is a communication between governments, foreign governments, foreign audience, international actors or domestic audiences in order to persuade, to inform, to explain, to cultivate support, to influence the foreign government and the foreign public opinion in order to achieve foreign policy goals of the state actor. gregory szondi argues that the goals of public diplomacy have completely shifted from “achieving political change in target countries by changing behavior” (szondi, 2008) to promoting “political and economic interest (in order to) create receptive environment and positive reputation of the country abroad” (szondi, 2008). however, its main aim is still to influence the other party, protect and promote national interests – mainly by building a relationship through a dialogue (szondi 2008). in other words, such aspects as actors, instruments, practice and even terminology have changed, but the overall aim of the public diplomacy stayed the same, which is the management of the international environment (cull, 2009). we experience “a new post-cold war context with public seen today as neither a target nor a generator of diplomatic activity but as a consumer of diplomacy, a reflection of global mobility and twin forces of tourism and terrorism” (melissen, 2005). as nancy snow (2009) notes, public diplomacy of the xxi century can be marked by change and uncertainty. public diplomacy can be conceptualized in four dimensions: the conditions under which the communication takes place, such as war or peace; objectives of communication ranging from persuasion (one-way) to relationship building (two-way communication); power as a way to achieve the outcome we want; time frame according to which we can distinguish short-term, medium-term and long-term effects (szondi, 2008). strategies of public diplomacy consist of three layers – monologue, dialogue and finally collaboration (cowan&arsenault, 2008). monologue is a one-way communication in order to convey an idea and pressurize a targeted interlocutor. a dialogue is a two-way exchange of ideas aiming at building a relationship that is supposed to later give rise to action. collaboration, a result of k j108 two previous layers, is a dialogue between two entities on common goals and ways to achieve it by common activities and support to strengthen their relationship, gain mutual trust and respect. to achieve the objectives of public diplomacy, the following activities enumerated by nicholas cull (2009) are prerequisite: listening, advocacy, cultural diplomacy, exchange diplomacy, international news broadcasting. listening means collecting, analyzing and translating the data to maximize communication aimed at the targeted group. advocacy on the other hand reduces to promoting an idea or policy to influence the discourse. cultural diplomacy aims at bridging an existing cultural gap in order for two sides to get familiar with each other’s perspective. exchange diplomacy allows one country to familiarize another with it through exposing it to its citizens as ambassadors. international news broadcast is responsible for spreading accurate message. therefore, practice of public diplomacy should comprise understanding, planning, engagement, advocacy and social media activity (gilboa, 2008). simultaneously, technology developments added an emphasis on marketing, media and cooperation of non-state actors in public diplomacy strategy and practice. some scholars (szondi, 2008; cull, 2009) point out that public diplomacy is often associated with other terms and tools that are pertinent to such a field as news management, public relations or propaganda. the major difference is that public diplomacy framework will always belong to diplomatic domain of the state with an agenda being set by state actors involving foreign policy goals of the state. it will be perceived as a part of diplomatic campaign aiming at targeted public in order to convince it of certain values and policies to influence decisions or gain support. new tools of public diplomacy such as communication technologies that allow access to local populations, therefore enlarging operational capabilities and targeted groups by giving an opportunity to state actors (and also non-state actors) to affect foreign governments by directly communicating with civil societies to persuade them to their policies, ideas and values. that became what is now officially called ‘soft power’ following joseph nye jr (nye jr, 2004). traditionally diplomacy and international politics were based on “carrot and stick policy” meaning the alternate usage of force or attraction and agenda setting (nye jr, 2004; nye jr, 2008a; nye jr, 2008b). he further draws our attention to the fact that relations between states and ipso facto world politics are taking place simultaneously on three dimensions, which are military, economic and soft power. similarly, eytan gilboa (2008) states that grand strategy requires integration of such elements as force, diplomacy, and communication. as the current research and paradigm indicate, hard power is no longer as favorable as it was in the past. today it is perceived as immoral and lacking political effectiveness as a means to achieve policy goals. in other words, photos of military activities in the war zones and their effects do not look good, especially when it can be easily streamed in real time online and almost everyone can have an access to it. for past few decades the focus of recent research has been based on moral justification of wars and military activities, especially in reference to western liberal values. according to this paradigm problems should be solved non-violently. hard power is losing position to soft power. the key is to affect the policy of other country by soft means such as culture, values and cooperation. however, joseph nye jr (nye jr, 2008b, nye jr 2011) takes into account in his research that soft power is not always moral. it can be manipulative by, for example, presenting distorted facts and images. hasbara: public diplomacy with israeli characteristics 109 2.2. public diplomacy of israel: theorethical framework the theoretical framework provided in the previous part is limited and selective as its main aim was only to present a general overview of the issue of public diplomacy and to elaborate a conceptual foundation serving to examine the phenomena of hasbara, an israeli method of conducting state’s public diplomacy, that is the main topic of this research paper. for israel public diplomacy is a part of national effort, perceived as a tool to increase israel’s status on the international arena and recognition from the international community (cummings, 2016). therefore, it is a topic of utmost importance among israeli society and scholars and it is worthwhile to conduct a further research concerning this matter. public diplomacy of israel as a field of study is still limited; however, there are several major works including contribution to comprehensive historical studies of the topic (medzini, 2012; cummings 2016), each study presenting an in-depth description of hasbara activities in israel, its conduct by the authorities depending on the current international situation and the issues israel as a young state was facing. both authors well describe facts and show their correlation and explain how past actions and policies have still the impact on public diplomacy conduct in israel. the topic of origins of israeli hasbara is also described in a paper by ron schleifer (2003), who analyses the several types of jewish attitudes to the concept of hasbara. the current situation, challenges and critique are covered by only few authors (schleifer, 2003; gilboa, 2006; gilboa, 2008; gilboa & shai, 2011; greenfield, 2012; swalha, 2014; harkham, 2015). the same situation concerns recommendations (gilboa, 2006; gilboa & shai 2011; hadari & turgeman, 2016). one scholar wrote almost all major works that truly add to the research, which makes this discipline limited. eytan gilboa should be perceived as a pioneer in this field of research as he is the first scholar to holistically investigate the phenomena. unfortunately, his works seem to be rather outdated now but his thoughts can still impact the research. in 2006 he gave a powerful critique of the israeli hasbara conduct and apparatus. he believed that the authorities do not give enough importance to public diplomacy, keeping it poorly budgeted and not making any use of non-state actors or private initiatives that could be incorporated by the state. moreover, he underlined that there were no efforts made in the arab world in order to present israeli vision and version of events leaving space for the development of anti-israel rhetoric in the arab world. according to eytan gilboa (2006), media coverage on israel is often distorted, inaccurate, misleading and biased, which results in low public support for israeli policies. in his opinion, israel lacked a plan for nation branding and was far behind the usage of new media unlike its main opponents. the attempt to reform it failed because of bureaucracy and personal interests of politicians and officials. in his research he noticed that israel’s image abroad is influenced by words that are used to describe events within the state. he called it ’war of words’. he noticed that “language frames conflict in ways which shape images and determine ideas of right and wrong, justice and injustice” (gilboa, 2006) and israel did not succeed in persuading the world to use its terms and vocabulary. in his research conducted together with nechman shai (gilboa & shai, 2011), he proposed fixing public diplomacy of israel based on revising, reforming and rebuilding to cope with the challenges of technology revolution, information age and changes that take place in international relations. whereas his observations and recommendations are valuable, they cannot be valid anymore because of the ongoing progress in the field of diplomacy and international relations, involving modern objectives, challenges, practice and actors of the international arena. k j110 and additional work from public relations field examining the role of mass media and public relations in building israel’s brand was recently added (toledano & mckie, 2013). additionally, it is worthwhile the works of eli avraham (avraham, 2009) on framing the topics related to israel by the international media. moreover, there is a certain amount of literature on branding israel, however as this is a limited research in scope, the author shall take the liberty to skip this aspect (e.g. herstein & berger, 2013). 3. methodology the main objective of this research is to depict the attempts undertaken by israeli authorities to improve the image of israel abroad and consequently establish israel’s credibility and legitimacy worldwide, as achieving those objectives is still the main point of israeli foreign policy agenda. the research refers to the paradigm of neoliberal theory of international relations that enhance the importance of international cooperation and communication (exchanging information to gain mutual trust), setting norms and institutions, increasing interdependence between states and involvement of non-state actors. this theoretical discussion is based on existing research on public diplomacy, provided in order to set a framework to examine the phenomena of hasbara, an israeli method of conducting state’s public diplomacy, that is the main topic of this paper. later the research provides also some theoretical analysis on israeli public diplomacy. the debate on israeli hasbara conduct in case of this research begins with a short introduction of the setting and context within which israeli public diplomacy is conducted and the aspects that influence israel image abroad and its position in the international arena in order to further examine the factors, serving as a basis for further debate on the effectiveness of hasbara conduct and for presenting the findings. qualitative research methods were adopted, including historical, institutional and comparative approaches, as suitable methods to describe complexity of such phenomena as hasbara. research techniques included content analysis and case studies to uncover trends in thoughts and opinions on the studied subject. research findings are provided in words and narratives to explain the studied subject in depth. it is important to notice that the research on israeli public diplomacy is rather limited and biased by the authors who are mostly native israelis. the importance of our findings is limited to answering the research question that is how israeli public diplomacy is conducted. the answer can be only provided based on empirical research methodology, providing case studies in order to depict attempts of israeli authorities to implement changes to hasbara strategy and practice. the main subject is analyzed within a certain time-frame, which mostly focuses on the changes made in hasbara strategy after the second lebanon war failure in 2006, perceived as an important contribution of this element of the thesis to general research on this field of study. answer to the research question on the conduct of israeli public diplomacy is provided through deep analysis and synthesis of the author’s findings in conclusion section, with the said findings being presented by confronting them with main assumptions of the prior research on israeli public diplomacy and posing questions for further research. hasbara: public diplomacy with israeli characteristics 111 4. results and discussion 4.1. factors that define israel’s public diplomacy the debate on israeli hasbara conduct should start with short introduction of the setting and context within which israeli public diplomacy is conducted and the aspects that influence israel image abroad in order to further examine the factors that define israel and its position in the international arena. it should serve as a basis for further debate on the effectiveness of hasbara strategy and practice. after the independence war in 1948, israel remained under siege and was not yet recognized by many countries. however, at that time, contrary to the future, as a state it was not attacked by other nations, which kept in mind still recent events that took place in europe during the holocaust. main objectives of the state authorities was to ensure further existence of israel, justify it by the right argumentation and arrange mass immigration, gain economic aid and military equipment from other states. israel spoke unanimously despite the fact that the government was composed of a coalition. geographic location, the fact of being a small country isolated because of its culture and surrounded by countries perceived as potential enemy states shape israel’s policies, which are based on geopolitics. since its establishment, israel was the object of three waves that aimed at its complete elimination: the first wave was strictly military one, the second wave was terrorist one, the third wave is the still ongoing de-legitimization campaign (swalha, 2014). since its creation in 1948, at some point israel had been in armed conflict with all of its neighbors and nowadays, it is still facing constant security challenges. israel’s environment is “hostile, unpredictable, volatile, and replete with dangers” (berti, 2015). therefore “siege mentality” was produced alongside a sense of being under constant threat (berti, 2015). it caused national security to be based on three pillars: deterrence, early warning, and self-defense. it further generated realist approach in the foreign and security policy, “which in turn is based on self-reliance, hard-power and placing the attainment of security above all alternative ends” (swalha, 2014). as a result, israel is “traditionally focused on ‘hard’ security threats, relying on unilateral, proactive and pre-emptive coercive measures in the name of self-defense” (swalha, 2014). therefore, what we can observe since the establishment of the state is strong military with its central position within the state and society that simultaneously downplays the importance of diplomacy and the possibilities that could be achieved by this means. israel in general is perceived as “militaristic, masculine, religious, stiff-necked, dangerous, chauvinist, and frightening” (greenfield, 2012) defined by the ongoing conflict and seen as a “threat to world stability” (greenfield, 2012). as ambassador gideon meir noticed, “images on television have a much greater and immediate impact on what the public abroad feels about israel, than the arguments israel presents” (meir, 2005, may 24). israel is the only country the right to exist of which is being constantly challenged. the capital city of jerusalem is still not recognized. moreover, israel is perceived as the worst violator of human rights and international law. it is called by its opponents an apartheid state with a nazi like policies and constantly boycotted. k j112 4.2. the revision of israeli public diplomacy after second lebanon war of 2006 second lebanon war in 2006 was perceived as a failure not only in a political and military context, but also in terms of shaping an image of israel abroad. israeli authorities did not control the media information flow and as a result the image of israel deteriorated globally. israeli strategy was based on traditional media. however, its enemy hezbollah has already implemented new media strategy, successfully turning it into a weapon of online war. moreover, guerilla such as hezbollah did not have to obey the rules and restrictions of a state in the conduct of the war when it comes to both the traditional and the hybrid one. hezbollah’s troops managed to try out a new strategy of placing the rocket launch sites next to the civilian buildings, thus making the idf bomb those sites and accuse them of hurting and killing civilians on purpose. access to the israeli war zones was much limited therefore the report to the media was based on the journalists who stayed in lebanon. after the second lebanon war failure israeli government took efforts to establish a policy for immediate crisis management. the turning point was the state comptroller report in 2007 that underlined the fundamentals flaws in planning, coordination and management of state’s public diplomacy apparatus. therefore, efforts were undertaken to improve it, starting with establishing a governmental body to direct hasbara strategy and implementing it. utilizing new media make it possible for israel not only to deepen the knowledge of the country among foreign audience but also to undermine anti-israel campaigns. monitoring internet helped to identify potential image crises as early as possible. once the potential crisis was identified, due to the approval issued by the ministry of public diplomacy, hasbara crises started to be managed in real time by activating a virtual network of internet social media users all around the world to combat online criticism against israel. it is monitoring media and information about israel all over the world and operates in five languages english, spanish, russian, arabic and hebrew. it was first used in 2010 during the mavi marmara flotilla incident in 2010. a network of embassies and consulates all over the world provides israel with a widerange of contacts; however, the content on social media posted by the ministries of foreign affairs or embassies is perceived as a form of ”twipoganda” than ”twiplomacy”. people rather listen to their online “friends” than the official message. israeli officials communicate now by responding to comments posted on their facebook profiles in order to start a dialogue with people and measure a reaction of the foreign public opinion to the foreign policy message and later adjust it accordingly. there were also strategic partnerships established by the governmental and non-governmental organizations, especially diaspora ones resulting in creating a network of ambassadors for israel such as “presenting israel”, a campaign launched in 2010 by israel’s ministry of information and diaspora affairs and consequently creating a webpage www.masbirim.gov.il. the main aim was to encourage israeli citizens to apply a megaphone desktop tool developed by the lobby group give israel your united support. it is an alert tool that informs users of pools involving israel and problematic articles. the idf spokesperson’s unit got in charge of all communication between foreign media and matters concerning israeli military activities. growing involvement of idf in the media indicates the need of the authorities to maintain legitimacy for military activities conducted by israel. the main challenge for israeli army was to become a modern and professional hasbara: public diplomacy with israeli characteristics 113 organization, still taking into account the fact that its major role within the state is the military one. one of the main problems it was facing with social media communication was censorship. originally the idf had a censorship when launching its facebook page but soon realized it may be negatively perceived by the public and as a result could bring about the loss of trust in the institution. another problem was the “like” button on facebook. at the beginning, “click like” was posted in order to support the idf’s right to defend the state of israel from those who attempt to harm israelis but it was later replaced with “share” the content in support. therefore, the internet became a new battleground for israel, which is now developing a cyber-army to win this war. 4.3. new hasbara strategy new strategy of online warfare was tested in 2008 during the operation cast lead. idf employed cameramen within the units to provide operational footage. one of the uploaded videos by idf “weapons horde in gazan mosque” depicted an israeli soldier who is showing to the viewer a mosque in gaza and the weapons held there by hamas explaining the public why it was necessary for the idf to bomb the mosque. therefore, a target that would be considered unacceptable by the public became in some way justified. another movie “israeli humanitarian aid to gaza” illustrated israeli trucks loaded with humanitarian aid for gazan people, who were going through the kerem shalom crossing, hence showing to the world that israel cares about palestinians. this new tactic enabled israel to show the public opinion the realities of war documented in real time to shape the latter’s views on the story. during the operation israel for the first time managed to coordinate spreading the key massages on many levels, traditional media as well as diplomatic channels, pro-israeli non-governmental organizations and social media. the effect was an epidemic of israeli message abroad. every media outlet was repeating israeli message while palestinians did not have any chances against them, as they did not send one clear messages to the foreign audience. networking among israelis helped a lot, campaigners were forwarding emails with the “what are we against” message to unanimously explain to foreign public what are the objectives of israel. however, some scholars claimed that part of the hasbara strategy to justify idf operation in the gaza strip was to buy enough time to be able to bomb the targets as long as possible to finish what had to be done (caldwell, murphy & menning, 2009). as long as the idf activities were framed positively or neutrally, israel did not have to worry about international community criticism later resulting in another united nations security council resolution as it happened before in case of all israeli-palestinian conflicts. moreover, traditional media were successively denied by the idf the access to the potential battlefields several months prior to the operation due date in order to control the flow of information from this area. the main points to present to the foreign audience were that the responsibility of the conflict lies on the enemy (hamas), israel is responding in self-defense, israel regrets all civilian losses but it is the enemy side that is to blame. nevertheless, the operation cast lead ended with issuing the goldstone report by the united nations human rights council in 2009, accusing of violating humanitarian law and causing deaths of innocent civilians. israeli raid on mavi marmara flotilla that took place in 2010 that carried humanitarian and construction materials resulted in killing nine turkish activists while many others were k j114 injured including israeli soldiers. the idf raid quickly reached the world media resulting in protests against israel and condemnation for its actions, especially for killing the activists. this time the crisis management on the israeli side failed again. several hours after the raid took place the idf spokesperson’s unit released on youtube a series of videos. simultaneously, the activists on the ship were detained by the idf; and hence, only israeli content was reaching public opinion. the aim was to create a strong message that idf soldiers were fighting in selfdefense when attacked by the activists in order to somehow justify killing of nine turks. what israelis presented was filled with gaps and ”the evidence did not speak for itself, rather the idf spoke for it” (allan & brown, 2010), “tens of rioters hit an idf soldier and try to kidnap him ” (allan & brown, 2010) reads one caption, “stun grenade thrown at soldiers” (allan & brown, 2010) says another. soon after the detainees were set free the footage appeared on the media in contrast to what israeli authorities presented, thus contributing to a cognitive dissonance on the part of the public opinion. during operation pillar of defense in 2012 in gaza israeli authorities leveraged social media war to a completely new level. by using social media, they created an ongoing stream of information on idf’s twitter, facebook and blogs making it possible for the users to observe the war in real-time in order to shape one’s beliefs immediately. innocent israelis constituted a target for terrorists who were firing rockets at them; the role of the idf was to protect them by eliminating terrorists without harming civilians in gaza if possible. first the idf informed about the start of the operation pillar of defense with a … tweet. next, about hitting the first target ahmed al-jabari. then explained who ahmed al-jabari was and why he needed to be eliminated. short summary of the achievements was presented by the idf at the end of each day. later israel even adopted hamas rhetoric and tagged each of its tweet with #israelunderattack. at the same time hamas armed wing the al-qassam brigades also tried to keep up but not as successfully. first time a dialogue between two enemies mocking each other via their social accounts took place. for the first time israel was decisive and aggressive in its hasbara conduct. it was informing about its actions but no longer in an apologizing manner. after the end of the operation, idf officials announced a full victory on the media. however, the foreign policy magazine journalist uri friedman further questioned, “still, the idf’s approach to getting the word out about operation pillar of defense does represent a milestone in military communications — one we should reflect on. what does it mean for us as a society when we can follow a targeted killing in real time, and watch a video of it on youtube hours later?” (friedman, 2012). last example, operation protective edge that took place in 2014 as a result of kidnapping and murdering three israeli teenagers followed by kidnapping and murdering of a palestinian teenager and the intensification of military activities, once again proved that social media war is as important as the traditional one. it was about winning the hearts and minds of foreign public opinion. hamas used such hashtags as #gazaunderattack, #prayfor gaza and #stopisrael to highlight the suffering of palestinian civilians and to portray them as victims who got attacked by the idf. during the operation protective edge a twitter account under the name farah gazan who was tweeting, while giving an insight of how the life in gaza looks like including the bombardment of her city by the idf got vast attention from the international journalists. her identity and story appeared to be legitimate and was portrayed as a modern anne frank. monitoring gazan social media by the idf allowed to hasbara: public diplomacy with israeli characteristics 115 collect valuable data to be used for hasbara purposes. for example, they caught complaints of gazans about hamas stealing humanitarian food stocks. therefore, the idf sent a drone to track the vehicle and recorded hamas theft of supplies and posted it later on social media platforms. moreover, monitoring social media collected more valuable intelligence information than interrogations or site inspections. 5. conclusions from the research, it is possible to conclude that public diplomacy in the contemporary diplomacy conduct should be perceived as an essential component of state’s foreign policy strategy. as eytan gilboa stated, ”in the information age, national reputation has become a critical asset and ‘soft power’ has become a major instrument of foreign policy. communication, education and persuasion are the principal techniques of foreign relations, not military force” (gilboa, 2006). in case of israel’s usage of soft power tools is very much needed and for long time was neglected in its diplomacy conduct. soft power in case of israel should aim at “undermining the enemy’s international reputation, capitalizing on the fact that human rights and respect of individual freedom (which) are now part of the global agenda, whether in western communities or elsewhere” (swalha, 2014). israel’s security and policy cannot rely only on military deterrence anymore. soft power must be taken under consideration and its ability to influence politics and other countries to behave in a manner that fits israel’s interests. the reputation of a country is nowadays one of the most important assets of state’s power projection and agenda setting, simultaneously being a major instrument in achieving foreign policy goals. the main obstacle for israel and for other countries as well is the fact that if a county is not attractive, then it cannot compete and facts are not crucial anymore. it is personality that matters, not the policies of the state. therefore, it was decided to found public diplomacy on demonstrating that there is much more about israel than conflict, tension and fighting terror. moreover, as the reality of a still ongoing conflict has to be explained to the foreign public opinion, the government came up with an idea of linking palestinian terror activities to isis terrorism with israel becoming an expert on terror events and shaping the views of the world public. many scholars and israeli society perceive bad conduct of hasbara as the main reason for israel’s diplomatic isolation and for its negative image internationally. however, the scope of the apparatus, standards, strategy and quality as depicted with various case studies in the research prove this claim to be wrong. israeli hasbara was indeed in bad condition, lacking supervision and a strategy, but it was noticed (state comptrollers reports 2007, 2012, 2015), verified and suitable changes were implemented, including funding. for many years for israel the main mistake with hasbara was to explain itself, to legitimize its actions in a way to prove that israel is not doing anything wrongful. but the source of such an approach can be derived from zionist movement, with herzl as a leader who valued the importance of hasbara, that is from convincing and explaining why the state has to be established based on cultural, moral and socio-psychological aspects. in contrast to ben gurion and eastern european zionism, this added socialist component to the movement. it was focused on doing, rather than gaining support or explaining, perceiving it as a key to success of zionist activity in palestine. moreover, as a leader of the new established state, ben gurion and other representatives of the state were focused more on creating the new jew, strong sabra in comparison to weak jew k j116 of diaspora. instead of using public diplomacy for its own purpose israel became a victim of it, especially from the palestinian side and other arab countries. and that is a fact. however, many commentators and scholars raise the issue of the comparing it to other countries. the question here is to what, to which state, organization, international actors israel in its conduct of public diplomacy should be compared? israel is a unique case to examine when it comes to public diplomacy and the challenges it is facing, so the argument of comparison is perceived in this research as inadequate, because on what basis it can be made? more research is required to determine the efficacy of hasbara practices and achieving its strategy goals, which requires setting a specific method of measuring it and providing suitable data. very much is done by the israeli authorities and many various programs are launched, but we cannot answer what is effective and this is something that cannot be stated with qualitative methods and empirical study. in the new communication era, nothing can be controlled or regulated as it all has its own dynamics. what matters is how certain images combined with facts skew people’s perception of a certain matter. therefore, one of the main challenges for israeli public diplomacy is undoubtedly the technology revolution. even though israel is trying to influence the foreign public opinion with facts it may not win in this battle of “hearts and minds”. interpretation, but not facts, counts in today’s word, combined with good timing and images that follow a certain story. the unpredictability is one of the major obstacles for israel to spread the new, better and more attractive image of the country. moreover, israel has to constantly fight with the preexisting national stereotypes foreigners have. israeli representatives very often raise an issue of israel being subject to critique, condemnation and attacks of various entities such as un bodies and its agencies, non-governmental organizations in europe and us and other countries. that is a fact, but that is also the prerogatives of democracy and freedom of speech. israel, regarded as a more powerful side to the conflict, is very often critiqued for not revising its policies and not ending the conflict with palestinians (who do not incline towards peace either) but it does make a lot of effort to win foreign and internal public opinion’s sympathy for its vision and version of events during military activities in the region. and here the question of morality of the online live stream of military activities arises: how are both israelis and palestinians supposed to justify the war. on the other hand, israel has to face unusual challenges. it suffers from two types of anti-semitism: the traditional one based on religious premises and modern, that is racial one. moreover, it still seeks legitimization for establishment of the state, the arguments for it such as being nation among nations, historical right and the events of holocaust no longer persuade foreign public opinion about authorizing its military activities in regard to west bank, gaza and the palestinian people. western liberal democracy states and citizens demand from israel a moral explanation. especially because of the decolonization process taking place in the 60s and 70s, israel adopted an apologetic approach, because what mo ral standpoint could it present to expelling from the land the people some of which were inhibited for generations by their ancestors. a major paradigm shift has to be noticed here as it is no longer a discourse on the right of israel to exist on the international arena (apart from arab states and palestinians), but it became a question of what israel did and continues to do as an existing state to maintain its existence. hasbara: public diplomacy with israeli characteristics 117 references allan, d., & brown, c. (2010). the mavi marmara at the frontlines of web 2.0. journal of palestine studies, 40(1), 63–77. avraham, e. (2009). marketing and managing nation branding during prolonged crisis: the case of israel. place branding and public diplomacy, 5(3), 202–212. berti, b. (2015). israel: seeking stability. geopolitics and democracy in the middle east, 49. caldwell, i. v., william, b., & dennis, m. m. (2009). anton menning. learning to leverage new media: the israeli defense forces in recent conflicts. military review. cowan, g., & arsenault, a. (2008). moving from monologue to dialogue to collaboration: the three layers of public diplomacy. the annals of the american academy of political and social science, 616(1), 10–30. cull, n. j. (2009). public diplomacy: lessons from the past. los angeles, ca: figueroa press. cull, n. j. (2010). public diplomacy: seven lessons for its future from its past. place branding and public diplomacy, 6(1), 11–17. cummings, j. (2016). israel’s public diplomacy: the problems of hasbara, 1966–1975. new york: rowman and littlefield publishers. friedman, u. (2012, november 14). israel defense forces live blogs gaza offensive, foreign policy. retrived march 24, 2020, from https://foreignpolicy.com/2012/11/14/israel -defense-forces-live-blogs-gaza-offensive/ gilboa, e. (2006). public diplomacy: the missing component in israel’s foreign policy. israel affairs, 12(4), 715–747. gilboa, e. (2008). searching for a theory of public diplomacy. the annals of the american academy of political and social science, 616(1), 55–77. gilboa, e., & shai, n. (2011). rebuilding public diplomacy: the case of israel. in e. gilboa & n. shai (eds.), trials of engagement (pp. 33-54). brill | nijhoff. https://doi. org/10.1163/ej.9789004179400.i-309.12 greenfield, s. (2012). israeli hasbara: myths and facts. molad, the center for the renewal of israeli democracy. retrived march 24, 2020, from http://www.molad.org/en/researches/israeli-hasbara-myths-and-facts gregory, b. (2008). public diplomacy: sunrise of an academic field. the annals of the american academy of political and social science, 616(1), 274–290. hadari, g., & turgeman, a. (2016). chaos is the message: the crisis of israeli public diplomacy. israel journal of foreign affairs, 10(3), 393–404. harkham, r.d. (2011). understanding israel’s public diplomacy strengths and weaknesses. israel journal of foreign affairs, 5(3), 103–113. herstein, r., & berger, r. (2013). a country as a brand: israel’s evolving branding strategy. journal of brand strategy, 2(2), 177–188. leonard, m., & smewing, c. (2003). public diplomacy and the middle east. foreign policy centre. lungen, p. (2014, march 17). israel re-brands with new holistic approach, the canadian jewish news. retrived march 24, 2020, from https://www.cjnews.com/news/business/ israel-re-brands-new-holistic-approach medzini, m. (2012). reflections on israel’s public diplomacy. bulletin du centre de recherche français à jérusalem. retrived march 24, 2020, from https://journals.openedition.org/ bcrfj/6829 k j118 meir, g. (2005, may 24), what “hasbara” is really all about? israel ministry of foreign affairs. retrived march 24, 2020 from https://mfa.gov.il/mfa/abouttheministry/pages/ what%20hasbara%20is%20really%20all%20about%20-%20may%202005.aspx melissen, j. (2005). the new public diplomacy: between theory and practice. london: palgrave macmillan. melissen, j. (2011). beyond the new public diplomacy. clingendael paper no. 3. the hague: netherlands institute for international studies ‘clingendael. retrieved from: https:// www.clingendael.org/sites/default/files/pdfs/20111014_cdsp_paper_jmelissen.pdf melissen, j. (2013). public diplomacy. in a.f.cooper, j.heine and r.thakur (eds.), the oxford handbook of modern diplomacy. retrived from: https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199588862.013.0025 nye jr, j. s. (2004): soft power: the means to success in world politics. new york: public affairs. nye jr, j. s. (2008). public diplomacy and soft power. the annals of the american academy of political and social science, 616(1), 94–109. nye, j. s. (2008). toward a liberal realist foreign policy: the next president can advance american interests by putting global challenges in strategic context and refocusing the united states as a smart power. harvard magazine, 110(4), 36. nye, j. s. (2011). the future of power. public affairs. schleifer, r. (2003). jewish and contemporary origins of israeli hasbara. jewish political studies review, 15(1/2),123–153. shenhav, s. r., sheafer, t., & gabay, i. (2010). incoherent narrator: israeli public diplomacy during the disengagement and the elections in the palestinian authority. israel studies, 15(3), 143–162. shore, n. (2010). brand israel: an analysis of nation branding concepts as they relate to the state of israel. university of southern california. snow, n. (2009). rethinking public diplomacy in n. snow, & p.m. taylor (eds.) , routledge handbook of public diplomacy. routledge. snow, n., & cull, n. j. (eds.). (2020). routledge handbook of public diplomacy. routledge. swalha, a. (2014). the anti-israel toolbox: from hard power to soft tools. strategic assessment, 17(1), 21–31. szondi, g. (2008). public diplomacy and nation branding: conceptual similarities and differences. netherlands institute of international relations” clingendael”. toledano, m., & mckie, d. (2013). public relations and nation building: influencing israel. routledge. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 henryk składanowski sowiecki system oświatowo -propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa streszczenie w dziedzinie oświaty głównym osiągnięciem nikity chruszczowa było wprowadzenie powszechnego i obowiązkowego nauczania w zakresie 8-letnie szkoły podstawowej, nazywanej niepełną średnią ogólnokształcącą politechniczną szkołą pracy, co powodowało przesunięcie nieobowiązkowego kształcenia w szkole średniej do 11 lat. z reformy tej w 1966 roku wycofał się leonid breżniew, który powrócił do nauczania w 10-letniej szkole średniej. chruszczow kontynuował jednak stalinowskie myślenie o wychowaniu dzieci i młodzieży przez pracę jako najlepszym sposobie urzeczywistnienia ideałów komunistycznego państwa, wzmacniając nawet ten kierunek. po reformie z 1958 roku praktycznie cała młodzież ucząca się w szkołach średnich, w ramach tzw. politechnizacji, musiała pracować fizycznie w zakładach pracy lub odbywać tam praktyki zawodowe. the soviet educational-propaganda system during the reign of nikita khrushchev summary the main nikita khrushchev achievement in the reforming of soviet educational system was the introduction of the universal and compulsory education in an eight-year primary school. the school was called an incomplete secondary comprehensive polytechnical vocational school. this resulted in prolongation of the non-obligatory education in a high school to 11 years. this reform was revoked in 1966 by leonid brezhnev and the soviet union returned to a ten-year secondary school. despite his progressive reforms, khrushchev continued the stalinist methods of children and youth upbringing which stated that the labour is the best way to materialize the ideal of the communistic state. after the 1958 reform, practically all adolescents learning in a secondary school were forced to work or had their placements in workshops, plants or factories. this was called the ‘polytechization’. 74 henryk składanowski pierwszy okres kierowania partią komunistyczną w związku sowieckim od 7 września 1953 roku do xx zjazdu komunistycznej partii związku sowieckiego (12–25 luty 1956) nikita siergiejewicz chruszczow poświęcił walce sukcesyjnej o władzę po józefie stalinie oraz umacnianiu własnej pozycji w państwie. oświata nie budziła wówczas jego większego zainteresowania. po ustabilizowaniu jednak sytuacji, tak jak czyni to większość polityków do dnia dzisiejszego, chruszczow dostrzegł nośny społecznie temat reformy systemu oświaty. już na xx zjeździe kpzs w 1956 roku jedna z dyrektyw w sprawie szóstego 5-letniego planu rozwoju gospodarki narodowej na lata 1956–1960 głosiła, że należy upowszechnić szkołę średnią oraz przybliżyć ją do życia gospodarczego. zjazd wskazał bowiem na braki w procesie nauczania i wychowania w szkole ogólnokształcącej, zalecając dokonanie takich zmian, aby zapewnić wśród dzieci i młodzieży rozwój kształcenia politechnicznego, włączyć uczniów do pracy społecznie użytecznych oraz wprowadzić ścisły związek nauczania z pracą1. propozycja ta nie była nowym zjawiskiem w dziejach szkoły sowieckiej, gdyż już w przeszłości głoszono podobne hasła oparte na programie tzw. szkoły pracy. była więc kolejną próbą realizacji jednej z podstawowych idei pedagogiki sowieckiej dotyczącej powiązania nauki młodzieży z pracą produkcyjną. sowieccy komuniści uważali bowiem, że taki system oświatowy daje możliwość wychowania ludzi oddanych ideologii oraz wszechstronnie rozwiniętych, odpornych na wrogie systemowi hasła i poglądy. wynikało to z założeń czysto doktrynalnych, gdyż według komunistów ideologia marksistowsko-leninowska wskazywała na wychowanie dzieci i młodzieży przez pracę jako najlepszy sposób urzeczywistnienia jej ideałów pedagogicznych. w związku sowieckim w latach 1956–1958, na kanwie pewnej odwilży politycznej po czasach stalinowskich, rozgorzała szeroka dyskusja dotycząca zakresu zmian, których należy dokonać w programie i organizacji 10-letniej ogólnokształcącej szkoły średniej. część osób podkreślała, jako nienaruszalną zasadę, powszechność 10-letniego nauczania, przy czym po 7. klasie część uczniów miała kontynuować naukę w 8. klasie ogólnokształcącej szkoły średniej, a część w średniej szkole typu technikum lub innej szkole zawodowej. programy nauczania w tych szkołach miały być dodatkowo wypełnione przedmiotami zawodowymi, ale nakładano na nie również obowiązek realizacji pełnego średniego kursu przedmiotów ogólnokształcących. w ten sposób miały dawać one przygotowanie zawodowe do podjęcia pracy produkcyjnej. druga grupa pedagogów, skupiona głównie wokół akademii nauk pedagogicznych, proponowała przekształcenie 10-letniej ogólnokształcącej szkoły średniej w 11-letnią, przedłużając nauczanie podstawowe z siedmiu do ośmiu klas. szkoła ta jako niepełna średnia powinna dać uczniom wykształcenie ogólne i politechniczne oraz wychowywać w duchu umiłowania pracy. natomiast w klasach od 8. do 11. 1 kpss w rezolucjach i rieszenijach sjezdow, konfierencji i plenumow ck., cz. iv, moskwa 1960, s. 189. 75sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa należało tak wyposażyć młodzież w wiedzę ogólną i politechniczną, aby włączyć ją do życia w społeczeństwie i przyszłej działalności produkcyjnej. dlatego też postulowano, aby programy były mocno związane z problematyką konkretnych środowisk społeczno-ekonomicznych. jednocześnie uczniowie powinni zdobyć wiedzę w takim zakresie, aby móc kontynuować studia w szkołach wyższych. jeszcze inni pedagodzy postulowali nawet wprowadzenie 12-letniej ogólnokształcącej politechnicznej szkoły średniej2. dalsze wytyczne co do kierunku przemian w oświacie i strukturze szkoły ogólnokształcącej przedstawił sekretarz generalny komitetu centralnego komunistycznej partii związku sowieckiego nikita chruszczow w czasie obrad xviii zjazdu komsomołu w dniu 18 kwietnia 1958 r. w wygłoszonym przemówieniu stwierdził m.in.: do pewnej określonej klasy uczniowie mogliby uczyć się w szkole średniej, a potem iść do szkół przysposobienia zawodowego, żeby tam kontynuować swoje kształcenie i zdobywać nawyki pracy, zawód, który jest potrzebny każdemu człowiekowi, z tym żeby być przygotowanym nie tylko w zakresie przedmiotów ogólnokształcących, ale i dobrze znać życie, produkcję, wiedzieć jak trzymać młotek i nie mylić grabi z hołoblą3. w ten sposób poparł on powrót oświaty sowieckiej do idei tzw. szkoły pracy, nazywanej wówczas kształceniem politechnicznym. zaprezentowane przez nikitę chruszczowa stanowisko spowodowało skonkretyzowanie projektów przebudowy sowieckiej oświaty w kierunku łączenia nauczania z pracą produkcyjną. nie zakończyło to jednak dyskusji, gdyż nawet instytucje państwowe nadal przedstawiały różne projekty reformy. na przykład różnice zdań utrzymywały się między prezydium akademii nauk pedagogicznych a instytutem metod nauczania akademii. obie jednostki opracowały odrębne projekty. projekt prezydium akademii nauk pedagogicznych proponował utworzenie następujących typów szkoły średniej: fizyczno -technicznej, chemiczno-technicznej, przyrodniczo-agronomicznej i humanistycznej. dla każdego typu szkoły średniej przewidywano obowiązkowe minimum wiedzy ogólnokształcącej i politechnicznej. w razie potrzeb uczniowie mieli przechodzić z jednej szkoły do drugiej pod warunkiem uzupełnienia wiadomości z zaległych 2 b. ananiew, m. szargorodskij, n. wierzilin, l. pantieliejew, n. dolinina, m. panicz, kakaja nam nużna szkoła?, „litieraturnaja gazieta”, nr 143, 1 xii 1956, s. 1; n.k. gonczarow, o pierspiektiwnom płanie razwitija narodnogo obrazowanija w sssr na bliżajszije 15–20 liet, „sowietskaja piedagogika” 1957, nr 4, s. 10–25; s. tkacz, sriednieje obrazowanije dołżno byt' objazatielnym, „uczitelskaja gazieta”, nr 109, 11 ix 1958, s. 2; a. szaripow, triebowanije żizni, „uczitelskaja gazieta”, nr 113, 20 ix 1958, s. 1; e.i. afanasjenko, wospitywat' aktiwnych stroitieliej kommunizma, „prawda”, nr 322, 18 xi 1958, s. 4; n. dżandildin, sriednieje obrazowanije – wsjem raboczim i kołchoznikom, „prawda”, nr 322, 18 xi 1958, s. 4. 3 n.s. chruszczow, wospitywat' aktiwnych i soznatielnych stroitielej kommunisticzeskogo obszcziestwa. riecz na xviii sjezdie wlksm 18 aprielja 1958 goda, „mołodaja gwardija” 1958, s. 14. 76 henryk składanowski przedmiotów. natomiast projekt instytutu metod nauczania zakładał, że szkoła średnia będzie jednorodnego typu, tj. 3-letnią średnią szkołą pracy ii stopnia dla młodzieży od 15. do 18. roku życia. aby dostosować szkołę do potrzeb gospodarki i środowiska lokalnego, proponowano zróżnicowanie przedmiotów technicznych, które byłyby do wyboru, oprócz obowiązującej wszystkich wspólnej podstawy dydaktycznej. okres nauki proponowano zwiększyć o rok, ponieważ dochodziła praca produkcyjna i kształcenie zawodowe. dwie trzecie czasu nauki przeznaczono na przedmioty ogólnokształcące, a jedną trzecią na naukę przedmiotów zawodowych i pracę produkcyjną. w toku dalszej dyskusji, w sierpniu 1958 roku, podczas ogólnorosyjskiej konferencji oświatowej głos zabrał minister oświaty rosyjskiej federacyjnej socjalistycznej republiki sowieckiej e.i. afanasjenko, który przedstawił nowy projekt reformy szkolnej opracowany przez ministerstwo oświaty i akademię nauk pedagogicznych rfsrs. w projekcie przewidywano podział szkoły na 8-letnią ogólnokształcącą, politechniczną szkołę pracy, obowiązkową dla wszystkich dzieci od 7. do 15. roku życia oraz różne typy szkół ii stopnia, umożliwiające zdobycie pełnego wykształcenia średniego. zgodnie z projektem po ukończeniu szkoły 8-letniej wszyscy jej absolwenci, bez żadnego wyjątku, mieli włączyć się do różnego rodzaju pracy produkcyjnej w przemyśle, rolnictwie, budownictwie itp. obowiązkowe włączenie wszystkich absolwentów do pracy traktowano jako ważny środek ich komunistycznego wychowania4. ponownie do ogólnorosyjskiej dyskusji na temat reformy sowieckiego systemu oświaty włączył się nikita chruszczow, publikując w dniu 23 września 1958 r. memoriał o umocnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w kraju 5. powołując się na dane głównego urzędu statystycznego zsrs, ujawnił, że ze wszystkich dzieci rozpoczynających i klasę tylko około 80% kończy vii klasę 10-letniej ogólnokształcącej szkoły średniej. dlatego zdaniem chruszczowa związek sowiecki nie zrealizował jeszcze w pełni zasady obowiązkowego nauczania w szkole 7-letniej, a więc wprowadzony wcześniej powszechny obowiązek pełnego nauczania średniego był fikcją. kontynuowanie tej praktyki uznał za niecelowe. zaproponował podział nauki w szkole ogólnokształcącej na dwa etapy. pierwszy miała stanowić 7lub 8-letnia szkoła powszechna, obowiązkowa dla wszystkich, drugi etap miały stanowić różnorodne formy kształcenia. jedną z nich mogło być dalsze kształcenie zawodowe w szkołach 2lub 3-letnich z programem nauczania zróżnicowanym zależnie od miejscowych potrzeb przemysłu lub rolnictwa. innym etapem byłaby praca produkcyjna z możliwością równoczesnego dalszego kształcenia się w szko4 e.i. afanasjenko, woprosy pieriestrojki szkoły, „uczitelskaja gazieta”, nr 97, 14 viii 1958, s. 2; s.g. szapowalienko, politiechniczieskoje obuczienije w sowietskoj szkole na sowriemiennom etapie, moskwa 1958, s. 26–28; por. ob izmienienji sistiemy szkolnogo obrazowanija. osnownyje położenija. (matieriały dlja obsużdenija), pod red. n.k. gonczarowa, moskwa 1958. 5 n.s. chruszczow, ob ukrieplienii swjazi szkoły s żiznju i o dalniejsziem razwitii sistiemy narodnogo obrazowanija w stranie, „uczitelskaja gazieta”, nr 114, 23 ix 1958, s. 2–3. 77sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa łach wieczorowych i/lub korespondencyjnych. natomiast cały wywód n. chruszczowa zmierzał do konkluzji, że od pewnego wieku młodzież powinna łączyć naukę z pracą produkcyjną. jedyny wyjątek od tej zasady należało zastosować w stosunku do młodzieży wybitnie utalentowanej, dla której należałoby utworzyć odpowiednie szkoły średnie, w których zdobywałaby wiedzę konieczną do dalszej nauki w szkołach wyższych. jak na komunistę, n. chruszczow głosił w zakresie oświaty poglądy pedagogiczne odbiegające znacznie od zasady równości społecznej, będącej w założeniu doktrynalnym podstawą społeczeństwa sowieckiego. jego propozycja dotyczyła w praktyce życia szkolnego podziału młodzieży na elitę kontynuującą naukę i pozostałych uczniów, zajmujących się pracą fizyczną. w dodatku pośrednio kwestionował, uważaną za jedno z największych osiągnięć pedagogicznych związku sowieckiego, powszechność wykształcenia średniego w 10-letniej ogólnokształcącej szkole średniej, ponieważ główny nacisk w edukacji młodzieży kładł na pracę fizyczną. praktycznie większość uczniów po skończeniu szkoły 7-letniej, która miała zostać zamieniona na 8-letnią, miała pracować, a naukę kontynuować w szkołach wieczorowych i zaocznych. propozycje n. chruszczowa zostały następnie zawarte w tezach projektu przebudowy systemu oświaty zatytułowanych „o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu szkolnictwa w kraju”, opracowanego przez kc kpzs i radę ministrów zsrs. tezy projektu zostały później uchwalone przez plenum kc kpzs 12 listopada 1958 roku i poddane pod ogólnonarodową dyskusję6. w tezach poddano krytyce funkcjonowanie ówczesnej szkoły sowieckiej jako nienadążającej za rozwojem systemu komunistycznego w zsrs oraz niełączącej nauczanej teorii z praktyką i pracą fizyczną. w kwestii tej stwierdzono m.in.: życie wyznacza szkole nowe zadania. nasze szkoły ogólnokształcące i wyższe nie nadążają za wymaganiami budownictwa komunistycznego, mają duże niedociągnięcia. głównym z nich jest pewne oderwanie nauczania od życia. na obecnym etapie budownictwa komunistycznego ten brak w systemie oświaty tym bardziej nie może być tolerowany oraz kardynalnym błędem było twierdzenie, że wraz z automatyzacją produkcji zniknie w społeczeństwie komunistycznym również praca fizyczna. oczywiście, olbrzymi postęp techniczny będzie czynił pracę fizyczną nieporównywalnie lżejszą, wiele wyczerpujących zawodów zanika i będzie zanikało. jednakże harmonijny rozwój czło6 projekt tezisow po woprosu ob ukrieplienji swjazi szkoły s żiznju i o dalniejsziem razwitji sistiemy narodnogo obrazowanija w stranie, „prawda”, nr 320, 16 xi 1958, s. 1–3; por. projekt tezisow po woprosu ob ukrieplienii swjazi szkoły s żiznju i o dalniejsziem razwitii sistiemy narodnogo obrazowanija w stranie, [w:] kpss w rezolucjach i rieszenijach sjezdow, konfierencji i plenumow ck., cz. iv, moskwa 1960, s. 356. 78 henryk składanowski wieka jest nie do pomyślenia bez pracy fizycznej twórczej i radosnej, wzmacniającej organizm, polepszającej jego funkcjonowanie7. dodatkowo skrytykowano zmiany dokonane w szkolnictwie sowieckim w latach 30., które zdaniem autorów tez doprowadziły do likwidacji tzw. szkoły pracy, w miejsce której wprowadzono abstrakcyjne nauczanie teoretyczne oderwane od życia. w nowej rzeczywistości nastąpił powrót do idei edukacyjnych i wychowawczych głoszonych przed dwudziestu laty. w tezach dotyczących szkoły średniej zauważono więc, że: istniejący system szkolnictwa ludowego w zsrs ukształtował się przed z górą dwudziestu laty. w latach trzydziestych, w okresie socjalistycznej rekonstrukcji gospodarki wyznaczono szkole zadanie dostarczenia wyższym uczelniom doskonale przygotowanych kandydatów, dobrze znających podstawy nauk. uwaga szkoły skupiła się więc głównie na tym, aby uczniowie zdobyli przygotowanie ogólnokształcące, niezbędne do wstąpienia na wyższą uczelnię. doprowadziło to do nauczania jednostronnego, w pewnym sensie abstrakcyjnego, do oderwania szkoły od życia, co spowodowało duże niedociągnięcia w pracy wychowawczej. szkoła ograniczała się głównie do werbalnych metod wychowania, nie poświęcała niezbędnej uwagi włączaniu dzieci i młodzieży do odpowiadającej ich możliwością pracy społecznie użytecznej. w rezultacie wielu chłopców i dziewcząt kończących szkołę średnią uważało za jedyną możliwą dla siebie drogę życiową kontynuowanie nauki w wyższej uczelni lub przynajmniej średniej szkole zawodowej, niechętnie przystępując do pracy w fabrykach, zakładach przemysłowych, w kołchozach i sowchozach, niektórzy zaś uważają za poniżające dla siebie zajęcia w zakresie pracy fizycznej. tymczasem stały rozwój szkolnictwa średniego prowadzi do tego, że przeważająca część młodzieży kończąc szkołę powinna natychmiast włączać się do pracy produkcyjnej. jednocześnie postęp techniczny wymaga uzupełniania kadry przemysłu i rolnictwa młodzieżą mającą dość wysokie przygotowanie ogólnokształcące8. właśnie ostatnie cytowane zdania najlepiej oddają sens i cel reformy szkolnictwa w 1958 r. w związku sowieckim. chodziło w niej głównie o dostarczenie „świeżej” siły roboczej do wszelkiego typu zakładów produkcyjnych, od których młodzież stroniła. autorzy tez przyznali się nieświadomie do innej wielkiej klęski wychowawczej, informując, że po 40 latach budowania komunizmu i indoktrynacji społeczeństwa część młodzieży uważa pracę fizyczną za poniżającą. zarówno wystąpienie wrześniowe n. chruszczowa, jak i przedstawione tezy, na kanwie ogólnej odwilży politycznej w zsrs, spotkały się z szeroką reakcją społeczną na łamach prasy pedagogicznej i codziennej. generalnie nie kwestionowano 7 tezy kc kpzr i rady ministrów zsrr „o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w kraju, [w:] reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa 1959, s. 135, 138–139. 8 ibidem, s. 143–144. 79sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa podstawowej tezy o konieczności łączenia nauki szkolnej z pracą produkcyjną. nie podważano również propozycji podziału kształcenia na dwa etapy – jednolitej 8-letniej szkoły ogólnokształcącej dla całej młodzieży oraz 3-letniego średniego kształcenia zawodowego, połączonego z pracą produkcyjną uczniów, według schematu: 3-letnie szkoły dla pracującej już młodzieży robotniczej i wiejskiej, 3-letnie średnie ogólnokształcące politechniczne szkoły pracy ze szkoleniem produkcyjnym oraz 3-letnie technika dające kwalifikacje zawodowe i wykształcenie średnie. pomimo eksponowanego poparcia nie wszystkie zawarte tam poglądy dotyczące udziału młodzieży w pracy produkcyjnej oraz łączenia z nią nauki spotkały się z uznaniem poszczególnych środowisk pedagogicznych. niektórzy pedagodzy praktycy, członkowie korespondenci akademii nauk pedagogicznych rfsrs uważali, że główną formą kształcenia na drugim etapie powinny być szkoły ogólnokształcące politechniczne z nauczaniem produkcyjnym, a nie szkoły wieczorowe i korespondencyjne dla pracujących. podnosili, że nauka w szkole jest pracą tak samo jak praca produkcyjna, dlatego nie dla wszystkich pracujących będzie możliwe łączenie nauki z pracą. jako przykład podawano m.in. projekt nowego programu dla 3-letniej politechnicznej szkoły ogólnokształcącej. zauważono, że w ix klasie jego realizacja wymaga aż 57 godzin pracy ucznia tygodniowo, podczas gdy człowiek dorosły pracuje w fabryce od 30 do 35 godzin w tygodniu9. jednym z krytykujących pracę młodzieży w wieku 15–17 lat, w tym szczególnie dziewcząt, w zakładach produkcyjnych bez nadzoru pedagogicznego był wasyl suchomliński, głoszący w późniejszych latach ciekawą koncepcję budzenia człowieczeństwa i wychowania przez dobroć, piękno i przyrodę, co było ewenementem w sowieckim systemie oświatowym10. tacy ludzie jak on tworzyli tzw. drugi obieg, „podskórny” innych idei, niekomunistycznych w społeczeństwie sowieckim, co pozwalało zachować ludziom część indywidualizmu i niezależności, które wykorzystano w momencie obalania komunizmu w 1991 r. formalnie nową ustawę o reformie szkolnictwa w związku sowieckim, zatytułowaną ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w zsrs, rada najwyższa zsrs uchwaliła w dniu 24 grudnia 1958 r.11 powieliła ona przyjęte wcześniej na plenum kc kpzs w dniu 12 listopada 1958 r. 9 nowyj etap w żizni sowietskoj szkoły, „prawda”, nr 322, 18 xi 1958, s. 1; n.k. gonczarow, o wwiedienji furkacji w starszich kłassach sriedniej szkoły, „sowietskaja piedagogika” 1958, nr 6, s. 12–37; ob opytie raboty moskowskoj szkoły no 607 po ekspierimientalnomu ucziebnomu płanu, „sowietskaja piedagogika” 1958, nr 6, s. 156–157; n.k. gonczarow, a. lieontiew, diffieriencirowat' obuczienie na wtorom etapie obrazowanija, „prawda”, nr 325, 21 xi 1958, s. 3; b. gniedienko, matiematiczieskoje obrazowanije, „izwiestija”, 21 xii 1958; g.j zielienko, o profiessionalno-techniczeskom obrazowanji, „prawda”, nr 358, 24 xii 1958, s. 4; i.a. kairow, o pieriestrojkie obszcziewo sriedniego obrazowanija, „uczitelskaja gazieta”, nr 153, 25 xii 1958, s. 2–4. 10 reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa 1959, s. 59; por.: s. szapowalenko, politechniczeskoje obuczenije w sowietskoj szkole na sowriemiennom etapie, moskwa 1958; m. bybluk, koncepcja pedagogiczna i system wychowawczy wasyla suchomlińskiego, toruń 1982. 11 zakon ob ukrieplienji swjazi szkoły s żiznju i o dalniejsziem razwitji sistiemy narodnogo obrazowanija w stranie, „prawda”, nr 359, 25 xii 1958, s. 1–2. 80 henryk składanowski tezy projektu reformy oświaty, które nosiły nawet ten sam tytuł, tyle że bez wyrazu „ustawa”: „o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w zsrs”. był to następny namacalny przykład funkcjonowania w związku sowieckim systemu totalitarnego, gdzie wszelkie decyzje, w tym przypadku oświatowe, podejmowała wąska grupa komunistów, a następnie wcielał je w życie aparat państwowy. jako przykład powyższego może służyć następujący cytat z omawianej ustawy: „rada najwyższa związku socjalistycznych republik sowieckich postanawia: zaaprobować tezy centralnego komitetu komunistycznej partii związku sowieckiego i rady ministrów »o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w kraju«, które uzyskały powszechną akceptację w trakcie dyskusji ogólnonarodowej”12. w ten sposób prowadzone dyskusje i konsultacje społeczne na ten temat nie miały w praktyce żadnego wpływu na zmianę opracowanych wcześniej przez sowiecką partię komunistyczną założeń. nawet rada najwyższa jako państwowa władza ustawodawcza nie dokonała żadnych zmian w tezach kc kpzs. zasadniczą zmianą w stosunku do okresu stalinowskiego był jednak fakt, że naukowcy, pedagodzy, nauczyciele i inne osoby zainteresowane reformą oświaty mogły się w tej kwestii publicznie wypowiedzieć, nie ponosząc konsekwencji w postaci aresztowania, zesłania lub więzienia, w przypadku głoszenia poglądów odmiennych od prezentowanych przez kpzs. część artykułów popierających proponowane przez komunistów zmiany w szkolnictwie była przygotowana wcześniej, ale wielu dyskutantów w dobrej wierze zgłaszało stosowne postulaty. na kanwie chruszczoszowskiej odwilży wierzyli bowiem, że ich głos zostanie wysłuchany i uwzględniony w proponowanej reformie oświaty, która dotyczyła całego społeczeństwa sowieckiego. w praktyce nie dokonano jednak żadnych zmian w proponowanej ustawie, przyjętej wcześniej przez plenum kc kpzs. w ten sposób zmarnowano dorobek i autentyczną aktywność środowiska pedagogicznego i nauczycielskiego w dobie odwilży chruszczoszowskiej. aktywni członkowie społeczeństwa sowieckiego ponownie zaczęli popadać w bezczynność i letarg, co wymuszały swoim zaniechaniem w kierunku odnowy życia społecznego władze komunistyczne. następne wielkie przebudzenie społeczne nastąpiło dopiero po 30 latach, w czasach pierestrojki i głasnosti michaiła gorbaczowa. władze sowieckie z nikitą chruszczowem na czele były jednak przekonane, że dokonują wielkich przemian w oświacie i cały świat chce się na nich wzorować. o ich zadufaniu i braku elementarnego samokrytycyzmu świadczyła m.in. następująca wypowiedz sekretarza generalnego kpzs, wygłoszona podczas spotkania z pracownikami węgierskiej akademii nauk: „dziś amerykanie studiują nasz system nauczania w szkołach średnich i wyższych zakładach naukowych i oceniają go bardzo wysoko. natomiast my, radzieccy kierownicy, uważamy, że są w nim jeszcze słabe 12 ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w zsrr, [w:] reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa 1959, s. 176; por. o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju szkolnictwa. tezy kc kpzr i rady ministrów zsrr przyjęte przez plenum kc kpzr 12 xi 1958, warszawa 1958. 81sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa ogniwa, i obecnie pracujemy nad tym, aby ulepszyć przygotowanie specjalistów ze średnim i wyższym wykształceniem, podnieść jakość nauki. będzie to nasz kolejny »sputnik« i bezwzględnie wypuścimy go w świat”13. według ustawy o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w zsrs z 24 grudnia 1958 r. ustrój szkolny przewidywał dwa etapy nauczania: – obowiązkową 8-letnią szkołę podstawową, nazywaną niepełną średnią ogólnokształcącą politechniczną szkołą pracy (klasy i–viii), – 3-letnie szkoły dające pełne wykształcenie średnie (klasy ix–xi). jednak część wstępna ustawy akcentowała potrzebę reformy jako ulepszenie pracy szkoły w zakresie: – kształtowania marksistowsko-leninowskiego światopoglądu studiujących, – podniesienia ich komunistycznej świadomości i aktywności, – wychowania młodych specjalistów w duchu kolektywizmu i umiłowania pracy, – kształtowania świadomości obowiązku społecznego, socjalistycznego internacjonalizmu i patriotyzmu, – przyzwyczajeń w kwestii przestrzegania wysokich zasad moralności komunistycznej14. odnośnie do funkcjonowania szkoły podstawowej artykuł 2 ustawy głosił m.in.: „wprowadzić w zsrs zamiast powszechnie obowiązującego kształcenia 7-letniego powszechnie obowiązujące kształcenia 8-letnie” oraz „praca w zakresie nauczania i wychowania w szkole 8-letniej powinna opierać się na połączeniu poznania podstaw nauk, kształcenia politechnicznego i wychowania do pracy, szerokiego włączenia uczniów do dostępnych w ich wieku form pracy społecznie użytecznej”15. co ciekawe, wychowanie przez pracę i „politechniczność” tej szkoły polegała na tym, że uczniowie klas v–viii odbywali corocznie 2-tygodniową praktykę szkoleniowo-produkcyjną w warsztatach szkolnych, na szkolnej działce doświadczalnej, w kołchozach, sowchozach i zakładach produkcyjnych. podczas praktyk uczniowie klas v pracowali po 3 godziny dziennie, a klas vi–viii po 4 godziny dziennie16. było to więc bezsensowne fizyczne eksploatowanie dzieci od 10 roku życia w procesie wdrażania ich do przyszłej pracy produkcyjnej oraz kształtowania uległej i usłużnej osobowości, podporządkowanej bezkrytycznie systemowi sowieckiemu. natomiast artykuł 4 ustawy określił następujące trzy podstawowe typy szkół dających pełne wykształcenie średnie: 13 k.n. gonczarow, program kpzr w dziedzinie oświaty, warszawa 1962, s. 16. 14 ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem, s. 176; istorija piedagogiki i obrazowanija, pod red. a.i. piskunowa, moskwa 2007, s. 466. 15 ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem, s. 177. 16 ucziebnyje płany wosmiletniej i sriedniej szkoły rsfsr, ministierstwo proswieszczienija rsfsr, akadiemija piedagogiczieskich nauk rsfsr, moskwa 1959, s. 20–22. 82 henryk składanowski a) 3-letnie szkoły dla młodzieży robotniczej i wiejskiej – wieczorowe średnie szkoły ogólnokształcące, w których absolwenci szkoły 8-letniej pracujący w jednej z gałęzi gospodarki narodowej otrzymują średnie wykształcenie i podnoszą swoje kwalifikacje zawodowe, b) 3-letnie średnie ogólnokształcące politechniczne szkoły pracy z nauczaniem produkcyjnym, w których absolwenci szkoły 8-letniej uzyskują wykształcenie średnie i zawodowe przygotowanie do pracy w jednej z gałęzi gospodarki narodowej lub kultury, c) 3-letnie technika i inne średnie szkoły zawodowe, w których absolwenci szkoły 8-letniej uzyskują średnie wykształcenie ogólne i zawodowe17. jednak dwa główne rodzaje szkół średnich stanowiły 3-letnie miejskie szkoły średnie z nauczaniem produkcyjnym oraz 3-letnie wiejskie szkoły średnie z nauczaniem produkcyjnym. w szkole miejskiej historii uczono 2 godziny tygodniowo w klasie ix, 3 godziny w klasie x oraz 4 godziny w klasie xi. w szkole wiejskiej historii uczono 3 godziny w klasie ix oraz po 4 godziny tygodniowo w klasach x i xi. w ten sposób większy nacisk ideologiczny kładziono na młodzież wiejską, gdyż ciągle dostrzegano w tym środowisku braki w pełnej identyfikacji z komunizmem. w obu rodzajach szkół nauczano również w xi klasie przedmiotu czysto politycznego o nazwie konstytucja zsrs, przekształconego później w przedmiot: podstawy wiedzy politycznej18. ustawa o reformie szkolnej z 1958 r. przekształciła również dotychczasowe szkoły przysposobienia zawodowego, rzemieślnicze, kolejowe, górnicze, budowlane i szkoły mechanizacji rolnictwa podległe resortowi rezerw pracy, zawodowe techniczne szkoły terminatorskie i inne szkoły zawodowe podległe radom gospodarki narodowej i poszczególnym resortom w dzienne i wieczorowe miejskie zawodowe szkoły techniczne z okresem nauki od jednego do trzech lat oraz na wiejskie zawodowe szkoły techniczne z okresem nauki od jednego do dwóch lat. szkoły zawodowe utworzono dla młodzieży idącej do produkcji po skończeniu szkoły 8-letniej. specjalizowały się one według gałęzi produkcji, a pracę dydaktyczno-wychowawczą prowadziły w ścisłej łączności z przedsiębiorstwami, sowchozami i kołchozami19. oprócz planów i programów nauczania z poszczególnych przedmiotów opracowano również dodatkowe programy pracy wychowawczej, zawierające bardzo szczegółowe wytyczne wykreowane przez sowiecką akademię nauk pedagogicznych w moskwie. myślą przewodnią tych działań było kształtowanie postawy komunistycznej określanej jako obywatelsko-społeczna oraz narzucenie młodzieży zamiłowania do pracy, szczególnie 17 ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem, s. 177–178; por. b. suchodolski, reforma szkolnictwa w zsrr, „kwartalnik pedagogiczny” 1958, nr 2. 18 ucziebnyje płany wosmiletniej i sriedniej szkoły rsfsr, s. 23–25. 19 oświata w związku radzieckim, warszawa 1962, s. 33. 83sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa produkcyjnej, czyli fizycznej20. cele te chciano osiągnąć głównie przez stosowanie tzw. praktycznych metod „nauczania wychowującego”, do których zaliczano ćwiczenia ustne i pisemne, zajęcia laboratoryjne, pracę społecznie użyteczną oraz pracę produkcyjną21. ponadto opracowano nowe statuty szkoły, w których nadal eksponowano głównie wychowanie komunistyczne. świadczył o tym już zapis pierwszego punktu statutu szkoły 8-letniej, głoszący, że „szkoła ośmioletnia, wykonując zadania wychowania komunistycznego, daje uczniom trwałe podstawy wiedzy ogólnokształcącej i politechnicznej, kształtuje zamiłowanie do pracy i przygotowuje młodzież do działalności społecznie użytecznej” oraz „zaszczepia [...] się uczniom zamiłowanie do wiedzy i pracy oraz poszanowanie dla ludzi pracujących i kształtuje się światopogląd komunistyczny”22. konsekwencją uchwalenia ustawy o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w zsrs z 24 grudnia 1958 r. była zmiana w dniu 25 grudnia 1958 r. artykułu 121 konstytucji zsrs zawartego w rozdziale dziesiątym zatytułowanym „zasadnicze prawa i obowiązki obywateli”. gwarantowane wcześniej 7-letnie obowiązkowe kształcenie zostało zastąpione przez 8-letnie. powyższy artykuł otrzymał następujące brzmienie: obywatele zsrs mają prawo do nauki. prawo to jest zagwarantowane przez powszechne obowiązkowe ośmioletnie kształcenie, szeroki rozwój politechnicznego kształcenia ogólnego, zawodowego kształcenia technicznego, specjalistycznego kształcenia średniego i wyższego na podstawie więzi nauczania z życiem, z produkcją, pełny rozwój kształcenia wieczorowego i korespondencyjnego, bezpłatność kształcenia wszelkiego rodzaju, system stypendiów państwowych, nauczanie w szkołach w języku ojczystym, organizowanie dla pracujących w zakładach przemysłowych, sowchozach i kołchozach bezpłatnego produkcyjnego nauczania technicznego i agronomi cznego23. po uchwaleniu ustawy o reformie systemu szkolnictwa podjęto dalsze działania propagandowe promujące wśród społeczeństwa sowieckiego wprowadzane zmiany24. 20 programma wospitatielnoj raboty szkoły, moskwa 1960, s. 136; por. nowaja sistiema narodnogo obrazowanija w sssr. sbornik dokumientow i statiej, pod red. n.k. gonczarowa i f.f. koroliewa, moskwa 1960. 21 woprosy wospitanija i obuczenija. gosudarstwiennoje ucziebno-pedagogiczeskoje izdatielstwo ministierstwa proswieszczenija rsfsr, moskwa 1960, s. 120. 22 oświata w związku radzieckim, s. 33; por. położenije o wosmiletniej szkole rsfsr, o sriedniej obszczieobrazowatielnoj, trudowoj politiechniczeskoj szkole s proizwodstwiennym obuczieniem rsfsr, o wiecziernej (smiennoj) sriedniej obszczieobrazowatielnoj szkole rsfsr, moskwa 1960. 23 konstitucija (osnownoj zakon) sojuza sowietskich socialisticzieskich riespublik, moskwa 1959, s. 93. 24 por. teksty ukazujące się w zsrs i tłumaczone również na język polski: i.a. kairow, o reformie średniego kształcenia ogólnego, [w:] reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa 1959, s. 213–222; g.i. zelenko, o zawodowym kształceniu technicznym, [w:] reforma szkolnictwa, s. 223–229; w.p. jelutin, o szkolnictwie wyższym, [w:] reforma szkolnictwa, s. 230–235; a. łarionow, 84 henryk składanowski wynikało to również z przygotowań do xxi nadzwyczajnego zjazdu kpzs, który miał potwierdzić wprowadzane przez nikitę siergiejewicza chruszczowa szerokie zmiany w wielu dziedzinach życia społecznego związku sowieckiego. jedną z tych dziedzin była właśnie reforma systemu oświaty. jeszcze przed zjazdem opublikowano główne tezy referatu chruszczowa, z którym miał on wystąpić na najbliższym zjeździe sowieckiej partii komunistycznej. jedna z tez w dziedzinie oświaty głosiła: „w latach 1959–1965 przewiduje się znaczne rozszerzenie zasięgu ogólnego wykształcenia średniego w mieście i na wsi, a także wieczorowych i zaocznych szkół zawodowych – wyższych i średnich, zwiększenie sieci szkół wieczorowych dla młodzieży robotniczej i chłopskiej”25. był to osobisty pomysł chruszczowa powrotu do wychowywania komunistycznego przez pracę, według schematu: rano praca w fabryce, a po południu i wieczorem oraz w dni wole od pracy – nauka w szkole zawodowej, średniej lub wyższej. xxi nadzwyczajny zjazd kpzs, który odbył się w dniach od 27 stycznia do 5 lutego 1959 r., potwierdził wcześniejsze decyzje władz partyjnych i państwowych w dziedzinie oświaty. wyeksponowano jednak jeszcze bardziej główne cele ideologiczne, którym miała służyć wprowadzana reforma oświatowa. w przyjętej uchwale zjazdu w powyższej kwestii stwierdzono m.in.: realizacja wspaniałego planu budownictwa komunistycznego wymaga zdecydowanego polepszenia pracy nad wychowaniem ludzi radzieckich – nad podniesieniem poziomu ich świadomości komunistycznej i aktywności, nad kształtowaniem nowego człowieka w duchu kolektywizmu i umiłowania pracy, poczucia obowiązku społecznego, w duchu socjalistycznego internacjonalizmu i patriotyzmu, poszanowania szczytnych zasad moralności nowego społeczeństwa. szczególną uwagę należy zwrócić na wychowanie dorastającego pokolenia w komunistycznym duchu, na ściślejsze powiązanie szkoły z życiem, nauki z praca wytwórczą, na należyte opanowanie wiedzy nagromadzonej przez ludzkość, na przezwyciężanie przeżytków kapitalistycznych w świadomości ludzi i rozwijanie bezwzględnej walki z wrogą, burżuazyjną ideo logią26. na szczególną uwagę zasługuje wyeksponowane w uchwale komunistyczne wychowanie młodego pokolenia, głównie przez łączenie nauki z pracą produkcyjną oraz hasło bezwzględnej walki z wrogą ideologią burżuazyjną. były to przeżytki haseł stalinowskich, które – jak widać – jeszcze w 1959 r. nadal eksponowano, pomimo chruszczoszowskiej odwilży. ciekawym wezwaniem zjazdu było dążenie do przeszkoła i życie, [w:] reforma szkolnictwa, s. 236–256; m.n. skatkin, a.j. jancow, o zaciesnieniu więzi szkoły z życiem, [w:] reforma szkolnictwa, s. 257–261. 25 wskaźniki rozwoju gospodarki narodowej zsrr na lata 1959–1965. tezy referatu n.s. chruszczowa na xxi zjazd komunistycznej partii związku radzieckiego, warszawa 1958, s. 122–123; por. kontrolnyje cifry razwitja narodnogo chozjajsta sssr na 1959–1965 gody. tezisy dokłada towariszcza n.s. chruszczewa na xxi sjezde kpss, „prawda”, nr 318, 14 xi 1958, s. 1–9. 26 xxi nadzwyczajny zjazd komunistycznej partii związku radzieckiego, warszawa 1959, s. 861. 85sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa zwyciężania przeżytków kapitalistycznych w świadomości ludzi. w ten sposób sami sowieccy komuniści ujawnili, że po 47 latach od rewolucji bolszewickiej, likwidacji przeciwników politycznych nadal w indoktrynowanym przez nich społeczeństwie występują pozytywne odruchy obronne w postaci nieakceptowania systemu sowieckiego i utrzymywania w świadomości demokratycznych wartości kapitalistycznych, określanych przez władze jako „przeżytki”. zjazd kpzs zatwierdził również szczegółowe zadania w zakresie oświaty na następne 7 lat, określane jako plan 7-letni: w latach 1959–1965 zamierza się przeprowadzić następujące posunięcia: a) przejść od 7-letniego do 8-letniego obowiązkowego nauczania powszechnego. zapewnić zakładanie i należyte wyposażenie warsztatów szkolnych przy szkołach 8-letnich w celu powiązania politechnizacji nauczania z pożyteczną społecznie pracą dzieci, dostosowaną do ich możliwości i zainteresowań. b) dokonać reorganizacji sieci szkół 10-letnich (starszych klas), różnicując je na wiejskie i miejskie szkoły pracy. uczniowie tych szkół, łącząc naukę z pracą w przedsiębiorstwach, kołchozach czy też specjalnych warsztatach, zdobędą obok pełnego wykształcenia ogólnego również wiedzę politechniczną, a nadto będą mieli specjalne przygotowanie do wykonywania zawodu, w ramach którego będą się mogli specjalizować odpowiednio do lokalnego zapotrzebowania na kadry. c) znacznie rozszerzyć sieć miejskich i wiejskich szkół dających średnie wykształcenie bez oderwania od pracy27. tak więc główne hasło xxi zjazdu kpzs w dziedzinie oświaty to praca uczniów na wszystkich szczeblach kształcenia, łącznie ze szkołą powszechną. powrócono w ten sposób do stalinowskiej koncepcji wychowania przez pracę i eksploatacji fizycznej dzieci i młodzieży we wszystkich typach szkół. uczniowie mieli nie mieć czasu na jakąkolwiek formę indywidualnego, samodzielnego myślenia i działania, musieli wspólnie uczyć się lub pracować. na zjeździe podjęto również uchwałę, że następny xxii zjazd kpzs odbędzie się już za 2 lata, czyli w 1961 r. w dziedzinie oświaty sowieckiej nie wniósł on zasadniczych zmian, jednak w propagowaniu ideologii komunistycznej był kluczowy, gdyż uchwalono wówczas nowy program kpzs, w którym oficjalnie ogłoszono zbudowanie w związku sowieckim socjalizmu i przejście do następnego etapu, czyli budowy komunizmu. tym razem rozochoceni entuzjazmem chruszczowa sowieccy komuniści nie tylko chcieli prześcignąć stany zjednoczone w produkcji przemysłowej, ale postawili sobie za zadanie wychowanie całej ludzkości w duchu komunizmu. w niewypowiedzianych dalszych słowach na ten temat sugerowali więc, że aby tego dokonać, powinni opanować całą kulę ziemską, wykorzystując do tego wszystkie organizacje komunistyczne na świecie: „partia 27 ibidem, s. 862; kontrolnyje cifry razwitja narodnogo chozjajsta sssr na 1959–1965 gody. tezisy dokłada towariszcza n.s. chruszczewa na xxi sjezde kpss, moskwa 1958, s. 100–106. 86 henryk składanowski stawia jako zadanie wychowanie całej ludzkości w duchu komunizmu naukowego, dążąc do tego, aby ludzie pracy głęboko rozumieli przebieg i perspektywy rozwoju świata, właściwie pojmowali wydarzenia zachodzące wewnątrz kraju i na arenie międzynarodowej, świadomie budowali życie w duchu komunistycznym. w postępowaniu każdego człowieka, w działalności każdego zespołu i organizacji idee komunistyczne powinny łączyć się organicznie z komunistycznym działaniem”28. na kanwie programu ogłoszonego na zjeździe w kwestii zakończenia budowy socjalizmu w zsrs sowieccy ideolodzy oświatowi opracowali następujące zadania oświaty w okresie przechodzenia do komunizmu: 1. rozwijanie komunistycznej świadomości i moralności – rozumianej jako wychowanie mas pracujących w duchu głębokiej ideowości i oddania sprawie komunizmu, wyrobienie u ludzi komunistycznego stosunku do pracy i własności społecznej, całkowita likwidacja wszelkich przeżytków światopoglądu burżuazyjnego i burżuazyjnych nawyków oraz wpojenie młodzieży cech nowego człowieka przywiązanego do ideologii komunistycznej poprzez codzienną pracę wychowawczo-oświatową. 2. kształtowanie światopoglądu naukowego – rozumianego jako przyjęcie ideologii marksizmu-leninizmu do prawidłowego objaśniania wszelkich zjawisk, głównie praw rozwoju przyrody i społeczeństwa, ale także poznawania świata i przeobrażania go w sposób rewolucyjny, jako szczytowego osiągnięcia myśli ludzkiej. 3. wychowanie estetyczne – jako percepcja literatury i sztuki realizmu socjalistycznego, które nie tylko prawdziwie i barwnie przedstawiają czasy współczesne, ale ukazują równie drogę do przyszłości, oddziałując na uczucia i jego wyobraźnię. 4. troska o zdrowie i rozwój fizyczny dzieci – traktowane jako pełne i bezpłatne zaspokojenie potrzeb ludności w zakresie przedszkoli, ogródków jordanowskich, obozów pionierskich, szkół-internatów, aby fizyczne wychowanie silnego i zdrowego młodego pokolenia było jednym ze środków kształtowania człowieka przyszłego społeczeństwa komunistycznego, czyli łączenia nauczania z pracą produkcyjną i gimnastyką29. w kwestii reformy oświatowej w związku sowieckim na uwagę zasługuje również szersze zjawisko, polegające na przenoszeniu większej lub mniejszej części jej założeń do innych państw realnego socjalizmu. niektóre państwa, jak bułgaria, nie zmieniły nawet nazwy ustawy przyjętej w zsrs, lecz jedynie dopisały w jej końcowej części wyraz „ludowej”. tak więc już 3 lipca 1959 r. przyjęto w tym państwie 28 xxii zjazd komunistycznej partii związku radzieckiego. referaty i uchwały, warszawa 1961, s. 621–622. 29 k.n. gonczarow, program kpzr w dziedzinie oświaty, warszawa 1962, s. 23–34; m. fritzhand, ideały komunizmu w świetle nowego programu kpzr, warszawa 1962, s. 25–31. 87sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa ustawę o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju oświaty ludowej. następne ustawy reformujące system oświaty na wzór sowiecki wydano w następujących krajach: – w nrd 2 grudnia 1959 r.: ustawa o socjalistycznym rozwoju szkolnictwa, – w czechosłowacji 15 grudnia 1960 r.: ustawa o systemie wychowania i kształcenia, – w prl 15 lipca 1961 r.: ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania, – na węgrzech 28 września 1961 r.: ustawa o przebudowie szkolnictwa. mniejszych zmian w kierunku zacieśnienia więzi szkoły z życiem i wprowadzenia nauczania politechnicznego dokonały również rumunia, jugosławia, albania, a nawet chiny, wietnam, mongolia i korea północna30. był to namacalny przykład wasalnej zależności tych państw od zsrs, przejawiający się tym, że każda wymyślona w związku sowieckim kwestia, w tym przypadku oświatowa i wychowawcza, musiała zostać przeniesiona na grunt danego kraju realnego socjalizmu. w wyniku reformy oświatowej w zsrs ukształtował się następujący system szkolny: – 4-letnie szkoły początkowe z klasami i–iv dla dzieci od 7. roku życia; – 8-letnie szkoły podstawowe, nazywane niepełnymi średnimi ogólnokształcącymi politechnicznymi szkołami pracy, z klasami i–viii; – 3-letnie szkoły średnie z klasami ix–xi, istniejące samodzielnie lub powiązane ze szkołami podstawowymi, tworząc szkoły 11-letnie; – 6-letnie wieczorowe szkoły podstawowe dla młodzieży pracującej i dorosłych, z klasami iii–viii; – 3-letnie wieczorowe, korespondencyjne (zaoczne) i sezonowe (zmianowe) szkoły średnie dla młodzieży pracującej i dorosłych z klasami ix–xi; szkoły te często były połączone z wieczorowymi szkołami podstawowymi, tworząc w ten sposób szkoły 11-letnie; – 8-letnie szkoły internatowe z klasami i–viii lub 4-letnie v–viii, niekiedy 11-letnie i–xi; – 2lub 3-letnie miejskie szkoły i 1lub 2-letnie wiejskie szkoły zawodowo -techniczne; – 4-letnie szkoły zawodowe (technika) dla absolwentów szkoły podstawowej i 2-letnie dla absolwentów szkoły średniej; – szkoły wyższe: 5-letnie uniwersytety, 5i 6-letnie instytuty i akademie31. system szkolny obowiązywał w tej formie praktycznie dopiero od 1965 r., ponieważ lata 1959–1965 były okresem przejściowym, w którym obok szkół zorganizowanych według nowych założeń istniały również szkoły starego typu. na przykład w roku szkolnym 1959/1960 nie wprowadzono praktycznie żadnych istotnych 30 m. pęcherski, a. tatoń, więź szkoły z życiem w krajach socjalistycznych, warszawa 1963, s. 8. 31 t.j. wiloch, radziecki system oświatowo-wychowawczy, warszawa 1962, s. 92–94. 88 henryk składanowski zmian w sieci szkolnej. ponadto uczniowie klas viii–x uczyli się nadal w większości szkół według starych programów, nowe wprowadzono tylko do klas i–v. nauczanie według nowych planów i programów w klasach ix–xi nastąpiło powszechnie dopiero od 1 września 1963 r. początkowo zreformowano głównie tylko te szkoły, które były najlepiej przygotowane pod względem materialnym, organizacyjnym i kadrowym32. reforma nie zawsze przynosiła jednak oczekiwane skutki w edukacji i wychowaniu, o czym świadczyły niektóre negatywne wypowiedzi na jej temat części młodzieży i rodziców, a nawet pedagogów. główny zarzut dotyczył praktyk odbywanych w zakładach pracy, które zdaniem części osób nie spełniały roli, jaką im przeznaczono. zauważono, że w niektórych zakładach młodzież po prostu traciła czas na przyglądanie się pracy załóg i wykonywanie czynności prymitywnych, niemających nic wspólnego z politechnizacją. w związku z trudnościami w organizowaniu praktyk w zakładzie produkcyjnym postulowano przeniesienie ich do własnych, odpowiednio urządzonych pracowni oraz budowanie nowych szkół średnich, z nowymi przygotowanymi do tego pracowniami i dobraną starannie do prowadzenia zajęć kadrą techniczną33. opinie te potwierdził w swoim wystąpieniu podczas vi sesji rady najwyższej rfsrs w lipcu 1962 r. minister oświaty e.i. afanasjenko, który omówił przebieg i dotychczasowe wyniki reformy szkolnej. oprócz propagandowych pozytywów zauważył również negatywy, stwierdzając: za często nauczanie pracy i kształcenie produkcyjne uczniów odrywa się od wszelkiej pracy dydaktyczno-wychowawczej, od zadań kształcenia politechnicznego, sprowadza się nierzadko do rzemieślnictwa, do opanowywania poszczególnych operacji [...]. wskutek braku stanowisk roboczych w niektórych zakładach pracy uczniowie nie tyle się uczą, ile przyglądają pracy robotników. a w szkołach wiejskich niesłusznie przeważa praca ręczna, nie wszędzie stwarza się warunki dla opanowywania przez uczniów najnowszej techniki rolniczej34. przedstawił również w dalszej części wystąpienia rzeczywiste cele i zadania, które przyświecały sowieckim komunistom podczas wprowadzania reformy oświatowej. wynikało z nich, że były to głównie cele ideologiczne: jedno z najważniejszych zadań szkoły radzieckiej – to kształtowanie u uczniów światopoglądu marksistowsko-leninowskiego, trwałych zasad moralnych, wysokiej ideowej i politycznej świadomości. ze szkoły powinna wychodzić młodzież gotowa do aktywnej walki za komunizm. kolektywy pedagogiczne większości szkół poświęcają rozwiązaniu tego zadania nauczanie wszystkich przedmiotów programowych, całą 32 ibidem, s. 167; por. osnowy kommunisticzeskogo wospitanija. ucziebnoje posobije, moskwa 1960, s. 66–70. 33 szersze opinie na ten temat zawarto [w:] „komsomolskaja prawda” 1961, nr 56. 34 m. pęcherski, a. tatoń, więź szkoły z życiem, s. 183; por. „uczitelskaja gazieta”, 26 vii 1962. 89sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa społeczno-polityczną pracę komsomolską, pionierską i pozalekcyjną, cały układ życia szkolnego oraz wprowadzenie od nowego roku szkolnego (1962/63) w końcowych klasach szkoły średniej popularnego kursu podstawowych wiadomości politycznych, w których w formie dostępnej dla uczniów będą przerabiane najbardziej aktualne zagadnienia teorii komunizmu naukowego i polityki partii, dadzą możność wzmocnienia ideowo -politycznego wychowania młodzieży35. należy więc pamiętać, że głównym celem reformy systemu szkolnictwa w związku sowieckim po 1958 r. było jeszcze intensywniejsze wychowywanie dzieci i młodzieży oraz całego społeczeństwa w duchu komunizmu i ideologii marksistowsko-leninowskiej, która właśnie w połączeniu pracy fizycznej człowieka z umysłową widziała jego rozwój. dlatego z przyczyn czysto doktrynalnych oraz zapotrzebowania gospodarki na nowe ręce do pracy wprowadzono nowy system oświatowo-wychowawczy, oparty na połączeniu nauczania w szkole z pracą fizyczną w zakładach produkcyjnych. sowieccy komuniści, głosząc swoje doktrynalne założenia, posługiwali się również często sformułowaniami kategorycznymi, aby nie zostawić cienia wątpliwości co do słuszności podejmowanych decyzji i prowadzonych działań. najlepiej świadczyło o tym następujące sformułowanie zawarte w statucie kpzs z omawianego okresu: „partia uroczyście oświadcza: obecne pokolenie ludzi sowieckich będzie żyło w komunizmie”36. jak dzisiaj powszechnie wiadomo, „prorocze” słowa komunistów nie sprawdziły się, a system sowiecki w zsrs oraz państwo, jako niewydolne ekonomicznie i politycznie, upadły w 1991 r. w wyniku odwilży chruszczowowskiej pojawiło się jednak nowe zjawisko, które rozwinęło się dopiero podczas następnej odwilży gorbaczowowskiej, tj. działalność wolnomyślicielska niektórych indywidualnych jednostek rosyjskiej inteligencji. wcześniej była ona całkowicie zdominowana przez system sowiecki i wiernie mu służyła. w nowej sytuacji część osób z inteligencji sowieckiej, widząc powszechne zakłamanie i bezsens panującego systemu, zaczęła zmieniać poglądy i zapatrywania w kierunku tradycji inteligencji rosyjskiej, starając się myśleć niezależnie. przejawem tego niezależnego myślenia końca lat 50. i początku 60. była słynna powieść dudincewa nie samym chlebem, następnie doktor żywago pasternaka oraz życie i los grossmana. ostatnia z wymienionych powieść w składzie zdekompletowanym ukazała się na zachodzie europy, w związku sowieckim zaś dopiero w latach pieriestrojki michaiła gorbaczowa, powodując duży ferment społeczny w tamtym okresie. co ciekawe, w przypadku grossmana kgb po raz pierwszy w swej historii nie za35 ibidem. 36 projekt programu i statutu komunistycznej partii związku radzieckiego, warszawa 1961, s. 166. 90 henryk składanowski aresztowała pisarza, lecz skonfiskowała rękopis jego powieści. należy nadmienić, że działania antysowieckie części inteligencji nie wychodziły jednak na zewnątrz, poza własne kilkuosobowe środowisko, tzw. kuchenne. świadczyły jednak o przebudzeniu umysłowym części osób i zapowiadały powstanie w przyszłości szerszego ruchu. następnym etapem odrodzenia części inteligencji sowieckiej w kierunku niezależnej, określanej jako rosyjska, był ruch dysydencki, który wyszedł na zewnątrz, do społeczeństwa i mimo łagrów i zakładów psychiatrycznych, w których jego aktywiści byli zamykani, występował przeciwko sowieckiemu systemowi. ten bohaterski okres otwartego, aktywnego i jawnego przeciwstawiania się inteligencji władzy sowieckiej reprezentowali m.in. sołżenicyn, sacharow i bukowski. w ten sposób spowodowano odradzanie się i rozrastanie niezależnej inteligencji, która stopniowo uświadamiała sobie bezpodstawność utopii bolszewickiej. bez rozwoju tej świadomości nie doszłoby do gorbaczowskiej pieriestrojki, a w konsekwencji do upadku systemu37. istniejący wówczas aparat partyjny kpzs, rządzący państwem i mający liczne przywileje, nie dopuścił jednak do dalszych pozytywnych przemian w związku sowieckim, odwołując na plenum komitetu centralnego w dniu 14 października 1964 r. nikitę chruszczowa z funkcji i sekretarza. plenum zwołano bez jego wiedzy, gdy przebywał na wypoczynku nad morzem czarnym. w ogłoszonym nazajutrz komunikacie stwierdzono, że plenum kc przychyliło się do jego prośby o rezygnację z funkcji i sekretarza i premiera rządu, które jakoby motywował podeszłym wiekiem i pogarszającym się stanem zdrowia. ogłoszony bowiem przez chruszczowa pomysł reform wewnątrzpartyjnych, zakładający rotację osób na kierowniczych stanowiskach, zwrócił przeciwko niemu etatowych funkcjonariuszy własnej partii, zagrożonych utratą władzy i przywilejów, którzy doprowadzili do odwołania go z zajmowanego stanowiska38. nikita chruszczow, jedyny przywódca sowieckiej partii komunistycznej niepochowany uroczyście pod murami kremla, przepraszał co prawda naród rosyjski i różne grupy zawodowe za swoje postępowanie w wydanych w stanach zjednoczonych wspomnieniach39, ale mając pełnię władzy, był przekonany o wyjątkowej misji komunizmu w zsrs i na świcie oraz konieczności prowadzenia wszelkimi środkami i metodami jego ekspansji, nawet za cenę łamania podstawowych praw człowieka i wolności innych narodów. należy również dodać, że sowiecka prokuratura i sądy z dużą stanowczością tępiły wszelkie negatywne wypowiedzi dotyczące nikity chruszczowa w okresie, kiedy sprawował on władzę. świadczą o tym niezbicie zachowane materiały źródłowe 37 a. lipatow, rosja i polska: konfrontacja i grawitacja, toruń 2003, s. 367; por. kramoła. inakomyslije w sssr pri chruszczewie i breżniewie 1953–1982 gg., pod red. w.a. kozłowa i s.w. mironienko, moskwa 2005. 38 j. smaga, rosja w 20 stuleciu, kraków 2002, s. 193; j. polit, zsrr pod rządami chruszczowa, [w:] historia polityczna świata w xx wieku. 1945–2000, pod red. m. bankowicza, kraków 2004, s. 245. 39 por.: n. chruszczow, wospominanija. kniga wtoraja, nowy jork 1981; idem, wospominanija. izbrannyje otrywki, nowy jork 1982. 91sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa w archiwum państwowym federacji rosyjskiej w moskwie. na przykład inspektor podatkowy obwodu pskowskiego g.a. jurinow został skazany w 1958 r. na 3 lata więzienia za wysłanie anonimu do centralnej komisji wyborczej w moskwie w sprawie wyborów do rady najwyższej zsrs, gdzie skrytykował działania nikity chruszczowa oraz zarzucił mu wprowadzenie własnego kultu jednostki w miejsce kultu stalina40. podobnie woźny z moskwy e.w. mosin został skazany w 1959 r. na 4 lata więzienia za propagandę antysowiecką polegającą na krytykowaniu w pociągu, tramwaju i autobusie rządów nikity chruszczowa. zarzucił mu publicznie kult jednostki oraz karmienie narodu kukurydzą, w wyniku czego „zdycha on z głodu”41. w stosunku do krytyków n. chruszczowa nie stosowano żadnej taryfy ulgowej, nawet dla członków komunistycznej partii związku sowieckiego, którzy uważali, że krytykują go w dobrej wierze. świadczy o tym najlepiej sprawa propagandzisty w kole nauczania historii partii w obwodzie irkuckim n.f. kułakowa, który został skazany na 1 rok pozbawienia wolności za wysłanie do chruszczowa anonimu. bronił on w nim mołotowa, malenkowa i kaganowicza, usuniętych z komitetu centralnego kpzs w 1957 r., a w latach 1961–1962 wydalonych z sowieckiej partii komunistycznej. w anonimie stwierdził m.in.: „każdy stalinowiec nie pożałuje własnego życia, aby zlikwidować wroga lenina-stalina. a wróg – to chruszczow. niech żyje niezwyciężona partia lenina-stalina. śmierć chruszczowowi”42. nawet z tego dokumentu wynikało jednoznacznie, że narastało w kpzs niezadowolenie z działań jej ówczesnego i sekretarza. był on jednak prawdopodobnie nieświadomy skali narastającego niezadowolenia w aparacie partyjnym, który doprowadził do jego usunięcia z zajmowanej funkcji w 1964 r. jako typowy aparatczyk komunistyczny nikita chruszczow był tak samo winny stosowanym represjom jak ich wykonawcy, którzy ściśle przestrzegali wydanych instrukcji, zakładających prawne ściganie osób krytykujących jakiekolwiek działania kierownictwa partii komunistycznej oraz władz związku sowieckiego. w dziedzinie oświaty głównym jego osiągnięciem było wprowadzenie powszechnego i obowiązkowego nauczania w zakresie 8-letniej szkoły podstawowej, nazywanej niepełną średnią ogólnokształcącą politechniczną szkołą pracy, co powodowało przesuniecie nieobowiązkowego kształcenia w szkole średniej do 11 lat. następca chruszczowa – leonid breżniew – powrócił jednak w 1966 roku do nauczania w 10-letniej szkole, likwidując ostatnie namacalne jego osiągnięcie. kontynuował jednak stalinowskie wychowanie dzieci i młodzieży przez pracę jako najlepszy sposób 40 gosudarstwennyj archiw rossijskoj fiedieracji (dalej: garf), f. p-8131, op. 31, spr. 88026, anonimnoje pismo, naprawlennoje jurinowym g.a. w centralnuju izbiratiejnuju komissiju po wyboram w wierchownyj sowiet sssr w martie 1958 g., s. 10–11. 41 garf, f. p-8131, op. 31, spr. 87523, iz zakljuczienija prokurora otdieła gławnoj transportnoj prokuratury sssr ot 27 janwarja 1957 g. po dełu mosina e.w., s. 1–2. 42 garf, f. p-8131, op. 31, spr. 94372, anonimnoje pismo, otprawlennoje n.s. chruszczewu w martie 1962 g., s. 5. 92 henryk składanowski urzeczywistnienia ideałów komunistycznego państwa, wzmacniając nawet ten kierunek. po reformie z 1958 r. praktycznie cała młodzież ucząca się w szkołach średnich musiała w ramach tzw. politechnizacji pracować fizycznie w zakładach pracy lub odbywać tam praktyki zawodowe. pomimo odwilży w stosowaniu masowych represji w stosunku do społeczeństwa sowieckiego, w walce ideologicznej i w zakresie funkcjonowania systemu oświatowo-propagandowego nikita chruszczow był również komunistycznym dogmatykiem. wprowadzając bowiem reformę oświaty, akcentował głównie potrzebę polepszenia pracy szkoły w zakresie kształtowania marksistowsko-leninowskiego światopoglądu dzieci i młodzieży, podniesienia ich komunistycznej świadomości i aktywności, a dopiero w dalszej kolejności wychowania młodych specjalistów w duchu kolektywizmu i umiłowania pracy. literatura afanasienko e.i., wospitywat’ aktiwnych stroitieliej kommunizma, „prawda”, nr 322, 18 xi 1958. afanasjenko e.i., woprosy pieriestrojki szkoły, „uczitelskaja gazieta”, nr 97, 14 viii 1958. ananiew b., szargorodskij m., wierzilin n., pantieliejew l., dolinina n., panicz m., kakaja nam nużna szkoła? „litieraturnaja gazieta”, nr 143, 1 xii 1956. chruszczow n.s., ob ukrieplienii swjazi szkoły s żiznju i o dalniejsziem razwitii sistiemy narodnogo obrazowanija w stranie, „uczitelskaja gazieta”, nr 114, 23 ix 1958. chruszczow n.s., wospitywat’ aktiwnych i soznatielnych stroitielej kommunisticzeskogo obszcziestwa. riecz na xviii sjezdie wlksm 18 aprielja 1958 goda, „mołodaja gwardija” 1958. dżandildin n., sriednieje obrazowanije – wsjem raboczim i kołchoznikom, „prawda”, nr 322, 18 xi 1958. fritzhand m., ideały komunizmu w świetle nowego programu kpzr, warszawa 1962. gniedienko b., matiematiczieskoje obrazowanije, „izwiestija”, 21 xii 1958. gonczarow k.n., program kpzr w dziedzinie oświaty, warszawa 1962. gonczarow n.k., lieontiew a., diffieriencirowat’ obuczienie na wtorom etapie obrazowanija, „prawda”, nr 325. gonczarow n.k., o pierspiektiwnom płanie razwitija narodnogo obrazowanija w sssr na bliżajszije 15–20 liet, „sowietskaja piedagogika” 1957, nr 4. gonczarow n.k., o wwiedienji furkacji w starszich kłassach sriedniej szkoły, „sowietskaja piedagogika, 1958, nr 6. gosudarstwennyj archiw rossijskoj fiedieracji, f. p-8131, op. 31, spr. 88026, anonimnoje pismo, naprawlennoje jurinowym g.a. w centralnuju izbiratiejnuju komissiju po wyboram w wierchownyj sowiet sssr w martie 1958 g. istorija piedagogiki i obrazowanija, pod red. a.i. piskunowa, moskwa 2007. kairow i.a., o pieriestrojkie obszcziewo sriedniego obrazowanija, „uczitelskaja gazieta”, nr 153, 25 xii 1958. konstitucija (osnownoj zakon) sojuza sowietskich socialisticzieskich riespublik, moskwa 1959. kontrolnyje cifry razwitja narodnogo chozjajsta sssr na 1959–1965 gody. tezisy dokłada towariszcza n.s. chruszczewa na xxi sjezde kpss, moskwa 1958. 93sowiecki system oświatowo-propagandowy w okresie rządów nikity chruszczowa kpss w rezolucjach i rieszenijach sjezdow, konfierencji i plenumow ck., cz. iv, moskwa 1960. lipatow a., rosja i polska: konfrontacja i grawitacja, toruń 2003. nowaja sistiema narodnogo obrazowanija w sssr. sbornik dokumientow i statiej, pod red. n.k. gonczarowa i f.f. koroliewa, moskwa 1960. nowyj etap w żizni sowietskoj szkoły, „prawda”, nr 322, 18 xi 1958. ob opytie raboty moskowskoj szkoły no 607 po ekspierimientalnomu ucziebnomu płanu, „sowietskaja pedagogika” 1958, nr 6. oświata w związku radzieckim, warszawa 1962. pęcherski m., tatoń a., więź szkoły z życiem w krajach socjalistycznych, warszawa 1963. programma wospitatielnoj raboty szkoły, moskwa 1960. projekt programu i statutu komunistycznej partii związku radzieckiego, warszawa 1961. projekt tezisow po woprosu ob ukrieplienji swjazi szkoły s żiznju i o dalniejsziem razwitji sistiemy narodnogo obrazowanija w stranie, „prawda”, nr 320, 16 xi 1958. reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa smaga j., rosja w xx stuleciu, kraków 2002, s. 193; j. polit, zsrr pod rządami chruszczowa, [w:] historia polityczna świata w xx wieku. 1945–2000, pod red. m. bankowicza, kraków 2004. szapowalienko s.g., politiechniczieskoje obuczienije w sowietskoj szkole na sowriemiennom etapie, moskwa 1958. szaripow a., triebowanije żizni, „uczitelskaja gazieta”, nr 113, 20 ix 1958. tezy kc kpzr i rady ministrów zsrr „o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w kraju, [w:] reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa 1959. tkacz s., sriednieje obrazowanije dołżno byt’ objazatielnym, „uczitelskaja gazieta”, nr 109, 11 ix 1958. ucziebnyje płany wosmiletniej i sriedniej szkoły rsfsr, ministierstwo proswieszczienija rsfsr, akadiemija piedagogiczieskich nauk rsfsr, moskwa 1959. ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju systemu oświaty w zsrr, [w:] reforma szkolnictwa w zsrr, opr. m. pęcherski, warszawa 1959. wiloch t.j., radziecki system oświatowo-wychowawczy, warszawa 1962, s. 92–94. woprosy wospitanija i obuczenija. gosudarstwiennoje ucziebno-pedagogiczeskoje izdatielstwo ministierstwa proswieszczenija rsfsr, moskwa 1960. tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 mirosław minkina*1 orcid: 0000-0002-2391-314x malina kaszuba**2 orcid: 0000-0003-1090-8330 color revolutions as a threat to security of the russian federation. an analysis of russian perspective abstract the authors formulated the main research problem as the following question: what are the social movements, known as color revolutions, for the russian federation?; and formulates the following hypothesis: color revolutions are recognized by the russian authorities as social engineering inspired by the west, the aim of which is to overthrow the constitutional order of russia and the states of the post-soviet space to draw them into the sphere of influence of euro-atlantic structures. color revolutions are considered a serious threat to national security by the russian ruling elites. the first reason is the fear that the russians, following the successful revolutions within the post-soviet area, will themselves want to change the political system. the second is the loss of russian influence in the countries of the former ussr. color revolutions in the post-soviet area have usually resulted in the emergence of pro-western governments reluctant to moscow. this, in turn, prevents the russian ruling elites from rebuilding the empire. keywords: color revolutions, national security, post-soviet states, russia * siedlce university of natural sciences and humanities (poland), e-mail: miroslaw.minkina@ uph.edu.pl ** siedlce university of natural sciences and humanities (poland), e-mail: malina.kaszuba@uph. edu.pl 2021, no. 1 (14), pp. 77–92 published online september, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.006 m k78 1. introduction according to some russian and western political scientists, the current relations between russia and the west can be called a new cold war, due to the high degree of hostile gestures and real deeds. it seems that the crisis in ukraine has become one of the last factors determining the current nature of these relations. in russia, images of this crisis have been perceived through the prism of various conflicts and the so-called color revolutions that occurred in the post-soviet space and in the middle east and north africa. the occupation of crimea has thus become another field of confrontation between russia and the west, which has gradually escalated over the last twenty years. the source of the conflict in ukraine was the desire to get closer to the west, which russian authorities recognized as a threat not only to its political but also economic influence. in addition, ukraine is particularly important for russia from the perspective of identity (empire, nation state, russian world, sovereignty), place, role and capabilities of russia in the conditions of contemporary international order dominated by the us and integration – the dilemma of a great, united europe or integrated eurasia. without ukraine, the restoration of the russian empire will not be possible (trenin, 2016, p. 3, ee brzeziński, 1997). the ukrainian choice for a pro-western way of development could have not been tolerated by the kremlin, which came to the conclusion that the west began the implementation of the social engineering scenario, referred to as a color revolution (filimov et al., 2016, p. 336). according to russian researchers and politicians, such revolutions serve the basic goal of changing the political power inconvenient for the authors of this “social technology”. in the descriptions of this kind of threat in russian literature, it is stressed that the removal of governments from power is accompanied by chaos and destabilization of the political situation. in this way, color revolutions are the means to introduce the anglo-saxon model of a democratic society (ponomareva, 2012, p. 46). actually, color revolutions are believed not to be soft power, but a masking and deception to accomplish us foreign policy goals (filimov et al., 2016, p. 338; binding, 2019, p. 55). according to the kremlin, the only motive for western states is the destruction of the russian political system through one large operation of special services, the most obvious manifestation of which is the so-called color revolutions. the russian authorities accused the aid institution of influencing russian politicians and election results. the same accusation was made against other international, governmental and non-governmental organizations. however, it must be stressed that at the same time the russian authorities support various anti-system, anti-european, nationalist parties and social movements in the west and their compatriots in the former soviet republics. russia has also been opposing in various ways the aspirations of the post-soviet states for cooperation or future membership in the european union (eu), offering them and basically enforcing membership in the eurasian economic union (novyj integratsionnyj proekt, 2011). russian perspective on color revolutions as a threat to national security follows a long tradition of soviet strategic thinking. interestingly, russian researchers see the cold war itself as a period in history that was created not by the soviet, but by american imperialism. some of russian researchers argue that as the americans realized that they could not defeat the ussr, they decided to seek nonmilitary methods for overthrowing power in other countries. as russian rulers have invariably realized that their rules were relatively archaic in form as well as fragile and artificial in its psychological foundation, they have always feared foreign penetration (national security archive, 1947). system of international cooperation for sustainable development... 79 2. methodological remarks and research problems the concept of color revolutions is ambiguous, although commonly used in western literature. it is transferred not only to social protests in the post-soviet space, but also to events in the former yugoslavia or during the so-called arab spring. the very concept of color (“colored”) does not always match the actual name of the phenomenon (see ananchenko, 2017). color revolutions can be viewed from several theoretical perspectives: 1) the transformation of an undemocratic system into a democratic one, 2) the defeat of the authoritarian system – a structural approach, 3) the overthrow of the president (hale, 2013, pp. 331–353). some authors, such as david lane, are opposed to the use of this concept in relation to these events. lane compares social protests aimed at changing power to other collective acts of this type: a coup understood as a sudden, violent, and unlawful overthrow of the ruling elite by another competing elite; a coup d’état, meaning, often forceful replacement or exchange of governing officials for others; when one political party or party faction replaces another; and a revolution consisting in the overthrow of a socio-political system or state by a movement or a political party whose ideology justifies revolutionary changes (lane, 2009, p. 118). in russian resarches, less space is devoted to the holistic analysis of the color revolutions’ phenomenon. some russian scientists and journalists believe that social protests are inspired by the west, which is – generally speaking – unable to change the political system in the post-soviet countries, nor can it completely enter those markets and gain access to their natural resources. the only way to achieve this goal is to change power through social protests. there is a consensus that the theoretical basis is the anatomy and methodology of overthrowing dictatorships with peaceful instruments, presented in the study from dictatorship to democracy. roads to freedom by gene sharp (2013), the american theorist of nonviolent revolution. in this article, the authors try to show that the so-called color revolutions trigger a neurotic reaction from moscow, which fears the proliferation of revolutionary ideas and the incorporation of their democratic values and slogans into the russian political system. such a sense of threat results in their in-depth analysis conducted by scientific and expert centers as well as state services, including intelligence and internal security institutions. without penetrating the ideological bias of these analyses, it should be stated that they were carried out correctly, not to say a model, in terms of methodology. the russians identified their essence, stages, organizers, participants, and instruments. at the same time, they applied the perception of this dangerous social phenomenon as an operation of western secret services (see manoylo, 2015, pp. 1–19). the fear of color revolutions also results from the belief that these are noninformation operations of intelligence (covert action, russian: aktivinyye meropriatia), which is clearly unspoken, but palpable contextually. the russian services have conducted such actions themselves in all parts of the world and are aware of their destabilizing nature (see mitrokhin, 2002). the authors formulated the main research problem contained in the following general question: what are the social movements, known as color revolutions, for the russian federation? based on the main problem, specific problems were formulated, which include the following questions: 1. what is the nature of the color revolutions, how are they are proceeding? 2. what instruments and methods are used during the color revolutions? 3. why are color revolutions treated by the russian authorities as one of the greatest threats? m k80 from the adopted research questions, a supposition arises aimed at formulating the following hypothesis: color revolutions are recognized by the russian authorities as social engineering inspired by the west, the aim of which is to overthrow the constitutional order of russia and the states of the post-soviet space to draw them into the sphere of influence of euro-atlantic structures. 3. the essence and stages of color revolutions as russian elites view color revolutions as hostile deliberate actions, they believe they are based on firm conceptual foundations, are well planned, organized, and conducted , based on specific technology and methodologies. theyare to be implemented according to the methodology and scenario described by an american political scientist and theorist of revolution without violence – gene sharp. the guiding idea of his work is to identify the strengths and weaknesses of dictatorship power, find its “achilles’ heel” and plan the action (sharp, 2013, pp. 38–39). according to some russian researchers, by analyzing and interpreting sharp’s research, several characteristic features of color revolutions may be distinguished. the first of these is the observation that, unlike sharp’s theory, color revolutions in the post-soviet space do not exclude the use of force. at the time of protest, the law and public order are not respected. when, as a result of the protests, it is possible to lead to elections, a victory is announced, and in the case of unfavorable results, the allegation of falsification is advanced. the basic method of action is mass demonstrations in the center of the capital or other large cities, blocking and occupying government facilities. the main force of a coup is not a political party but a broad coalition of non-governmental organizations (ngos). an important role is played by external forces that provide financial support for protests many years preceding the revolution. these forces situate themselves in the role of an independent arbitrator who aspires to legitimize the protests. in any case, the actions of the opposition are considered legal, and the actions of the authority that defends the order are illegal. at the right moment, external entities present an ultimatum to the ruling elites. it often happens that power representatives have their financial and real estate assets in foreign bank s (belskiy & klimenko, 2014, p. 7). russian experts have identified six common stages of color revolutions inspired by the west, which encompass preparation activities, escalation, and postrevolution activities. according to them the first stage of color revolutions aims at destabilization of the situation in a target state (filimov, 2016, pp. 98–104). destabilization in a previously stable country in which a color revolution is planned, is achieved through organization of a political protest movement. during the first stage, it is important to determine the distribution of forces and to identify the social base and division into allies and opponents. the main criterion for such a diagnosis is to determine the degree of identifying with the goals, values, and usefulness of an external entity planning the implementation of the revolution. according to russian analysts, this is a stage of extremely accurate modeling, lasting from four to five years, depending on the type of goals, social activity, and conditions of the regional and global situation. the modeling takes into account not only the political, economic, and social situation of the region and the country, but also the characteristics of the leaders, the strength of political parties and social movements, business, and media. achieving the goals of the first phase requires constant monitoring of the situation. this monitoring is supported by a wide information campaign; system of international cooperation for sustainable development... 81 analyzing information and statistical data. this campaign is carried out through the publication of articles about the region and country, analytical materials, results of the opinion poll, and statistical data. these are one of the most effective instruments for influencing the society. for the russian federation, a serious threat related directly to this specific stage of color revolutions is that the government uses conclusions from analyses and statistical data, developed not by the russian analytical institutions subordinate to the state, but also entities that are branches of western structures pursuing their own interests (łysek, 2013, p. 105). russian researchers argue that the first stage of the color revolution, in addition to the development of open expertise, is largely carried out by western intelligence institutions. diagnosis of the situation is the result of the implementation of a full information intelligence cycle, the stages of which are: formulating information needs, processing, analysis, and dissemination. the results of information analysis and intelligence assessments are presented to entities making decisions and implementing a specific policy (minkina 2014, p. 3, 9, 206). according to russian sources, the second stage focuses on diagnosis of the situation and the preparation of further actions. after diagnosing the situation, the aim of the second stage is an appropriate distribution of power and division of roles to those who will take power in the future and those who will become victims of the revolution and will leave the political scene. individuals play an important role in the process of distribution or division of force. it is connected with the presentation and departure from the public space and social awareness of new leaders and new political groups. the distribution of power and the division of roles occurs by introducing into the media space information, justifying american activities, and displaying selected events and processes taking place in the country where the revolution is to be carried out (belskiy & klimienko, 2014, p. 7). according to russian experts, the third stage aims at destabilization of the situation by inducing an event that helps bring large groups to the streets of large cities expressing fear or dissatisfaction. it can be any event, a fact that can be used in the media and trigger a social resonance. in this way, a confrontation of opposite parties, transforms into an irreversible conflict, and political, diplomatic, and legal methods of solving it become ineffective. chaos begins with the dissatisfaction of one or several social groups, for example, workers or students. russians point out that dissatisfaction, most often on economic or social grounds, is usually created during the first and second stages (filimov et al., 2016, p. 339). for example, they argue that in ukraine, during the orange revolution, such an inflammatory spark became the lack of scholarships paid to university students. the main group of dissatisfied in november 2013 in kiev included also young people and students, who were disappointed with the refusal to sign an association agreement with the eu (koshkin & lipatova, 2014, pp. 28–30). russian literature contains estimations that as much as 8% of the population can become a critical mass for initiating social destabilization in a targeted state (filimov et al., 2016, p. 101). the next step of such revolutions is to push the unsatisfied social group to manifestations to legitimize the protest and cause social resonance. after receiving wide publicity, new actors are entering the game – prepared to formulate political demands and introduce a tense situation at a new political level. this is one of the most important moments of the revolution. at the same time, financial and material support – remuneration, products, food, clothing and – often – alcohol is directed to the protesters. according to g. filimov (2016, p. 101), at this stage an important role is played by ngos, funds, and companies. they support protests materially and logistically, as well as prepare documents and drafts of new legal acts. m k82 during the fourth stage, according to russian researchers, the transformation of protests into the revolutionary phase occurs, as a result of involving more and more people in the events. protests acquire a mass character, civil disobedience starts on a large scale, elements of the use of force appear. during the revolutionary stage, the direct demands and goals of overthrowing the old authorities (regimes) and establishing a new democratic one are made public. actions are underway to create conditions for changing political situation in the country (region). in this case – as in all stages – the internet and social networks play a particularly important role, quickly disseminating information and enabling communication (iglin, 2016, p. 138). at the same time, the information is disseminated in such a way as to present the most sensitive moments, while not presenting the entire background and possible consequences. this stage takes a relatively short time, from one to several days and depends on the number of protesters on the streets and the activity of the leaders (filimov et al., 2016, pp. 339–340). next, the fifth stage is recognized by russian researchers as a time for the presentation of the demands of the protesting crowd towards the legal authorities. the demands of the protesters are characterized by the fact that they will not be able to be met or their fulfillment will result in the overthrow of a legal government. initially, the development of events does not take the form of a force confrontation, because the protesters are aware of the consequences of confrontation with internal security forces and – perhaps – armed forces. however, mastering the emotions of the crowd is difficult. there are acts of violence against the forces that defend power, which also responds with violence.. from that moment, chaos begins, which at the same time becomes the subject of further manipulation of the organizers of the revolution (filimov et al., 2016, pp. 339–340). the protesters are in a state of emotional shock. then comes the paralysis of the state authorities, which loses the ability to manage. finally, the protesters declare the establishment of new and legitimate structures of government. after that, if successful, the new elites are trying to return to the legal order. it recreates vertical structures for managing the state according to its standards. this final (sixth) stage of the color revolution, according to g. filimov (2016, pp. 340– 341) starts a new political reality in a targeted country and in some cases influences the geostrategic situation in the region. russian researchers argue that such stages occurred in almost every color revolution. they point at color revolutions in the middle east and north africa and in ukraine. the events in ukraine prompted russian analysts to formulate the conclusion that the us scenario aimed at implementing a geostrategic, political, economic, and military goal, which was to eliminate russia as a strong and independent entity of the new world order (filimov et al., 2016, pp. 340–341). russian researchers stress the severity of the threat caused by color revolutions in the post-soviet area to the national security of russia. they assume that they have become such a serious threat to the political system that fighting them has become one of the important tasks of the armed forces (cordesman, 2014, p. 10). russians consider the disintegration of the soviet union occurred due to a color revolution. accordingly, the events that occurred in the ussr’s sphere of influence not only changed the political scene of these countries, but were also a catalyst for its disintegration. it was noticed that in the face of such events there is an almost immediate reaction of the west, which supports revolutionary movements in the protests against existing power. the west calls for talks, which warns against applying forceful solutions against the protesters. the wave of color revolutions that crossed the post-soviet space was aimed at causing a split between system of international cooperation for sustainable development... 83 the countries of the area and the creation of a ring around russia consisting of hostile states. this means that the main goal of it has been to isolate the russian federation (belskiy & klimienko, 2014, p. 4). 4. possible scenarios for color revolutions in addition to the stages, russian researchers have also identified several scenarios of color revolutions. the first scenario is an orange, classic strategy (oranzhevaya, klasicheskaya strategiya tsvetnoy revolyutsii). it involves preparation of an unexpected upheaval of current authorities during elections. in an electoral struggle, where the opponent elites are seeking to overturn the ruling elites, the crisis of legitimization of power is pointed out. russian researchers argue that the experience of ukraine shows that such a scenario is possible in a society where there is a fight between various elite clans, which for tactical purposes form temporary coalitions. until the color revolution, the authorities are forced to balance between those clans and create mechanisms of relations and cooperation between them. such a mechanism is very fragile and collapses during the election campaign. the disintegration of such a system in the post-soviet space, particularly in georgia, kyrgyzstan, ukraine, and uzbekistan, was facilitated by the lack of legal mechanisms for the transfer of political power, while an insignificant “democratic” narrative was present. russian literature also identifies an elite coup (elitnyy perevorot) as a possible scenario for a color revolution. in this scenario, a conspiracy of the ruling elite is formed against the formal leader and/or another group of the ruling elite, another clan (kazakov, 2015, p. 7). russian researchers give as an example of such a scenario the coup that was attempted in azerbaijan by the representatives of the old guard of the state apparatus against the power of president ilham aliyev, which was handed over to him by his father in 2003. despite the favorable conditions, such a scenario could have not been implemented thanks to the decisiveness and political agility of the young president. the weakness of such a scenario, as russian experts point, is the difficulty in maintaining the secret character of the conspiracy. in such a conspiracy, there is a need to communicate between its participants, which may cause leakage of information. the conspiracy scenario of a narrow group of people has little chance of being implemented. third scenario discussed in the russian literature is the march on rome (pokhod na rim). it is a sort of export of revolution from the provinces to the capital, organized by joint forces of the capital and regional elites (kara-murza, 2006, p. 199). russian researchers argue that mikhail saakashvili chose this way of action, organizing the relocation of his followers from gori to tbilisi (naumov, 2014, p. 160). a similar course of events occurred in kyrgyzstan (2005) and uzbekistan (2005). elements of this scenario also occurred in belgrade in 2000, when revolutionary youth from the province were directed to the capitol; an in ukraine, when in three months from december 2013 to february 2014, groups of radically turned youth from western ukraine appeared in kiev’s maidan. according to russian analysts specializing in the problems of color revolutions, these militias were prepared by special services of western countries, mainly germany, the united states, and great britain. such technology, according to these specialists, can be used in all scenarios. another possible scenario, widely discussed by russian researchers is the revolution continuation (revolyutsiya vdogonku). representatives of the elite take advantage of the chaos and lack of public order, which swept the state as a result of the revolution. this lack of order, the disruption m k84 of mechanisms existing before the revolution, may cause difficulties in proper functioning of the head of state and government. there is, therefore, a further escalation of demands under the slogans of the need for democratization, transforming reality into a state of permanent tension, encouraging the return of subsequent tensions (belskiy & klimienko, 2014, p. 4). some russian specialists believe that color revolutions are most often a combination of a classic revolution with a revolution of a specific group, derived from the ruling elite, during which no significant changes are made to the economic, political and social system. the only goal, however, is to change the ruling group (veshnyakov ne schitaet, 2005). they argue that this was the case in all revolutions in the post-soviet space. a feature that differentiates color revolutions from classical ones is that they occur to overthrow of the existing political system is the declared goal of observing the law and the existing constitutional order. the opposition is not in the role of a group seeking to change or repair the system, but in the role of advocates of existing rights and liberties broken by authoritarian power. russian researchers observe that the so-called velvet revolutions in the countries of central and eastern europe, at the end of the 80s and the beginning of the 90s more resembled the classical revolution than those that occurred in the post-soviet space. according to russian researchers, they are simply a new type of political technology, revolutions of the twenty-first century, revolutions of ngos, and revolutions of the times of globalization (rusakova et al., 2014, pp. 44–46). 5. organizers and participants of color revolutions there is a consensus among russian researchers that color revolutions are a well-planned technological sequence of actions involving a broad spectrum of actors. because they have been recognized as a social engineering process, russian experts attempted identifying their key elements. they argue that when applied at the right time and under the right circumstances, the elements of revolutions make the achievement of predetermined goals quite probable. the planning stage is important. the electoral campaign is the most frequently chosen term for the implementation of the revolution. at that time, the interests and political activity of the society are revealed. then, objective circumstances favorable to the assessment of the ruling team arise, and the ability to objectively analyze the situation is reduced because of social emotions. the ending of the counting of votes becomes the moment to start the protest. at that time, in the presence of media favorable to changes, the events concerning the abnormalities of the voting process are reported and the charge against the authorities is made. in the face of irregularities, various types of social committees gathering cheated voters begin to emerge. they play the role of institutions that control power, and often replacing them with the support of foreign entities and independent observers. russian researchers argue that color revolutions would have never occurred if the opposition and foreign forces had not been in charge of organizing them. professionals always stand behind the scenes of these events. these include employees of diplomatic missions, foreign advisors, consultants, and youth leaders. many of them work in western institutions and non-governmental organizations. they communicate with each other using special communication channels and encrypted internet messengers. they are to take the form of a fight against dictatorships, preparing a coup (mitchell, 2012, pp. 105–107). in addition to planning, organizational, financial, and logistical support, external forces act as international pressure organizations by presenting the conflict in the international media as a fight against the dictatorship. external forces, as russian system of international cooperation for sustainable development... 85 experts argue, support participants in formulating an ultimatum for legal state authorities and try to act as an intermediary between the opposition and the authorities. external support is also responsible for intensifying the use of the soft power mechanism, which the key slogan is the european integration, as a step before joining nato (belskiy & klimienko, 2014, p. 55). the key role, in the opinion of the russian experts in the organization and conduct of color revolutions is played by non-governmental organizations (ngos). the main goal of ngos is to transform social attitudes into mass protests (finkel & brudny, 2012, p. 6). without its networks color revolutions would never occur because there would be no power capable of attracting public attention. in russia, they are referred to as specnaz, or special forces of the usa. therefore, some of russian researchers, as for example khorolenko, hold the argument that there is a full justification to consider them as western agents (khrolenko, 2015). russian researchers stress that such organizations perform important functions. they support the opposition election campaign, monitor the elections and vote counting, provide social support for the revolution mobilizing young people. they also train leaders of the opposition and provide them with financial support. the russian counterintelligence and police services closely monitor color revolutions’ financing. in 2005, the director of the fsb, nikolai patrushev noted that “russian fsb had data on the preparation, together with foreign non-governmental organizations, and new color revolutions in the post-soviet space (…), especially in the cis space.” (filimov et al., 2016, pp. 126–127). as an example of such actions, russian literature provides the u.s. department of state’s report for 2004. according to its data, about 53 financial grants were awarded to ngos in kyrgyzstan and more than usd 27 million to the orange revolution in ukraine. the west also provided resources for the preparation of a color revolutions in the crimea, kyrgyzstan, and georgia. they were in the amount of several hundred thousand dollars, led by the support for east european democracy (russian federation ministry of justice, 2020). russian researchers state that the epicenter of the 21st century color revolutions is to be the east european democratic centre (eedc), registered in 2001 with headquarters in warsaw. the main interests and activities of this center focus on belarus, ukraine, and russia. the formal tasks of the centre are to promote the idea of democracy, support for civil initiatives, education in human rights, and civil liberties. however, russian specialists state that it gathers and analyzes information about the political situation and develops the implementation of the technology of political engineering, taking over functions belonging to foreign intelligence. activists of this institution were to actively participate in all color revolutions, beginning with yugoslavia. their specialty is to develop slogans, such as “wake up youth” or to use the force “bij”. the main ideologue of eedc was to be zbigniew brzezinski (filimov et al., 2016, pp. 130–131). 6. instruments of color revolutions russian perception of color revolutions as a threat to national security includes a comprehensive assessment of possible instruments for such revolutions. information instruments are considered the primary for initiating and sustaining such revolutions (kozłowski, 2016, pp. 135–151). the campaign of discrediting is a part of the coup during the election. before and during the elections, an information campaign blaming the current authority begins. by disparaging power, scandals with participation of the head of the state and his staff are revealed. the scandalous situations may have occurred in real life, but they may also be slander, m k86 provocations and staged situations. negative information reaches the society and the international community through sympathizing media and informal channels. in the voters’ heads arises an image of a criminal and corrupt authority. a simple narrative, good-for-all fight against evil, is produced. the evil is the legitimate state authority, and good is the progressive power seeking to change the evil one. according to russians, this method was used in every color revolution. eduard shevardnadze, president of georgia, embodied corruption as the main obstacle to the country’s development. during the orange revolution in ukraine in 2004, viktor yanukovych was depicted as a representative of the donetsk bandits. referring to his criminal past from young years, his name was paraphrased as “bandukovych”. in contrast, viktor yushchenko was presented as a fighter against the rise of criminals (ananchenko, 2017, pp. 71–72). in the campaign of discrediting, one begins to talk about the necessity of exchanging existing power or blocking its candidate in the election. at the same time, the opposition leader is being presented. russian experts argue that the key instrument of color revolutions is the establishment of dominance over cities’ spaces such as squares and streets during mass demonstrations. gathering people in one place gives the impression of broad support. occupation of the territory creates an enclave inside the country, on which the law of the state does not exist. such peaceful occupation of a given territory requires strengthening, which is achieved by building tent camps near governmental buildings. the towns form their own organizational structures, hierarchy, and rules of everyday functioning. functional persons responsible for particular elements of such an organization are established – those responsible for order, security, agitators, and logisticians. according to v. solovey, during such gatherings, four basic mechanisms are created to influence emotions: reformatting the image of reality, the mechanism of the justifiable victim, metaphorization and symbolization of political space. the reformatting of the image of socio-political reality is most often based on polarization of two contrasting entities. during the kiev maidan the polarization took the form of slogans such as “live like in europe”, “we live worse than in europe”, “give back our votes”. there are also slogans pointing to moral motives. in this way, the construction of “ours – enemies” or “good and evil” is created, which completely destroys the possibility of compromise, because any attempt at any constructive cooperation becomes a betrayal. the second mechanism that initiates and then drives the protests is the narrative of a just, sometimes sacred victim. the purpose is not only to maintain revolutionary moods, but to personalize the responsibility and legitimate mission of the new leader. in all color protests, theatralization is expressed through metaphorisation and symbolization of political space. to build a community of protesters and a common revolutionary identity, symbols are used. in the history of mankind, the use of visual communication is much older than verbal. therefore, visual stimuli in connection with music and other sounds are more appealing to the audience. for example, a red carnation, a symbol of the georgian revolution of 2003, was to emphasize its peaceful nature, the orange color of the revolution in ukraine in 2004 was meant to symbolize fire, and the desire for change (see solovey, 2017). on the ukrainian maidan, in 2004, concerts of rock music groups were held, and during the 2006 jeans revolution in belarus, the protestors’ morale was raised and sustained by the song “pieriemien!” (change!) of the deceased russian rock artist witor coja. the fourth mechanism is the crisis of national and state identity. russian literature concludes numerous claims that countries where a color revolution occurred were really divided internally. the active and latent divisions within societies were quite deep and varied. in georgia, it ran according to the ethnic criteria, in ukraine socio-cultural, in syria, ethno-religious, in kyrgyzstan system of international cooperation for sustainable development... 87 clan-territorial. in divided and heterogeneous societies, the implementation of a revolutionary scenario means not only a change in the existing balance of power. it entails more far-reaching consequences. these include the collapse of state institutions and the loss of parts of the territory (georgia, ukraine) or in the worst scenario the collapse of the state (libya, yemen). the most susceptible to the instrumentation are countries where the internal division is so deep that it is difficult to identify any force capable of assuming a leadership role. (ananchenko, 2017, p. 114). taking that into account, russian experts fear long-term negative consequences of color revolutions on societal solidarity and unity within multiethnic states that become targets of such revolutions. one may argue that they think also about threats to integrity of the russian federation itself (gorenburg, 2014, pp. 2–3). russian literature contains the discussion of promoting such revolutions. it argues that an important element is its brand and its symbolism. the brand may be elements of clothing, music, film, and music compilations. the set of these accessories is usually varied. typically, they include plastic accessories: slogans, graffiti, stickers, posters; audiovisual accessories, trumpets, computer games, clothing accessories, headgear, sashes, scarves, ribbons, etc. (berzina, 2014, pp. 8–9). the role of power structures is also important. the loss of a monopoly on the legal use of force and to defend against the internal enemy, even to a small extent, may mean the first condition of the collapse of statehood. one of the characteristics of color revolutions is their peaceful nature. however, in the russian perception, it is only an illusory state declared by the opposition. it is to lull the authorities in the conviction about the peaceful nature. the purpose is to neutralize power structures: counterintelligence, police, and military. proclamation of the peaceful nature serves to dull the vigilance of the state and obscure the sense of threat. however, the lack of state reaction, even for peaceful manifestations, paralyzes the state. g. filimov (2016, pp. 165–168) argues that the events in moldova in 2009 clearly showed that when the crowd blocked governmental buildings, the government itself came to the conclusion that no force should be taken against the protesters because it was not in line with democratic standards. in this way, the state voluntarily renounces the fulfillment of its internal functions to ensure order and security. as a consequence, there is a loss of control over the situation, and the actions of the opposition refraining from the use of force not only discredits the state apparatus, but also breaks down the morale of society. at the same time, when the authorities react with force, the majority of the population begins to sympathize with the opposition. this is an extremely difficult and dangerous moment of revolution for the state because it is difficult to predict what solution will be the most effective for stabilizing the situation. russian experts claim that one of the features characterizing the situation before the beginning of the crisis is the building of negative attitudes towards the power structures, and especially against the armed forces. the pressure on the armed forces is caused by the fact that they are the last institution of real power, capable of organized activities. therefore, one of the most important goals of the organizers of color revolutions is to encourage the soldiers, impact on the morale of the army, emphasizing their low social status and reducing their willingness and motivation to follow the orders of their superiors. it is worth taking a look at the role of force structures during the color revolutions. in all cases, except for uzbekistan, they behaved neutrally, or – even after attempting to use them – relatively quickly turned to the side of color revolutions. this is due to several reasons. first of all, because of the social status of soldiers and officers, who, after all, come from society. second, for fear of responsibility for the victims, as a result of using force solutions. m k88 third, from the recognition of the morale of the power structures, their readiness to follow orders, and then the psychological and informational impact on the armed and police forces. russian experts argue that as the protests grow, but still have a peaceful character, the organizers of the revolution decide to provoke the security forces. the most effective moment for the decision on the intervention are the first hours of demonstration. the conclusions from the revolutions are sometimes drawn by the authorities that arose as a result of very revolutions. mikhail saakashvili in november 2007, in his speech strongly condemned the street manifestations of the opposition, and immediately supported this condemnation by the intervention of police forces with the use of water cannons, rubber bullets, smoothbore and tear gas. as a result, the protests have been pacified. at the same time, it is very risky to use armed forces. such considerations lead to a violation of the command and control system. this situation has a negative impact on society and the armed forces themselves. cases of soldiers joining the opposition occurred in russia in 1991, and later on also in ukraine and in georgia (filimov et al., 2016, pp. 107–108). 7. russian approach to the prevention of color revolutions according to russian experts, the prevention of color revolutions is possible, if the implementation of mutually coherent undertakings at the strategic and tactical level occurs. counteracting should be based on specialized structures of the armed forces and other security institutions that are capable of effectively preventing and forecasting such threats (fitzgerald & brantly, 2017, pp. 224–230). it seems that this was the main motive for the establishment of the federal service for the national guard troops (fsgn) in april 2016. this decision also means the priority of the kremlin is to guarantee the stability of the political system against perceived internal threats, which include the social consequences of a possible economic crisis and western diversion. the society also received a clear signal that in a situation of internal destabilization, the authorities would not hesitate to use force. this assumption was confirmed by fsgn commander viktor zolotov, who believes that counteracting internal destabilization is one of the main tasks of his formation. he also noted that influencing the social attitudes of citizens was becoming more sophisticated and insidious, mainly via the internet. protest actions, according to zolotov, are systemic, organized and have similar scenarios as color revolutions in other countries (żochowski, 2016). russian experts assess that the effectiveness of actions aimed at preventing color revolutions in the russian federation cannot be achieved without strict control over civil society organizations that receive financial and other material goods from foreign states, international and foreign organizations, citizens of other countries, or people who do not have citizenship, and who are involved in political activities in russia, receive the status of foreign agent (federalnyj zakon o nekommercheskikh, 2017). the legislator obliges such organizations to promptly request the ministry of justice, to include them in an appropriate register and, at the same time, to indicate their status – granted by the ministry of justice – in every publication of materials in mass media and on the internet. for the lack of such information, non-profit organizations may be fined up to one million rubles, and systematic violations of this obligation can be punished by up to three years of imprisonment. all these amendments were adopted by the duma majority (kommersant.ru., 2012). system of international cooperation for sustainable development... 89 a certain solution proposed by russian experts to reduce the threat to national security posed by color revolutions could be purposeful programs subordinated to the state. these programs could in theory strengthen the military sciences and incorporate their achievements to the military doctrine. although the issue is discussed on the forum of the russian force structures and the collective security treaty organization (csto), the existing legal solutions that allow the use of armed forces to combat and counteract color revolutions are insufficient. at the tactical level, russian experts recommend denying operations or strictly controlling the financing of nongovernmental and civil organizations, which can be used as an instrument to disrupt public order and protests against the constitutional and political order. they argue that the state should impose much closer supervision of the preparation of specialists in foreign centers. this postulate concerns in particular soldiers and officers of state security institutions, journalists, political scientists, and public relations specialists. an important element would be the preparation of own specialists in the field of media use, information fight in the cyberspace (manoylo, 2014, pp. 61–67). 8. conclusions the above analysis made it possible to formulate the answer to the adopted research problems. color revolutions are large operations inspired by the west, and especially by secret services, aimed at overthrowing the constitutional order in russia and the countries of the post-soviet space. after the old power is overthrown and taken over by the new elites, emerging during the colorful revolution, the west will carry out the next stage of the operation consisting in taking over the political, social, and economic spheres. during research, the assumption contained in the hypothesis was positively verified. color revolutions may occur according to various scenarios depending on the specifics of the state, the level of repressive nature of the authoritarian government, the nature of social contradictions, the intensity and duration of the influence of the west on society. during these social protests, a wide range of instruments of influencing the authorities was used, with attention being paid to their diversity, the creative inventiveness of the organizers, in fact, of western inspirers. there is also a sharp contrast between the lexis used by the current authorities and the organizers and participants of the color revolutions. moreover, slogans and postulates do not create any room for compromise, which convinces the rulers in moscow that the aim of the revolution itself is to overthrow the current system, and not to improve the conditions for the functioning of society in terms of rights and freedoms, and in the economic sphere. russian political elites and researchers are convinced, based on the analysis of previous color revolutions, that they have a solid scientific and theoretical foundation to deal with such a phenomenon. the philosophical, sociological, psychological, and political knowledge about color revolutions is widely used by the power structures of the russian federation. the perception of such revolutions by russian elites tends to downplay the social dimension of color revolutions and the possible long-term transition. russian narrative about color revolutions repeats the claims that they do not offer any constructive social program that proposes improved living standards, the elimination of religious and ethnic tensions, or the improvement of security and crime reduction. russian perspectives are predominantly centered on the idea that color revolutions do not seek to change the social structure, including improving the fate of the poorest. the strategic goal of such revolutions is to change the current power. m k90 this distinguishes color revolutions from the “typical” revolutions as a socio-political phenomenon. russians believe that color revolutions aim to create a new, postrevolutionary balance of power and division of elites, both old and new. the consequences of such actions are so dangerous that they transfer, instead of stabilization, to deep social divisions. russian elites are convinced that a new stage of the fight for influence in eurasia opens, where the main expansive players appear to be three entities: usa, eu and china. their goal is to get to the natural and energy resources of this region. as all instruments, such as political, diplomatic, financial, economic, informational, and special are used in this fight, russians fear color revolutions and take actions to deny their occurrence in the russian federation. and because of that fear deliberate actions have been taken by the russian federation to limit the chances for any new color revolutions in the post-soviet area and to defend russian society against any external influence that might spark political unrest and challenge the authorities which have been ruling the country now. the subject of the analysis did not cover the issue of the effectiveness of color revolutions and the determinants of this effectiveness. the issue of counteracting color revolutions has also not been addressed as it is a separate research area. in the context of the recent protests in belarus, changes to the russian constitution, and the repression against alexei navalny, one can get the impression that the vast majority of repressive actions by russia and belarus are aimed at preventing and pacifying color revolutions. finally, the question remains whether the perception of color revolutions by russian analysts is propaganda or scientific analysis. it seems that in the russian view we will find a rational analysis and the description of the facts, while in terms of their interpretation we are dealing with the official interpretation imposed by the russian authorities. funding this work was supported by the faculty of social sciences of siedlce university of natural sciences and humanities [100/20/b]. references ananchenko, a. b. (ed.). (2017). shto nado znat’ o tsvetnykh revolyutsiyakh [what you need to know about the color revolutions]. litres: epub. belskiy, a., & klimenko, o. (2014). politicheskie tekhnologii tsvetnykh revolyutsij: puti i sredstva protivodejstviya [political technologies of color revolutions: ways and means of counteraction]. voennaya mysl [military thought], 9. berzina, i. (2014). color revolutions: democratization, hidden influence or warfare? working paper 01(14). riga: national defence academy of latvia center for security and strategic research. binding, m. (2019). what is the ‘technology of the colour revolutions,’ and why does it occupy such a prominent place in russian threat perceptions? canadian military journal, 19(4). http://www.journal.forces.gc.ca/vol19/no4/page54-eng.asp brzeziński, z. (1997). the grand chessboard. american primacy and its geostrategic imperatives. basic books. system of international cooperation for sustainable development... 91 cordesman, a.h. (2014). russia and the “color revolution” a russian military view of a world destabilized by the us and the west (full report). csis. filimov, g., danyuk, n., & yurakov, m. (2016). perevorot [ovethtrow]. piter. finkel, e., & brudny, y.m. (2012). no more colour! authoritarian regimes and colour revolutions in eurasia. democratization, 19(1), 1–14. https://doi.org/10.1080/13510347.2012 .641298fitzgerald, ch.w., & brantly, a. (2017). subverting reality: the role of propaganda in 21st century intelligence. international journal of intelligence and counter intelligence, 30, 215–240. gerlach, j. (2014). color revolution in eurasia. springer: epub. gorenburg, d. (2014). countering color revolutions: russia’s new security strategy and its implications for u.s. policy. ponars eurasia policy memo, 342. http://www.ponarseurasia .org/memo/countering-color-revolutions-russia%e2%80%99s-new-security-strategy-and-its-implications-us-policy grishin, o.e., & samsonova, e.m. (2016). tsvietnyje revolucyji: eksport na postsovietskoje prostranstvo. [color revolutions: export of the post-soviet space]. post-soviet issues, 3, 79–91. https://www.postsovietarea.com/jour/article/view/90# hale, h.e. (2013). regime change cascades: what we have learned from the 1848 revolutions to the 2011 arab uprisings. annual review of political science, 16, 331–353. https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-polisci-032211-212204 iglin, d.a. (2016). tsvetnyye revolyutsii na postsovetskom prostranstve kak obshchestvenno-politicheskoye yavleniye: opredeleniye i osnovnyye vzglyady [color revolutions in post-soviet space as a society-political phenomenon: definition and main views]. problemy postsovetskogo prostranstva, 3, 130–144. https://www.postsovietarea.com/jour/ article/view/94 kara-murza, s. (2006). revolucyji na eksport [revolution for export]. moscow: eksmo. kazakov, a. v. (2015). color revolution in russia: is it a myth or reality?. vlast’ (the authority), 23(4), 5–11. https://www.jour.fnisc.ru/index.php/vlast/article/view/1359 khrolenko, a. (2015, january 28). nepravitel’stvennye organizatsii v roli spetsnaza ssha [non-governmental organizations in the role of us special forces]. ria novosti. retrieved march 16, 2020, from: https://ria.ru/analytics/20150128/1044706190.html kommersant.ru. (2012, august 14). agenty uzakoneny gosduma prinyala osobye pravila dlya organizatsij s zarubezhnym finansovaniem [agents legalized. the state duma adopted special rules for organizations with foreign financing]. (2012, august 14). kommersant.ru. retrieved march 16, 2020, from: https://www.kommersant.ru/doc/1981241 koshkin, a. p., & lipatova, e. v. (2015). possible scenarios of the development of the ukrainian events. vlast’ (the authority), 22(4), 28–30. https://www.jour.fnisc.ru/index.php /vlast/article/view/2593kozłowski, k. (2016). the colour revolutions in the post-soviet space: illusion and reality of the post-soviet. civil disobedience. studia z polityki publicznej, 4(12), 135–151. lane, d. (2009). ‘coloured revolution’ as a political phenomenon. journal of communist studies and transition politics, 24(2–3). 113–135. łysek, w. (2013). kolorowe rewolucje: amerykańska interwencja czy wola ludu? in m. banaś & j. dziadowiec (eds). współczesne transformacje: kultura, polityka, gospodarka (pp. 99– 116). księgarnia akademicka. manoylo, a.v. (2014). information factor color revolutions and modern technology dismantling of political regimes. mgimo review of international relations, 6(39), 61–67. https://vestnik.mgimo.ru/jour/article/view/242/242 m k92 manoylo, a.v. (2015), tsvetnyye revolyutsii i tekhnologii demontazha politicheskikh rezhimov. mirovaya polityka 1, 1–19. https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=12614 minkina, m. (2014). sztuka wywiadu w państwie współczesnym [the art of the intelligence in the contemporary state]. oficyna wydawnicza rytm. mitchell, l.a. (2012). the color revolution. university of pensylvania press. mitrokhin, v. (2002). kgb lexicon: the soviet intelligence officers. handbook. routledge. national security archive. (1947). george kennan’s ‘long telegram’. retrieved may 5, 2020, from: https://nsarchive2.gwu.edu//coldwar/documents/episode-1/kennan.htm naumov, a. (2014). ‘tsvetnyye revolyutsii’ na postsovetskom prostranstve: vzglyad desyat’ let spustya. gosudarstvennoye upravleniye. elektronnyy vestnik, 45, 148–178. http://ejournal.spa.msu.ru/uploads/vestnik/2014/vipusk__45._avgust_2014_g./pravovie_i_ polititcheskie_aspekti_upravlenija/naoumov.pdf ponomareva, e. (2012). sekrety « tsvetnykh revolyutsij» sovremennye tekhnologii smeny politicheskikh rezhimov [secrets of “color revolutions” modern technologies of changing political regimes]. svobodnaya mysl, 3(4), 46. http://www.intelros.ru/pdf/svobodnay _misl/3-4-2012/04.pdf rossijskaya federatsiya. (2017). federalnyj zakon o nekommercheskikh organizatsiyakh (s izmeneniyami na 31 dekabrya 2017 goda) [russian federation federal law on non-profit organizations (as amended on december 31), 2017]. http://docs.cntd.ru/ document/9015223 rusakova, o.f., bocharov, a.b., & gribovod, e.g. (2014). konceptualnye osnovanija tsvietnoj revolucyi: teorii sof power, upravlayemovo chaosa i mediatizacyji politiki [conceptual foundations of the strategy of the color revolution: theories of soft power, controlled chaos and the mediation of politics]. sotsium i vlast’, 4(48), 42–47. russian federation ministry of justice. (2020). perechen’ inostranykh i mezhdunarodnykh nepravitel’stvennykh organizatsij, deyatel’nost’ kotorykh priznana nezhelatel’noj na territorii rossijskoj federatsii. [list of foreign and international non-governmental organizations whose activities are recognized as undesirable on the territory of the russian federation]. retrieved may 28, 2020 from: http://minjust.ru/ru/activity/nko/unwanted sharp, g. (2013). od dyktatury do demokracji. drogi do wolności [from dictatorship to democracy. roads to freedom], trans. a. karolak. instytut im. alberta einsteina, fundacja wolność i pokój. solovey, v. (2017). revolyution! osnovy revolyutsionnoj borby v sovremennuyu epokhy [revolutionation! foundations of revolutionary struggle in the modern era]. litres: epub. trenin, d. (2016). rossiya i mir v xxi veke [russia and the world in the 21st century]. izdatel’stvo “e”: ebook epub. vedomosti (2005, september 16). veshnyakov ne schitaet peremeny v ryade stran sng revolyutsiyami [veshnyakov does not consider the changes in a number of cis countries as revolutions]. (2005, september 16). vedomosti. retrieved march 16, 2020, from: https://www.vedomosti.ru/library/news/2005/09/16/veshnyakov-ne-schitaet-peremeny -v-ryade-stran-sng-revolyuciyami żochowski, p. (2016, june 4). rosja: gwardia narodowa, czyli armia wewnętrzna wkracza do gry [russia: the national guard, the internal army comes into play]. osw analizy. https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2016-04-06/rosja-gwardia-narodowa -czyli-armia-wewnetrzna-wkracza-do-gry toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 katarzyna kącka polska wobec pokoju z niemcami – rozwiązania instytucjonalne: ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948 streszczenie celem artykułu jest ukazanie instytucjonalnych rozwiązań polskiego ministerstwa spraw zagranicznych, związanych z przygotowaniem pokoju z niemcami w czasie i po ii wojnie światowej. prace te stanowiły dosyć istotny element i zdeterminowały działalność resortu w czasie trwania wojny oraz po jej zakończeniu. studium ma charakter porządkujący, funkcjonujących w historiografii ustaleń na temat działalności polskich instytucji kongresowych w dwóch różnych momentach historycznych oraz w odmiennych ramach organizacyjnych: ministerstwie prac kongresowych w czasie wojny oraz biurze prac kongresowych po jej zakończeniu. zarówno działalność mpk jak i bpk poświęcona była w całości opracowaniu tez dotyczących niemiec, a przede wszystkim ich przyszłości jako narodu, państwa oraz ich nowego miejsca w strukturach międzynarodowych. słowa kluczowe: biuro prac kongresowych, ministerstwo prac kongresowych, polska, niemcy poland and the peace with germany – institutional solutions: the ministry of congress work and the bureau of congress work 1939–1948 summary the purpose of this article is to present the institutional arrangements of the polish ministry of foreign affairs, related to the preparation for the time of peace with germany during and doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.004 katarzyna kącka 44 after world war ii. these solutions were a rather important element, and determined the activities of the department both during the war and after its end. the study’s main objective is to show in an organized, orderly manner the findings, present in historiography, concerning the activities of polish congress institutions in two different historical moments and in different organizational frameworks: firstly, the ministry of congress work during wartime, and secondly – the bureau of congress work after the war ended. both activities of the ministry of congress work (mpk) and the bureau of congress work (bpk) were devoted entirely to studying materials about germany and formulating theories – above all, theories about their future as a nation and as a state, and their new place in international structures. keywords: bureau of congress work, ministry of congress work, poland, germany 1. wprowadzenie niezwykle interesującym wątkiem w historii funkcjonowania polskiego resortu spraw zagranicznych była działalność instytucji kongresowych: ministerstwa prac kongresowych oraz biura prac kongresowych. istniały one bądź w jego ramach, bądź równolegle, pozostając z nim jednak w ścisłej współpracy i pod sporym wpływem, często pełniąc rolę wspierającą. ich aktywność związana była ściśle ze szczególnym rodzajem czynności mianowicie przygotowywaniem dokumentów i opracowań (głównie prawniczych) dla przedstawicieli polskich władz oraz dyplomacji biorących udział w międzynarodowych kongresach i konferencjach (zwłaszcza pokojowych). celem opracowania jest przedstawienie instytucjonalnego i organizacyjnego charakteru tych jednostek w czasie trwania i tuż po zakończeniu ii wojny światowej, kiedy to polskie władze przygotowywały tezy do traktatu pokojowego z niemcami. chronologicznie analizą objęto dwa okresy 1939–1945 oraz 1945–1948, czyli lata ich istnienia. artykuł ma charakter porządkujący dotychczasową wiedzę na temat instytucji kongresowych, będącą dorobkiem głównie polskich badaczy z bronisławem pasierbem na czele, który znacznie rozwinął prace w tym zakresie. obok bogatej literatury wykorzystano także materiał dokumentalny, zarchiwizowany w archiwum akt nowych, archiwum ministerstwa spraw zagranicznych oraz archiwum zakładu historii ruchu ludowego w warszawie. 2. działalność ministerstwa prac kongresowych polskiego rządu na wychodźstwie w czasie ii wojny światowej ministerstwo prac kongresowych swą genezą sięga referatu kongresowego w departamencie polityczno-ekonomicznym przedwojennego ministerstwa spraw zagranicznych. schemat organizacyjny centrali msz w paryżu a następnie w angers był wzorowany na resorcie sprzed wojny, jedynie departamenty zostały zamienione w samodzielne wydziały, w ramach których funkcjonowały specjalistyczne referaty. w skład wydziału politycznego, na którego czele stał jerzy potocki wchodził m.in. referat do spraw niemieckich, którego pracą kierował tadeusz kunicki1. z inicjatywy stanisława strońskiego – wiceministra w rządzie władysława 1 b. pasierb, polskie prace przygotowawcze do traktatu pokojowego z niemcami 1916–1948. instytucje – ludzie – problemy, wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, wrocław 1996, s. 177–178. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 45 sikorskiego – wyszła propozycja utworzenia biura celów wojny. w jego skład wchodzić miały: biuro ekonomiczne z kierownikiem jerzym zdziechowskim, biuro prawne z bohdanem winiarskim i biuro polityczne z kajetanem morawskim. w charakterze tzw. ministra bez teki, 16.10.1939 r. w skład rządu wszedł marian seyda, któremu natychmiast stroński powierzył dział informacji w kierowanym przez siebie równolegle z biurem celów wojny, ministerstwie informacji i dokumentacji (sam zajął się dokumentacją). prowadził więc de facto dział propagandy prasowej2. w sierpniu 1940 r. biuro, zwane komisją, stało się samodzielną jednostką, a na jej czele stanął marian seyda. mimo przeniesienia rządu z paryża do angers urzędował on raczej w stolicy francji, co było spowodowane koniecznością kontaktów z krajem, a paryż dawał mu takie możliwości. niestety nie pozostało wiele śladów z działalności biura. wiadomo, że zatrudniało od kilkunastu do kilkudziesięciu osób, zajmowało się ono m.in. zlecaniem opracowania studiów i referatów z różnych dziedzin, głównie w kwestiach niemieckich. był to jednak tylko fragment jego działalności – ten oficjalny. pozyskane informacje często wymieniano z instytucjami – odpowiednikami w rządach francji lub wielkiej brytanii. jak jednak podkreślał publicznie august zaleski, żadne cele wojny nie były opracowywane ani też uzgadniane z sojusznikami to należało bowiem do zadań rządów. dzisiaj wiadomo, że do takich rozmów dochodziło, przeprowadzane one były jednak w ścisłej tajemnicy i nie informowało się o nich w oficjalnych raportach i korespondencji dyplomatycznej3. w czasie pobytu rządu polskiego we francji nie zaprzestawano jednak snucia planów, prognozowania na przyszłość i opracowywania sposobów dalszej walki oraz funkcjonowania na wychodźstwie. w kręgach politycznych poruszany też często był temat przyszłego kształtu polski powojennej. podkreślano konieczność powrotu gdańska i przegranej w plebiscycie 1921 r. części górnego śląska do polski, poszerzenie wybrzeża morza bałtyckiego, pozyskanie strategicznych węzłów kolejowych w pile, krzyżu i międzyrzeczu. większe znacznie wątpliwości budziło ewentualne przyłączenie do polski prus wschodnich, głównie z powodu zamieszkującej tam ludności niemieckiej4. jesienią 1939 r. politycy strony polskiej formułowali postulaty, dotyczące ich kraju w czasie rozmów toczonych z dyplomacją francuską i brytyjską. polacy z sikorskim na czele wierzyli w wielkość francji i wielkiej brytanii i jedynie w przymierzu z nimi widzieli szanse szybkiego zakończenia wojny i wyzwolenie kraju spod okupacji. trzy naczelne polskie postulaty w tamtym czasie zakładały więc: odzyskanie przez polskę pełnej niepodległości, nie dopuszczenie do jakiegokolwiek uszczuplenia jej terytorium po wojnie oraz likwidację problemu prus wschodnich5. w maju 1940 r., wobec rosnącego zagrożenia, rząd polski zdecydował o konieczności znalezienie nowego bezpiecznego miejsca na siedzibę. dzień przed zajęciem przez niemców paryża polacy dowiedzieli się o konieczności ewakuacji rządu. w niewyjaśnionych okolicznościach zaginęła jednak większość dokumentów biura celów wojny. nie wiadomo czy zostały one przypadkowo spalone podczas niszczenia części materiałów, czy zaginęły w czasie transportu. nie bez problemów odbyła się także ewakuacja pracowników resortu. marian seyda wraz z rodziną przedostał się do portugalii, a stamtąd wraz z gen. józefem hallerem udał się, do 2 archiwum zakładu historii ruchu ludowego w warszawie, archiwum profesora stanisława kota, sygn. 270, list sekretarza generalnego j. ciechanowskiego do ministra stanisława kota, angers, 28.11.1939 r. 3 b. pasierb, op.cit., s. 180–182. 4 ibidem, s. 183–184. 5 e. duraczyński, rząd polski na uchodźstwie 1939–1945. organizacja, personalia, polityka, wydawnictwo książka i wiedza, warszawa 1993, s. 53. katarzyna kącka 46 londynu na pokładzie brytyjskiego statku „avocite”. w lipcu 1940 r. seyda stanął na czele ministerstwa sprawiedliwości, natomiast w sierpniu 1940 r. powstało biuro prac politycznych, ekonomicznych i prawnych, które stanowiło londyńską kontynuację biura celów wojny. jego szefem został seyda, który funkcję tę pełnił, łącznie z kierowaniem ministerstwem sprawiedliwości. po rezygnacji ze stanowiska ministra sprawiedliwości przez seydę biuro zostało przeniesione do msz6. naczelnym zadaniem biura było stworzenie dla rządu: „programu rewindykacji i postulatów, do których urzeczywistnienia polska zmierza w wyniku toczącej się wojny”7. formalnie jego istnienie zostało usankcjonowane dopiero dekretem prezydenta z 9.08.1941 r. miało to miejsce już po tzw. kryzysie lipcowym. kierownikiem resortu spraw zagranicznych został edward raczyński, a prezesem biura mieczysław sokołowski. seyda powrócił wówczas do rządu. kierownikiem biura został jednak dopiero 21.01.1942 r. w jego skład wchodziły trzy wydziały: polityczny z jerzym karbowskim8 na czele, prawny z bohdanem winiarskim oraz ekonomiczny, którym kolejno kierowali: tadeusz mincer i adam pragier9. mocą dekretu prezydenta, 6.07.1942 r. biuro zostało przekształcone w ministerstwo prac kongresowych. kierownictwo resortu objął z dniem, 13.07.1942 r. marian seyda10, a sekretarzem generalnym został tadeusz brzeski11. nowy statut mpk rada ministrów uchwaliła 8.03.1943 r. jego struktura organizacyjna kształtowała się odtąd następująco: dział ogólny, dział polityczny, dział ekonomiczny, dział prawny, dział statystyczno-kartograficzny, biuro studiów i publikacji w nowym jorku (office of research and publications)12. jednym z najistotniejszych zadań resortu było nakłonienie do współpracy ekspertów, którzy zająć się mieli opracowaniem poszczególnych zagadnień, istotnych dla przygotowania w przyszłości projektu traktatu pokojowego. zebranie kadry fachowców było bowiem gwarancją intensywności i skuteczności prac ministerstwa. faktycznie resort ten bardziej przypominał placówkę naukową niż instytucję polityczną. wszyscy współpracownicy: naukowcy, dziennikarze, pisarze, publicyści oraz stali pracownicy byli ludźmi bardzo niezależnymi w swych poglądach. każdy z nich był fachowcem w swojej dziedzinie o bogatym 6 według b. krolla nie istnieją, żadne dowody na to, że biuro przynależało do msz, a jego miejsce „w strukturze rządu w okresie od sierpnia 1940 do sierpnia 1941 r. nie jest zbyt wyraźne”, b. kroll, struktura polskich centralnych władz emigracyjnych w latach 1939–1945, „czasopismo prawno-historyczne”, t. xxviii, 1976, z. 2, s. 224. 7 e. duraczyński, op.cit., s. 167. 8 jerzy karbowski to pseudonim redaktora „kuriera poznańskiego” stefana wyrzykowskiego, który ze względu na bezpieczeństwo rodziny przebywającej w kraju ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem. 9 e. duraczyński, op.cit., s. 167–168; b. pasierb, op.cit., s. 192–193. 10 marian seyda wywodził się ze stronnictwa narodowego. po i wojnie światowej był szefem biura prasowego delegacji polskiej na konferencję pokojową w wersalu. w 1923 r. sprawował również stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie wincentego witosa. o swojej pracy w ministerstwie mówił: „myślowo nawiązuje do twardego wysiłku w pierwszej wojnie światowej komitetu narodowego polskiego w paryżu pod przewodnictwem romana dmowskiego, za którego skromnego ucznia się uważam. dmowski stawiał zawsze zagadnienie polskie na szerokim gruncie sytuacji międzynarodowej, wpajał w nas zasadę, że trzeba na polskę patrzeć, jako na jedną całość bez różnic dzielnicowych i mimo kroczenia z postępem czasu bez walk klasowych, rozdzierających naszą zbiorowość społeczną”, archiwum akt nowych (dal. aan), delegatura rządu rp na kraj (dal. delegatura), sygn. 202/iii/60, departament informacji i prasy. sprawozdanie z wydarzeń za czas od 17 do 24 grudnia 1942, relacja z przemówienia radiowego m. seydy poświęconego działalności ministerstwa prac kongresowych. 11 e. duraczyński, op.cit., s. 168. 12 b. kroll, op.cit., s. 225. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 47 doświadczeniu zawodowym, chociaż niejednokrotnie dzieliły ich poglądy polityczne lub spojrzenie na dane zagadnienia. w sumie z mpk przez cały okres wojny współpracowało około czterystu osób, a wśród nich wybitni prawnicy, historycy, ekonomiści, publicyści i dziennikarze: aleksander bramson, tadeusz brzeski, eustachy dąbrowski, marian jedlicki, stanisław skoczylas, władysław wielhorski i wielu innych13. polska inteligencja, mieszkająca w czasie wojny w wielkiej brytanii chętnie podejmowała się tego typu prac. niejednokrotnie było to jedyne ich zajęcie, zapewniające środki do życia14. dla części z tych osób współpraca z ministerstwem miała więc duże znaczenie. honoraria choć niewielkie, zazwyczaj nie przekraczały sumy 300£15, dawały jednak szansę godnego życia. dodatkowe i dużo ważniejsze znaczenie miał także aspekt psychologiczny. zmuszeni do emigracji ludzie nauki i kultury przez swą pracę czuli się ważni i potrzebni. dawała im ona swoiste poczucie, że robią coś istotnego dla kraju. szef resortu m. seyda, przez cały okres swojej pracy w ministerstwie, przekonany był, nie bez racji, o jego dużym znaczeniu w polskiej polityce zagranicznej. w 1942 r. tak mówił o działalności mpk: „mogę z pełnym poczuciem odpowiedzialności podkreślić, że […] ministerstwo doszło obecnie do poważnych już wyników: gros prac, z natury swej skomplikowanych, zwłaszcza w dziale ekonomicznym, jest wprawdzie wciąż jeszcze w toku przygotowań względnie w stadium opracowywania syntez, jednakowoż szereg problemów najważniejszych jest nie tylko uzgodnionych między naszym ministerstwem a innymi naszymi resortami cywilnymi i wojskowymi, lecz zostały już zaakceptowane przez radę ministrów. są to zagadnienia przede wszystkim terytorialne oraz te, które łączą się z projektowaną przez rząd federacją europy środkowej i południowo-wschodniej. charakter ministerstwa prac kongresowych wymaga bezwzględnie utrzymania go na poziomie ponadpartyjnym […] przestrzegam tego stanowczo. z satysfakcją mogę też stwierdzić, że rada narodowa odnosi się ze wszech miar pozytywnie do linii zasadniczej całokształtu naszych celów wojennych i do prac ministerstwa prac kongresowych, czego dowodem niedawna jednomyślna uchwała”16. pierwszą poważną publikacją, która była efektem prac jeszcze resortu informacji i dokumentacji w biurze celów wojny była praca z 1940 r. pt.: „the german new order in poland”, omawiała ona szczegółowo zagadnienie szkód wojennych poniesionych przez polskę17. w następnych latach mpk oraz jego poprzednicy co roku zlecali współpracującym ze sobą ekspertom opracowanie pisemne cyklu tematów. zagadnienia były podzielone na trzy grupy, w zależności od tego przez który dział były zlecane: polityczne, prawne i ekonomiczne. w referatach poruszano tematy nie tylko związane z ówczesną sytuacją polityczną, omawiano także zagadnienia historyczne, geograficzne i religijne. w sumie w latach 1940–1945 zlecono 13 aan, ministerstwo prac kongresowych (dal. mpk), sygn. 34, wykaz prac zleconych wykonanych w roku 1943; b. pasierb, op.cit., s. 198. 14 jak wspominał stanisław zabiełło: „w warunkach uchodźczej tułaczki znośne przetrwanie zapewnić mogła tylko jakaś posada rządowa. nie należy przy tym zapominać, że na emigracji nawet jeśli się ma zabezpieczone podstawowe środki utrzymania, najcięższą rzeczą jest bezczynność i poczucie bezużyteczności”, s. zabiełło, na posterunku we francji, iw pax, warszawa 1967, s. 50. 15 aan, mpk, sygn. 33, okólnik dyrektora biura prezydialnego adama romera do biura prac politycznych, ekonomicznych i prawnych z dnia 6.06.1941 r.; notatka stanisława skrzypka dla ministra w sprawie prac zleconych (bez daty). 16 aan, delegatura, sygn. 202/iii/60, departament informacji i prasy. sprawozdanie z wydarzeń za czas od 17 do 24 grudnia 1942, relacja z przemówienia radiowego m. seydy poświęconego działalności ministerstwa prac kongresowych. 17 b. pasierb, op.cit., s. 199. katarzyna kącka 48 i wykonano 465 opracowań. wśród nich najwięcej było ekonomicznych: 246, politycznych: 120 oraz prawnych: 9918. ministerstwo prac kongresowych rozwiązano jesienią 1945 r. już jednak od końca 1943 r. obserwujemy słabnące znaczenie działalności resortu. polska wchodziła nieuchronnie w strefę wpływów radzieckich, co diametralnie zmieniało charakter prowadzonych prac. wraz z dymisją rządu stanisława mikołajczyka, skończyła się również praca najbardziej zasłużonego „człowieka kongresowego” okresu ii wojny światowej mariana seydy, który po niepowodzeniach związanych z powrotem do kraju, osiadł na stałe w argentynie, gdzie zmarł w 1967 r. na miejsce mpk powstała sekcja v interin treasury committee for polish questions19. w czasie od listopada 1944 r. do lipca 1947 r. mpk połączono personalnie z ministerstwem wyznań religijnych i oświecenia publicznego, na którego czele stał władysław folkierski. ostatecznie resort został zniesiony dekretem prezydenta z 10.08.1948 r. wszystkie jego obowiązki natomiast zostały przekazane do ministerstwa spraw zagranicznych20. 3. struktury organizacyjno-personalne biura prac kongresowych po zakończeniu ii wojny światowej prace przygotowawcze traktatu pokojowego z niemcami oraz opracowywanie zagadnień niemieckich nabrało nowego wymiaru. w londynie w dalszym ciągu działał pion w ramach ministerstwa wyznań religijnych i oświecenia publicznego, który zajmował się tą problematyką, skłaniając się ku bardzo wówczas popularnym zagadnieniom wschodnim. także emigracyjne środowisko rządowe nie zaniechało wyrażania opinii w sprawie niemiec. było to jednak stanowisko, z którym coraz mniej się liczono. ponadto wielu pracowników resortu zdecydowało się na powrót do kraju, co znacznie uszczupliło jego kadry. w polsce natomiast, w tworzącym się ministerstwie spraw zagranicznych powołano 2.05.1945 r. biuro prac kongresowych, jedyny raz wzorując się na formule organizacyjnej msz polskiego rządu na wychodźstwie w londynie. stało się ono wówczas główną instytucją opracowującą polskie stanowisko wobec kwestii niemieckiej21. jego zadania określono następująco: „w porozumieniu i za aprobatą min. bermana bk zostało zaprojektowane jako placówka mająca za zadanie: inicjowanie, koordynowanie, i zbieranie potrzebnych na konferencję pokojową materiałów a właściwie opracowań, prowadzenie ewidencji naukowców i innych sił fachowych potrzebnych dla opracowania pożądanych zagadnień wreszcie 18 aan, mpk, sygn. 34, zestawienia prac zleconych; ibidem, sygn. 305, zestawienie referatów opracowanych w ministerstwie, według działów; b. pasierb, op.cit., s. 218–219. 19 autor listu proponował współpracę wydawnictwu w celu rozprowadzenia opublikowanej w wiellkiej brytanii książki. jako właściciela praw do książki roberta machray’a the problem of upper silesia, podał ministerstwo prac kongresowych, które właśnie zostało zmienione w sekcję v interin treasury committee for polish questions; aan, mpk, sygn. 49, list antoniego dargasa kierownika działu wydawniczego w ministerstwie prac kongresowych do roy publishers w nowym jorku z dnia 16.10.1945 r. 20 b. pasierb, op.cit., s. 199. 21 s. w. dobrowolski, dyplomacja polski ludowej 1944–1980. organizacja i funkcjonowanie, polski instytut spraw międzynarodowych, warszawa 1981, s. 47. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 49 przygotowanie opracowań na użytek ministra”22. stworzone więc było w celu zbierania i opracowywania materiałów niezbędnych w procesie przygotowawczym projektu traktatu pokojowego z niemcami oraz dokumentów, potrzebnych polskim dyplomatom w czasie przyszłych konferencji pokojowej. zwłaszcza, że zbliżało się spotkanie przywódców wielkich mocarstw w poczdamie i polskie ministerstwo spraw zagranicznych pilnie potrzebowało jednostki, która zajęłaby się opracowaniem właściwego stanowiska. przewidywano, że podczas konferencji rozstrzygną się przyszłe losy niemiec oraz zapadną kluczowe decyzje w sprawie polski. pierwszy okres działalności biura, który przypada na czas od maja do października 1945 r. poświęcony był głównie kompletowaniu kadry naukowców, która pracować miała nad zleconymi przez ministra zagadnieniami. zadanie opracowania struktur organizacyjnych biura msz powierzyło józefowi winiewiczowi. swoje plany zatytułowane: „w sprawie biura prac kongresowych” przedstawił 25.09.1945 r. były one wzorowane na zatwierdzonym półtora roku wcześniej – 8.03.1944 r. – statucie organizacyjnym ministerstwa prac kongresowych polskiego rządu emigracyjnego w londynie23. zgodnie z założeniami zadaniem instytucji było: „przygotowywanie dla msz i placówek dyplomatycznych wszelkich materiałów, potrzebnych dla ustalenia polskiego punktu widzenia w dyskusjach międzynarodowych oraz popierania decyzji w związku z konferencjami międzynarodowymi. biuro prac kongresowych jest więc biurem studiów msz”24. wynikało z tego, że miało ono pracować nie tylko nad powierzonymi mu zagadnieniami, ale także współpracować z takimi ośrodkami naukowymi jak instytuty: śląski, bałtycki lub zachodni, które zajmowały się podobnymi badaniami. zakres przedmiotów do opracowania przez biuro był ściśle określony i miał dotyczyć: – działalności onz i współpracy z nią; – przygotowania traktatów pokojowych dla niemiec i japonii oraz ich satelitów; – kwestii okupacji niemiec, szczególnie w strefach zachodnich; – problemu granic – zwłaszcza granicy na odrze i nysie łużyckiej; – zagadnienia odszkodowań oraz rewindykacji mienia kulturalnego; – zbierania publikacji zagranicznych o tematyce politycznej, społecznej i gospodarczej. zgodnie z koncepcją winiewicza biuro, którym zarządzałby dyrektor, miało zostać podzielone na cztery wydziały: polityczny, prawny, ekonomiczny i statystyczno-kartograficzny oraz posiadać bibliotekę i archiwum. nie planował rozbudowywania personalnego biura ponieważ jego działalność opierałaby się na współpracy z ekspertami. skład osobowy winiewicz zaprojektował następująco: kierownik, dwie osoby w każdym wydziale, dwie osoby w bibliotece i archiwum, dwóch kreślarzy i dwie stenotypistki25. za jedno z istotniejszych zadań uznał stworzenie filii biura prac kongresowych w londynie. projekt organizacji ekspozytury przedstawił bardzo szczegółowo, znał bowiem świetnie brytyjskie realia i możliwości działania na tym terenie. konieczność istnienia filii oraz starannego dokumentowania polskiego stanowiska wobec niemiec uzasadniał spodziewanym „atakiem” środowisk anglosaskich na polską 22 archiwum ministerstwa spraw zagranicznych (dal. amsz), biuro prac kongresowych (dal. bpk), sygn. 18/6/1, sprawozdanie – kronika z działalności biura prac kongresowych /bk/ za okres od dnia 2 maja 1945 r. do dnia 22 lutego 1947 r. 23 posiedzenie rady ministrów, „dziennik polski i dziennik żołnierza”, 10.03.1944. 24 amsz, bpk, sygn. 18/1/1, w sprawie biura prac kongresowych, oprac. j. winiewicz, 24.09.1945 r. 25 ibidem. katarzyna kącka 50 politykę w sprawie niemiec. w wielkiej brytanii dostrzegał także sympatie proniemieckie, a w stanach zjednoczonych za zagrożenie uznał działalność wpływowych „kół niemieckich”. wybór londynu na siedzibę ekspozytury nie był również przypadkowy. uznawał go za miejsce najlepsze ponieważ odbywać się tam miały międzynarodowe konferencje i spotkania. ponadto filia mogłaby także kontrolować działalność „londyńskiej grupy polaków”. w jego planach placówka miała nazywać się biuro kongresowe ambasady rp. musiałaby być także ściśle powiązana z polską ambasadą, a jej szef pełniłby funkcję attaché speciale, ze statusem dyplomatycznym. w jego opinii powinna być to osoba, która doskonale orientuje się w sprawach polsko-niemieckich. ponadto współpracować z nim mieli eksperci od spraw międzynarodowych, zagadnień ziem odzyskanych oraz specjaliści studiów wschodnich. winiewicz przedstawił również ośmiu ekspertów, którzy wstępnie wyrazili gotowość do współpracy z biurem. byli to: prof. edward szturm de sztrem (ekonomia i statystka), dr ludwik grodzicki (etnografia i kartografia), irena łukaszewiczowa (kartografia), prof. bogdan zaborski (geografia), dr włodzimierz moderow (organizacje międzynarodowe: onz), inż. jan dąbrowski (odszkodowania i rozbrojenie gospodarcze niemiec), mec. aleksander bramson (umowy międzynarodowe oraz zbrodnie wojenne), inż. adam rybiński (gospodarka ziem zachodnich). osoby te gotowe były do pracy zarówno w polsce jak i w wielkiej brytanii. jedynie bramson, ze względu na sprawy rodzinne, nie mógł powrócić do polski. ponadto winiewicz za konieczne uznał zatrudnienie: tłumacza, kartografki i stenotypistki. łączny budżet miesięczny londyńskiej filii określił na 455 £ w tym: kierownik: 85 £, trzech ekspertów: 195 £, tłumacz i kartografka: 90 £, stenotypistka: 35 £. na zakup wydawnictw ustalono sumę 50 £. nabywanie większych publikacji miało być jednak każdorazowo konsultowane z centralą, która przeznaczałaby na ten cel dodatkowe środki. ponadto filia otrzymałaby jednorazowo około 100 £ z przeznaczeniem na maszynę do pisania, papier i przyrządy kreślarskie. ekspozytura w londynie powinna, w koncepcji autora, ściśle współpracować z centralą biura w polsce, która to współpraca opierać się miała na wymianie posiadanych materiałów a także pracowników. główne zadania filii polegałyby więc na: – dostarczaniu raportów dotyczących brytyjskich poglądów na temat polskich żądań; – tworzeniu dokumentacji dla ambasady, na tematy związane z funkcjonowaniem bpk; – nawiązywaniu i podtrzymywaniu współpracy z brytyjskimi instytucjami: research department foreign office, royal institute of international affairs (riia) (chatham house) i political and economic planning (pep); – opracowywaniu i wydawaniu w języku angielskim naukowych publikacji; – gromadzeniu i przekazywaniu bpk wszystkich wydawnictw, publikowanych w wielkiej brytanii, dotyczących spraw międzynarodowych. za istotne zadanie londyńskiej filii uznał winiewicz również odzyskanie i przesłanie do kraju pełnej dokumentacji byłego ministerstwa prac kongresowych polskiego rządu na wychodźstwie. ekspozytura miałaby także zajmować się pozyskiwaniem dla biura zbiorów wydawnictw riia oraz pep w celu uzupełnienia mocno uszczuplonych w czasie wojny polskich bibliotek. w swoim opracowaniu organizacyjnym autor rozważał również stworzenie filii biura prac kongresowych w stanach zjednoczonych, która miałaby się głównie zająć kwestią przejęcia materiałów mpk26. faktycznie winiewiczowi udało się odzyskać część dokumen26 na podstawie statutu mpk z dnia 8.03.1943 r. powołano w nowym jorku office of research and publications (biuro studiów i publikacji). działalność biura została utrzymana także po zmianie struktur mpk 3.01.1945 r.; więcej na ten temat: b. kroll, op.cit., s. 225. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 51 tów mpk, choć dopiero podczas pełnienia przez niego funkcji ambasadora w waszyngtonie. poinformował o tym ministra zygmunta modzelewskiego 17.06.1947 r. do listu dołączył odpis odzyskanego aide mémoire, które powstało w londyńskim mpk i zostało przyjęte przez rząd polski na wychodźstwie w londynie w listopadzie 1942 r. następnie przekazał je w grudniu 1942 r. premier władysław sikorski prezydentowi usa franklinowi delano rooseveltowi, a ambasador edward raczyński ministrowi anthony’emu edenowi. pismo dotyczyło głównie postulatów polski po zakończeniu wojny. szczególny nacisk autorzy kładli w nim na kształt nowej zachodniej granicy polski. ostatecznego jej przebiegu jednak wówczas nie podano, choć w aide mémoire znalazł się zapis o konieczności włączenia do polski szczecina27. w projekcie winniewicz nie przedstawił jednak więcej szczegółów na temat amerykańskiej filii biura, pozostawiając sprawę do rozważenia władzom bpk28. ostateczny schemat organizacyjny bpk, zaakceptowany przez msz, różnił się jednak od propozycji winiewicza. na czołowe miejsce wysunięte zostało w nim przygotowywanie materiałów na konferencję pokojową. nowy schemat przedstawiła regina fleszarowa w połowie października 1945 r., jednocześnie wnioskując o włączenie go do tymczasowego statutu msz. schemat organizacyjny bpk z 16.10.1945 r. zakładał głównie opracowanie zbioru zagadnień na konferencję pokojową w zakresie: ustalenia nowych granic, kwestii mniejszości narodowych (szczególnie przesiedleń), problemów związanych z opieką nad obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, włączenie polski w ramy życia gospodarczo-kulturalnego na arenie międzynarodowej. do realizacji tych celów planowano powołać biuro polityczne. w jego skład wchodzić mieli urzędnicy msz. do ich obowiązków należała redakcja wszystkich materiałów, nawiązywanie współpracy z instytutami badawczymi, urzędami i organami władzy, zajmowanie się publikacjami, tłumaczeniami oraz szeroko pojętą informacją, czyli także kształtowaniem opinii publicznej w sprawach, którymi biuro się zajmowało. to ostatnie zadanie biuro polityczne miało dzielić z wydziałem prasowym msz. obok biura politycznego działać miała rada rzeczoznawców z przewodniczącym na czele (ostatecznie został nim stanisław leszczycki), której zadanie polegałoby na dbaniu o wartość merytoryczną przygotowywanych materiałów. rada miałaby więc formułować cykl zagadnień do opracowania. następnie powinna znaleźć odpowiednich rzeczoznawców, którym powierzano by tematy do przygotowania. rzeczoznawcy zajmowaliby się następującymi kwestiami: geopolityczno-geograficznymi, historycznymi, ekonomicznymi, demograficznymi, strategicznymi, prawno-politycznymi. eksperci mieli być powoływani przez ministra spraw zagranicznych i musieli pozostawać zawsze do dyspozycji resortu. otrzymywali stałe miesięczne wynagrodzenie, ponadto należałby się im zwrot kosztów podróży, związanych z pracą dla msz oraz honoraria za dodatkowo zamówione referaty. zadaniem całej rady było, zgodnie z założeniami autorów schematu, przyjmowanie i ocenianie wykonanych przez rzeczoznawców prac, organizowanie konferencji oraz powoływanie licznych komisji, głównie granicznych, które miały opracowywać najistotniejsze zagadnienia dotyczące problemów kraju. ich członkowie powoływani byliby do udziału w międzynarodowych debatach 27 amsz, bpk, sygn. 18/841/58, list ambasadora polski w usa j. winiewicza do ministra spraw zagranicznych z. modzelewskiego z dnia 17.08.1947 r. oraz aide mémoire, które powstało w londyńskim mpk, przekazane w grudniu 1942 r. przez premiera w. sikorskiego prezydentowi usa f. d. rooseveltowi oraz przez ambasadora e. raczyńskiego ministrowi a. edenowi. 28 ibidem, sygn. 18/1/1, w sprawie biura prac kongresowych, oprac. j. winiewicz, 24.09.1945 r. katarzyna kącka 52 i konferencjach jako eksperci w sprawach granic. według autorów schematu powołać należało trzy takie komisje. pierwsza dla granicy czeskiej, która składać miała się z przewodniczącego oraz dziesięciu członków; podzielono ją na pięć podkomisji: dla odcinka wschodniego, dla odcinka spisko-orawskiego, dla śląska zaolziańskiego, dla raciborza i głubczyc oraz dla kłodzka29. druga dla granicy niemieckiej (przewodniczący30 i piętnastu członków), składająca się z czterech podkomisji: dla odcinka nysy, dla środkowej odry (słubice), dla dolnej odry oraz dla prus wschodnich. ostatnia komisja powstać miała dla granicy radzieckiej (przewodniczący31 i sześciu członków) z dwiema podkomisjami: białoruską i ukraińską. przewodniczący wszystkich komisji mieli być powoływani przez ministra spraw zagranicznych, a wynagradzani jak rzeczoznawcy generalni. pozostali członkowie komisji i podkomisji powoływani byliby na wniosek przewodniczącego przez ministerstwo. mieli oni otrzymywać honoraria i diety za udział w konferencjach oraz z budżetu bpk wynagrodzenie za zamówione referaty. schemat organizacyjny bpk zakładał również stworzenie dodatkowej ekspozytury w krakowie. jej zadania były podobne czyli zbieranie materiałów naukowych, opracowywanie referatów i potrzebnych dokumentów, recenzowanie prac, uczestniczenie w komisjach. w ramach ekspozytury działać miała pracownia bibliograficzna (czterech pracowników), której zadaniem było tworzenie bibliografii zebranych materiałów oraz gromadzenie potrzebnych publikacji: książkowych, kartograficznych, itp. wszystko miało być przeznaczone do użytku bpk. ponadto schemat zakładał funkcjonowanie w krakowskiej ekspozyturze pracowni kartograficznej, przygotowującej lub kopiującej mapy i wykresy, zlecone przez biuro. ostatnim ale bardzo ważnym zadaniem bpk, określonym w schemacie, było utrzymywanie stałej współpracy z poszczególnymi regionalnymi instytutami naukowymi: instytutem śląskim w sprawie zachodniej części granicy czeskiej oraz części południowej granicy niemieckiej; instytutem zachodnim w kwestii granicy niemieckiej oraz instytutem bałtyckim, który zajmować miał się problematyką morską32. ostatecznie sprawy, które swymi badaniami miało obejmować biuro prac kongresowych podzielono na: prawne, polityczne, ekonomiczne, statystyczno-kartograficzne oraz wojskowe. zgodnie z tym kluczem w bpk wyodrębniono następujące referaty: 1. referat dokumentacji – powstał na początku kwietnia 1947 r. z referatu przygotowania pokoju w wydziale środkowo-europejskim, na którego czele stał włodzimierz głowacki. zadaniem referatu było zbieranie, opracowywanie oraz przechowywanie materiałów dotyczących niemiec oraz konferencji pokojowej, informowanie odpowiednich organów o zebranych materiałach, a także przekazywanie ich polskim placówkom dyplomatycznym zagranicą. do jego obowiązków należało również opracowywanie materiałów z prasy niemieckiej. w tym celu współpracował z licznymi ośrodkami niemcoznawczymi takimi jak instytut zachodni w poznaniu. tuż przed zamknięciem bpk 1.03.1948 r. referat posiadał skatalogowany zbiór składający się z: „1300 dokumentów i opracowań, 560 książek i bro29 jedynie tę komisję udało się personalnie skompletować. 30 przewodniczącym miał zostać j. winiewicz, uczestniczył w organizowanym przez bpk objeździe granicy zachodniej w październiku 1945 r. ostateczne objęcie tej funkcji uniemożliwił jego wyjazd do wielkiej brytanii gdzie został szefem londyńskiej filii bpk. 31 znalezienie przewodniczącego tej komisji okazało się być bardzo trudne. został nim dopiero w listopadzie 1945 r. janusz sambrowicz, amsz, bpk, sygn. 18/6/1, sprawozdanie – kronika z działalności biura prac kongresowych /bk/ za okres od dnia 2 maja 1945 r. do dnia 22 lutego 1947 r. 32 amsz, bpk, sygn. 18/1/1, schemat organizacyjny biura prac kongresowych msz z 16.10.1945 r. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 53 szur, 480 raportów z placówek rp zagranicą, 50 materiałów specjalnych, źródeł i czasopism statystycznych, 35000 wycinków prasowych: w języku polskim 5000, niemieckim 20000, angielskim 8000, francuskim 2000 i inne oraz komplety biuletynów wewnętrznych, specjalnych, serwisu zap, przeglądów prasy, ważniejszych dzienników i czasopism zagranicznych”33. 2. referat prawny – zajmował się interpretacją zagadnień prawnych, poruszanych na arenie międzynarodowej w związku z przygotowaniem pokoju (ustawodawstwo, zagadnienia morskie, złoto monetarne, cesje terytorialne, problem byłego wolnego miasta gdańska, ziemie odzyskane – mienie, roszczenia); opracowaniem tez traktatowych razem z ich uzasadnieniem oraz wyjaśnianiem prawnym bieżących aktów ustawodawczych władz okupacyjnych (sojuszniczej rady kontroli oraz władz strefowych) dla niemiec. 3. referat terytorialny – opracowywał polską argumentację granicy na odrze i nysie łużyckiej (głównie gospodarczą, świadczącą o celowości granicy dla przyszłego pokoju i stosunków międzynarodowych w europie), statutem odry i umowami terytorialnymi dotyczącymi komunikacji granicznej, badał i interpretował argumentację stron przeciwnych nowej granicy, przygotowywał materiały, które miały ukazywać stanowisko polski wobec żądań terytorialnych sąsiadów niemiec oraz zajmował się problematyką granic morskich, zwłaszcza niemieckich na bałtyku i morzu północnym oraz kwestią kanału kilońskiego. referat także cenzurował wydawnictwa, dotyczące tej tematyki, wysyłane zagranicę. w ten sposób niejako kontrolował działalność zap iz. 4. referat polityczny – zakres podległych mu prac wykonywał wydział środkowo-europejski w departamencie politycznym, a zajmował się całością zagadnień politycznych, związanych z konferencją pokojową. 5. referat ekonomiczny – podejmował opracowanie tematów związanych z problematyką gospodarczą: polskich ziem odzyskanych oraz ówczesnych niemiec, a ponadto zagadnieniami: majątków, odszkodowań, rewindykacji, rozliczeń finansowych pomiędzy polską a niemcami. 6. referat wojskowy – obowiązki referatu wchodziły w zakres prac ministerstwa obrony narodowej. opracowywano tam klauzule wojskowe do traktatu pokojowego oraz polski projekt przebiegu granicy zachodniej. w wojsku zostało utworzone specjalne stanowisko szefa misji wojskowej do spraw konferencji pokojowej. do objęcia go został powołany generał brygady stefan mossor. jednostka miała zająć się zbieraniem materiałów niezbędnych dla: „a. własnych potrzeb jako materiały źródłowe do przemówień i innych wystąpień publicznych, b. użytku sojuszników – częściowo jako materiały tajne, c. publikacji propagandowych – w formie wydawnictw albumowych, wystaw, artykułów w prasie itp.” materiały miały być opracowane zgodnie z podanymi tezami: „zasadnicze różnice ogólnego położenia polski przed r.1939 i po r. 1945”; „bezpośredni i pośredni wkład polski w zwycięstwo nad niemcami nie został dotychczas właściwie oceniony”; „straty zadane polsce przez niemców wielokrotnie przewyższają umiarkowane żądania polski”; „polska ma historyczne i gospodarcze prawa do ziem zachodnich”; „utrzymanie szerokiego wybrzeża na bałtyku jest nieodzownym warunkiem ożywionej wymiany gospodarczej z innymi krajami. wybrzeże bałtyckie jest jednym ze źródeł wyżywienia ludności polskiej”; „odra i nysa łużycka – naturalna granica przeciw ekspansji niemieckiej”; „polska z racji swego położenia należy do systemu gospodarczego państw słowiańskich”; „niemcy w obecnych granicach mają pełne możliwości samowystarczalnego życia 33 ibidem, sygn. 18/7/1, sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947– 15.03.1948 r. katarzyna kącka 54 gospodarczego”; „stworzenie słabych, kompromisowych podstaw pod traktat pokojowy z niemcami grozi odrodzeniem się imperializmu niemieckiego”. w przygotowywanych publikacjach należało opierać się na źródłach, opracowaniach naukowych oraz powoływać na autorytety34. 7. referat dla spraw mienia obywateli państw nieprzyjacielskich – powstał dnia 21.07.1947 r. wobec pojawiających się roszczeń państw nieprzyjacielskich do mienia znajdującego się na całym terytorium polski oraz rozliczeniami z tytułu praw wobec nich. miał współpracować bezpośrednio z odpowiednimi wydziałami departamentu politycznego by rozwiązywać na bieżąco wszystkie aktualne problemy, ewidencjonować je oraz łączyć z pracami nad analogicznymi kwestiami w traktacie pokojowym35. w ścisłej współpracy z biurem prac kongresowych pozostawały ponadto: utworzony 1.11.1946 r. referat do spraw „przygotowania pokoju”, działający w ramach wydziału środkowo-europejskiego departamentu politycznego msz oraz powstały 20.12.1946 r. przy gabinecie ministra spraw zagranicznych referat do spraw konferencji pokojowej36. z początkiem 1947 r. rozpoczęto wprowadzanie zmian w resorcie spraw zagranicznych. związane to było z koniecznością usprawnienia polskich prac przygotowawczych do traktatu pokojowego. tym samym zmieniono obowiązujące do tego momentu podstawy organizacyjne biura, które oparte były o statut tymczasowy msz z dnia 1.07.1945 r. warto wspomnieć, że był to czas, kiedy trwała konferencja rady ministrów spraw zagranicznych w moskwie. reforma miała na celu scalenie wszystkich komórek msz, które zajmowały się kwestiami traktatowymi oraz konferencją pokojową. 25.02.1947 r. regina fleszar przedstawiła nowy schemat organizacyjny bpk. określiła w nim trzy najważniejsze zadania biura: zbieranie wszelkich materiałów przydatnych na konferencję pokojową, nadawanie prawnego kształtu polskim propozycjom i żądaniom oraz opracowywanie zwięzłych referatów dla potrzeb msz i polskich delegatów. zgodnie z koncepcją autorki bpk miało zostać podzielone na następujące referaty: „granicy wschodniej niemiec; innych zagadnień terytorialnych niemiec; zagadnień prawno-politycznych; przyszłego ustroju politycznego niemiec; przyszłego ustroju gospodarczego niemiec; rozbrojenia i demilitaryzacji; materialnej odpowiedzialności niemiec; archiwalny”37. fleszarowa ponadto apelowała do ministra spraw zagranicznych o wyjaśnienie sytuacji kadry kierowniczej bpk. proponowała, by wobec stworzenia funkcji dyrektora placówki wprowadzić także stanowisko wicedyrektora. wicedyrektorem zostać miałby ówczesny jego kierownik. ponadto uważała ona za konieczne zintensyfikowanie pracy biura i pozostałych jednostek msz na rzecz zbliżającej się konferencji. oznaczałoby to m.in. większe związanie komitetu ds. zagranicznych ziem odzyskanych działającego przy gabinecie ministra ziem odzyskanych z msz. ponadto sugerowała czasowe zwiększenie liczby personelu, angażując osoby z komitetu. wynagrodzenie ich pokryte miało być z rezerw budżetowych kds.zzo. komitetowi planowano pozostawienie pełnej swobody wydawniczej38. kolejny projekt reorganizacji bpk przedstawił 15.03.1947 r. stanisław nahlik. była to już trzecia propozycja, uwzględniająca uwagi ministra stanisława leszczyckiego, dyrektora 34 ibidem, sygn. 18/839/57, kwestionariusz dla źródłowego zestawienia materiałów potrzebnych dla konferencji pokojowej z niemcami (bez daty). 35 ibidem, sygn. 18/7/1, sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947– 15.03.1948 r. 36 ibidem. 37 ibidem, sygn. 18/4/1, organizacja biura prac kongresowych z 25.02.1947 r. 38 ibidem. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 55 mariana naszkowskiego, dyrektora manfreda lachsa oraz radcy włodzimierza głowackiego. wcześniejsze datowane były na 20.02.1947 r. oraz 3.03.1947 r. proponował on wiele zmian. uważał, że na stanowisku dyrektora bpk powinna znajdować się osoba w randze ministra. dlatego też sugerował by go formalnie nie obsadzać ale przekazać w ręce podsekretarza stanu. wicedyrektorem zostać miałaby osoba, której obowiązki byłyby podobne do zadań sekretarza generalnego. autor twierdził jednak, że tytuł wicedyrektora dawałby większy autorytet w rozmaitych kontaktach. ponadto w skład biura wchodzić miały następujące części składowe: – sekretariat – pełniący funkcje administracyjno-techniczne; – dział dokumentacji, archiwum, bądź referat klasyfikacji materiałów, zajmujący się ewidencją dokumentacji, który przejąłby wszystkie funkcje rozdzielone między bpk, referat niemcoznawczy wydziału środkowo-europejskiego oraz komitet ds. zagranicznych ziem odzyskanych; – dział informacji lub propagandy, zajmowałby się gromadzeniem informacji prasowych dla wszystkich jednostek biura oraz przekazywałby do departamentu prasy i informacji jego postulaty; – fachowi referenci dla zagadnień: terytorialnych, wojskowych, ekonomicznych i politycznych – autor uważał za zbędne powoływanie odrębnych referatów gdyż właściwymi referentami tych zagadnień miały być poszczególne resorty: terytorium: gen. bronisław prugar i dyr. leopold gluck, wojsko: gen. stefan mossor, ekonomia: dyr. tadeusz łychowski, a sprawy polityczne wchodziłyby w zakres obowiązków naczelnika wydziału środkowo-europejskiego; – referat prawny – zajmowałby się redagowaniem od strony prawnej wszystkich materiałów przekazanych przez referentów fachowych by były gotowe do przedstawienia ich na konferencji pokojowej. w swym schemacie nahlik zaproponował również skład personalny poszczególnych jednostek biura. opierał on się głównie na kadrach już pracujących w bpk. uważał jedynie za konieczne zatrudnienie kilku dodatkowych osób. część ich wynagrodzenia opłacana byłaby z budżetów msz oraz kds.zzo. ponadto postulował poprawienie warunków lokalowych biura39. nie wiadomo na ile napływające do msz sugestie reorganizacji bpk były brane pod uwagę. jednak zgodnie z rozporządzeniem ministra z 1.04.1947 r. o reorganizacji resortu spraw zagranicznych wprowadzono kilka zmian. likwidacji uległ referat dla spraw konferencji pokojowej przy gabinecie ministra. wydzielono z ministerstwa spraw zagranicznych bibliotekę msz oraz archiwum msz. ustalono, że biuro znajdowało się będzie pod „ogólnym kierownictwem ministra spraw zagranicznych, a bezpośrednim podsekretarza stanu”, na jego czele stanąłby dyrektor. biuro miało składać się z następujących referatów: sekretariat; referat dokumentacji; referat prawny; referat terytorialny; referat polityczny; referat ekonomiczny; referat wojskowy. ustanowiono dodatkowo komisję polityczną, na którą składali się: podsekretarz stanu msz, dyrektor departamentu politycznego, naczelnik wydziału środkowo-europejskiego oraz dyrektor bpk. jego głównym zadaniem miało być nadawanie politycznego kierunku działalności biura40. 39 ibidem, projekt reorganizacji biura prac kongresowych autorstwa s. nahlika z 15.03.1947 r. 40 ibidem, rozporządzenie ministra spraw zagranicznych z dnia 1.04.1947 r. o reorganizacji bpk; ibidem, sygn. 18/7/1, sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947– 15.03.1948 r. katarzyna kącka 56 faktycznie funkcjonowanie biura opierało się głównie na współdziałaniu z pozostałymi resortami. w maju 1945 r. wszystkie ministerstwa oraz urzędy centralne otrzymały okólnik /f/j/529/45, informujący o jego powstaniu i polecający im podjęcie współpracy. w efekcie w każdym ministerstwie powinien był działać tzw. łącznik z biurem prac kongresowych. jego zadaniem było przekazywanie zleceń danego ministerstwa do biura, często wraz z posiadanymi materiałami oraz odbieranie gotowych opracowań. ostatecznie jednak nie każde ministerstwo wypełniło te założenia, a sieć międzyresortowej łączności nie działała tak sprawnie jak chcieliby tego jego pomysłodawcy41. na czele biura prac kongresowych przez cały okres jego istnienia do likwidacji 15.03.1948 r. stali kolejno: kierowniczka dr regina danysz-fleszarowa42 2.05.1945 r. – 10.02.1947 r. (okres tworzenia się biura, nawiązywania kontaktów z placówkami naukowymi, opracowywanie kwestii granicznych), po odejściu z biura została kierowniczką biblioteki msz; dyrektor płk marian naszkowski43 10.02. – 31.03.1947 r. (okres coraz większego upolityczniania się biura, przygotowywanie do zmian organizacyjnych biura, które weszły w życie z dniem 1.04.1947 r.); dyrektor edmund męclewski44 1.04. – 13.07.1947 r. (powołał: zap iz w poznaniu, kds.zzo oraz specjalistycznej placówki w iz obejmującej niemcy współczesne); dyrektor manfred lachs45 15.07.1947 r. – 15.03.1948 r. (fachowiec, doświadczenie zdobył pracując w ministerstwie spraw zagranicznych, działał zgodnie z wyznaczonym programem)46. struktura personalna biura nie była zbyt rozbudowana. działalność biura opierała się raczej na rzeszy współpracowników zatrudnianych na zlecenie. zakres ich obowiązków, zawarty był zazwyczaj w konkretnym zadaniu47. trudność w doborze ekspertów polegała na tym by oprócz przygotowania fachowego potrafili również odpowiednio wpływać na polityków, dziennikarzy lub publicystów i cieszyli się ich uznaniem. 41 ibidem, sygn. 18/6/1, sprawozdanie – kronika z działalności biura prac kongresowych /bk/ za okres od dnia 2 maja 1945 r. do dnia 22 lutego 1947 r. 42 geograf, przedwojenna senator, po wojnie członek stronnictwa demokratycznego. 43 polonista, współtwórca zpp oraz 1 dywizji im. t. kościuszki, uczestnik bitwy pod lenino, w latach 1945–1947 szef polskiej misji wojskowej w paryżu, a w latach 1947–1950 ambasador w moskwie; „w warszawie zaczął się dla mnie okres przejściowy, nie było jeszcze formalnej decyzji o mianowaniu mnie na moskwę, lecz sprawa ta była nadal aktualna. ażeby mnie jakoś ‘ustawić’ na ten okres, mianowano mnie w msz dyrektorem biura prac kongresowych. pamiętam, że opracowywałem statut biura, chodziło głównie o przygotowania do traktatu pokojowego z niemcami. sprawy związane z kongresem podlegały wiceministrowi leszczyckiemu. głównie jednak zajmowałem się materiałami moskiewskimi. miałem mały pokoik obok biblioteki, gdzie spotykałem się często z jej kierowniczką, niską, tęgą, dobrodusznie uśmiechniętą panią fleszarową, m. naszkowski, paryż–moskwa. wspomnienia dyplomaty (1945–1950), państwowy instytut wydawniczy, warszawa 1986, s. 190. 44 publicysta, kierownik sekcji zachodniej w departamencie informacji i prasy, dyrektor komitetu do spraw zagranicznych ziem odzyskanych. 45 profesor prawa międzynarodowego na uniwersytecie warszawskim, członek polskiej akademii nauk, autor wielu publikacji prawniczych. 46 amsz, bpk, sygn. 18/6/1, sprawozdanie – kronika z działalności biura prac kongresowych /bk/ za okres od dnia 2 maja 1945 r. do dnia 22 lutego 1947 r.; s. w. dobrowolski, op.cit., s. 73; w. borodziej, od poczdamu do szklarskiej poręby. polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1947, aneks, londyn 1990, s. 85. 47 b. pasierb, op.cit., s. 224–225. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 57 w sierpniu 1945 r. biuro prac kongresowych otrzymało nową siedzibę w warszawie. pozwoliło to na poprawienie warunków pracy ośrodka. można było zatrudnić nowy personel48, zorganizować bibliotekę. faktycznie dzięki zaangażowaniu kierownik reginy fleszarowej jego działność rozwijała się w dużym tempie. do pracy w resorcie zatrudniano coraz więcej osób. początkowo najbardziej liczyły się fachowość i profesjonalizm z czasem coraz większe znaczenie zaczynał odgrywać czynnik polityczny. w ramach biura prac kongresowych funkcjonowała również ekspozytura londyńska. rozpoczęła ona swoją działalność na początku stycznia 1946 r. jej szefem został józef winiewicz. po przybyciu do londynu z warszawy, w ówcześnie tam panujących stosunkach, mógł się jedynie opierać na własnych znajomościach. dzięki przedwojennym publikacjom był znany wśród brytyjczyków, co trzeba przyznać znacznie ułatwiło mu start w londynie. już przed wojną zajmował się on terenami niemieckimi, które weszły w skład ziem odzyskanych, dlatego też nie spotkał się z zarzutem, że jego opinia na temat nowej granicy inspirowana jest przez moskwę49. jeszcze w lutym 1945 r. opublikował w wydawanym w wielkiej brytanii miesięczniku „nowa polska” obszerny artykuł pt.: „dlaczego i jak trzeba zmienić dotychczasową granicę polski z niemcami”, w którym przytaczał argumentację optującą za nową granicą na odrze i nysie łużyckiej. pisał w nim m.in.: „polska musi wystąpić o zmianę swej dotychczasowej granicy z niemcami z szeregu względów; wszystkie one są istotne dla polskiej racji stanu”50. jednym z podstawowych zadań placówki było stałe informowanie ministerstwa spraw zagranicznych jakie jest podejście środowisk brytyjskich do poszczególnych zagadnień, związanych ze sprawą przyszłości niemiec i austrii. szczególnym zainteresowaniem centrali cieszyła się kwestia nowej zachodniej granicy polski. co więcej filia zobowiązana była do natychmiastowych reakcji w prasie brytyjskiej na wszystkie nieprzychylne opinie jej dotyczące. gotowe riposty przygotowywane były w londyńskiej ekspozyturze biura, następnie przekazywano je do druku w pismach brytyjskich. sygnował je zawsze jakiś anglik, którego pracownikom filii udało się przekonać do współpracy. zazwyczaj byli to profesorowie uniwersyteccy lub też członkowie izby gmin51. pracownicy ekspozytury uważali, że ich działalność przyczyniała się znacznie do zmiany opinii przez środowisko brytyjskie, które bardzo powoli zaczynało opowiadać się za słusznością granicy. działalność ta jednak nie była prosta. jak twierdził w 1946 r. jan a. wilder, przebywający wówczas na placówce w londynie: „w całej prasie codziennej (z wyjątkiem organu partii komunistycznej) ukazywały się systematycznie ostre ataki na naszą granicę zachodnią. charakter tych wypowiedzi i ich częstotliwość nasuwały przypuszczenie inspiracji”52. opinie ekspertów od spraw polskich i polityków 48 sekretarka została zatrudniona dopiero w sierpniu 1945 r., amsz, bpk, sygn. 18/6/1, sprawozdanie – kronika z działalności biura prac kongresowych /bk/ za okres od dnia 2 maja 1945 r. do dnia 22 lutego 1947 r. 49 amsz, bpk, sygn. 18/8/1, sprawozdanie dr a. wildera z działalności ekspozytury londyńskiej biura prac kongresowych z kwietnia 1948 r. – brudnopis. 50 j. winiewicz, dlaczego i jak trzeba zmienić dotychczasową granicę polski z niemcami, „nowa polska”, t. iv, 1945, z. 2, s. 82. 51 amsz, bpk, sygn. 18/7/1, sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947–15.03.1948 r.; ibidem, sygn. 18/8/1, sprawozdanie dr a. wildera z działalności ekspozytury londyńskiej biura prac kongresowych z kwietnia 1948 r. – brudnopis. 52 ibidem, sygn. 18/8/1, sprawozdanie dr a. wildera z działalności ekspozytury londyńskiej biura prac kongresowych z kwietnia 1948 r. – brudnopis. katarzyna kącka 58 brytyjskich były zgodne co do tego, że granica została przesunięta zbyt daleko na zachód. ponadto jak pisał wilder „czynniki emigracyjne” (w owym czasie emigracja stanowiła jeszcze problem polityczny) pozostawały przy stanowisku: „nie chcemy wrocławia ani szczecina, my chcemy lwów i wilno”. następstwem tego była powszechna świadomość w foreign office, że granica na odrze i nysie łużyckiej nie jest w polsce akceptowana, a rząd polski jedynie opowiada się za nią pod wpływem związku radzieckiego. wilder podkreślał także pozytywną rolę, jaką odegrał kierownik ekspozytury w przekonaniu brytyjskiego msz do wstrzymania się od inspirowania prasy brytyjskiej do krytykowania granicy: „odtąd wszelkie wystąpienia i notatki dla nas nieprzychylne robiły (i robią) wrażenie raczej „inicjatywy prywatnej”, nie mówiąc już o tym, że mają miejsce bez porównania rzadziej”. do jesieni 1946 r., według opinii wildera, zarówno prasa brytyjska jak i eksperci pracujący dla msz byli przekonani, że cały naród polski popiera granicę na odrze i nysie łużyckiej53. do zadań ekspozytury biura prac kongresowych należała również bezpośrednia współpraca z polskimi dyplomatami. podczas konferencji zastępców ministrów spraw zagranicznych w londynie na przełomie stycznia i lutego 1947 r. przedstawiciele biura z dużym zaangażowaniem wspierali działalność polskiej delegacji54. filia biura zajmowała się także opracowywaniem publikacji związanych z zagadnieniami aktualnie omawianymi na arenie międzynarodowej. jednym z ciekawszych była ponad dwudziestostronicowa publikacja wildera na temat „odszkodowań niemieckich”, przygotowana na zlecenie ekspozytury biura. przedstawił on w niej analizę i przegląd opinii wielkich mocarstw, dotyczącą należnych od niemiec odszkodowań i reparacji wojennych oraz zwrotu mienia zrabowanego przez niemców w okupowanych krajach. ukazał także i poddał interpretacji szereg dokumentów: oświadczeń, umów, deklaracji wydawanych przez mocarstwa na ten temat. autor wspomniał także o umowie polsko-sowieckiej z 16.08.1945 r., zawierającej zasady podziału odszkodowań niemieckich, jak twierdził bardzo mało znanej w środowisku brytyjskim. kolejnym z omówionych zagadnień była analiza planów państw zwycięskich co do przyszłości gospodarki niemieckiej w poszczególnych strefach i sposobów ich realizacji w sytuacji w jakiej niemcy wówczas się znajdowały55. z inicjatywy winiewicza filia biura prac kongresowych w londynie zaangażowała się również w sprawę odszkodowań i restytucji. kierownik ekspozytury uważał, że należałoby wystąpić do sojuszniczej rady kontroli niemiec z wnioskiem zwrotu mienia kulturalnego zniszczonego albo zrabowanego przez niemcy. wniosek taki miał zwierać: 1. „udowodnienie i stwierdzenie, że dotychczasowy schemat reparacji i restytucji nie zadośćuczynił potrzebie pełnego wynagrodzenia polsce jej strat kulturalnych; 2. postulat aby polska mogła uzyskać drogą osobnej decyzji wielkich mocarstw prawo otrzymania ekwiwalentu za dobra kulturalne, których nie da się odzyskać drogą restytucji; 3. przykłady takich dóbr kulturalnych, których nie da się już odzyskać inaczej niż równym co do wartości ekwiwalentem”56. 53 ibidem. 54 ibidem, sygn. 18/7/1, sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947– 15.03.1948 r.; ibidem, sygn. 18/8/1, sprawozdanie dr a. wildera z działalności ekspozytury londyńskiej biura prac kongresowych z kwietnia 1948 r. – brudnopis. 55 ibidem, sygn. 18/924/65, opracowanie j. a. wildera pt. „odszkodowania niemieckie”, datowane 11.03.1946 r. 56 ibidem, sygn. 18/923/65, list j. winiewicza do ministra spraw zagranicznych zygmunta modzelewskiego oraz dr reginy fleszarowej z dnia 15.06.1946 r. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 59 ponadto jak pisał kierownik polska powinna otrzymać: „od naukowych instytutów niemieckich wszystko to co jej bezpośrednio dotyczy. np. powinniśmy dostać z instytutu niemczyzny zagranicznej w stuttgarcie wszystkie zbiory odnoszące się do mniejszości niemieckiej w polsce, sprawę tę zaczniemy opracowywać w dalszej kolei. dodam, że w okresie wojny lansowałem już taki projekt w międzysojuszniczym komitecie rozbrojenia niemiec uzasadniając go tezą o wielkiej wadze moralnego rozbrojenia niemiec, na równi z ich militarnym osłabieniem. mieliśmy wtedy pełne poparcie francji i małych państw w tym zakresie”57. z zachowanych źródeł niestety nie wynika czy i w jakim stopniu udało się zrealizować projekt winiewicza. wiadomo jednak, że w listopadzie 1946 r. londyńska ekspozytura bpk pośredniczyła w przekazaniu „4 skrzyń materiałów” z byłego ministerstwa prac kongresowych w polskim rządzie emigracyjnym w londynie58. cała odzyskana dokumentacja została przekazana do wydziału biblioteczno-archiwalnego ministerstwa spraw zagranicznych, a dziś udostępniana jest w archiwum akt nowych w warszawie59. załamywanie się działalności biura prac kongresowych można zaobserwować od 1947 r. i wiązało się bezpośrednio z sytuacją geopolityczną na świecie. polski głos coraz mniej liczył się na arenie międzynarodowej i utożsamiany był raczej z radzieckim, a kwestia niemiecka nabrała zupełnie nowego wymiaru. ponadto sytuacja w kraju nie sprzyjała pracy biura. coraz swobodniej rozprzestrzeniające się wpływy polskiej partii robotniczej, która stopniowo podporządkowywała sobie wszystkie resorty, nie ominęły także msz. czynnik polityczny odgrywał coraz większe znaczenie w formułowanych przez biuro opiniach. to „z góry” przychodziły wytyczne dotyczące sposobu rozstrzygania wielu kwestii międzynarodowych oraz taktyki działania instytucji60. dowodem na to były chociażby komentarze i polecenia zmiany tekstu, wykonane przez jakuba bermana na marginesie pracy mieczysława łobodycza pt. „uwagi o problemie niemieckim”61. w drugiej połowie 1947 r. komisja polityczna msz próbowała jeszcze formułować dosyć ogólne wytyczne prac dla biura. za jego centralne zadnienie uznano wówczas sprawy niemieckie. szczególną uwagę raz jeszcze zwrócono na kwestię ziem odzyskanych. opinia polski na ten temat była, jak stwierdzono, jedną z tych, które nie da się w żaden sposób pogodzić z postawą innych państw oprócz „naszych najbliższych sprzymierzonych”. postanowiono wobec tego o przyjęciu decyzji poczdamskich za ostateczne i dążenie do definitywnego oraz formalnego przeprowadzenia delimitacji i zatwierdzenia granic na konferencji pokojowej. w tym celu za konieczne uznano zorganizowanie na arenie międzynarodowej akcji propagandowej prezentującej polskie osiągnięcia na tych terenach w zakresie gospodarczym, asymilacyjnym, przesiedleńczym. poza sprawą ziem odzyskanych za szczególnie ważne uznano kwestie: przesiedlenia niemców, działalności niemieckich partii politycznych, denazyfikacji, problem zbrodniarzy niemieckich, nowe ustawodawstwo niemieckie, zagadnienie zagłębia ruhry, kanału kilońskiego, zagłębie saary, morską granicę niemiec oraz dekartelizację i problem polskiego mienia w niemczech62. 57 ibidem. 58 mowa o materiałach, które zgodnie z instrukcją przejął winiewicz i za jego pośrednictwem dotarły do kraju. 59 amsz, bpk, sygn. 18/7/1, sprawozdanie z działalności biura prac kongresowych za okres 1.04.1947–15.03.1948 r. 60 b. pasierb, op.cit., s. 261. 61 amsz, gabinet ministra, sygn. 15/198/20, m. łobodycz, „o problemie niemieckim”. 62 ibidem, bpk, sygn. 18/4/1, ogólne wytyczne prac biura prac kongresowych (bez daty). katarzyna kącka 60 ostatecznie jednak zgodnie z zarządzeniem ministra spraw zagranicznych zygmunta modzelewskiego z 15.03.1948 r. biuro prac kongresowych zostało zniesione. wszystkie jego agendy, według kompetencji zostały przekazane odpowiednio do departamentu ekonomicznego, departamentu politycznego, departamentu prasy i informacji oraz biura prawnego63, a 1.05.1948 r. biuro przestało istnieć64. faktycznie jego kompetencje przejęło biuro prawne, które tego samego dnia. zostało przemianowane na biuro prawno-traktatowe65. na jego kanwie 1.05.1951 r. powstał departament prawno-traktatowy, który składał się z czterech wydziałów: prawa dyplomatyczno konsularnego; prawa krajowego i międzynarodowego prywatnego; traktatowy; dokumentacja traktatowa. sprawą traktatu pokojowego zajął się wydział iii: traktatowy. jego obowiązki były praktycznie takie same jak biura prac kongresowych, jednak wyniki nie były już w resorcie tak oczekiwane66. 4. podsumowanie zarówno ministerstwo prac kongresowych, jaki i biuro prac kongresowych oraz ich działalność były efektem pomysłów i pracy kilku osób: najpierw seydy, a potem polsce fleszarowej, leszczyckiego, winiewicza, głowackiego i nahlika. niejednokrotnie stanowiły więc realizację ich osobistych planów, koncepcji i poglądów. czas działalności instytucji kongresowych podzielić można właśnie na okresy odpowiadające poszczególnym ich szefom. po każdym jednak etapie jego działalności pozostały wymierne wyniki pracy w postaci: publikacji, opracowań, referatów, raportów. interesującym wydaje się fakt, że mimo wielkich różnic w poglądach na większość spraw, istniała zaskakująca i niezaplanowana przez powojenne władze w polsce ciągłość polskich starań w zakresie spraw niemieckich. biuro prac kongresowych, które powstało po wojnie bardzo intensywnie korzystało właśnie z dorobku ministerstwa prac kongresowych. wzorowanie się na tej instytucji widoczne było w bardzo wielu elementach, poczynając od nieprzypadkowo podobnie brzmiącej nazwy, poprzez merytoryczny dorobek, skończywszy na byłych pracownikach mpk, którzy po powrocie do kraju, rozpoczęli współpracę z nowymi strukturami władzy. 63 ibidem, sygn. 18/8/1, zarządzenie ministra spraw zagranicznych zygmunta modzelewskiego o zniesieniu biura prac kongresowych z dnia 15.03.1948 r.; dziennik urzędowy msz, 1948, nr 3, zarządzenie nr 18 ministra spraw zagranicznych z 15 marca 1948 r. 64 s. w. dobrowolski, op.cit., s. 73; k. szczepanik, dyplomacja polski 1918–2000. struktury organizacyjne, wydawnictwo askon, warszawa 2000, s. 118. 65 amsz, bpk, sygn. 18/4/1, zarządzenie ministra spraw zagranicznych z 26.04.1948 r. znoszące z dniem 01.05.1948 r. biuro prawne w ministerstwie spraw zagranicznych oraz zarządzenie ministra spraw zagranicznych z 26.04.1948 r. ustanawiające z dniem 1.05.1948 r. biuro prawno – traktatowe w ministerstwie spraw zagranicznych. 66 dane ustalono na podstawie struktury organizacyjnej ministerstwa spraw zagranicznych w latach 1974–973, znajdującego się w archiwum ministerstwa spraw zagranicznych w warszawie; b. pasierb, op.cit., s. 261. ministerstwo prac kongresowych oraz biuro prac kongresowych 1939–1948... 61 literatura borodziej w., od poczdamu do szklarskiej poręby. polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1947, aneks, londyn 1990. dobrowolski s. w., dyplomacja polski ludowej 1944–1980. organizacja i funkcjonowanie, polski instytut spraw międzynarodowych, warszawa 1981. duraczyński e., rząd polski na uchodźstwie 1939–1945. organizacja, personalia, polityka, wydawnictwo książka i wiedza, warszawa 1993. kroll b., struktura polskich centralnych władz emigracyjnych w latach 1939–1945, „czasopismo prawno-historyczne”, t. xxviii, 1976, z. 2. naszkowski m., paryż – moskwa. wspomnienia dyplomaty (1945–1950), państwowy instytut wydawniczy, warszawa 1986. pasierb b., polskie prace przygotowawcze do traktatu pokojowego z niemcami 1916–1948. instytucje – ludzie – problemy, wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, wrocław 1996. posiedzenie rady ministrów, „dziennik polski i dziennik żołnierza”, 10.03.1944. szczepanik k., dyplomacja polski 1918–2000. struktury organizacyjne, wydawnictwo askon, warszawa 2000. winiewicz j., dlaczego i jak trzeba zmienić dotychczasową granicę polski z niemcami, „nowa polska”, t. iv, 1945, z. 2. zabiełło s., na posterunku we francji, iw pax, warszawa 1967. źródła archiwum akt nowych w warszawie: – delegatura rządu rp na kraj; – ministerstwo prac kongresowych rządu rp (emigracyjnego) w londynie. archiwum ministerstwa spraw zagranicznych w warszawie: – biuro prac kongresowych; – gabinet ministra. archiwum zakładu historii ruchu ludowego w warszawie: – archiwum profesora stanisława kota. torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 5–23 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.001 * grigol robakidze university (tbilisi, georgia), e-mail: sopio.kiladze20@gruni.edu.ge sopio kiladze* orcid: 0000-0002-9948-621x effectivit y of public international law a need for paradigm change abstract last century was significant for public international law, which has developed rapidly, bringing some improvements in protecting human rights despite the fact it faces huge challenges regarding its effectivity. on the one hand, the whole international community agrees on such values as a ban of use of force and peaceful settlement of international disputes or human rights, but on the other hand, there are international armed conflicts that cause some of the gravest human rights violations of the 21st century. the purpose of the article is to scrutinize and identify ways through which public international law can become more effective in order to realize common values of international community enshrined in the charter of the united nations. through descriptive, normative, and critical methods of research, the article attempts to show that there is a need for a paradigm change in order to make public international law more effective. but what should the new paradigm be? how can the effectivity of the public international law be increased? to answer these questions, the detailed inspection of the term of effectivity, as well as creation and the enforcement processes of the public international law norms, is needed. research shows common consent of states, a legitimate constitutive act, authority, as well as appropriate enforcement, are pillars, based on which the public international law can uphold its effect. and some international actors should take a lead on forming a new paradigm in international law in order to make a more effective international legal order happen. however, it will take some time. doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.001 orcid: 0000-0002-9948-621x sopio kiladze6 keywords: effectivity of public international law, future of international law, state motivation, enforcement, sanctions, challenge of international law 1. introduction the public international law has achieved fascinating progress since its development in the 20th century. thinking back to around 2100 bc when a  solemn declaration inscribed in stone was signed between lagash and umma, the city states placed in mesopotamia (nussbaum, 1954), to hugo grotius as the father of modern public international law (nussbaum, 1954), up to westphalian peace in 1648, which established the modern international (european) order on the basis of sovereign equality of states (von arnauld, 2014), the establishment of a basic understanding for the need of the public international law order has demanded centuries. but development in the 20th century has progressed relatively fast. in the establishing of the un peace system and international criminal court, the wto dispute decision order, as well as international center for settlement of international disputes, one can see development, not only in public international law, but also new specific fields have arisen, such as international law on the sea, international economic law, and international environmental protection law. we are witnesses of new players at the international level, including individuals. the main cause for these recent developments might be globalization – the intensification of global interconnectedness in which capital, humans, images, and ideologies move across distances with increasing speed and frequency (giddens, 2000). despite this tremendous progress, mankind faces huge challenges that affect individuals and their fate. we still see people suffering from international armed conflicts that result in millions of refugees try to cross borders for physical survival, even when they acknowledge the high risk of losing their lives during this attempt as migrant crises of the last decade especially on the eu border have shown. the most dedicated peaceful efforts of the international community, unfortunately, have less effect in certain cases. while the international community, or a part of it, makes efforts according to current norms and tries to maintain international peace and security, the violator states or non-state actors decide on the fate of ordinary people. a question arises, whether this modern public international law system, based on common goals and principles as stated in the art. 1 and art. 2 of the charter of the united nations, is effective, or whether there is a need for a paradigm change in order to protect those values, directed to uphold international peace and human rights protection. in a nutshell, the end effect of this whole international system, especially after the world war ii, should serve the well-being of individuals. the purpose of this article is the identification of the main challenges to the effectivity of public international law and the modest attempt of the author to propose the point of view on how public international law can unfold its effect in a better manner for peace and security, as well as for human rights protection. the second part of the article examines in detail, what the main challenges of modern public international law are in relation to effectivity, also defining what this term means. the third part points out reasons for these challenges, while the fourth part focuses on the need for a paradigm change and offers a proposal on how modern public international law order could be arranged. the fifth part sums up key findings of the article. effectivity of public international law 7 2. effectivity challenges facing the public international law 2.1. what is effectivity? there are different interpretations on what effectivity in public international law means. for example, d’aspermont considers that effectivity evokes an inward process whereby facts are integrated into rules, institutions, and narratives as a condition of the operation of law, and thus a condition of valid legal reasoning. the idea of effectivity is what allows doctrines to operate outside the closed world of ideas of international law (d’aspermont, 2014). taki uses the term of effectiveness arguing that this term has been used in international law since the mid-20th century, at times ambiguously, and with various meanings. primarily, it refers to the efficacy (actual observance) of law as distinguished from the validity (binding force) of law (taki, 2021). according to kelsen, the efficacy of entire legal order is a necessary condition for the validity of every single norm of the order. the principle that a legal order, as a whole, must be by and large effective in order to be valid is itself a norm. man ought to behave in conformity with the legal order, which as a whole, is by and large effective (kelsen, 2003). according to some scholars, effectivity shows, how international law changes states’ behavior. the impact of international law on states is often discussed in terms of “compliance” with international law. often some legal scholars move rather quickly from the high rate of compliance to the conclusion that international law changes state behavior. henkin, who contributed a historical line in international scholarship arguing that “almost all nations observe almost all principles of international law and almost all of their obligations almost all of the time,” is unfairly accused in confusing compliance and effectiveness (guzman, 2008). effectivity is measured by efficacy of the whole system, and it can change state behavior. but effectivity also includes one more component – the real effect the existence of norm or system of norms reaches. the norm or system can be considered as effective if it can uphold its true effect, reach its aim, and accomplishes real outcomes. if there is a legal order, which only remains as a set of declared principles without real results, it can hardly be considered as effective. effectivity is broader than a simple compliance or changing behavior of some states. if particular states comply with norms and even if the behavior of some of them is changed, it will have less effect as not all subjects comply with norms. the public international law will be effective when, paraphrasing henkin, all nations observe all principles of international law and all their obligations all the time. for modern reality, it means that, despite the fact that fundamental norms of the public international law declare peace, security and human rights protection as core milestones for public international law at the global and regional level, different parts of the world still face the horror of armed conflicts and hostilities causing unimaginable human catastrophe, as well as extreme poverty. therefore, a logical question arises about the effectivity of such a system. firstly, the process of creation of norms, and secondly, the implementation of these might be considered as the main challenge of the effectivity of the public international law. sopio kiladze8 2.2. public international law creation process the nature of international law differs from domestic law. in democratic societies, people need to consent ex ante on their legislators through a voting system. after elections, legislators are not bound by the consent of their constituents for each new legal rule. the enforcement is centralized and is not in the hands of individuals (kantorowicz-reznichenko, 2020). domestic law is above individuals in domestic systems, but international law only exists between the states and other international law subjects (shaw, 2014). international law has no legislature, and even the decisions of the general assembly of the united nations are not binding. as a matter of fact, it is not always clear what the international law norm is (aust, 2005). some years ago, a small group of cosmopolitan-minded lawyers translated the diplomacy of states into the administration of legal rules and institutions. this was a progressive, liberal project, conceived originally in 19th century germany on which immigrants such as lassa oppenheim and hersch lauterpacht brought it into the english-speaking world. everybody agreed that statehood was important and problematic at the same time. lawyers sought to deal with those problems by thinking of states as intermediate stages in a historical trajectory that would lead to the liberalization of individuals enjoying human rights in a global federation under the rule of law. but the new developments in the law did not lead to unity (koskenniemi, 2007). a wide variety of bilateral, plurilateral and multilateral treaties came into force which have an effect only between parties (schweisfurth, 2006). traditional understanding of international law is pushed aside by a mosaic of particular rules and institutions, each following its embedded preferences (koskenniemi, 2007). notwithstanding the fact that there are some universal treaties and customary international law norms, states themselves sign treaties and engage in action that they may or may not regard as legally obligatory. international law would appear to consist of a series of rules from which states may pick and choose (shaw, 2014). this could be expressed under the term of fragmentation (international law commission, 2006). the development of special spheres of public international law made international order less coherent. specializations in different fields of international law started to reverse established legal hierarchies in favor of the structural bias in the relevant functional expertise. even though this process was often organized through intergovernmental organizations, the governmental delegations were composed of technical experts from different fields (economic, environmental, legal). as a result, the functional differentiation of the national level was transported onto national plane (koskenniemi, 2007). fragmentation creates the danger for conflicting and incompatible rules and practices. but at the same time, it reflects the expansion of international legal activity into new fields and the attendant diversification of its objects and techniques. fragmentation and diversification account for the development and expansion of international law in response to the demands of a pluralistic world. but it may as well cause conflicts between rules and regimes in the way that might undermine their effective implementation (international law commission, 2006). even the most successful stories in the public international law could be ineffective in relation to other state parties. for example, 123 countries are state parties of the rome statute. unfortunately, some influential powers have not ratified or signed it yet. all crimes that effectivity of public international law 9 would fall under jurisdiction of the icc if it was ratified by those countries remain beyond criminal prosecution under international criminal law in a majority of cases if we don’t take ad hoc international criminal tribunal into account, which is not very often the case. the european convention on human rights, which creates one of the most effective human rights enforcement mechanisms – the court of human rights, is another good illustration. it is effective only regionally in europe, while it could be a very good model for other countries beyond europe as well. the effect of the mentioned convention and the court can be enjoyed only by those who fall under jurisdiction of the state parties, thus failing those who are not. in both mentioned cases, state parties of the rome statute as well as the european convention on human rights comply in general with their obligations. however, a considerable number of states and therefore hundreds of millions of humans are left behind those rules, i.e., without protection in situations of human rights violations. and this applies to all international law spheres fragmented in the labyrinth of public international law. there is no identifiable institution to establish rules (shaw, 2014). there is no unified norm setting system, and many constellations in different spheres are left behind regulations at the international level. international law faces a fragmentation challenge. this reduces effectivity of the public international law. 2.3. enforcement of existing public international law norms the challenge of the enforcement of public international law can be seen in two directions affecting the effectivity of the latter. firstly, as a result of decentralized order, no unified enforcement mechanisms exist. secondly, even within the decentralized system, subjects of international law do not follow norms they have once themselves obeyed. as mentioned above, modern public international law is decentralized in different (also self-contained) regimes and spheres. logically it follows, in such a  case, that enforcement mechanisms are also decentralized and suited to single regime specifics. thus, it cannot be surprising that there is no unified system of courts. the international court of justice exists at the hague, but it can only decide upon cases when both sides agree, and it cannot ensure that its decisions are complied with if the state party refuses. above all there is no executive or governing entity. the security council of the united nations which was intended to have such a role in a sense, is bound by veto power of the five permanent members (shaw, 2014). certainly, there are always cases when public international law and self-contained regimes fulfill each other in order to create harmony and outline legal boundaries of state conduct. but concerning the matter of the decentralized character of public international law, some self-contained regimes, on the other hand, feature huge differences. causes for fragmentation of international law come not only from the specialized and decentralized methods of norm creation, which represent special sub-societies, but also from diversification process of courts, quasi-courts and tribunals, which apply their own regime (kläger, 2011) and therefore support advancing of a  new case law, but within the regime. these judicial bodies typically lack subordinated structure and make their decisions on the basis of specific agreements, which give them right to operate within the narrow scope of this particular agreement (thiele, 2008). much more obvious is the one of main challenges of public international law in which its subjects violate their obligations upon which they have given their consent once. unfortusopio kiladze10 nately, one can bring mirid examples, beginning with violations of ceasefire agreements, use of unlawful force and occupation, following creeping occupation towards rohingya, grave human rights abuses, and failure to follow multilateral treaties. lack of unified enforcement system, as well as violation of international law obligation by states decrease the overall effect of public international law as of the system. 3. reasons causing effectivity challenges in order to identify the ways of problem solution, it is necessary to discuss reasons causing above mentioned challenges. 3.1. states motivation while talking about reasons, first of all, motivations of states to obey or not to obey, comply or not to comply with public international law norms should be discussed. different authors have developed different arguments during the last two centuries. some scholars see the norms, values, and a social structure of international society as helping to form the identity of actors who operate within it. nations thus obey international rules not just because of sophisticated calculations about how compliance or noncompliance will affect their interests, but because a repeated habit of obedience remakes their interests so that they come to value rule compliance (koh, 1997). a good deal of the influence of compliance with international rules derives from the relationship between individual rules and the broader pattern of international relations: states follow specific rules, even when inconvenient, because they have a longer-term interest in the maintenance of law-impregnated international community (hurrel, 1993). a small part of scholars presents the reason of functioning of public international law on the basis of bona fides (verdross & simma, 2010), or their international reputation which can be damaged in the eyes of such international players as other states or international ngos (schweisfurth, 2006). all mentioned theories cannot explain that many states do not care about reputation or bona fides when it concerns their self-interests. international law is not always built on ideals, but the play of different factors. according to one particular opinion, one accents the fairness of international rules (frank, 1995) while another one sees that compliance with international law is best implemented, at least within treaty regimes, by a “managerial model.” nations obey international rules not because they are threatened with sanctions, but because they are persuaded to comply by the dynamic created by the treaty regimes to which they belong. a fundamental instrument for maintaining compliance with treaties at an acceptable level is an iterative process of discourse among the parties, the treaty organization, and the wider public (chayes & handler chayes, 1995). both theories omit a  thoroughgoing account of transnational legal process: the complex process of institutional interaction whereby global norms are not just debated and interpreted but ultimately internalized by domestic legal systems (koh, 1997). some scholars see sanctions as central argument for appropriate functioning of international law (kunz, 1960). it cannot be a sufficient argument that the power states do not need to worry about sanctions, especially from less powerful countries (schweissfurth, 2006). effectivity of public international law 11 some consider states interests as socially constructed by commonly held philosophic principles, identities, norms of behavior, or shared terms of discourse (finnemore, 1996). it is a very abstract argument. nations such as south africa, argentina and chile are neither permanently liberal nor non-liberal but make transitions back and forth from dictatorship to democracy, prodded by norms and regimes of international law. identity analysis leaves unanswered the critical, constructivist question as to what extent compliance with international law itself helps to constitute the identity of a state as a law-abiding state, and thus, a “liberal” state. furthermore, the notion that “only liberal states do law with one another” can be empirically falsified, particularly in areas such as international commercial law, where states tend to abide fastidiously by international rules without regard to whether they are representative democracies. moreover, like the discredited “cultural relativist” argument in human rights, the claim that non-liberal states somehow do not participate in a zone of law denies the universalism of international law and effectively condones the confinement of non-liberal states to a realist world of power politics (koh, 1997). according to another opinion, some states use it as mechanism for pushing their interests forward and they comply with international law not because they internalized the public international law norms or have a habit of complying with it, or drawn by its moral pull, but because they simply act out of self-interest. customary international law, as well as treaties, can use genuine cooperation or coordination between pairs of states or among small groups of states. in other cases, it can reflect self-interested state behavior that through coercion produces gains for one state and losses for another. much of customary law is simply a coincidence of interests. cooperation and coordination by custom, as well as by treaties, can have its limits. these limits are determined by a configuration of state interests. so, some global problems can remain without a solution. international law rhetoric prevails international relations. (goldsmith & posner, 2205) but this theory does not recognize that, in norm creation and compliance process, there are not only winners and losers but also mutual or multilateral win-win situations. if the interests of states change after some time through government change or other circumstances, the particular international law norm still should be implemented (schweisfurth, 2006). each of the mentioned opinions include a grain of truth. in international law, states are driven by different motivations. for example, states valuing international law or taking care of their reputation at the international level in general can act in their self-interest in particular case, damaging at the same time their reputation. states can be motivated by several reasons at the same time as well. while acting on the basis of bona fides or reciprocity and in belief of fairness of a particular norm, the compliance with this norm could be in self-interest of the state as well, bearing in mind that it is beneficial for this state. less powerful countries might act or omit action and comply with particular norm in a concrete situation because of fear of sanctions and at the same time in anxiety that others will not fulfill their obligation based on the principle of reciprocity. the decisions and motivations of the countries do not always appear on the surface, and they can remain uncovered from the rest of the world community. decision-making is very tightly connected not only with international processes but on a  wide scale with national ones. therefore, the hidden motivation is difficult or even impossible to understand in some cases. different constellations may occur, and states can be driven by one or any number of reasons as to why they obey public international law. it can differ from state to state, from sopio kiladze12 norm to norm. it is rather important to research the motivation of the state in each particular case, and there is no state which theoretically would be excluded from consideration of any of these reasons. the motivation determines the effectivity of public international law. 3.2. law and politics in any society, the law is a result of complex political processes in a domestic system. in international law, it is distinguished between formal sources defining legal and procedural issues for creation of international law and material sources dealing with content and substance of international law. formal sources are international treaties and customary international law (egede & sutch, 2013), and material sources are everything that forms the material content of international law norms (verdross & simma, 2010). herein are included all interests of states, whether it is of material or ideal character, and representatives of which see it important to uphold these interests at the level of public international law (schweisfurth, 2006). in short, it is about state policy, which is the main drive for setting up legally binding international law norms defined by the motivation of a state. it is clear that there can never be a complete separation between law and policy. no matter what scholars argue, the inextricable bond linking law and politics must be recognized. politics is much closer to the heart of the system than it is perceived within national legal orders, and a power much more in evidence. this interdependency between public international law and politics is much more complex and difficult to unravel. power politics stresses competition, conflict and supremacy and adopts as its core the struggle for survival and influence. international law aims for harmony and the settlement of disputes. it attempts to create a framework to balance interests (shaw, 2014). as far as the politics is the basis towards creation of norms at the international level, it can also have a negative impact in two cases: when the state is not willing to obey specific norms and when the state has obeyed a given norm in the past but violates the same norm currently. politics play a huge role when it is about the “weight” and “importance” of countries. as the charter of the united nation states, all countries are equal. in reality, the sovereign equality of states is a relative term. the veto right of five nations for security council decisions can serve as a good example to argue that states notwithstanding of their formal de jure equality differ from each other according to their de facto weight. the powerful countries can better enforce their interests based on the international legal norms against less powerful countries than vice versa (schweisfurth, 2006). one can see the traces of this inequality in the enforcement of international norms and at the end on the effectivity of public international law. politics creates room for negotiations and compromise. this is not negative at all as a means of communication and mediation between nations. parties are not required to commit themselves to the substance of agreement. they can maintain their positions and agree on compromise. the latter cannot be regarded as negative. the value of politics is not judged on whether it is done by compromise, but whether they can bring good results (yasuaki, 2013). the basis of reasons motivating a state to participate in a norm creation process or complying with it is politics. all these motivations render the complex processes both at the national as well as at the international level, mirror politics: be it the state decision-makers taking into consideration possible economic sanctions causing economical decrease and deepening poverty in the own country, which might result in change of government; be it the effectivity of public international law 13 self-interest of the state to strengthen military or political positions of “super power” in strategically important regions and not to take care of economic or reputational damage caused by economic sanctions as well as earning the name of occupant in the eyes of an international community. not only in the creation of westphalian peace or vienna congress in the past, but also in modern public international law, the ghost of politics to drive genuine subjects of international law-states in legal relations defines the effectivity of international law. even behind setting up human rights protection standards inspired through high moral values, hides politics concerned for the scourge of both the world wars. in defining challenges of the effectivity of public international law and in searching for keys to their solution, it is inevitable to take politics into consideration as the main basis for reasons why states choose to join or not join, comply or not comply with international law norms, therefore affecting effectivity of public international law in a positive or negative light. 3.3. coordination, not subordination law the structure of public international law is axiomatically described to be horizontal, but it is derived from the absence of authority above a state (vos, 2013). from the absence of an institution like the state above states, the structure of public international law is inferred (vos, 2013). there is no souverain. the states create their own norms and obey themselves to these norms; therefore, it is coordinative, not subordinative law (schweisfurth, 2006). in the absence of subordination to an authority able to enforce norms, the coordination character affects the effectivity of public international law in a negative way. 3.4. lack of enforceable sanctions sanction is a form of the exercise of coercive power which is not prohibited by international law (d’aspermont, 2015). present-day international law is still far away from an advanced international legal order; whether it is, as jenks believes, the “common law of mankind” in an early, imperfect and precarious stage of its development, it cannot yet be determined with scientific authority. in the present difficult international situation, it is necessary to “muddle through” by all kinds of devices to prevent a third world war. however, the goal cannot be “law without force,” but an effective international legal order, and that means also enforceable sanctions (kunz, 1960). lack of centralized means of enforcement has provided many critical and cynical comments as to the value and effectiveness of international law. international law is easily qualified as “primitive” or a “self-help system” in political and legal science (noortmann, 2005). 3.5. indirectness in the classical sense of public international law, historically individuals are not directly but rather indirectly affected by the law. for violations against an individual, there is a remedy of diplomatic protection from the state. but the last decades and the further development of international legal order brought the paradigm change in some fields. individuals are owners of rights at the international level, and they can carry them against the violator state. at the same time, individuals could be assigned to criminal responsibility due to various internasopio kiladze14 tional permanent and ad hoc tribunals (von arnauld, 2014). there is clear evidence of relativization of the indirectness of public international law at least in human rights and criminal law. despite that fact, individuals still cannot enjoy directly the full scale results of public international law. that is why indirectness decreases its effectivity. 4. a need for paradigm change 4.1. a need for a new paradigm international law needs improvement in order to increase its effectivity. it remains as the single, generally accepted means to solve world problems. the challenges will not be solved through armed conflicts or the imposition of a single ideology or religion (o’connel, 2008). the increasing of effectivity should be seen in the prism of globalization that constitutes a central driving force behind social, political and economic changes that gradually reshape modern societies and world order (hirsch, 2004). globalization is a  multifaceted concept that encompasses technological, political, economic, and social trends which refer to widening, deepening, speeding up of worldwide interconnectedness in all aspects of contemporary social life (held et.al., 1999). the rapid changes in technology, economic activity and governance increased the speed and decreased costs of international communications; as well, transport and cross-border flows have reached unprecedented levels (hirsch, 2004). this new reality is naturally accompanied by increased connectivity between individuals as well as different societies. therefore, people are significantly affected by processes and developments in other states and societies (held et.al., 1999). one should bear in mind that internet and social networks, as well as digital money, make a huge impact on modern international relations. those who do not take part in this process and try to lock their boundaries fully or in wide scales, face such results as north korea. these new circumstances require new developments in public international law. challenges mentioned above will not solve themselves by chance but can be overcome only through searching and finding new ways to bring the public international law to the next stage of its development. it is not an easy task, and it might relate to certain difficulties; this will take decades or in the worst case – centuries. but the development is an irreversible process, and sooner or later, the international community will come to the right solution to make international law effective. in the next subchapter a modest attempt will be undertaken to discuss how the modern public international law can overcome challenges mentioned above in order to increase effectivity and decrease human suffering. 4.2. how public international law can increase its effectivity 4.2.1. common consent of states bearing in mind the dependence of state motivation on different factors, as argued above, the key to raising effectivity of the public international law logically lies in taking all these factors into consideration in order to achieve the maximum effect. first of all, the will of states towards the paradigm change has to be present. for some countries an idealistic motivation effectivity of public international law 15 for reaching international peace and security, human rights protection and prosperity for the mankind might work, but for some states it could be simple, pragmatic interest to benefit from effectivity of public international law. it does not matter what motivation countries have. the only goal should be that states achieve common consent, which can launch an effective international system, thereby guaranteeing better protection for international peace and human rights. it will be difficult to have common consent for all subjects in charge of creation of the new paradigm of international law. we cannot simply start assuming that politics could be discussed so that in the end everyone should agree (koskenniemi, 1990). but the modern international society may reach common consent of states, driven by one’s own, no matter whether ideal or mercantile motivation, which can guarantee an effective international legal order. some scholars consider that the eu is a great experiment with precisely this type of system, although one underpinned by a unique history and culture generating the necessary domestic political will and economic and social forces. at the same time, this opinion recognizes that the world is not likely to replicate this experience in terms of actual political and economic integration monitored by coercive supranational institutions. but to the extent that the european way of law uses international law to transform and buttress domestic political institutions, it is a model for how international law can function and will and must function to address the twenty-first century international challenges (slaughter & burkewhite, 2006). firstly, this opinion misconceives that all the eu countries share more or less common values, culture, historical development that create a good basis for the modern european unity. but the world societies face huge differences in values, historical developments, cultural and social spheres. it will be very difficult to reach such a unity of countries of the world as the eu represents. secondly, there is no evidence that the majority of states would give up their sovereignty in such a scale as the eu model needs. the international law development is an evolutionary, not a revolutionary process. it has to progress in certain steps. an idealistic approach today could put achieving developmental results under question. if we are still talking about the effectivity difficulties of the existing system and rules because some actors are not ready to fulfill even existing obligations, it seems to be unrealistic to give up a relatively bigger piece of sovereignty by majority of states such as the eu model requires. the new paradigm seems to work better if it is focused on the goals of the united nations through enhancing the existing system in one big step forward in an evolutionary, not revolutionary manner. there is a need for common consent about legitimate constitutive act, which defines the major principles and rules of the system functioning, the public authority as well as enforcement mechanisms for implementing effective international legal order based on the mentioned principles and rules. 4.2.2. legitimate constitutive act there is a need for a fundamental founding act which can be called a constitutive act reflecting all fundamental principles, conceptualizing the mechanism for the functioning of the international legal order. international law can become effective with the precondition that decentralized spheres of international law are unified under a  legal umbrella. they should aim at maintaining international peace, security and the protection of human rights. it can be considered as the classical domestic constitution unifying general principles and the legal sopio kiladze16 mechanism framework for functioning of different directions of state life. exact description of principles and mechanisms should be an object of further detailed research. the thesis that any legal rule, principle or the world order will only seem acceptable when stated in an abstract and formal fashion (koskenniemi, 1990), cannot be considered as plausible, based on the fact that too much “abstract” and “formal” always leaves room for subjective interpretation. as far as international law is based on politics, wide interpretation could possibility lead to new conflicts and disagreements that should be avoided for effectivity purposes. it should contain formulations of major principles and rules essential to keep public international law operational. it should be clear enough not to leave much space for different subjective interpretations. otherwise, the system cannot function. it is advisable to include in the constitutive act all relevant major issues regarding the functioning of the authority, which is the subject of discussion in the following part of this article. 4.2.3. authority effectivity of international law necessarily raises a question regarding authority. the public authority should be based on understanding, which affects the freedom of others in pursuance of a common interest. the authority maintains a connection between legality and legitimacy through the idea that law necessarily claims legitimate authority (roughan, 2016). a good understanding of the legality implies explaining how international law may claim legitimacy and could be capable of possessing authority (besson, 2009). the legitimacy of the authority will be discussed in two directions: firstly, the authority giving founding power to a constitutive act, and secondly, the authority is able to make the new paradigm system operational. the main argument for the legitimacy of any authority is that by subjecting himself to the authority, a person is more likely to act successfully for the reasons which apply to him as if he does not subject himself to this authority (ratz, 1986). if we use that formula for subjects of international law, states, as primary subjects of international law (shaw, 2014) creating the climate at the international level, we can identify that the legitimacy of international authority can be affirmed when states obey it. as states are the original law-makers at the international level and they make it for themselves in a horizontal system (besson, 2009), they could be the main source of the legitimacy of the authority. when an international court, a treatybased dispute resolution system, or the un security council purports to bind a state, it purports to give the state what raz calls an exclusionary reason for action (roughan, 2016). on the other hand, the fear if both the international and the state authority claim to be supreme and comprehensive, and either outweighing or exclusionary of the other, they cannot both be right (roughan, 2016), could be contradicted with the argument of state sovereignty, as well as in private law paradigm in international law. if there is a state consent to set rules for regulation of such relationships, it might easily work if there is enough motivation of state parties. it is noteworthy to discuss another base of legitimacy of the authority. it could be problematic to discern whether individuals can be a source of legitimacy for the international authority for modern international law system. as partial subjects of international law, individuals can be at the same time holders of rights and obligations at the international law level. in an ideal case, according to the modern western understanding of democracy, if we are talking about a legitimate authority, it should be based on individuals, as at the state level, through effectivity of public international law 17 elections. but the modern international law mirrors totally different structures, where states play a major role and individuals are involved only indirectly or partially. if we applied the thesis that the state veil should be lifted (besson, 2009), it would result in chaos, and the idea of authority could not be fulfilled, at least in the nearest future. firstly, it would be difficult to have a consent on what the democracy exactly is (burchill, 2001). secondly, it is important to define how individuals can participate in the establishing or functioning of the authority. one may argue that democracy is an inevitable criterion for states (wheatley, 2011), but in modern international law, states are considered as subjects of international law according to georg jellinek formula (jellinek, 1914, p. 183). different states understand or claim to understand democracy and participation of individuals in different ways, and this is based sometimes on values and sometimes on simple political interests. if the common understanding of democracy and participation is not realistic, lifting the state veil cannot be an argument for functioning of the authority. for the european union democratic representation and participation of individuals functions because all the state parties in general have a common understanding of democracy and values, which is not a fact for some other parts of the world. that is why the same solution will not function for the world model. international authority poses a question about its legality as well. the account of the relationship between legality and democratic consent resolves the tension between them by adopting the metaphor of sequence; first there is consent to basic law, and then, that law governs democratic choice (whyte, 1987, p. 1). the legality can be derived from the constitutive act mentioned above. the modern international law characterized with the horizontal structure, as it was already discussed in detail, faces a significant challenge of effectivity. in this horizontal conception, the most significant danger inherent in these new functions of international law, however, lies in the potential of national governments to co-opt the force of international law to serve their own objectives (slaughter & burke-white, 2006, p. 347). this strictly horizontal conception of international legal order should be supplemented by more vertical structures, (von bogdandy et al. 2017, p.  128) whereas the decisions of the latter should uphold its binding effect – for law is enforcing because it is binding (fitzmaurice, 1956, p. 2). a constitutive act may contain such a new concept because par in parem non habet imperium is a general principle of international law (dinstein, 1966, p. 407), and if states can reach common consent, this system can work. 4.3. enforcement the question of the authority of a legal system presents itself as a question of its enforcement because it is the binding character that creates for those concerned the obligation to obey the law; this recreates the authority that causes them to obey it in fact (fitzmaurice, 1956, p. 1). the characteristic of rules of law is that they shall be enforced by external power (oppenheim, 1955, p. 8). law should be considered a coercive order providing for socially organized sanctions, and these can be clearly distinguished from a religious or merely moral order. as a coercive order, the law is that specific social technique which consists in the attempt to bring about the desired social conduct of men through the threat of a measure of coercion which is to be taken in case of legally wrong conduct (kelsen, 2003, p. 5). the question of the authority of a legal system, whether municipal or international, is largely connected with a question of enforcement. a rule or a system has authority only if it is enforceable or norsopio kiladze18 mally will be enforced. otherwise, it has, or may have, comparatively little authority, or if it nevertheless does have it, such authority must derive from other sources (fitzmaurice, 1956, p. 1). two points should be taken into consideration when talking about enforcement: decision-making on the sovereign equality bases and coercion. decisions should be made on the basis of the sovereign equality of states. if we take an example of the security council of the united nations, the veto right of five nations make each decision a matter of political speculations and hinders decision-making especially on the ground of art. 41 of the un charter while these decisions or real threat of decision-making for violators, could lead to effective prevention of breach of international peace. such mechanisms as veto decrease the effectivity of the public international law. it is fully understandable, that this was a product of consensus between big powers after world war ii, but it is clear from today’s perspective that a new paradigm should take a lead in order to reach goals set by the charter, i.e., by the international community. the public international law and domestic law as legal orders feature differences as well as similarities in many directions. what makes national law work? there have always been individuals, who obey the legal order as a result of their values, beliefs and trust. it was the case throughout the history of civilized mankind. and here arises a logical question: whether the legal order is carried through only due to beliefs and values of such human beings. the answer is definitely negative. there is no effective national legal order without consequences for unlawful acts, if necessary, including the use of legitimate force. the same model is to apply on the international law, notwithstanding the differences regarding the norm creation process. the public international law can never reach a degree of understanding of all countries concerning the same ideal values. if countries do not fear sanctions, i.e., legal and factual consequences, not “comfortable” for different state players, there will not be any effectivity of the public international law. it will stay as an old dog without teeth which cannot even bark. effective sanctions, unified under one legal umbrella, can make the public international law really work, as it does in domestic systems. conspicuous features of the world social process today include the increasing unity of demand among most of the peoples of the world for achievement in the international arena of public order, in its widest as well as in its narrowest sense, and the increasing awareness that efficient world institutions for the optimum creation and distribution of values depend upon the securing of minimum order. subjecting the processes of coercion and violence among nation-states to effective community controls is thus the most fundamental contemporary problem for all who seek a world public order honoring, in action as in rhetoric, human freedom (mcdoughal & feliciano, 1959, p. 1058). peaceful settlement of disputes has no alternative. it is an inevitable means of what all parties should follow. but what happens if a state does not obey this principle and breaches international peace and commits an act of aggression or other violation of international law? the maintenance of public order, when it is conceived in its minimal sense as community control and prevention of private violence, is commonly and appropriately regarded as the first indispensable function of any system of law. the securing of a public order, understood in a broader sense, as embracing the totality of a community’s legally protected goal values and implementing institutions, which seek, beyond an effective community monopolization of force, the richest production and widest sharing of all values, is today also commonly proeffectivity of public international law 19 jected as appropriate aspiration by most mature territorial polities. effective prevention and repression of private violence are necessary prerequisites to establishing appropriate institutions for the most rewarding pursuit of other values. conversely, a full opportunity to pursue individual and community values through peaceful procedures, by lessening predispositions to coercion and violence, may be expected to further the continued maintenance of minimal order (mcdoughal & feliciano, 1959, p. 1058). this argument could also be plausible for public international law, which faces a wide variety of means of international disputes settlement and enforcement mechanisms. a detailed definition of all means is not our purpose, rather underlying two of them, which can define functionality and raise effectivity of public international law: physical coercion and international court. one of the issues that has given rise to the most significant skepticism as to effectiveness of the prohibition of the use of force is the question whether breach of the law on the use of force is cost-free, and whether states may break the law without impunity (gray, 2008, p. 27). if state a uses unlawful force against state b, the victim state is too weak to use selfdefense mechanism and as a result, the whole world sees humanitarian catastrophe in state b; at the same time, the security council is not able to overwhelm the veto right of one of its members. even if post factum ad hoc international criminal tribunal will be established or the case goes to icc and all offenders will be driven to criminal responsibility, the damage (especially lives and dignity of humans) will not be restored. this situation shows the degree of ineffectiveness of the current public international law norms regarding the use of force and human rights. in this situation, when all peaceful means are exhausted and the violator states use unlawful force against another state, and in addition violate international humanitarian law norms, the only effective measure can be using coercive mechanisms by international community. otherwise, innocent people will suffer. one of the major reasons why nato is functional is art. 5 of its founding treaty. because states should fear a  high “cost” for breaching peace, it guarantees safety for all the nato members. and nato has used art.5 in only several cases in almost 70 years. certainly, it should not be understood in a way that all disputes should be solved by coercive means. on the contrary, our approach serves to decrease the use of force and physical coercion through ensuring the possibility of the use of coercion as a preventive mechanism, as it is defined regarding nato. the international court should have jurisdiction regarding disputes between subjects. it is the most effective way to solve problems if the constitutive act grants such jurisdiction for all relevant cases and states follow decisions. in the case of non-compliance of the latter, the real enforcement mechanisms should be present. 4.4. how can the paradigm change happen? the increase of effectivity of public international law can come true if a country or a group of countries takes “leadership” towards the initiative of paradigm change. this will require substantial effort from their side. it is not unrealistic, especially after recent developments regarding aggression against ukraine and the failure of modern international system, when the ghost of war came back to europe again in the 21st century and the huge challenge showed itself once again in reality of the modern world. the “leader” state or a group of states can sopio kiladze20 work on drafting a new constitutive act in parallel with increasing awareness and motivation of other states to join such kind of new order. 5. conclusions it is clear that the current public international law cannot solve all problems of relation between subjects of international law at the moment, and if we want to stay realistic, neither can it prevent outbreaks of potential conflicts. but the aspiration towards ideal international order is the basis for future solutions to reach concrete results step-by-step in preventing conflicts, ensuring peace, prosperity and human rights protection for each individual. this can be reached only through the paradigm change. if the status quo of international legal order, notwithstanding the fact that almost all international norms are followed, cannot prevent suffering of children, women and others in need, which is an unfortunate fact, the international community cannot be satisfied. the fulfillment of even the majority of international norms even by the majority of international actors does not help those who suffer because of the violation by few international actors. we need a new paradigm to make a better world for tomorrow. as the research of the article has shown, the challenge of modern public international law regarding its effectivity is based on motivation of states. the states either choose or pick norms which they want to obey or do not fulfill its already accepted obligations. it is very tightly connected with politics as well as the coordination character of public international order and lack of enforceable sanctions. in order to achieve real results in regard to values declared in the united nations charter ensuring international peace and human rights protection, the international community needs a unified system of public international law based on constitutive act defining all spheres under one umbrella of principles and system, as well as legitimate authority with enforceable mechanisms. states parties should fear for “costs” of violations; otherwise this international public order cannot be functional and effective. this system is unimaginable without states consent, which needs motivation of states parties. at the same time, a state or a group of states should undertake steps at the international level to work on a new concept considering the mentioned criteria. they need to elaborate on a draft constitutive act and work with other members of the international community in order to raise awareness and gain supporters. it might take decades and many efforts, but it is a worthy effort for the sake of more effective public international law. what gives hope is that peoples of the world, and therefore states representing their own nations, have natural aspiration towards development. but it requires time. one century ago, an effective and strong european unity could be hardly imaginable. but the european nations found common interests, notwithstanding the fact they were fighting each other for centuries. this can come true in the case of public international law for ensuring the wellbeing of each individual of the world. effectivity of public international law 21 references aust, a. (2005). handbook of international law. cambridge university press. besson, s. (2009). the authority in international law – lifting the state veil, sydney law review, 31, 343–380. burchill, r. (2001). developing international law of democracy. modern law review, 64, 123–134. https://www.jstor.org/stable/1097142 d’aspermont, j. (2014). effectivity in international law: self-empowerment against epistemological claustrophobia. american society of international law, 108, 165–168. https:// doi.org/10.1017/s2398772300001963 d’aspermont, j. (2015). the collective security system and the enforcement of international law: or the catharsis of austinian imperatival complex of international lawyers. in m. weiler (ed.), the oxford handbook of the use of force in international law (pp. 129– –156). oxford university press. dinstein, y. (1966). par in parem non habet imperium. israel law review, 1(3), 407–420. https://doi.org/10.1017/s0021223700013893 chayes, a., & handler chayes, a. (1995). the new sovereignty compliance with international regulatory agreements. harvard university press. council of europe parliamentary assembly. (2021). implementation of judgements of the european court of human rights. resolution 2358. egede, e., & sutch, p. (2013). the politics of international law and international justice. edinburgh university press. finnemore, m. (1996). national interests in international society. cornell university press. fitzmaurice, g. (1956). the foundations of the authority of international law and the problem of enforcement. modern law review, 19(1), 1–13. https://doi. org/10.1111/j.1468-2230.1956.tb00340.x frank, t.m. (1995). fairness of international institutions. clarendon press. goldsmith, j.l., & posner, e.a. (2005). the limits of international law. oxford university press. giddens, a. (2000). runaway world: how globalization reshaping our lives. routledge. gray, c.d. (2008). international law and use of force. oxford university press. guzman, a.t. (2008). how international law works: a rational choice theory. oxford university press. held, d., mcgrew, e., goldblatt, d., & perraton, j. (1999). global transformations: politics, economics and global culture. polity press. hirsch, m. (2004). compliance with international norms in the age of globalization: two theoretical perspectives. in e. benvenisti, & m. hirsch (eds.), impact of international law on international cooperation: theoretical perspectives (pp. 166–193). cambridge university press. hurrell, a. (1993). international society and the study of regimes: a reflective approach. in v. rittberger, & p. mayer (eds.), regime theory and international relations. clarendon press. international law commission. (2006). conclusion of the work of the study group on the fragmentation of international law: difficulties arising from the diversification and expansion of the international law. un doc a/61/10. jellinek, g. (1914). allgemeine staatslehre. 3. aufl. o. häring. https://www.jstor.org/stable/1097142 https://doi.org/10.1017/s2398772300001963 https://doi.org/10.1017/s2398772300001963 https://doi.org/10.1017/s0021223700013893 https://doi.org/10.1111/j.1468-2230.1956.tb00340.x https://doi.org/10.1111/j.1468-2230.1956.tb00340.x sopio kiladze22 kantorowicz-reznichenko, e. (2020). the enforcement of international law. in m.o. hosli, & j. selleslaghs (eds.), the changing global order: challenges and prospects (pp. 361– –384). springer. katselli proukaki, e. (2010). the problem of enforcement of public international law: countermeasures, non-injured states and the idea of international community. routledge. kelsen, h. (2003). the principles of international law. the lawbook exchange. kläger, r. (2011). fair and equitable treatment in international investment law. cambridge university press. koh, h.h. (1997). why do nations obey international law? yale law journal, 106(8), 2599–2660. https://doi.org/10.2307/797228 koskenniemi, m. (1990). the politics of international law. european journal of international law, 1(4), 4–32. https://doi.org/10.1093/oxfordjournals.ejil.a035781 koskenniemi m. (2007). the fate of public international law: between techniques and politics. modern law review, 70(1), 1–30. https://doi.org/10.1111/j.14682230.2006.00624.x kunz, j.l. (1950). sanctions in international law. american journal of international law, 54 (2), 324–348. https://doi.org/10.2307/2195251 mcdoughal, m.s., & feliciano, f.p. (1959). legal regulation of resort to international coercion: aggression and self-defense in policy perspective. yale law journal, 68(6), 1057– –1166. http://hdl.handle.net/20.500.13051/14490 noortmann, m. (2005). enforcing international law: from self-help to self-contained regimes. routledge. nussbaum, a. (1954). a concise history of the law of nations. macmillan. o’connell, m.e. (2008). the power and purpose of international law: insights of theory and practice of enforcement. oxford university press. oppenheim, l. (1955). international law: a treatise. vol. 1, peace. longmans, green & co. ratz, j. (1986). the morality of freedom. clarendon press. roughan, m. (2016). mind the gaps: authority and legality in international law. european journal of international law, 27, 329–352. https://doi.org/10.1093/ejil/chw021 schweisfurth, t. (2006). völkerrecht. mohr siebeck. shaw, m.n. (2014). international law. vol. 1. cambridge university press. slaughter, a.m., & burke-white, w.w. (2006). the future of international law is domestic (or the european way of law). harvard international law journal, 47(2), 327–352. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199231942.001.0001 taki, h. (2021). effectiveness. in r. wolfrum (ed.), max planck encyclopedia of public international law. max planc institute for comparative public law and international law. http://www.opil.ouplaw.com thiele, c. (2008). fragmentierung des völkerrechts als herausforderung fuer die staatengemeinschaft. archiv des völkerrechts, 46(1), 1–41. verdross, a., & simma, b. (2010). universelles völkerrecht: theorie und praxis. dunckler&hublot. vos, j.a. (2013). the structure of public international law. asser press. von arnauld, a. (2014). völkerrecht. cf müller. von bogdandy, a. (2008). general principles of international public authority: sketching a research field. german law journal, 9(11), 1909–1939. https://doi.org/10.1017/ s2071832200000699 https://doi.org/10.2307/797228 https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199231942.001.0001 http://www.opil.ouplaw.com/ https://doi.org/10.1017/s2071832200000699 https://doi.org/10.1017/s2071832200000699 effectivity of public international law 23 von bogdandy, a., goldman, m., & venzke, i. (2017). from public international to international public law: translating world public opinion into international public authority. european journal of international law, 28(1), 115–144. https://doi.org/10.1093/ ejil/chx002 wheatley, s. (2011). a democratic rule of international law. european journal of international law, 22(2), 525–548. https://doi.org/10.1093/ejil/chr022 whyte, j.d. (1987). legality and legitimacy: the problem of judicial review of legislation. qeen’s law journal, 12(1), 1–20. yasuaki, o. (2003). international law in and with international politics: the functions of international law in international politics. european journal of international law, 14(1), 105–131. http://www.ejil.org/pdfs/14/1/402.pdf https://doi.org/10.1093/ejil/chx002 https://doi.org/10.1093/ejil/chx002 https://doi.org/10.1093/ejil/chr022 toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 grzegorz górniewicz polish public debt in period of integration with european union summary public debt is currently one of the biggest economic issue in poland. in the last few years, its proportions systematically increased. the debt of government as well as local government sector grew. the ministry of finances made various efforts to reduce the public debt by prior buying of liabilities and accounting manipulations. keywords: public debt, government sector, local government sector, demography polski dług publiczny w okresie integracji z unią europejską streszczenie dług publiczny należy od lat do największych problemów ekonomicznych polski. skala zadłużenia systematycznie wzrasta. dług sektora rządowego stanowi obok długu sektora samorządowego jego największą część. minister finansów stosował różne metody zmierzające do redukcji długu publicznego, z których część określana jest jako kreatywna księgowość. słowa kluczowe: dług publiczny, sektor rządowy, sektor samorządowy, demografia 1. polish public debt – a general overview in the first decade of xxi century, the permanent growth of polish public noted was noted (see diagram 1). already in 2000, it amounted to slightly more than 280 mld pln only to reach 747,9 mld pln (52,8% of national gross product). in accordance with the european union methodology (esa 95), that is together with the debt of national road fund, public debt steadily remained at the level of 776,8, which amounted to 54,9% of national gross product. doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.002 grzegorz górniewicz16 diagram 1. polish public debt within 2000–2010 (in mld pln) 0 100 200 300 400 500 600 700 800 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 source: rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2003, gus, warszawa 2003, s. 535–536; rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2005, gus, warszawa 2005, s. 628–629; rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2007, gus, warszawa 2007, s. 626–627 oraz rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2009, gus, warszawa 2009, s. 644. diagram 2. relation of polish public debt to national gross product (in %) 0 10 20 30 40 50 60 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 source: my own work on the basis of the data by eurostat and the ministry of finances. diagram 3. relation of public debt to national gross product in post-socialism countries which joined european union 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 bu lga ria cz ec h r ep . es ton ia hu ng ar y la tvi a lit hu an ia ro ma nia sl ov ak ia sl ov en ia source: my own work on the basis of the data by eurostat. polish public debt in period of integration with european union 17 ta bl e 1. th e pu bl ic d eb t i n po la nd w ith in (i n m ln p ln ) p ar ti cu la r ye ar s 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 to ta l 28 03 22 30 21 06 35 38 43 40 86 31 43 22 82 46 65 91 50 49 91 52 74 42 59 77 97 66 98 81 74 79 06 i. go ve rn m en t se ct or d et b 27 10 96 29 13 20 33 85 72 39 20 83 41 38 87 43 93 35 48 17 08 50 02 14 56 69 07 62 35 96 69 23 62 tr ea su ry d eb t 26 58 88 28 26 17 32 67 70 37 85 05 40 22 33 43 93 35 47 65 52 49 89 63 56 54 61 62 33 90 69 12 11 1. na tio na l d eb t 14 50 53 18 37 08 21 82 13 25 07 27 29 10 31 31 37 27 35 23 28 37 78 41 41 57 18 45 36 17 50 70 11 1. 1. s pw to ta l 13 29 85 17 60 48 21 23 7 24 59 79 28 68 88 31 19 66 35 03 54 38 01 69 41 94 23 46 24 84 50 69 84 sp w s ho rt -t er m 23 44 2 35 21 5 42 03 0 48 06 7 46 90 0 24 40 0 25 80 0 22 58 6 50 40 3 47 54 5 27 96 6 sp w m id dl ete rm 79 82 5 10 80 50 13 08 71 15 13 35 14 54 16 16 58 00 15 77 29 15 16 8 13 97 60 19 78 10 24 34 50 sp w lo ng -t er m 29 71 8 32 78 2 39 46 8 46 57 7 94 57 2 12 17 66 16 70 05 20 44 15 22 92 60 21 71 29 23 55 69 1. 2. r em ai ni ng d eb t 12 99 7 89 80 69 95 51 87 47 71 35 13 51 56 24 0 77 9 46 0 27 2. z ag ra ni cz ny 12 08 35 98 90 9 10 85 57 12 77 78 11 12 02 12 46 89 12 61 98 12 11 22 14 97 44 16 87 73 19 48 39 2. 1. t re as ur y bo nd s is su ed o nt o in te rn at io na l c ap ita l m ar ke t 22 53 7 23 36 6 29 18 7 44 26 7 48 46 2 83 86 2 90 63 9 92 25 4 12 11 56 13 40 65 15 54 68 2. 2. fo re ig n bo nd s 44 63 72 29 18 82 9 39 80 4 44 89 4 79 97 0 88 87 8 90 93 5 12 01 48 13 32 18 15 45 88 2. 3. b on ds o f t he ty pe b ra dy 18 07 4 16 13 6 10 35 8 44 63 35 68 38 92 17 61 13 19 10 08 84 7 88 0 2. 4. c re di ts a nd lo an s in c on ve rt ib le cu rr en ci es 98 29 8 75 54 2 79 36 9 83 51 1 62 74 0 40 82 7 35 55 9 28 86 8 28 58 8 34 70 8 39 37 1 2. 4. 1. p ar is c lu b 87 72 5 64 98 7 65 96 0 67 12 2 50 25 5 25 15 4 17 94 1 10 52 6 31 73 32 6 30 7 2. 4. 2. e ur op ea n in ve st m en t b an k 19 15 93 40 11 36 5 13 04 2 19 26 6 20 84 6 22 36 1 2. 4. 3. w or ld b an k 72 60 69 34 72 15 74 77 43 90 47 35 48 12 40 93 46 61 12 38 6 15 68 3 2. 4. 4. r em ai ni ng 13 98 36 20 61 93 89 12 80 95 15 98 14 41 12 07 14 88 11 50 10 20 ii . g ov er n m en t se ct or d eb t 92 25 10 78 6 15 27 0 16 54 8 18 39 3 20 17 2 23 28 3 24 48 3 28 11 5 39 32 5 53 52 5 ii i. s oc ia l i n su ra n ce s ec to r de bt 31 25 70 84 50 60 27 45 27 75 69 60 20 19 so ur ce : m y ow n w or k on th e ba si s o f: m ał y r oc zn ik s ta ty st yc zn y po lsk i 2 01 0, g u s, w ar sz aw a 20 10 , s . 4 41 –4 42 ; m ał y r oc zn ik s ta ty st yc zn y po lsk i 2 01 1, g u s, w ar sz aw a 20 11 , s . 4 42 44 4; r oc zn ik s ta ty st yc zn y r ze cz yp os po lit ej p ol sk ie j 2 00 3, g u s, w ar sz aw a 20 03 , s . 5 35 –5 36 ; r oc zn ik s ta ty st yc zn y r ze cz yp os po lit ej p ol sk ie j 2 00 5, g u s, w ar sz aw a 20 05 , s . 6 28 –6 29 ; r oc zn ik s ta ty st yc zn y r ze cz yp os po lit ej p ol sk ie j 2 00 7, g u s, w ar sz aw a 20 07 , s . 6 26 –6 27 a nd r oc zn ik s ta ty st yc zn y r ze cz yp osp ol ite j p ol sk ie j 2 00 9, g u s, w ar sz aw a 20 09 , s . 6 44 . grzegorz górniewicz18 in the recent years, the relation of public debt to national gross product (see diagram 2) deteriorated. at the end of 2010 it amounted to 54,9% exactly, that is only 0,1% less than the acceptable limit. according to the data of eurostat, among post-socialism countries being member countries of european union, only hungary had more disadvantageous relation of public debt to national gross product in 2010. pain-staking details are presented in the diagram 3. in the whole analyzed period, in the structure of public debt, it was government sector debt that dominated. that debt amounted to over 94% of the whole debt. furthermore, the public debt comprises the local government debt and the social insurance sector. the details are presented in the table 1. in the following sections of the paper, the debt of two sectors, that is government sector (the treasury) and local government sector shall be scrutinized. furthermore, the actions taken by the polish government aimed at decreasing public debt shall be presented shortly. 2. treasury debt the following table shows the structure broken down by entities of the treasury debt. almost throughout the analyzed period, the major part of the debt fall within national investors being outside the bank system. at the end of 2010, the amount exceeded 248mld pln and from 2000 it increased more than 2-fold. the biggest growth (more than 7-fold) fell within foreign investors. on the other hand, national banks experienced over 2-fold growth. table 2. national debt of the treasury according to its creditors (in mld pln) particular years 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 national banks 66,6 77,3 78,6 86,1 85,7 75,0 80,6 87,8 135,6 146,0 130,5 national ovestors outside the bank system 61,5 86,9 109,3 123,9 143,5 171,5 197,3 218,0 228,7 235,1 248,2 foreign investors 17,7 20,7 31,3 41,1 62,3 68,9 74,3 74,4 55,8 81,8 128,3 source: opracowanie my own work on the basis of: dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 105., mały rocznik statystyczny polski 2010, gus, warszawa 2010, s. 441–442; rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2003, gus, warszawa 2003, s. 535– 536; rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2005, gus, warszawa 2005, s. 628–629; rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2007, gus, warszawa 2007, s. 626–627 and rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2009, gus, warszawa 2009, s. 644. polish public debt in period of integration with european union 19 table 3 presents the structure of treasury debt related to the treasury securities issued. in the very structure, fixed-rate and treasury bonds dominate. the total of issued national treasury securities increased every successive year and finally reached the amount of 507 mld pln. at the beginning of the analyzed period, the amount reached 176 mld pln. table 3. the structure of treasury debt related to treasury securities in 2001–2010 (in mld pln) particular years 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 treasury securities 35,2 42,0 48,1 46,9 24,4 25,8 22,6 50,4 47,5 28,0 treasury bonds 140,8 170,3 197,9 240,0 287,6 324,7 357,6 369,0 414,9 479,0 bonds with fixed interest 102,7 140,4 175,3 209,1 249,7 278,2 294,6 300,4 348,6 394,4 bonds with variable interest 38,1 29,9 22,6 28,3 33,2 40,1 54,8 57,8 55,4 69,7 indexed bond 0,0 0,0 0,0 2,6 4,7 6,5 8,2 10,8 10,9 14,9 total 176,0 212,4 246,0 286,9 312,0 350,5 380,2 419,4 462,5 507,0 source: my own work on the basis of: dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 105. to get to know issues under the spotlight more precisely, one should take a closer look at the structure of selling treasury securities (tab.4). in the whole presented, treasury bonds dominated and in the latest period their dominance is the most conspicuous. table 4. the structure of selling treasury securities on the national and foreign market within (in mld pln) particular years 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 treasury bills 35,2 42,0 48,1 46,9 24,4 25,8 22,6 50,4 47,5 33,9 national bonds 45,8 67,6 68,4 93,8 94,1 102,4 83,3 68,4 104,0 130,3 foreign bonds 3,8 10,9 18,2 14,1 38,3 13,6 10,4 8,3 25,6 27,4 total 98,1 126,5 143,6 156,6 159,4 145,0 116,2 127,1 177,1 191,6 source: my own work on the basis of: dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 103. grzegorz górniewicz20 the treasury debt changed in relations to selling treasury securities. apart from 2006 and 2007, it permanently increased (see tab.5). towards the end of 2010, it grew most because of issuing nationals bonds (63,5 mld zł). selling foreign bonds at the time caused the growth of debt by 19,9%. tab. 5. the change of treasury debt related to issuing national securities within 2001– 2010 (in mld pln) particular years 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 treasury bills 11,8 6,8 6,0 -1,2 -22,5 1,4 -3,2 27,8 -2,9 -19,6 national bonds 21,4 29,0 27,0 41,2 46,1 35,9 31,2 10,0 45,6 63,5 foreign bonds 2,0 5,4 12,3 13,0 38,3 9,8 10,2 7,8 16,4 19,9 total 35,2 41,3 45,3 53,0 61,9 47,2 38,1 45,6 59,1 63,8 source: my own work on the basis of: dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 103. the particularly upsetting is the fact that the dynamic growth of public debt in poland within 2007–2010 takes place assisted with the massive selling of national wealth. in 2009, the revenues due to privatization amounted to 13 mld pln, and in 2010 they exceeded 25 mld pln and the plans for the future year predict that the revenues will amount to about 15 mld pln. furthermore, in this period, the government took away all the revenues from public corporations1. in the currency composition of the treasury debt, polish zloty dominate (see tab.6), which is undoubtedly a favourable phenomenon. the second currency, assuming the aforementioned criterion, proved to be euro. in the recent year, the role of american dollar got diminished. the dollar occupied the second position at the beginning of the analyzed period. table 6. currency composition of treasury debt in 2001–2010 (in mld pln) particular years 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 pln 172,1 212,7 250,4 291,7 315,5 352,3 380,4 420,2 462,7 507,0 eur 42,6 50,7 72,2 69,5 81,8 89,4 87,3 107,5 119,1 139,3 usd 49,0 41,9 32,8 22,9 22,7 17,3 13,3 14,4 22,8 26,9 jpv 4,7 4,7 5,6 6,3 9,0 9,5 9,0 13,6 12,2 13,4 chf 3,3 3,6 3,5 3,8 6,2 5,8 8,4 12,1 12,8 15,3 remaning 12,3 14,3 14,5 8,7 5,0 4,1 3,1 2,1 1,8 0,0 total 283,9 327,9 378,9 402,9 440,2 478,5 501,5 569,9 631,5 701,9 source: my own work on the basis of dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 107. 1 z. kużmiuk, 300 mln zł dziennie!, „gazeta finansowa” 2010, nr 34, s. 5. polish public debt in period of integration with european union 21 in the first decade of xxi century, the cost of the treasury debt service grew (see the table below). at the end of 2010, the cost exceeded 34 mld pln, the majority of which cost fell within the national debt service (almost 27 mld pln). simultaneously, the cost of debt service equaled 2,4% of national gross product and in relation to the budget spendings the cost amounted to 11,6%. in that respect, within the analyzed period, one can safely say that the cost was relatively stable. table 7. the cost of the treasury debt service in 2001–2010 (in mld pln) particular years 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 total 20,9 24,0 24,1 22,7 25,0 27,8 27,6 25,1 32,1 34,1 national 17,1 20,3 20,4 18,5 21,3 23,3 22,6 20,0 25,6 26,8 foreign 3,8 3,7 3,8 4,2 3,7 4,5 5,0 5,1 6,7 7,4 total / ngp 2,7% 3,0% 2,9% 2,5% 2,5% 2,6% 2,4% 2,0% 2,4% 2,4% total / national budget spendings 12,1% 13,1% 12,8% 11,5% 12,0% 12,5% 10,9% 9,0% 10,8% 11,6% source: my own work on the basis of: dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 106. in the analyzed period, there occurred the growth of external debt in poland. it resulted for a few fundamental reasons. one of them was the clear strengthening of zloty in relation to american dollar and taking new credits devoted to the broadly defined needs for government transformation. the structure of these credits is presented in tab.8. table 8. credits taken in international financial institutions (in mld pln) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 world bank 0,6 0,3 0,2 1,1 0,8 0,6 0,0 0,2 8,3 4,2 european investment banks 0,4 0,8 2,6 1,3 3,7 2,4 2,8 3,8 2,5 3,0 council of europe development bank 0,05 0,03 0,01 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 total 1,4 1,3 3,0 2,3 4,5 3,0 2,8 4,0 10,8 7,2 balance related to taking and repaying credits 0,8 0,7 2,0 1,2 3,9 2,4 2,1 3,1 9,7 6,0 source: my own work on the basis of: dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011, s. 104. the greatest number of credits was received from the world bank and the european investment bank. on the other hand, the period in which the debt was the biggest was last grzegorz górniewicz22 two analyzed years. in that very period, the balance resuling from the indebtedness and repaying the credits was indisputably the worst. there was a major event at the end of the first quarter in 2009. poland virtually finished repaying non-market external debt of the treasury, that is our debt to paris club, which encompasses government creditors2. on 31 march, the payment of the last installment, amounting to 886 mln usd, took place. that debt resulted from the agreement entered into in april, 1991 with 17 creditor countries. the agreement concerned the reorganization and the reduction of polish debt taken already in the seventies, the repayment of which was interrupted in the eighties. in 1991, its amount reached beyond 32 mld usd to decrease in 2009 almost to zero3. there was still “long-standing” debt to repay (dating from the seventies). the debt was to be paid repaid to london club encompassing commercial banks. the debt comprises brady’s bonds and their maturity is 20244. only then will the debt resulting from e. gierek’s actions be repaid. recently, poland has taken new credits abroad. in october 2010, european investment banks gave polish government a credit amounting to 2 mld euros. that was the biggest credit ever given by eib to any member country having joined eu after 2004. acquired means were to be devoted to financing projects of european union programmes. innovative economy (e.g. investments in the sector of smalland medium-sized enterprises), operational programme “human resources development” (e.g. for employment and education), environmental infrastructure (e.g. for the actions within the programme natura 2000) and eastern poland development (e.g. for the acceleration of the social-economical development of the least developed regions in eu). creditting period is 15 years. the actual interest rate will be determined once the credit has been released. however, as jacek rostowski said, the minister of finances, the interest rate will be about 1% smaller than the interest rate valid for 10-year bonds in euros, the interest rate of which is 3,8%. altogether in 2010, the value of agreements between poland and eib amounted to over 5 mld euros. poland became the sixth biggest debtor in relation to eib, being preceded by spain, italy, germany, great britain and france. the amount of credit given to poland by eib proved to be the biggest amongst the newly-joined members. in the last 5 years, it amounted to 19 mld euros altogether5. 3. the debt of local governments apart from the treasury debt, the important part of public debt of poland could be reducible to the debt of local governments in the recent years. at the end of 2010, the debt amounted to over 53,5 mld pln, which proved to be 14 mld pln higher than the total for the previous year. 2 only the part of debt remains to be repaid and that amounts 118 mln usd. these are the liabilities in relation to japan. the amount mentioned above shall be repaid according to the schedule until 2014. the information by the minister of finances. spłata długu wobec klubu paryskiego www. mf.gov.pl 3 g. górniewicz, dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy, oficyna wydawnicza mirosław wrocławski, bydgoszcz 2012, s. 198. 4 according to the information given by the ministry of finances, the external debt amounting to 340,5 mln dolloras of the external debt remains to be repaid to commercial banks. 5 g. osiecki, polska bierze 2 mld euro kredytu z ebi, „rzeczpospolita” 2010, nr 242, s. b5. polish public debt in period of integration with european union 23 theoretically speaking, there are barriers putting some limit on the debt of local government sector. the debt cannot exceed 60% of their annual revenues and for the repayment one cannot spend more than 15% of the revenues. local governments had nonetheless some methods of evading those limitations. these are the following: 1. „joint venture way”: local governments pass some duties to joint ventures and that is the joint venture that incurs liabilities, which are thus no burden for some administrational6; 2. „leasing way” – instead of taking credits, local governments lease a commodity or a service. thanks to that, the liabilities are attributed to fixed-cost base and thus the cost does not increase the debt 3. „good uncle way” – the local government enters into a contract (concerning, for instance, building a road within a year), but the payment stipulated in the contract can be realized within 20 years and that will be the contractor to whom the government will pay installments. the installments will not be categorized as debt but as fixed-cost base7. the bonds issued by polish cities were of little interest to potential investors. low profitability is a side effect of the so-called “margin war”, which the banks were involved in. within 2010, the margin levels for organizing the issuing fell dropped twoor three-fold. for instance, the issues of the bonds of the city gdansk were burdened – depending on the maturity – with the margin ranging from 0,39 to 0,55% of over 6-month wibor. the results of the decrease of margin levels were at least two-fold. the first was the increase of interest in the issues of municipal bonds on the part of big cities (warsaw issued bonds amounting to 900 mln pln, poznań – 180 mln pln. wrocław – 130 mln pln and gdansk – 100 mln pln). the second result proved to be the decrease of the attraction of municipal bonds in relations to previous periods. in 2010, the majority of municipal bonds were purchased by the banks which organized the issues8. rysunek 4. the debt of the chosen cities of poland (in mln pln) 0 1000 2000 3000 4000 5000 war s zaw a wroc³aw £ódÿ lublin gdañsk bydgos zcz toruñ source: my own work on the basis of: k. ostrowska, samorządy tracą na decyzjach polityków, „rzeczpospolita” 2010, nr 236, s. b4. 6 polish cities used that method very often. it mainly concerned bigger cities which invested a lot with a view to euro 2012. if the debts of those cities should be counted, it would transpire that the threshold of debt (60&) was exceeded. in the case of gdańsk and poznań, the debts of joint ventures exceeded those cities debt m. chądzyński, długi zamiatane do spółek, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 204, s. a1 i a5.. 7 g. osiecki, samorządy zagrażają budżetowi, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 174, s. a3. 8 m. chądzyński, obligacje miast mało atrakcyjne, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 182, s. a12. toruńbydgoszczgdańsklublinłódźwrocławwarszawa grzegorz górniewicz24 the diagram above presents the debt of the chosen polish cities according to their condition at the end august 2010. the debt of warsaw at that time amounted to almost 4,8 mdl pln. the debt amounting to more than a billion was experienced by wroclaw (almost 1,8 mld pln) and łódź (over 1,1 mld pln). according to the data in „gazety krakowskiej”9, the debt in kraków in the analogous period slightly exceeded 2 mld pln, and according to the portal epoznan.pl, the debt of poznań at the end of 2010 will reach the level 2,6 mld. some other big cities in poland had relatively low debt. those cities are gdańsk (638 mln zł), szczecin (397 mln pln) i katowice (383 mln pln)10. after the record 2010, the debt of polish local government increased by 16 mld pln (1,1,% ngp) and totally amounted to over 55 mld pln. according to the predictions, in 2011, the local governments will be indebted with additional 14 mld pln. their total debt will reach the level of 69 mld pln, which is about 4,7% of national gross product (in 2010, the level was only 3,9% of national gross product).11. however, 69 mld pln is tantamount to only 40% of the total revenues of all the local governments (the limist is 60%). the percentage of the debt of the local governments in relation to the whole public debt would rise from 7% in 2010 to 8,5% in 2011. from 2012 onwards, the debt of local governments is supposed to decrease because the debt is the result of the peak of investment programmes supported by the funds from eu. thus, the highest debt occurred in 2010–2011. according to the predictions, in 2015, the debt will decrease to only 52 mld pln12. in 2011, eleven polish cities probably spent more (the ultimate data was yet unknown at the moment of writing the present paper) on the debt service than the limits13 of their creditworthiness, determined by the ministry of finances (see tab. 9). it is to be emphasized that those limits will officially take effect only from 2014, but even in 2011, the local governments took them into consideration while planning their financial agendas. the treasurer of gdańsk, teresa blacharska, believes that the indicator of debt discharge is a result of the intended policy of the city, which intends to repay their credits sooner rather than later. the source of covering those expenses is to be the issue of bonds. on the other hands, the authorities in warsaw are planning the purchase of bonds before their maturity in 201314. 9 g. górniewicz, dług publiczny, op.cit., s. 201. 10 k. ostrowska, samorządy tracą na decyzjach polityków, „rzeczpospolita” 2010, nr 236, s. b4. 11 according to the data of european commission, the worse relations of the debt of local governments in to national gross product in 2010 fell on holland (8,4%), france (8,3%), latvia (6,4%), portugal (5,2%), germany (5,2%), great britain (4,9 %) and hungary (4,6%). what is surprising, for greceat that time suffering from massive financial crisisthat rate amounted to only 0,9% of national gross product. 12 a. cieślak-wróblewska, samorządy znów mocno się zadłużą w tym roku, „rzeczpospolita” 2011, nr 124, s. b1. 13 the future limits of debt may be calculated individually for each local government. the spendings for the debt service in relation to their revenues cannot be higher than the average operating surplus in the last three years. that surplus is a difference between current revenues (increased by the revenues resulting from the selling of the property) and current spendings. it favours the local governments which have low profits. a. cieślak-wróblewska, miasta restrukturyzują długi, „rzeczpospolita” 2011, nr 56, s. b5. 14 ibidem, s. b4 – b5. polish public debt in period of integration with european union 25 table 9. the intended spendings on the debt service and the limits in 2011 (in mln pln) city spendings on debt service potential limit of spendings warszawa 686,1 640,4 kraków 524,8 362,5 gdańsk 332,8 237,9 kielce 100,9 96,7 radom 93,2 88,1 ruda śląska 51,7 45,2 tarnów 44,6 38,1 zielona góra 41,5 37,1 gorzów wielkopolski 41,0 36,8 włocławek 36,3 34,5 bytom 32,5 7,3 source: a. cieślak-wróblewska, miasta restrukturyzują długi, „rzeczpospolita” 2011, nr 56, s. b4 – b5. in poland, there are 65 cites with county rights. their total debt exceeded the level of 27,8 mld pln, which is equal to about 48% of their revenues. in the case of these three cities, the debt will exceed 70% (włocławek 81%, poznań 72,4% and toruń 70,5%). however, the credits aimed at the execution of the projects co-financed from eu funds might be excluded while calculating the debt indicator (the act takes into account the threshold of 60%), which means that, formally speaking, no city will exceed it. after the exclusions, the debt of toruń in relation to ngp will decrease to 56%, poznań to 50,8% and wlocławek to 44,5%15. the main factor contributing to the growth of local government debt was and will be in the nearest future the investment spendings. the biggest investments take place in warsaw (17,6 mld pln), in wrocław (5,8 mld pln) and in poznań (5,2 mld pln). the table below provides the details. it is a commonly held belief that the investment boom results mainly from the subsidies from eu aid programmes. it transpires that only 20–30% of local governments investments are subsidized from eu resources. the lion’s share fo them come from credits and issued bonds16. table 10. investment spendings in polish cities in 2007–2013 (in mln pln) local government total investment spendings subsidies for investment from eu warsaw 17600 4200 wrocław 5800 1100 poznań 5200 513 katowice 2865 513 lublin 2500 886 15 a. cieślak-wróblewska, długi miast ostro w górę, „rzeczpospolita” 2011, nr 67, s. a1 i b4. 16 a. cieślak-wróblewska, nie tylko unia winna długom miast, „rzeczpospolita 2011, nr 301, s. b2. grzegorz górniewicz26 local government total investment spendings subsidies for investment from eu toruń 2300 570 bydgoszcz 1754 999 kielce 1502 568 source: my own work on the basis of: a. cieślak-wróblewska, nie tylko unia winna długom miast, „rzeczpospolita 2011, nr 301, s. b2. the minister of finances, j. rostowski, attempted to pass the responsibility for the growing public debt onto local governments. yet in reality, he had no arguments by dint of which he could limit their debt. according to the law, the government can intervene only when the debt of a given local government exceeds 60% of its revenues and at the end of 2009, on the national level, the indicator was a bit less than 26%. half way through 2010, only eight out of 2413 of polish communities exceeded the threshold of 60%.17. the representatives of local governments defended themselves by saying: “…we have enough of accusations by the minister rostowski. he fails to mention that local government debts is the minor part of the public debt. the government is indebted on a much larger scale and it dares to criticize us”...18. the local government debt at the beginning of the second half of september 2010 was tantamount to only 6% of polish public debt. at the beginning of 2011, the government announced putting limits to the debt of local governments. it was intended to implement similar solutions to those concerning the national debt. ultimately, the local governments will not be able to spend 1% more than they earn in a given fiscal year19. for many cities and communities it might mean stopping investments. to prevent that, the ministry of finances suggested that the they should be able to purchase from the other the right for budget gap. it results from the analysis in „rzeczypospolita” that the biggest seller in 2012 would be kraków (approx.. 122 mln pln), wrocław (approx. 113 mln pln) and lublin (approx 74 mln pln). on the other hand, the biggest creditting needs will have katowice (approx.. 178 mln zł), toruń (approx. 160 mln zł) i szczecin (approx. 158 mln zł)20. in accordance with the regulation by the minister of finances 23 december 2010, local governments have to count into the debt not only credits, loans and debt securities but also the liabilities resulting from the agreements about public-private partnership leasing and the agreements with the deferment of payment being longer than a year. according to the national council of the regional chambers of audit, in 2011, 86 local governments might exceed 60% limit of the debt in relation to their respective revenues21. 17 j. olechowski, rząd ogranicza gminy, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 186, s. a5. 18 j. kowalczyk, potyczki skarbników z rządem, „puls biznesu” 2010, nr 185, s. 14. 19 g. osiecki, rząd próbuje wyhamować zadłużanie się samorządów, „dziennik gazeta prawna” 2011, nr 4, s. a4. 20 a. cieślak-wróblewska, wątpliwości wobec handlu deficytem, „rzeczpospolita” 2011, nr 91, s. b9. 21 a. cieślak-wróblewska, nowe prawo, mniej inwestycji?, „rzeczpospolita” 2011, nr 18, s. b4. polish public debt in period of integration with european union 27 4. the actions of the polish government aimed at decreasing public debt public finances committee ratified 20 october 2010, the changes being about to hold in 2011 the level of debt below the threshold of 55% in relations to national gross product. these changes comprised: – the growth of vat (value added tax) to 23 and 8% and determining the common rate for food at the level of 5% – the reduction of funeral payment – abolishing the right for the free-of-charge transfer of property of the agricultural property agency (among others to the state forests, polish academy of sciences, public shools, local government and those governing special economical spheres). according to the estimates by the government, the increase of vat will bring the additional 5 mld pln of revenues and the concomitant changes should bring the amount of similar value22. furthermore, from 2011, a few public institutions will be obliged to deposit all their disposable financial resources to the account of the minister of finances. according to the predictions, that action will decrease by 1,3% the relation of debt to national gross product. that consolidation is bound to decrease the crediting needs23. the polish government also attempted other moves aimed at the reduction of the debt or at least the improvement of its statistical appearance. in september 2010, poland appealed to european commission with the claim that the assets collected in open pension funds should not be included in the debt amount. such a classification of public debt would allow forin the case of polandreducing it by about 15% of national gross product as well as it would allow for easily satisfying the criterion of convergence from maastricht, being one of the preconditions to join the euro zone24. polish claim was supported by 8 countriesincluding the remaining countries belonging to the so-called visegrad group (czech republic, slovakia and hungary). one of the main opponents of the claim was germany, which feared any softening of the rule of calculating the debt lest the precedent which could be taken advantage by the representatives of other countries in the future25. polish claim was rejected. 22 october, 2010, the minister of finances got the refusal letter concerning the issue of not including the cost of the pension reform in the public debt26. however, polish party did not resign from the claim...”. poland will show its stand in relation to the issue of public debt at the forthcoming summit of eu. the answer by european commission to our claims does not satisfy us”…, the spokesman for the department of finances, magdalena kobos, said to pap27. a few weeks later, the polish government managed to achieve some success. in accordance with the agreement dating back to the first months of 2011, european commission was to present the rules on the basis of which the costs of pension reform shall be included in the 22 e. glapiak, komisja finansów za ograniczeniem ulg, „gazeta giełdy parkiet” 2010, nr 245, s. 15. 23 e. glapiak, ograniczyć tempo przyrostu długu, „rzeczpospolita” 2010, nr 254, s. b7. 24 g. osiecki, albo ofe, albo strefa euro, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 177, s. a4. 25 a. słojewska, polska twardo walczy o lepsze statystyki, „rzeczpospolita” 2010, nr 218, s. b2–b3. 26 nie będzie zmian w liczeniu długu, „rzeczpospolita” 2010, nr 249, s. b3. 27 g. górniewicz, dług publiczny, op. cit., s. 207. grzegorz górniewicz28 estimate of the budget situation not only of poland but also of the remaining member countries of eu28. half way through march, there was the ultimate decision taken. european commission will not take into account the cost of the pension reform while judging the public debt but th e budget deficits shall be mildly treated. if in a given country the deficit in relation to national gross product slightly exceeds 3% but there is a considerable pension reform conducted, then there will be no excessive deficit procedure conducted. yet, it was not determined which amount is meant29. according to international monetary fund, if polish government genuinely wanted to reduce budget deficit, the actions taken in the second half of 2010 should have been extended. the continuation of the pension reform was necessary as well as the introduction of the fixed rule regulating government spendings30. despite the critical judgment international monetary fund provided poland, in december 2010, with the increased flexible credit linefrom 21 to 29 mld usd. that line is a financial instrument preventing the spread of financial crisis in the countries having solid economical basis. besides poland, only two countries got the access to such a kind of credit (columbia – 3,5 mld usd i mexico – 47 mld usd). the ministry of finances ensured that polandas in the case of previous linesdoes not intend to make use of acquired financial means but regards tchem as a precautionary measure against the external economic risk. it is to be emphasized that having flexible credit line is not free of charge. in the case of the previous line (21 mld usd), poland had to pay 52 mln usd to international monetary fund. the new rate was not revealed31. at the beginning of 2011, the number of flexible credit line increased to 13 countries32. at the end of 2011, the ministry of finances announced that from the following year public debt should be calculated in a different manner to the one before. annual average rate of exchange will be taken into considerationnot the rate valid 31 decemberas it happened before. if those rules had been valid already in 2011, the debt would have decreased by about 23 mdl pln. the ministry of finances was also planning the reform in the rules of calculating net debt. it would involve the exclusion from the debt of the borrowed money which is deposited onto the account and has not been used at a given period33. the plans by the ministry are to be regarded as the next additional precautionary measure against the debt exceeding the threshold of 55% of national gross product. according to the former minister of finances, mirosław górnicki, it was a typical accountancy mov on the other hand, other expertsincluding janusz jankowiak (the major economist of the economic interest group) posit that the changes might be useful because of the reduction of polish currency speculation34. 28 a. fandrejewska, dług i deficyt bez zmian, „rzeczpospolita” 2010, nr 290, s. b2. 29 a. słojewska, ulga za ofe tylko w deficycie, „rzeczpospolita” 2011, nr, 62, s. b5. 30 e. glapiak, mfw zachęca rząd do głębszych reform, „rzeczpospolita” 2010, nr 255, s. b7. 31 e. glapiak, większa polisa z mfw, „rzeczpospolita” 2010, nr 300, s. b2 – b3. 32 największą elastyczną linię kredytową w mfw posiadały: meksyk (119 mld usd), grecja (43,5 mld usd), irlandia (32,6 mld usd) i polska 29,7 mld usd). ponadto linie tego rodzaju miały następujące kraje: węgry, rumunia, kolumbia, ukraina, egipt, islandia, jamajka, jemen i kosowo. d. walewska, trwa wyścig do sterów w mfw, „rzeczpospolita” 2011, nr 111, s. b4. 33 e. glapiak, rząd inaczej policzy dług, „rzeczpospolita” 2011, nr 274, s. a1. 34 e. glapiak, inna metoda liczenia, niższy dług państwa, „gazeta giełdy parkiet” 2011, nr 272, s. 10. polish public debt in period of integration with european union 29 the table below presents the changes in external debt of the public finances sector in poland according to the so-far method and to the method suggested by the ministry. it transpires that if the latter form of calculation had been used so far, it would have been profitable from the point of view of the relation of debt to national gross product. the only exception would be year 2008. table 11. external debt of the public finances sector in poland in 2004–2010 (in mld pln) year 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 the debt according to the so-far method 113 127 129 124 154 176 205 the debt according to the suggested method 125 132 131 131 130 185 206 difference 12 5 2 7 -24 9 1 source: my own work on the basis of e. glapiak, rząd inaczej policzy dług, „rzeczpospolita” 2011, nr 274, s. a1. in the first half of december 2011, the ministry of finances conducted the transactions of the purchases of foreign treasury bonds and they were remitted. on the secondary market, the bonds with the maturity date in 2012 were purchased.: – foreign currency bonds in usd of the maturity age 3 july 2012 r. – the purchase of the value 37,1 mln usd, – foreign currency exchange in euro of the maturity age 12 march 2012 r. the purchase of the value 6,0 mln eur35. at the end of 2011, the rating of polish bond had quite a healthy appearance. all the rating agencies regarded the prospects as stable. (see tab. 12). table 12. financial rating of polish bonds in december 2011 rating agency foreign exchange national currency prospects long-term short-term long-term short-term fitch moody’s standard & poor’s aa2 af2 p-1* a-2 a a2 a no no a-1 stabilna stabilna stabilna * the guaranteed rating cap no – not susceptible to evaluation source: dane mf (http://www.mf.gov.pl/index.php?const=5&dzial=2122&wysw=2&sub=sub3). in the second half of december 2011, treasury bonds amounting to 2,25 mld pln were purchased before their maturity date. their maturity date was february, march and may 2012. the ministry of finance decided to make use of the financial means it had at its disposal and thus reduce at the end of the year the amount of public debt. the purchase reduced the debt by 0,15% of national gross product36. a similar operation was conducted 27 december. 35 g. górniewicz, dług publiczny, op. cit., s. 210. 36 a. fandrejewska, polski sposób na dług, „rzeczpospolita” 2011, nr 295, s. b2. grzegorz górniewicz30 on that day the ministry of finance purchased the treasury bond with the maturity date in february and march 2012, the bonds being tantamount to 2,49 mld pln. the result of both tenders was the reduction of public debt by slightly more than 0,3% of national gross product37 and thus putting away the danger of exceeding the prudence threshold at the level of 55% of national gross product. also the economic growth in the last quarter of 2011 being bigger than preliminarily expected could have saved the situation. 5. the summary to summarize, in the last four analyzed years (2007–2010), the gigantic increase of public debt was noted in poland. nominally, it was 4 times as big as during the decade in which e. gierek ruled the country. its relation to national gross product equaled 21% and it would have amounted to even 40% but for privatization and european union aids. in the seventies, the relation of the increase in debt to national gross product equaled 24%38. the particularly disturbing is the fact that the increase in debt occurred even in spite of the selling of national property (the financial means acquired due to privatization of national enterprises should have resulted to the lesser national needs for credits). the government’s actions aimed at reducing the rate of public debt increase are to be treated as accounting operations hiding the debt before the citizens of poland and not as genuine reforms. the example of such operations is the debt of national road fund, which debt is included in public debt calculated by the european union methodology. however, when we assume polish law, that very debt is not included in the public debt. another example is other suggested changes in the method of calculating the debt, which includes taking into consideration the annual average currency rate instead of the currency rate from the end of the year. it seems that in that very situation, one could at least consider some untypical solutions. some part of economists39 proclaim the opinion that some resource of the national bank of poland should be used to cover some part of public debt. it would require the common decision by the government, parliament, the president and central banks as well as not calling such an operation into question by the constitutional tribunal. however, such an idea does not appear realistic for political reasons. for the future debt situation in poland, demographic issues can be of utmost importance. as the data from the table below shows, in the nearest two decades, the number of inhabitants of poland will systematically shrink and it will have reached the level of less than 36 mln people by 2035. the number of young people will drastically decrease (in the pre-working age) and so will the number of people in working age. throughout the predicted period however, there will be a grow in the number of people in post-working age, that is the people taking advantage of pensions and disability pensions. that very phenomenon, also referred to as aging of societies, is going to lead to either the increase of treasury debt or to the decrease of (anyway low) transfer payments or to both. the increasing share of elderly people in the number of all the inhabitants in a given society also raise suspicions as for their health and thus the necessary growth in spendings for medical and care services. 37 a. kamińska, dług polski mniejszy, ale balansuje na granicy, „rzeczpospolita” 2011, nr 301, s. b1. 38 k. rybiński, zmarnowana dekada, „forbes” 2010, nr 11, s. 10. 39 g. kołodko, rezerwy na ciężkie czasy, „gazeta finansowa” 2011, nr 50, s. 4–5. polish public debt in period of integration with european union 31 table 13. the prediction concerning the inhabitants of poland particular year 2010 2015 2020 2025 2030 2035 total (in thousands of people) 38092 38016 37830 37438 36796 35993 inhabitants in pre-working age (in thousands of people) 7107 6918 6959 6816 6253 5632 inhabitants in working age (in thousands of people) 24571 23718 22503 21625 21254 20739 inhabitants in post-working age (in thousands of people) 6414 7380 8368 8997 9289 9622 inhabitants in working age per 100 people in working age 55 60 68 73 73 74 source: my own work on the basis of: rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2008, gus, warszawa 2008, s. 206. another factor additionally weakening the demographic situation is and still will be in the nearest future the exodus of poles abroad. according to the report „polska 2030”, poles are the most mobile nation in the european union. in the peak of those migrations (2007), the number of emigrants amounted to 2,3 mln people. despite the fact that the economic crisis forced many people to return to their native country, 1,9 mln people still live abroad (the end of 2010). what is worse, it is usually young people that emigrate, while it can be immigrants that can be of some value to poland. yet, to attract them, the radical decrease of taxes on labour is needed40. the demographic situation is connected with the hidden debt, including also pension system, which is highly indebted in poland. in the first half of 2001, more than 2 bn pln was on the account of the national insurance company41. actually, that money was already non-existent as it was spent to pay out the current pensions. therefore, the payment of pensions in the forthcoming years will be severally threatenedeven more when the number of people paying premiums will fall. on the other hand, one can count on the growth of national gross product, the revenues and the contributions paid. bibliography chądzyński m., długi zamiatane do spółek, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 204. chądzyński m., obligacje miast mało atrakcyjne, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 182. cieślak-wróblewska a., miasta restrukturyzują długi, „rzeczpospolita” 2011, nr 56. cieślak-wróblewska a., nie tylko unia winna długom miast, „rzeczpospolita 2011, nr 301. cieślak-wróblewska a., nowe prawo, mniej inwestycji?, „rzeczpospolita” 2011, nr 18. cieślak-wróblewska a., samorządy znów mocno się zadłużą w tym roku, „rzeczpospolita” 2011, nr 124. cieślak-wróblewska a., wątpliwości wobec handlu deficytem, „rzeczpospolita” 2011, nr 91 dług publiczny – raport roczny 2010, ministerstwo finansów, warszawa 2011. 40 g. górniewicz, dług publiczny..., op. cit., s 213 41 ibidem, s. 213. grzegorz górniewicz32 fandrejewska a., polski sposób na dług, „rzeczpospolita” 2011, nr 295. glapiak e., inna metoda liczenia, niższy dług państwa, „gazeta giełdy parkiet” 2011, nr 272. glapiak e., komisja finansów za ograniczeniem ulg, „gazeta giełdy parkiet” 2010, nr 245. glapiak e., ograniczyć tempo przyrostu długu, „rzeczpospolita” 2010, nr 254. glapiak e., rząd inaczej policzy dług, „rzeczpospolita” 2011, nr 274. górniewicz g., dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy, oficyna wydawnicza mirosław wrocławski, bydgoszcz 2012. kamińska a., dług polski mniejszy, ale balansuje na granicy, „rzeczpospolita” 2011, nr 301. kołodko g., rezerwy na ciężkie czasy, „gazeta finansowa” 2011, nr 50. kowalczyk j., potyczki skarbników z rządem, „puls biznesu” 2010, nr 185. mały rocznik statystyczny polski 2010, gus, warszawa 2010. mały rocznik statystyczny polski 2011, gus, warszawa 2011. olechowski j., rząd ogranicza gminy, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 186. osiecki g., albo ofe, albo strefa euro, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 177. osiecki g., polska bierze 2 mld euro kredytu z ebi, „rzeczpospolita” 2010, nr 242. osiecki g., rząd próbuje wyhamować zadłużanie się samorządów, „dziennik gazeta prawna” 2011, nr 4. osiecki g., samorządy zagrażają budżetowi, „dziennik gazeta prawna” 2010, nr 174. ostrowska k., samorządy tracą na decyzjach polityków, „rzeczpospolita” 2010, nr 236. rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2003, gus, warszawa 2003. rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2005, gus, warszawa 2005. rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2007, gus, warszawa 2007. rocznik statystyczny rzeczypospolitej polskiej 2009, gus, warszawa 2009. rybiński k., zmarnowana dekada, „forbes” 2010, nr 11. słojewska a., polska twardo walczy o lepsze statystyki, „rzeczpospolita” 2010, nr 218. walewska d., trwa wyścig do sterów w mfw, „rzeczpospolita” 2011, nr 111. tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 tomasz kownacki*1 orcid: 0000-0002-0853-0108 system of international cooperation for sustainable development in the area of combating human trafficking in the 21st century abstract the problem of international cooperation for sustainable development in the areas of environmental protection, economics, energy and public goods is a well-known scope of research, which can be classified as a classic canon of analysis in this domain. there is an explicit lack of research in the area of security, particularly in those aspects relating to objectives 8 and 16 of agenda 2030, referring to combating the crime of human trade. the aim of the publication is to analyse the dynamics of international cooperation for the implementation of sustainable principles in the fight against human trafficking, undertaken in the context of the diagnosis of its effects for the implementation of sustainable principles with the use of resources (created and implemented standards), cooperation structures (global international organisations and their member states) forming a system of international cooperation, the directions of which are determined by security needs. the article shows the evolution of international law in this area, the cooperation of selected international structures and its effects, as well as the dynamics of change resulting from statistics indicating the directions of implementation of objectives 8 and 16 of the sustainable development of the agenda 2030. to achieve the objective, the assumptions of institutional theory were applied. the analysis was made using historical, comparative methods and analysis of source documents. the analysis presented in the article allows us to conclude that after the adoption of the agenda 2030, the dynamics of international cooperation in the analysed area has increased, which is reflected in the new impetus given to the implementation of provisions enshrined in international law and required actions undertaken by member states – signatories of the act. combating the crime of trafficking in human beings takes place within the framework of a diagnosable multifaceted institutional formula expressed in a detailed division of tasks and competences, allowing for * university of economics and human sciences in warsaw (poland), e-mail: t.kownacki@vizja.pl 2021, no. 1 (14), pp. 55–75 published online august, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.005 t k56 coordination at the global level of preventive and operational actions to combat this practice. global international cooperation for sustainable development in the area of combating trafficking in human beings in the 21st century is implemented in a systemic way and brings results which provide better and better prospects for effective combating of this crime, thus meeting the assumptions and objectives 8 (p. 8.7) and 16 (p. 16.2) of the agenda 2030. keywords: international security, human trafficking, systemic international cooperation, un, unodc, agenda 2030 1. introduction many publications have been devoted to the topic of international cooperation for sustainable development (sd), considering it from a well-defined, traditional, and widely accepted point of view. these publications describe the cooperation between international organizations in this area, outlining its condition, the obstacles and risks it faces, and the perspectives for its further development as well as the realization of the goals outlined in the accepted documents regarding sd. however, they mostly concern economics (drzymała, 2016), (uttama, 2021), (haseeb & wattanapongphasuk & jermsittiparsert, 2019), energy policy (szulecki, 2009), (vosylius & rakutis & tvaronavičienė, 2013), public goods (latoszek & proczek & krukowska, 2016), or the relationships between them (jugend & figueiredo & pinheiro, 2017). many of the scientific analyses examining these areas concern sustainable development examined in national or local perspectives (siemiątkowski & tomaszewski & marszałek-kawa & gierszewski, 2020), including security area (gierszewski & siemiątkowski & urbanek, 2020). the current article diverges from the classical scope of these analyses in favour of an attempt to define international cooperation in systemic terms (krampe, 2021). moreover, it points to an area of sd research which has not yet received much attention in the literature, namely, combating human trafficking. due to the wide scope of this term and the large number of areas it concerns, the current article focuses on one important aspect which inspires research – combating human trafficking. many publications on security systems and human trafficking exist. however, an evident lack of research contextualized within sd and sd-related international cooperation can be observed. this lack is especially visible when one considers the directions expressed in policy declarations intended to implement sd, which are related not to traditional matters of environmental protection, economy, or spatial order, but precisely to security. these directions already justify the necessity of carrying out analyses as well as determine their range and significance for realizing the strategic-policy goals set out in the 2030 agenda document, where two of the 17 goals (milligan & jiménez-aybar, et al., 2016) concern human trafficking. these are the goal 8, sec. 8.7., which points to the necessity of implementing immediate and effective solutions for eliminating modern forms of slavery and human trafficking, and goal 16, sec. 16.2., which posits the elimination of abuse, exploitation, trafficking, and all forms of violence against and torture of children. the three components – systemic international cooperation – the subject of research, expressed in long-term cooperation between a number of political actors, sd, being the object of the research, and human trafficking, being the focus of the analyses, form triangle system of international cooperation for sustainable development... 57 delineating the scope of the current article. it requires certain assumptions, definitions, and a methodology, which would allow not only for explaining the relationship between the subject and the object within the adopted area of research (i.e., human trafficking, being an area of systemic international cooperation for sd which can be verified empirically), but also for describing its dynamics. the most common definition of sd in the literature comes from the well-known “agenda 21” document adopted as a resolution during the earth summit in rio de janeiro in 1992. it defines sd in two ways. the first considers sd as a process of development of countries, cities, businesses, communities, etc. which closely unites the needs of the current generation with the future generations’ capabilities for meeting them. the second, nearer to the nature of the current analysis, defines sd as a “series of changes, in which utilizing resources, structures of investments, directing technological developments, and institutional structures should be carried out such as to not collide with future and current needs” (un world commission on environment and development (wced), 1987). this definition allows for the creation of a space within which to explicate the relationships between sd and systemic international cooperation in the area of combating human trafficking, defined as the cooperation between primary and secondary subjects of international law, occurring on the basis of mutual obligations set out in international law, realized using tools/instruments available to all parties and which allow for meeting the goals of the cooperation (in this case, combating human trafficking). defined this way, the object and subject of analysis allow for formulating the following research question: what are the dynamics of the effects of international cooperation in realizing the principles of sd in the area of combating human trafficking from the perspective of the utilized resources (the created and implemented norms), structures of cooperation (international organizations of global reach and their member states), and does the direction of these dynamics collide with future and current security needs in the analysed area? due to space limitations of the article format, the current analysis takes into account data from one reliable source – the unodc reports, international law changes, and the dynamics of their implementation in the 21st century. to answer the above research question, the article sets out to verify the following hypothesis: systemic, global international cooperation for sd in the area of combating human trafficking in the 21st century is realized effectively and with consideration of future generations, which is evident in: a. the directions of the implemented laws and their changes as well as levels of implementation for combating human trafficking which respond to security threats in this area and which are in line with sd goals. b. a multifaceted institutional formula of combating human trafficking, expressed via a detailed division of tasks and competences coordinating, on a global level, the preventive actions aimed to prevent this crime, c. statistical data showing a global increase of the criminalization of human trafficking-related crimes. t k58 2. materials and methods the primary materials serving to define the subject and object are the theoretical publications defining the subject and the object of the analysis as well as source documents pointing to their understanding and interpretation, which allow for establishing appropriate theoretical definitions using both analytical and synthetic methods. in turn, these definitions enable the consideration of mutual relationships and dynamics in the area of the object of the research. in order to capture the changes in the functioning of the system of international cooperation for sd in the area of combating human trafficking, the comparative method was used. it allows for identifying the effects of its activity. the source of data used in the current article are the unodc reports on changes in the global dynamics of the scale of crimes in this area, resulting from the actions of international organizations and their member states, which are reported to the un. the empirical material used in this article is available on official websites of the appropriate organizations and it constitutes the most reliable source of public data. the choice of sources was motivated by the author’s awareness of the individual specifics of gathering and publishing data on combating human trafficking, both by international organizations which create the framework of cooperative prevention of this crime as well as by non-governmental organizations which aim to provide support for human trafficking victims. the specifics of human trafficking and a long-term lack of unified, global defining frameworks causes frequent disproportions between official data and estimations. this is noted by antonio guterres in the foreword to the sustainable development goals report 2018: “without evidence of where we stand now we cannot confidently chart our path forward in realizing the sustainable development goals. to that end, this report also reflects on the challenges faced in the collection, processing, analysis and dissemination of reliable, timely, accessible and sufficiently disaggregated data, and calls for better evidence-based policymaking” (united nations, 2018). these statistical disproportions are also caused by the following factors 1. not taking into account all forms of human trafficking by some member states of international organizations, which leads to a lowering of global incidence statistics, 2. the belief that official criminal statistics underreport human trafficking (horoszowski, 1965), leading to the use of estimation data only by those countries which consider the detected cases of human trafficking to represent only “the tip of the iceberg.” in turn, this is motivated by: a. the crimes not being reported by the victims due to a lack of knowledge of the law, fear of repeated victimization, and fear of social rejection, b. other classifications of the crime or the victims themselves, which might be a result of improper identification of the victims’ real harm by the state institutions. c. legal and illegal movement of human trafficking victims. the above considerations thus legitimize the author’s choice of empirical material for comparative analyses and conclusions. moreover, the method of legal analysis serves to study and evaluate the source documents, while the historical method used in the analysis allows for identifying the changes in legislative matters and the development of international cooperation in the area of combating human trafficking. system of international cooperation for sustainable development... 59 3. discussion 3.1. the dynamics of changes in combating human trafficking in the 21st century as a realization of sustainable development goals a. normative changes in the area of combating human trafficking in the 21st century the global level of international norms the principal normative changes in international law concerning the combating of human trafficking in the 21st century were brought about through the adoption of the united nations convention against transnational organized crime in palermo (12–15 december 2000). the main goal of the convention was the promotion of mutual activities for more effective combating and prevention of transnational organized crime, defined as each criminal activity undertaken in the territory of more than one country, realized by a criminal group operating in the territory of at least two countries, as well as situations where preparatory activities were carried out in a country different than the one where the crime took place. this document, created under the auspices of the united nations, constitutes the primary international law act, while the supplementary protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children, defines the modern understanding of human trafficking in article 3 as “the recruitment, transportation, transfer, harbouring or receipt of persons, by means of the threat or use of force or other forms of coercion, of abduction, of fraud, of deception, of the abuse of power or of a position of vulnerability or of the giving or receiving of payments or benefits to achieve the consent of a person having control over another person, for the purpose of exploitation. exploitation shall include, at a minimum, the exploitation of the prostitution of others or other forms of sexual exploitation, forced labour or services, slavery or practices similar to slavery, servitude or the removal of organs,” simultaneously noting that the consent of the victim is irrelevant where any of the aforementioned means have been used (united nations convention against transnational organized crime 2000). analysing the above definition, three main elements can be distinguished. these are: — activities – (recruitment, transportation, transfer, harbouring or receipt of persons), — forms of coercion – (use of force or other forms of coercion, of abduction, of fraud, of deception, of the abuse of power or of a position of vulnerability), — aims – (sexual exploitation, forced labour or services, slavery or practices similar to slavery, servitude or the removal of organs) (andrees, 2006). accordingly, the main aims of penalizing human trafficking in international law are: the prevention and combating of its occurrence, the protection and support of its victims, and the development of international cooperation. in addition to defining this phenomenon, the 15 november 2000 supplementary protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children (henceforth the palermo protocol) was also intended to penalize it. according to its resolutions, the definition of a given offence as a human trafficking offence must be legitimized in specific criminal law acts of the protocol’s membership countries. article 5 of the protocol specifies the requirement of intentionality for a given act to be qualified as human trafficking. additionally, it considers the following as offences: attempts to commit, participating as an accomplice, and organizing or directing other persons (kozłowska, 2007). an important t k60 condition of the above definition is the fact that human trafficking offences must have an international character and must involve an organized criminal group. the issue of human trafficking is also undertaken by the protocol against the smuggling of migrants by land, sea and air, supplementing the united nations convention against transnational organized crime adopted by the general assembly of the united nations on 15 november 2000. (protocol against the smuggling of migrants by land, sea and air, supplementing the united nations convention against transnational organized crime, 2000). another important document adopted by the united nations to combat human trafficking is the optional protocol to the convention on the rights of the child on the sale of children, child prostitution and child pornography of 15 november 2000, adopted in new york on may 25, 2000. it defines “sale of children” as any act or transaction whereby a child is transferred by any person or group of persons to another for remuneration or any other consideration. on the basis of this legal act, the adopting states have become obligated to sanction this crime regardless of its territorial scope, complexity of the international crime group engaging in it, or the actions of any individual person (gajewska & kuhn & popławska & suda, 2011). article 1 of this document calls for the prohibition of the sale of children, child prostitution, and child pornography. it penalizes the following acts, regardless of their international and organized character or lack thereof: — the offering, delivering, or accepting, by whatever means, a child for the purpose of sexual exploitation, transfer of organs for profit, or engagement in forced labour, — improperly inducing consent, as an intermediary, for the adoption of a child in violation of applicable international legal instruments on adoption, — offering, obtaining, procuring or providing a child for prostitution, — producing, distributing, disseminating, importing, exporting, offering, selling or possessing of child pornography. the above legal acts constitute the normative foundations for realizing sd principles in the area of combating human trafficking, obliging the un member states to implement their regulations in their criminal law. they define the scope and character of human trafficking, adjusting its understanding to the modern conditions of the 21st century. b. the 2030 agenda as an instrument strengthening and hastening the activities in combating human trafficking to hasten the implementation of the above resolutions and to delineate the developmental directions for the following years – among others – the leaders of the un countries have adopted the un 2030 agenda for sd on 25 september 2015. the agenda is an ambitious plan for transformations in five areas of key importance to humanity, including matters of peace and security, achieved by the realization of goals 8 and 16, referring to the promotion of a peaceful, just, and inclusive society, free from fear and violence. task 16.2 of the 2030 agenda obliges the un member states to implement solutions to end abuse, exploitation, trafficking, and all forms of violence against and torture of children. this document significantly advances the topic of preventing and combating human trafficking, including it in a global strategy of civilizational development for the years up to 2030. although the goals and tasks set out in the document were already present in the 2000 and 2005 un legal acts, considering the pace of their implementation and the issues related to assessing the scale of this phenomenon, as well as the delays by several member states in adopting a unified system of international cooperation for sustainable development... 61 statutory interpretation of the crime of human trafficking (unodc, 2014), the 2030 agenda has become a very useful catalyst of changes in these areas, giving a clear signal to advance the pace of both the implementation of laws in this area of security as well as to strengthen international cooperation. another problem taken into consideration by the member states signing the 2030 agenda is the scale of human trafficking – i.e., data gathering and the measurement methodology of this crime. the complete, data-based scale of human trafficking is currently not known and it rather relies on estimation data. the unodc reports do not contain such data and are based on incidents detected in and reported by the un member states. the difficulty in estimating the actual scale of human trafficking globally is caused by numerous factors, which have been mentioned above (see pp. 3–4). to increase the degree of identifiability and appropriate classification of crimes as human trafficking and the ability of the unodc to estimate their scale, a number of solutions was implemented, aimed at improving international cooperation as well as preparing and putting into practice appropriate measurement methodologies of this crime. although these activities are intended to reveal the actual global scale of human trafficking, they still remain based estimations to a greater or lesser degree. this results from a continuing divide between countries regarding the effectiveness of detecting human trafficking as well as the large “gray area,” which also includes the victims not coming forward to report their harm. a significant step forward in terms of data gathering and implementing appropriate methodologies was the adoption of the obligations set out by the 2030 agenda. in this context, the document was an explicit stimulus towards intensifying the data gathering efforts and it obligated the signing countries to gather and report statistics. the document pays particular attention to child trafficking, including violence and torture, by obligating the signing countries in task 16.2 to undertake activities aimed at combating these crimes. it also obligates the countries to measure the scale of human trafficking crimes per 100 000 citizens, broken down by gender, age, and type of exploitation. to realize this task, member states are obligated to gather appropriate data and define methodologies allowing for estimating the scale of human trafficking taking place within their territories. satisfying methodologies for calculating the scale of human trafficking and thus realizing task 16.2 of sd as set out in the 2030 agenda have been functioning since 2018, though discussions about measurement instruments and methodological approaches towards realizing the sd tasks of the 2030 agenda are constantly underway, presenting both original approaches designed by member states as well as best practice guidelines (allen & nejdawi, & el-baba, et al., 2017), (le blanc, 2015). an example is the first global workshop for the voluntary national reviews to be presented at the un high-level political forum on sustainable development in 2020, held in oslo in november 2019 (global vnr workshop, 2020). however, including the above tasks and obligations within the sd framework has elevated the issue of estimating the scale of human trafficking in importance. the a/72/l1 resolution adopted by the general assembly on 27 september 2017, being a political declaration on the implementation of the un global plan of action to combat trafficking in persons (united nation, general assembly, 2017), is an undoubted source of support for the realization of goals 8 and 16 of the 2030 agenda by the un. it points out and confirms the fundamental significance of the 2030 agenda as an integrated plan of action for sd, including the combating of human trafficking (section 2). the member states were once again called to ratify the convention and the palermo protocol as well as to introduce high-quality mechanisms and instruments for combating human trafficking which t k62 would guarantee complete and effective realization of its directives (section 5). furthermore, the document underscores the necessity for implementing protective measures, care, and support in the return to normal social life for the victims of human trafficking as well as the necessity for implementing deterring punishments for the perpetrators of these types of crimes (section 9). the leading role of the unodc in coordinating the activities of the inter-agency coordination group against trafficking in persons (icat) and in reporting the progress in realizing task 16.2 in the form of reports published every two years (section 17) was also highlighted. finally, the document encourages the creation of multi-level partnerships – between countries, civil society institutions, business, and regional and global organizations – for the purpose of combating human trafficking or closer cooperation and the institutionalization thereof. 3.2. the institutionalization of combating human trafficking on a global scale towards a systemic international cooperation in realizing tasks 8.7 and 16.2 of the 2030 agenda the structural aspect of cooperation in order to realize the strategic sd tasks 8.7 and 16.2 of the 2030 agenda, modern countries are equipped with powerful infrastructures, designed over the past 70 years, which allow for close international cooperation on a global level. the scope of the goals outlined in and adopted by this document fits with the competences of the international structures functioning in the wide spectrum of human rights protection, which are becoming increasingly systemic in character. this cooperation is based on a range of organizations and mechanisms of cooperation, established on the basis of international rules and norms. these organizations fulfill several roles allowing them to combat human trafficking on an appropriate, i.e., global scale and they currently constitute a necessary condition for effective combating of this phenomenon by the un member states. these structures (due to considerations of space, the author analyses only some of these international organizations in terms of their competences and cooperation) play a legislative part (they are creators of international law) – e.g., the un, a coordinating part – they provide a unified interpretation and effective implementation of the law – e.g., the unodc, and some of them play the operative part – e.g., interpol. since the adoption of the universal declaration of human rights in 1948, the crime of human trafficking is a subject of interest and cooperation between the member states of the un system of human rights protection. this cooperation is founded on two types of basic cooperation – the first based on the un charter, the second – on the un treaty systems. the first type of cooperation is realized through the mechanisms of the human rights council as well as the following offices: the un high commissioner for human rights (unhchr) and the un high commissioner for refugees (unhcr). the mechanism of the human rights council is realized through two instruments: a. the so-called universal periodic reviews concerning human rights, which obligate member states to report to the treaty institutions the scale of human trafficking as well as the adopted protective measures for its victims, and b. the direction-thematic mandates realized by appointed special rapporteurs who present recommendations and addresses to the governments of the countries they visit. these recommendations are based on information gathered from non-governmental organizations and field visit observations. among the rapporteurs holding the mandate for combating human trafficking, the following bear mentioning: the special rapporteur on system of international cooperation for sustainable development... 63 trafficking in persons, especially in women and children, the special rapporteur on the sale and sexual exploitation of children, including child prostitution, child pornography and other child sexual abuse material, the special rapporteur on violence against women, its causes and consequences, the special rapporteur on the human rights of migrants, and the special rapporteur on contemporary forms of slavery, including its causes and consequences. however, these structures do not possess instruments allowing for the realization of the presented recommendations, which translates into significant limitations in the influence exerted on member states in these areas. the 2030 agenda reinforces these competences, as evidenced by the data on the increase in scale of reporting of human trafficking crimes by the un member states. this is also confirmed by the 2018 unodc report (discussed in greater detail on pages 14 and 15). being a un official, the un high commissioner for human rights also possesses soft instruments of influence. these are the commentaries for legal acts adopted by the un as well as the recommendations regarding the rules and guidelines on human rights and human trafficking. the commissioner realizes their competences via projects, programs, and cooperation with un agencies, international organizations and their offices, governments, non-governmental organizations, and local communities (global initiative to fight human trafficking, 2008). the second un official responsible for combating human trafficking is the un high commissioner for refugees. their competences include the coordination of international activities aimed at protecting refugees, solving the global refugee issue, prevention and elimination of statelessness, providing protection for stateless individuals, as well as giving humanitarian aid and protection to the so-called internally displaced persons. through providing access to asylum procedures in their countries of residence, the commissioner grants protection to persons at risk for becoming victims of human trafficking or persons concerned about discrimination in their home countries due to their victim status (global initiative to fight human trafficking, 2008). the treaty systems of human rights protection realize their tasks through specialized treaty structures in the form of monitoring committees. their aim is to oversee the implementation and honouring of international agreements concerning the international protection of human rights. within the area of human trafficking, they identify and define the most important issues as well as provide interpretations of given norms of international conventions in the form of commentaries and recommendations. the structures devoted to combating human trafficking as part of the treaty system of human rights protection are the human rights committee, the committee on the elimination of discrimination against women, the committee on the rights of the child, and the committee on migrant workers. in the context of task 16.2 of the 2030 agenda, special attention must be given to the activities of the committee on the rights of the child, which has published a range of interpretations of legal acts concerning human trafficking in 2002–2006. moreover, it has played a significant role by adopting general guidelines on the form and content of the reports on the realization of the 1989 convention of the rights of the child and revising them again in 2005. it has indicated the solutions the member states should adopt in order to implement the regulations on preventing child trafficking, as well as the content of the information which should be included in the reports. all of the committees enumerated above play an important part in realizing task 16.2 of the 2030 agenda by initiating actions centered around repeated calls for the un member states to ratify the t k64 conventions on combating human trafficking, including the palermo protocol definitions of human trafficking into their penal codes (concluding comments of the committee on the elimination of discrimination against women: poland, committee on the elimination of discrimination against women, 2007), carrying out appropriate studies and measurements to estimate the scale of human trafficking and progress in its combating, providing appropriate care for victims of human trafficking, as well as adopting and implementing national programs, strategies, and instruments allowing for effective combating and monitoring of this crime (un committee on economic, social and cultural rights (cescr), 2009). a range of agencies within the un system function as part of international cooperation in various aspects of combating human trafficking. these agencies include: the united nations office on drugs and crime (unodc), the international labor organization (ilo), the united nations educational, scientific and cultural organization (unesco), the united nations interregional crime and justice research institute (unicri), the world health organization (who), the united nations children’s fund (unicef), the united nations development programme (undp), the united nations population fund (unfpa), the united nations development fund for women (unifem), the united nations university (unu), the united nations institute for training and research (unitar), the united nations department of peacekeeping operations (dpko), and the united nations department of economic and social affairs (desa), among others. they realize tasks concerning preventive programs and/or appropriate support and protection addressed to groups and individuals who are at particularly high risk of becoming victims of human trafficking. in 2007, on the basis of, among others, the structures listed above, the inter-agency coordination group against trafficking in persons (icat) was created. it serves to strengthen and improve the coordination of individual un agencies and other international organizations combating human trafficking. the icat was created on the basis of the 61/180 resolution of the general assembly of the united nations. the initiators of the cooperation were the ilo, the iom, the unicef, the unifem, the undaw, the unhcr, and the unodc, with the unodc also being granted the coordinating role. the functioning of the coordination group was intended to provide a complex and holistic perspective for solving the problem of human trafficking, especially the problems faced by its victims. adopted in 2010, the un global plan of action against trafficking in persons contained a call addressed to all subjects of this organization to coordinate their activities in this area through the icat, as well as to strengthen and support this structure in the realization of its tasks. this call yielded concrete results in the form of formalizing the cooperation with such organizations as the international criminal police organization (icpo-interpol), the international labor organization (ilo), the international organization on migration (iom), the organization for security and co-operation in europe (osce), or the world bank, which are currently members of this structure. currently, 22 member organizations and 2 partner organizations function within the icat. the icat has been tasked with the realization of such functions as: guaranteeing the functioning of a platform for the exchange of information, experience, and best practices in activities against human trafficking; supporting the activities of the un and other international organizations aimed at providing full and comprehensive implementation of all international instruments and norms concerning the prevention and combating of human trafficking, and the granting of protection and support for victims of human trafficking; work on a comprehensive, coordinated, and holistic approach to human trafficking, taking into account matters of gender and age, and based on an approach system of international cooperation for sustainable development... 65 consistent with the human rights catalogue; promoting effective and efficient utilization of existing resources, engaging to the fullest extent possible the existing regional and national mechanisms. cooperation within the icat has resulted in several conferences which define and outline new problems in the area of combating human trafficking, pointing to their causes, suggested preventive methods, as well as instruments of support for the victims of these crimes and the necessity to punish its perpetrators. an example of such activities are the meetings on such topics as improper use of technology while simultaneously using its potential to combat human trafficking or the role and significance of technology in the area of human trafficking during the covid-19 pandemic (covid19-global crisis. icat calls coordinated action address trafficking person, 2020). since 2020, the coordination group also promotes multidimensional partnerships to combat human trafficking in supply chains, especially farming, fishing, and production. additionally, its achievements involve the publishing of over 300 recommendations for countries and their governments in the area of the interpretation and implementation of the un protocol on human trafficking, including the calls to undertake concrete actions by countries, international organizations, and businesses to solve the problem of human trafficking in supply chains. the significance of this latter issue for the realization of sd goals has been highlighted by vanja ostojic, deputy chief and principal procurement specialist at the ilo, who underscored the role of the un and its potential of influence on the global market in the area of realizing the sd goals. he stated that “the procurement divisions of 39 agencies are collaborating in the un high-level committee on management’s procurement network with the purpose of promoting the strategic importance of procurement and supply management in a transparent and accountable manner” (icat promotes multi stakeholder partnerships address trafficking supply chains including, 2020). this meeting has allowed for the establishment of further, close cooperation between both organizations and the forming of a special task force to design and coordinate a coherent and complex approach towards combating human trafficking and forced labour in supply chains through the activities of the un procurement divisions. additionally, this structure is responsive to the challenges facing the international community in combating human trafficking through appropriate publications, conferences, and guidelines on the emergent problems, such as covid-19, which impact the dynamics of crime in this area (covid-19 pandemic and its impact for victims and survivors of trafficking in persons, 2020). the importance of combating human trafficking for the realization of sd principles has been already recognized in 2016 during an unodc-organized conference in vienna. the participants included the icat leaders, unodc representatives, as well as members of the icat working group, partner organizations of the obwe and the ilo, the unhcr, and the iom. this event represented an ideal opportunity for the panelists to present existing efforts in the area of combating human trafficking and to exchange views in order to further strengthen and expand international cooperation in this area. the importance of implementing preventive measures against human trafficking via complex and long-term sd goal frameworks was also emphasized (inter-agency coordination group against trafficking in persons, 2020). the perspective of international cooperation outlined above invites a deepened analysis of its functional dimension, which is exemplified by the cooperation between the unodc and interpol. the relationship between interpol and the un was established in 1996, when interpol became a permanent observer. its status was stablished by general assembly resolution 51/1 and was formalized in a cooperation agreement of 1997. t k66 the cooperation between these two organizations has been legitimized by the opening of two offices – the office of the special representative of interpol to the united nations in new york was opened in 2004, while a subsidiary permanent observer office was opened at the un office in vienna in 2018. this was a response to the scope and requirements of close cooperation resulting from the challenges facing these structures in the areas of human trafficking, and it testifies to the necessity of intensifying measures to combat this crime. it also allows for a more precise utilization of the organizations’ instruments and an intensification of the dynamics of cooperation. additionally, it facilitates constant contact between interpol representatives and permanent missions of the un member states, granting access to information about compliance with international law in given countries as well as to identification and establishment of relationships with potential partners, crucial for interpol’s activities. in the area of human trafficking, interpol cooperates closely with the icat, which consists of 22 members promoting a coordinated approach to tasks related to combating human trafficking and the protection and support of its victims. this goal is also realized through the participation of interpol in the un global compact for safe, orderly, and regular migration. of particular importance for the cooperation between interpol and the un in the area of combating human trafficking is one of its agencies, the unodc. in order to increase the dynamic character of mutual activities and their complementarity, both these structures begun work on a close partnership in 2015 (interpol, 2020), which led to the inclusion of interpol in this structure. they have based it on a comprehensive, complementary approach to cooperation in the areas of justice and criminal conduct on a global scale, aimed at increasing the effectiveness, coherence, and efficiency in combating human trafficking. the complementarity involves the division of tasks between the two institutions while simultaneously maintaining their mutual correlation. the unodc provides the un member states with support in meeting the established legal and judiciary requirements, conducts research, and provides technical support in the area of human trafficking, whereas interpol acts from an operational position in law enforcement, offers investigational and operational support for the member countries, guarantees the exchange of information, coordinates shared police activities between the member countries, and seeks to increase their potential via a system of training. the cooperation of both organizations is expressed through mutually realized enterprises such as the aircop project (unodc, 2021), whose chief actors are the unodc, interpol, and the world customs organization. it is intended to increase the potential and combating of threats to airports in africa, latin america, the caribbean, and the near east in the areas of detecting and preventing human trafficking, among others. the unodc and interpol also realize joint projects in other areas, such as, for example, combating drug trade – the crimjust project (united nations office on drugs and crime, 2020) – or combating gun trade – the trigger iv project. they also take part in umbrella initiatives linking various organizations such as, for example, the international consortium on combating wildlife crime (iccwc), (convention on international trade in endangered species of wild fauna and flora, 2020). these initiatives and participation of these organizations, closely cooperating over the past three years, signals further, increasingly dynamic cooperation also in the area of combating human trafficking. it seems that the progress in normative and international structural cooperation outlined above should yield concrete and measurable effects. does it? system of international cooperation for sustainable development... 67 4. results the effectiveness of developing international cooperation in the 21st century in the area of adjustments to laws combating human trafficking – the perspective of sustainable development of goals 8, task 8.7 and 16, task 16.2 the first attempts towards a closer international cooperation on a global scale in the 21st century aimed at combating and penalizing this crime have already been initiated in april 2006 under the auspices of the un and the unodc. they primarily focused on the attempts to encourage all member states to implement the categories of human trafficking adopted in the palermo protocol. 2009 was a milestone year for this cooperation, which resulted in the first report summarizing the effects of activities in this area (unodc, 2009). the document, prepared by the unodc, presents an organized and defined catalogue of human trafficking-related crimes together with a list of member states which adopted it into their internal legal codes. the report confirmed the involvement of the majority of the member states in punishing the crimes in this area and in granting support to its victims, which highlighted the issue of their vulnerability and responsibility for this large-scale issue. aside from improving the situation in this area, the report also pointed towards a certain reticence of some member states, and its authors called for improving the pace of activities in this direction. the slow pace of implementing laws adopted on an international level within the un by the “marauding” countries is visible in the fact that, due to the efforts of the unodc, the number of countries which have signed the un protocol against trafficking in persons has increased only twofold in the ten years between 2000 and 2008. in percentage terms, this means that 63% of the 155 countries adopted the resolutions intended to combat human trafficking in regard to its main forms. sixteen per cent of the countries adopted resolutions intended to combat human trafficking which covered only some elements of the palermo protocol’s definition, whereas 4/5ths of the entire 155 countries possessed functioning regulations on combating human trafficking (in 2003, only 1/3 of the countries possessed them). moreover, 54% of the countries implemented these regulations on an operational level, creating special police units for combating human trafficking, and over half of them designed national plans of actions in this area (unodc, 2009). a problem remaining in the topic under analysis is the issue of a lack of unified legislature defining the crime of human trafficking and a lack of reliable data on the global scale of this issue, limiting the ability to precisely estimate the effects of the activities undertaken by the appropriate law enforcement organs of the member states and the effectiveness of international organizations. this latter problem resulted from a lack of a permanent program which would allow for building a base for gathering all data on human trafficking. another problematic issue was that while the palermo protocol required states to criminalize human trafficking, it did not contain any “hard” rules requiring nation states to protect victims or take preventive initiatives. these issues, undoubtedly slowing down the process of combating trafficking and the low effectiveness of international cooperation, have been pointed out by many scholars in their analyses. (barrick, lattimore, pitts, & zhang, 2014; britton & dean, 2014; gueraldi, 2013; avdeyeva, 2012; carr, 2012). realizing the unodc directives was finalized in the 2014 report. it revealed that the directives yielded concrete and expected results. in 2014, 90% of un member states possessed legislature on combating human trafficking (unodc, 2014). however, a remaining problem was the continued inconsistency with international law, including differences in t k68 defining this crime by the legal systems of various member states, which implied its lack of coherence with regards to treating or acknowledging the forms of the crime of human trafficking clearly defined in the palermo protocol. significant progress in the area of consistency between legal acts and the palermo protocol as well as the unified interpretation of the crime of human trafficking was made after 2015. according to the un periodic report of 2018, 168 out of 181 un member states possessed legal acts penalizing human trafficking (unodc, 2018). only 12 out of the 193 un member countries did not report reliable data on the topic of the status of their legislature in this area. another 9 countries only penalized some forms of human trafficking as defined in international law, and 4 countries did not implement any legal acts combating this phenomenon. between 2012 and 2018, 15 member states adjusted their internal legislature to the requirements set out in the protocol adopted in 2003. the dynamics of these changes can be made especially visible by pointing to the developments in un member states in terms of penalizing human trafficking. they present a picture of the dynamics of the realization of the agenda 2030 sd goals 8, task 8.7 and 16, task 16.2. over the years, this progress was as follows: table 1. the dynamics of criminalizing human trafficking, taking into account the forms, set out in the 2003 un protocol defining its character and scope, included in the member countries’ legislature. proportions of countries in the years 2003–2018, in percentages. all or most forms (%) partially adopted forms (%) no acknowledgement of the forms of the crime (%) 2003 18 23 59 2008 54 19 27 2012 76 14 10 2014 83 11 6 2016 88 9 3 2018 93 5 2 source: own elaboration based on united nations (2009, 2014, 2018). global report on trafficking in persons. in 2003, only 18% of the member states had regulations allowing for combating human trafficking in all or most forms defined in the un protocol of 2003. only 23% reported having norms penalizing a part of the forms outlined in the definition of human trafficking in the document, and 59% did not have norms penalizing this crime at all. evidence for considering global human trafficking as a very serious problem can be found in the evidently progressive dynamic of changes adjusting national legislatures to the requirements of international law, including goals 8, task 8.7 and 16, task 16.2, outlined in the 2030 agenda. this is because only 2% of the world’s nations do not consider human trafficking as a crime and do not undertake activities aimed at realizing sd goals, while 93% of the countries are realizing this goal (at least in the sphere of implementing international legal regulations within national law codes). an important conclusion of the above review is the systematic quality of the progress in this sphere, which suggests the implementation of these regulations and the system of international cooperation for sustainable development... 69 realization of this goal in all un member states in the near future. it can also be clearly seen that in this case, there are no significant differences in tasks between the nations cooperating (as part of the un) on the international arena, which is evident in the relatively short period – 15 years of their reaching of full agreement in this area. moreover, the unified statutory interpretation of the crime of human trafficking in a global scale by the member countries also seems important, which can be seen in the lowering of the proportion of countries which acknowledge only part of all forms in the 2000 international norm as human trafficking (a decrease from 23% in 2003 to 5% in 2018). the legislative changes in the un member states indicated above appear to be correlated with the results of investigations by their national courts within the analysed area of combating human trafficking. table 2. number of convictions of human trafficking between 2007 and 2017, in percentages years / yearly percentage of registered convictions in the overall number of countries included in the unodc surveys no registered convictions between 1 and 10 convictions between 11 and 50 convictions over 50 convictions 2007–2010 16 23 25 18 2010–2012 15 26 26 16 2012–2014 15 25 30 15 2014–2017 8 27 32 17 source: own elaboration based on united nations (2009, 2014, 2018). global report on trafficking in persons. together with the ratification and implementation of international law, the percentage of cases not ending in a conviction for crimes of this type visibly decreases. only 8% of the countries did not register any convictions for this crime, which should be treated as a 50% increase in this area since 2007–2010. of note is also the increase in the general number of convictions observed in 76% of the countries, with this increase being especially visible with regards to the 1–10 and 10–50 per year intervals. taking into account other indices, according to data published by the unodc, since 2003, the number of detected instances of human trafficking is successively increasing, which is a result of geographic expansions in gathering and reporting of data on this crime by the un member states. for comparison, in 2003, this was only 39 states, whereas in 2016, 97 states reported 7 thousand cases in 2003 and 24 thousand cases in 2016. the detection rate of these crimes is also dynamically increasing – 40% more were detected in 2016 than in 2011 (unodc, 2018), which is evidence of the establishment and effective functioning of law enforcement institutions in member states as well as the expanded – in accordance with the palermo protocol – definition of this crime. despite the optimistic indicators resulting from the analysed reports that allow to look with hope at the effectiveness of the implemented international cooperation, the literature on the analysis of individual issues and geographical areas of combating trafficking in human t k70 beings points to a number of phenomena that should fill with concern and that seem to be powerful obstacles on the way to the elimination of this practice. these include mainly: the intensification of migration processes (anderson, 2012), the transnational nature of the crime, supported by the processes of digital technologies and the widespread access to the internet, treated in instrumental terms, implying difficulties in law enforcement at national and international levels (elliott & mccartan, 2013), the incompatible interpretation of laws that allow exploitation and slave labour relations to be sustained, issues of exclusion of certain minority groups from legal protection in favour of combating trafficking, lack of synergy between anti-trafficking legislation and national policies, difficulties related to historical and cultural conditions in understanding and interpreting the crime of trafficking in human beings and its victims, lack of participatory projects aimed at raising awareness of the mechanisms and elements of the crime or failure to adapt the content of international organisations’ programmes aimed at victims of trafficking to their diverse and specific needs to enable them to return to normal life (goździak & vogel, 2020). obviously, the above reasons do not exhaust the entire catalogue of issues that require improvement and greater attention from the cooperation of international organisations and represent a challenge for them as a further step towards maturity in achieving sustainable development goals in the area of combating trafficking in human beings. 5. conclusions the above reflections and comparisons allow for putting forward several conclusions to the hypothesis of the article. 1. the legal acts, successively implemented by international organizations, expand the subject matter of the crime of human trafficking, define its scope (the un convention against transnational organized crime), and penalize it, simultaneously identifying the groups most vulnerable to victimization (protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children). the adoption of the 2030 agenda allowed for a significant expansion of international cooperation between countries and international organizations. the planning-strategic character of the agenda also became an impetus for realizing the regulations set out in international law and undertaking the necessary related activities by the member states – signatories of the act. these advances are evident in the effects of international cooperation both in the areas of detecting human trafficking, the number of convictions, as well as criminalization of this crime by the international community. on the basis of the data cited in this text, it can be concluded that the evolution of international law is heading towards the realization of tasks 8.7 and 16.2 of the 2030 agenda and that it is a satisfactory response to the current threats related to human trafficking as well as an adequate direction for the propagating and implementing this law by the member states. the above results stemming from the analysis carried out lead to a conclusion that the assumption about the direction of the implemented laws, its changes, and levels of implementation in the area of combating human trafficking respond to the security threats in the analysed area, are consistent with sd goals, and work towards realizing these principles is correct. 2. the second conclusion of the analysis concerns the institutional formula of international cooperation. it has to be stated that the international community has developed a comprehensive array of international organizations and structures devoted to combating human system of international cooperation for sustainable development... 71 trafficking which are mutually compatible (e.g., unodc and interpol), creating a system of cooperation which allows for a coherent realization of tasks 8.7 and 16.2 – combating human trafficking. this cooperation is developing particularly dynamically in the context of the un system, which unifies the most important structures combating human trafficking on an international level. it joins member organizations which functioned individually for many years and which have different ranges and types of competences, e.g., interpol as a member of the icat. this cooperation takes place in the form of meetings, including conferences and seminars, and is based on a closer cooperation in the areas of information exchange, mutual use thereof, and the popularization of best practices. the scope and form of international cooperation are subjected to changes determined by the challenges facing the international community – new structures of cooperation are being created, which are engaged in combating human trafficking, methods, and measures of preventing and combating crimes are being defined, together with specifying the institutions responsible for coordinating these activities on the international level, for example, the icat and the unodc, being un agencies responsible for effective cooperation between the member organizations of the icat. the analysis in the current text thus allows for concluding that combating the crime of human trafficking is being carried out within a multidimensional institutional formula expressed in a detailed division of tasks and competences which allow for coordinating preventive and operational activities combating this crime on a global level. 3. the third group of conclusions concerns the effectiveness of international cooperation in the analysed area. on the basis of the current analysis, it can be observed that the realization of the aims set out in the 2030 agenda, including tasks 8.7 and 16.2 is carried out through the system of international law and international structures responsible for activities aimed at effective combating of human trafficking, and it results in specific effects in the member states of these organizations, which is evidenced in the statistics they publish on an international level. they allow for constant improvements in definitions of not only the problem of human trafficking itself, but also new instruments and solutions of combating this problem developed in response to arising needs. internet platforms and e-mail addresses maintained by international organizations are being created, which allow not only the victims of human trafficking, but also national institutions and non-government organizations combating human trafficking to seek support. statistics also show an increase in the engagement of member states in criminalizing human trafficking, preventing the stigmatization of its victims, granting them support in their return to normal life, as well as an increase in the interest in international cooperation aimed at revealing the real scale of this crime. these effects define an exit from the system of international cooperation and, creating a new reality in this area, determine new expectations and challenges. the real picture of the scale of the crime of human trafficking, new methods of its perpetration, and identification of groups vulnerable to victimization allows, in turn – due to feedback mechanisms – for the formulation of new postulates, demands, and expectations addressed to international structures, which can be interpreted as elements awaiting the inclusion into the system of international cooperation. however, this systemic nature of cooperation is not perfect and requires many corrections and new improved methods of cooperation. these deficits result from a number of obstacles specific to global problems related to the necessity of glocalisation of certain solutions allowing for smooth adaptation of anti-trafficking methods and tools to local conditions and even stronger commitment to strengthening the maturity of cooperation. t k72 in light of the above considerations, it has to be concluded that global cooperation for sd in the area of combating human trafficking in the 21st century is being realized in a systemic manner and yields results giving increasingly better perspectives for effective combating of this crime, which realizes the assumptions goals 8.7 and 16.2 of the 2030 agenda. references: allen, c., nejdawi, r., el-baba, j. et al. (2017). indicator-based assessments of progress towards the sustainable development goals (sdgs): a case study from the arab region. sustain sci 12, 975–989. https://doi.org/10.1007/s11625-017-0437-1 anderson, b. (2012). where’s the harm in that? immigration enforcement, trafficking, and the protection of migrants’ rights. american behavioral scientist, 56(9), 1241–1257. https://doi.org/10.1177/0002764212443814 andrees b. (2006). forced labour as a form of trafficking in human beings. in z. lasocik (ed.), tracking in persons. prevention and prosecution, (pp. 237–256), wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. avdeyeva, o. a. (2012). does reputation matter for states’ compliance with international treaties? states enforcement of anti-trafficking norms. international journal of human rights, 16(2), 298–320. https://doi.org/10.1080/13642987.2010.540240 barrick, k., lattimore, p. k., pitts, w. j., & zhang, s. x. (2014). when farmworkers and advocates see trafficking but law enforcement does not: challenges in identifying labor trafficking in north carolina. crime, law and social change, 61(2), 205–214. https:// doi.org/10.1007/s10611-013-9509-z britton, h., & dean, l. (2014). policy responses to human trafficking in southern africa: domesticating international norms. human rights review, 15(3), 305–328. https://doi. org/10.1007/s12142-014-0303-9 le blanc, d. (2015). towards integration at last? the sustainable development goals as a network of targets, sustainable development, 23(3), 176–187. https://doi.org/10.1002/ sd.15821 carr, b. (2012). when federal and state systems converge: foreign national human trafficking victims within juvenile and family courts. juvenile and family court journal, 63(1), 77–90. https://doi.org/10.1111/j.1755-6988.2011.01073.x committee on the elimination of discrimination against women. (2007). concluding comments of the committee on the elimination of discrimination against women: poland nowy jork, publication no. cedaw/c/pol/co/6. https://www.un.org/womenwatch/daw/ cedaw/cedaw37/concludingcommentsau/poland_advanced%20unedited%20version.pdf un committee on economic, social and cultural rights (cescr). (2009). concluding observations. https://www.refworld.org/type,concobservations,cescr,,50ffbce521d ,,0.html the international consortium on combating wildlife crime. (2020). convention on international trade in endangered species of wild fauna and flora. https://www.cites.org/eng/ prog/iccwc.php covid19-global crisis. icat calls coordinated action address trafficking person. (2020). https://icat.network/events/amidst-covid-19-global-crisis-icat-calls-coordinated-action -address-trafficking-persons system of international cooperation for sustainable development... 73 united nations office on drugs and crime. (2020). covid-19 pandemic and its impact for victims and survivors of trafficking in persons. https://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/webstories2020/covid-19-pandemic -and-its-impact-for-victims-and-survivors-of-trafficking-in-persons.html interpol. (2020). cooperation with united nations entities. https://www.interpol.int/our-partners/international-organization-partners/interpol -and-the-united-nations/cooperation-with-united-nations-entities drzymała, a. (2016). developing the european union’s economic relations with asian countries and cooperation for sustainable development. wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. elliott, j., & mccartan, k. (2013). the reality of trafficked people’s access to technology. the journal of criminal law, 77(3), 255–273. https://doi.org/10.1350/jcla.2013.77.3.843 first global workshop for the voluntary national reviews to be presented at the un high-level political forum on sustainable development in 2020. (2019). https:// sustainabledevelopment.un.org/content/documents/25466summary_of_the_first_ global_vnr_workshop_oslo.pdf gajewska, d., kuhn, g., popławska, a., & suda, a. (2011). problem handlu dziećmi w polsce i na świecie. charakterystyka zjawiska i regulacje prawne. fundacja dzieci niczyje. https://wupwarszawa.praca.gov.pl/documents/47726/2859167/problem%20handlu%20 dzie%c4%87mi.pdf/a73793a6-9ed3-456a-bac7-ee56f5f9baaa gierszewski, j., siemiątkowski, p., & urbanek, a. (2020). local security in the idea of sustainable development. european research studies journal, 23(2), 405–420. https://doi:10.35808/ersj/1600 goździak, e.m. & vogel, k.m. (2020). palermo at 20: a retrospective and prospective. journal of human trafficking, 6(2), 109–118, https://doi.org/10.1080/23322705.2020 .1690117 gueraldi, m. (2013). human trafficking and challenges to states’ compliance with international human rights law: the case of brazil. cultural dynamics, 25(2), 165–181. https:// doi.org/10.1177/0921374013498140 haseeb, m., wattanapongphasuk, s., & jermsittiparsert, k. (2019). financial development, market freedom, political stability, economic growth and co2 emissions: an unexplored nexus in asean countries, contemporary economics, 13(3), 363–374. https://doi10.5709/ce.1897-9254.319 horoszowski, p. (1965). kryminologia, pwn. icat promotes multi stakeholder partnerships address trafficking supply chains including. (2020). https://icat.network/events/icat-promotes-multi-stakeholder-partnerships-address -trafficking-supply-chains-including international centre for migration policy development. (2020). https://icat.network/about -us inter-agency coordination group against trafficking in persons. (2020). https://icat.network/ about-us jugend, d., figueiredo, j., & pinheiro, m.a.p. (2017). environmental sustainability and product portfolio management in biodiversity firms: a comparative analysis between portugal and brazil, contemporary economics, 11(4), 431–442. https://doi.5709/ce.1897 -9254.254 un. (2000). united nations convention against transnational organized crime. http://isap. sejm.gov.pl/isap.nsf/docdetails.xsp?id=wdu20050180158 t k74 kozłowska, u. (2007). legal issues – human trafficking in international documents ratified by poland. in zespół do spraw handlu ludźmi departamentu polityki migracyjnej. ministerstwa spraw wewnętrznych i administracji. http://slupsk.szkolapolicji.gov.pl krampe, f. (2021). ownership and inequalities: exploring unep’s environmental cooperation for peacebuilding program, sustain sci, 16(1), 1–14. https://doi.org/10.1007/ s11625-021-00926-x latoszek, e., proczek, m., & krukowska, m. (2016). sustainable development and global public goods in the theory and practice of international organisations. dom wydawniczy elipsa. milligan, e.b., jiménez-aybar, r., et al. (2016). accounting for the environment as an economic asset: global progress and realizing the 2030 agenda for sustainable development. sustain sci 11, 945–950. https://doi.org/10.1007/s11625-015-0350-4 global initiative to fight human trafficking. (2008). multi-agency synopsis of mandates and research activities related to combating human trafficking. https://ec.europa.eu/anti-trafficking/sites/antitrafficking/files/multy-agency_synopsis_en_1.pdf un world commission on environment and development (wced). (1987). our common future. https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/5987our-common -future.pdf united nation, general assembly. (2017). political declaration on the implementation of the united nations global plan of action to combat trafficking in persons. https://undocs.org/ en/a/res/72/1 united nations. (2000). protocol against the smuggling of migrants by land, sea and air, supplementing the united nations convention against transnational organized crime. https:// www.refworld.org/pdfid/479dee062.pdf united nation. general assembly. (2000). optional protocol to the convention on the rights of the child on the sale of children, child prostitution and child pornography. https://www. ohchr.org/en/professionalinterest/pages/opsccrc.aspx united nations convention against transnational organized crime. (2000). protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons especially women and children. https:// www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/protocoltraffickinginpersons.aspx united nations office on drugs and crime. (2020). punishing traffickers, not victims – icat launches an issue brief on the non-punishment principle for victims of human trafficking. https://icat.network/events/punishing-traffickers-not-victims-–-icat-launches-issue -brief-non-punishment-principle siemiątkowski, p., tomaszewski, p., marszałek-kawa, j., & gierszewski, j. (2020). the financing of renewable energy sources and the level of sustainable development of poland’s provinces in the area of environmental order. energies, 13(21), 5591. https://doi. org/10.3390/en13215591 szulecki, k. (2009). partnerships for sustainable development as a new form of transnational cooperation. stosunki międzynarodowe, 3–4. equality now. a just world for women and girl. (2019). technology and trafficking, the need for a stronger, gendered and cooperative response. https://icat.network/events/responding -misuse-technology-while-harnessing-its-potential-combat-human-trafficking united nations. (2018). the sustainable development goals report. https://unstats.un.org/ sdgs/files/report/2018/thesustainabledevelopmentgoalsreport2018-en.pdf system of international cooperation for sustainable development... 75 unodc. (2021). the unodc-wco-interpol airport communication project. https:// www.unodc.org/ropan/en/bordercontrol/aircop/aircop.html united nations office on drugs and crime. (2020). https://www.unodc.org/unodc/ drug-trafficking/crimjust/index.html unodc. (2014). global report on trafficking in persons. https://www.unodc.org/documents/ data-and-analysis/glotip/glotip_2014_full_report.pdf unodc. (2009). global report on trafficking in persons. executive summary. https://www. unodc.org/documents/human-trafficking/tip_executive_summaries.pdf unodc. (2014). global report on trafficking in persons. https://www.unodc.org/documents/ data-and-analysis/glotip/glotip_2014_full_report.pdf unodc. (2018). global report on trafficking in persons. https://www.unodc.org/documents/ data-and-analysis/glotip/2018/glotip_2018_book_web_small.pdf uttama, n. p. (2021). international investment agreements provisions and foreign direct investment flows in the regional comprehensive economic partnership region, economies, 9(1), 1–22. https://doi.org/10.3390/economies9010028 vosylius, e., rakutis, v., & tvaronavičienė, m. (2013). economic growth, sustainable development and energy security interrelations, journal of security and sustainability issues. 2(3), 5–14. https://doi10.9770/jssi.2013.2.3(1) żołnacz-okoń, a. (2019). sustainable development goals. ministerstwo rozwoju, pracy i technologii. https://www.gov.pl/web/rozwoj-praca-technologia/cele-zrownowazonego-rozwoju toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 agnieszka szpak amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych w guantanamo* „ameryka zawsze będzie twardo stać na straży nie podlegających negocjacji wymogów ludzkiej godności… wybieramy wolność i godność każdego życia.” prezydent george w. bush, orędzie na temat stanu państwa (state of the union address) 29 stycznia 2002 r.** streszczenie artykuł przedstawia stan normatywny w przedmiocie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania, z uwzględnieniem amerykańskich zobowiązań prawnomiędzynarodowych. istotny element stanowi debata, która odbyła się po atakach z 11 września 2001 roku odnośnie do możliwości zalegalizowania lub uzasadnienia stosowania tortur. na tle stanu prawnego autorka przedstawia amerykańską praktykę stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych w guantanamo. 1 * artykuł uwzględnia stan prawny i faktyczny z roku 2007. ** orędzie na temat stanu państwa (state of the union address), 29 stycznia 2002 r., orędzie jest dostępne na stronie internetowej: http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002/01/20020129–11. html; w oryginale: „america will always stand firm for the non-negotiable demands of human dignity… we choose freedom and the dignity of every life” (30.09.2006). 110 agnieszka szpak american practice of torture and the example of the guantanamo bay detainees summary this article presents normative state of the prohibition of torture and other cruel, inhuman or degrading treatment taking into account american legal obligations. what is relevant in the article is a debate that took place after the september 11th attacks on the possibility of legalizing or justifying torture. in the light of the legal state the author analyzes american practice of torture taking the example of guantanamo bay detainees. tortury i nieludzkie traktowanie – stan normatywny ogólną tezą tego artykułu jest stwierdzenie, że sposób traktowania zatrzymanych w guantanamo przez władze stanów zjednoczonych może stanowić albo okrutne, nieludzkie lub upokarzające traktowanie, albo tortury. istotny jest fakt, że bez względu na odmowę przyznania zatrzymanym statusu jeńców wojennych, ich torturowanie stanowiłoby zbrodnię, gdyż jest to zakaz absolutny, niepodlegający derogacji, nieznający wyjątków. traktaty oraz inne instrumenty z dziedziny praw człowieka oraz międzynarodowego prawa humanitarnego zabraniają stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub upokarzającego traktowania lub karania. należy tu wskazać na powszechną deklarację praw człowieka z 1948 r.1, międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 1966 r.2 oraz instrumenty regionalne, takie jak europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r.3, amerykańska konwencja praw człowieka z 1969 r.4, międzyamerykańska konwencja dla zapobiegania i karania tortur z 1985 r.5 oraz afrykańska karta praw człowieka i ludów 1 art. 5 stanowi: „nikt nie może być poddany torturom albo okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu”. tekst powszechnej deklaracji praw człowieka [w:] b. gronowska, t. jasudowicz, c. mik (oprac.), prawa człowieka. wybór dokumentów międzynarodowych, toruń 1999. 2 art. 7 stanowi: „nikt nie będzie poddawany torturom albo okrutnemu, nieludzkiemu bądź poniżającemu traktowaniu lub karaniu. w szczególności nikt nie będzie poddawany, bez swej swobodnie wyrażonej zgody, doświadczeniom lekarskim lub naukowym”. tekst paktu [w:] ibidem. 3 art. 3 stanowi: „nikt nie będzie poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu”. tekst konwencji [w:] ibidem. 4 art. 5 (2) stanowi: „nikt nie będzie poddany torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu bądź poniżającemu traktowaniu lub karaniu. wszystkie osoby zatrzymane będą traktowane z szacunkiem dla przyrodzonej godności osoby ludzkiej”. tekst konwencji na stronie internetowej organizacji państw amerykańskich: http://www.oas.org/juridico/english/treaties/b-32.htm. 5 art. 1 stanowi: „państwa-strony zobowiązują się zapobiegać i karać tortury stosownie do przepisów niniejszej konwencji”. tekst na stronie internetowej organizacji państw amerykańskich: http:// www.oas.org/juridico/english/treaties/a-51.html stany zjednoczone nie są stroną tej konwencji. zobacz: http://www.oas.org/juridico/english/sigs/a-51.html. 111amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... z 1981 r.6 w 1984 r. organizacja narodów zjednoczonych przyjęła konwencję w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (dalej: konwencja o zakazie tortur lub konwencja z 1984 r.)7. konwencja o zakazie tortur nałożyła na państwa-strony obowiązek „podjęcia skutecznych środków ustawodawczych, administracyjnych, sądowych oraz innych w celu zapobieżenia stosowaniu tortur na całym terytorium znajdującym się pod jego jurysdykcją”8 oraz włączenia przestępstwa tortur do krajowego prawa karnego9. konwencja wskazuje, że żadne okoliczności wyjątkowe, takie jak stan wojny, groźba wojny, brak wewnętrznej stabilizacji politycznej lub jakakolwiek inna sytuacja wyjątkowa, nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla stosowania tortur10; jest to więc zakaz absolutny, nieznający wyjątku, powszechnie uznawany za stanowiący wyraz prawa zwyczajowego oraz mający charakter przepisu ius cogens11, o czym świadczą również przywołane powyżej instrumenty z zakresu powszechnego i regionalnego prawa międzynarodowego, jednoznacznie i jednogłośnie potępiające tortury. stosownie do konwencji z 1984 r. również polecenie zwierzchnika lub władzy państwowej nie może uzasadniać stosowania tortur12. z przepisów konwencji wynika także zakaz ekstradycji lub wydalania osób do krajów, co do których istnieją uzasadnione obawy, że stosują tortury13. natomiast sama konwencja służy jako traktat ekstradycyjny w tych przypadkach, w których dla wydania sprawcy tego typu podstawa prawna jest wymagana14. kolejny niezwykle istotny przepis zabrania wykorzystywania jakiegokolwiek oświadczenia, które zostało złożone w wyniku zastosowania tortur, w charakterze dowodu w postępowaniu przed sądem15. tortury zostały zdefiniowane w art. 1 konwencji o zakazie stosowania tortur z 1984 r. jako 6 art. 5 stanowi: „każda osoba ma prawo do poszanowania przyrodzonej godności osoby ludzkiej i do uznania jej podmiotowości prawnej. wszystkie formy wyzysku i poniżenia człowieka, w szczególności niewolnictwo, handel niewolnikami, tortury, okrutne, nieludzkie, poniżające traktowanie lub karanie są zakazane”. tekst konwencji na stronie unii afrykańskiej: http://www.africaunion.org/root/ au/documents/treaties/text/banjul%20charter.pdf. 7 tekst konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania jest dostępny [w:] m. flemming, międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, warszawa 2003, s. 509–518. 8 art. 2 (1). 9 art. 4 (1). 10 art. 2 (2). 11 tak: orzeczenie międzynarodowego trybunału karnego ds. zbrodni w b. jugosławii w sprawie prokurator przeciwko delalic z 1998 r.; dostępne na stronie internetowej: http://www.un.org/icty/ celebici/trialc2/judgement/cel-tj981116e.pdf (paragraf 454); j.-m. henckaerts, l. doswald-beck, customary international humanitarian law. rules, cambridge 2005, s. 315. 12 art. 2 (3). 13 art. 3 (1). 14 art. 8 (2). 15 art. 15. 112 agnieszka szpak każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub osobę trzecią albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo. w międzyamerykańskiej konwencji dla zapobiegania i karania tortur z 1985 r. tortury zostały zdefiniowane szerzej, gdyż użycie wobec osoby metod, których zamiarem jest zniszczyć osobowość ofiary lub uszkodzić jej fizyczne lub psychiczne zdolności, nawet jeśli metody te nie powodują bólu fizycznego lub cierpienia psychicznego16. w art. 3 zawarte jest ograniczenie dotyczące podmiotów, które mogą zbrodnię tortur popełnić – są nimi w ogólności funkcjonariusze państwowi lub osoby działające za ich zgodą, przyzwoleniem lub pod ich kontrolą. definicja tortur z międzyamerykańskiej konwencji jest szersza, gdyż nie zawiera progu intensywności bólu lub cierpienia dla jego kwalifikacji jako tortury (nie musi on być ostry jak w konwencji z 1984 r.). definicja tortur nie jest więc jednolita we wszystkich traktatach międzynarodowych. jednak powszechnie uważa się, że zacytowana wyżej definicja z konwencji z 1984 r. odzwierciedla istniejące w tym zakresie międzynarodowe prawo zwyczajowe17 i jako taka ma szersze zastosowanie, gdyż dotyczy nie tylko państw-stron konwencji, ale wszystkich pozostałych państw i niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych18. na podstawie zacytowanej definicji można wyodrębnić następujące elementy tejże definicji: – „każde działanie” – co obejmuje również zaniechanie – powoduje ono ostry ból lub cierpienie, psychiczne lub fizyczne, 16 art. 2 (tłumaczenie własne). 17 zob. j.d. van der vyver, torture as a crime under international law, „albany law review” 2003–2004, nr 67; na zwyczajowy charakter zakazu stosowania tortur wskazują orzeczenia międzynarodowego trybunału karnego ds. zbrodni w b. jugosławii – orzeczenie w sprawie prokurator przeciwko delalic dostępne na stronie internetowej trybunału: http://www.un.org/icty/celebici/trialc2/judgement/cel-tj981116e.pdf (paragraf 452 i n.) oraz orzeczenie w sprawie prokurator przeciwko furundzija z 1998 r. dostępne na stronie internetowej trybunału: http://www.un.org/icty/furundzija/trialc2/judgement/fur-tj981210e.pdf (paragrafy 160 i 161). w swoim późniejszym orzeczeniu z 2001 r. w sprawie prokurator przeciwko kunarac trybunał stwierdził jednak, że „definicja tortur w międzynarodowym prawie humanitarnym nie zawiera tych samych elementów, jak definicja zazwyczaj stosowana w prawie praw człowieka”. trybunał stwierdził w szczególności, że „obecność funkcjonariusza państwowego lub jakiejkolwiek innej osoby w pozycji władzy państwowej podczas procesu stosowania tortur nie jest konieczna, aby dane przestępstwo zostało uznane za tortury stosownie do międzynarodowego prawa humanitarnego” (paragraf 496 i 497). orzeczenie jest dostępne na stronie internetowej: http://www. un.org/icty/kunarac/trialc2/judgement/kun-tj010222e.pdf. 18 tak np. j.d. van der vyver, op.cit. s. 432–433. 113amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... – taki ból lub cierpienie są zadawane umyślnie, – mają na celu: uzyskanie informacji lub wyznania od ofiary lub osoby trzeciej, ukaranie ofiary za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, zastraszenie lub wywarcie nacisku na ofiarę lub osobę trzecią albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, – takie działanie lub zaniechanie jest popełniane przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. również cztery konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 r. zakazują stosowania tortur wobec osób przez nie chronionych19. definicję tortur można odnaleźć także w statucie międzynarodowego trybunału karnego z 1998 r.20 jurysdykcja ratione materiae tegoż trybunału obejmuje zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, zbrodnię ludobójstwa oraz warunkowo zbrodnię agresji (konieczne jest uprzednie przyjęcie wiążącej definicji agresji)21. statut rozróżnia tortury jako zbrodnię wojenną i tortury jako zbrodnię przeciwko ludzkości. w tym drugim przypadku tortury to „celowe zadawanie dotkliwego bólu lub cierpienia, fizycznego bądź psychicznego, jakiejkolwiek osobie będącej pod opieką lub kontrolą oskarżonego. termin ten nie obejmuje bólu i cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo”22. w przeciwieństwie do definicji z konwencji o zakazie tortur, w zacytowanej powyżej definicji nie ma wskazania na cel 19 odpowiednio art. 12, 12, 32 i, ii i iv konwencji genewskiej oraz art. 17 iii konwencji genewskiej w zakresie przesłuchiwania jeńców wojennych. art. 13 z kolei wylicza czyny zabronione: fizyczne okaleczanie, doświadczenia lekarskie i naukowe, nieuzasadnione leczeniem danego jeńca, akty gwałtu lub zastraszenia, zniewagi, ciekawość publiczna i środki odwetowe (represalia). ochronę w pozostałym zakresie zapewniają jeńcom wojennym inne szczegółowe postanowienia. torturowanie lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne, umyślne sprawianie wielkich cierpień albo ciężkie uszkodzenia ciała lub zdrowia stanowią ciężkie naruszenia konwencji genewskich – art. 50/51/130/147 odpowiednio i/ii/iii/iv konwencji genewskiej. 20 statut mtk jest dostępny [w:] m. flemming, międzynarodowe prawo, s. 538–587. 21 w omawianym przypadku istotne jest to, że stany zjednoczone nie ratyfikowały jednak statutu międzynarodowego trybunału karnego; tak więc ta droga pociągnięcia ich do odpowiedzialności jest zamknięta. możliwe jest złożenie skargi przez radę bezpieczeństwa onz skutkujące powstaniem uniwersalnej jurysdykcji (art. 13 statutu mtk). w takiej sytuacji mtk mógłby ścigać i karać sprawców zbrodni poza terytorialnym zasięgiem obowiązywania statutu. w pozostałych przypadkach trybunał może wykonywać jurysdykcję tylko w odniesieniu do państwa strony statutu, na terytorium której popełniono zbrodnię lub której obywatel jest oskarżonym (art. 12 statutu mtk). stosownie jednak do konwencji genewskich zbrodnie wojenne podlegają jurysdykcji uniwersalnej, tak więc teoretycznie każde państwo ma prawo osądzić tego typu zbrodniarzy w sytuacji, gdy państwo ich obywatelstwa nie chce tego uczynić. każda strona konwencji ma obowiązek poszukiwać osób podejrzanych o popełnienie albo wydanie rozkazu popełnienia zbrodni wojennych i powinna stawiać je przed swoimi własnymi sądami bez względu na obywatelstwo. może ona również wydać te osoby na warunkach przewidzianych przez jej własne ustawodawstwo do osądzenia innej zainteresowanej w ściganiu stronie, o ile strona ta ma dostateczne dowody obciążające przeciwko takim osobom. 22 art. 7 (2) (e). 114 agnieszka szpak zadawania bólu lub cierpienia, jak również osoba sprawcy tortur jest określona szerzej, gdyż nie została zawężona tylko do funkcjonariuszy państwowych lub osób działających w charakterze urzędowym. tortury muszą jednak stanowić część rozległego lub systematycznego, świadomego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej. artykuł 8 statutu dotyczący zbrodni wojennych nie zawiera definicji tortur, tak więc zastosowanie znajduje definicja z konwencji z 1984 r. jako odzwierciedlająca prawo zwyczajowe w tym zakresie. stanowi on, że zbrodnią wojenną podlegającą jurysdykcji trybunału są tortury lub nieludzkie traktowanie, włączając w to eksperymenty biologiczne, w szczególności kiedy są popełniane w ramach realizacji planu lub polityki albo kiedy są popełniane na szeroką skalę. stany zjednoczone ratyfikowały konwencję o zakazie tortur w 1990 r. i w ramach implementacji wydały torture convention implementation act z 1994 r. do konwencji zostały jednak dołączone zastrzeżenia23, które znacznie zawężają definicję tortur. są one rozumiane jako „czyn popełniony przez osobę działającą z powołaniem się na prawo, z wyraźnym zamiarem zadania ostrego bólu lub cierpienia, fizycznego bądź psychicznego (innego niż ból i cierpienie wynikające ze zgodnych z prawem sankcji) innej osobie znajdującej się pod jej opieką lub fizyczną kontrolą”24. również umyślna groźba wykonania jednego z powyższych czynów stanowić będzie torturę. amerykańskie zastrzeżenie do art. 1 konwencji o zakazie stosowania tortur stanowi, że wyraźnym zamiarem (intencją) (specifically intended ) danego czynu – aby stanowił on tortury – musi być zadanie ostrego bólu lub cierpienia fizycznego bądź psychicznego, które to ból i cierpienie psychiczne oznaczają długotrwałą krzywdę psychiczną (prolonged mental harm) spowodowaną przez bądź wynikającą z: – umyślnego zadania bądź groźby zadania ostrego psychicznego bólu lub cierpienia, – zastosowania lub groźby zastosowania środków wpływających na stan umysłowy bądź innych procedur, mających na celu dogłębne zakłócenie postrzegania zmysłowego lub osobowości, – groźby nieuchronnej śmierci, – groźby, że inna osoba zostanie nieuchronnie pozbawiona życia, poddana ostremu fizycznemu bólowi lub cierpieniu, bądź groźby zastosowania środków wpływających na stan umysłowy lub innych procedur mających na celu dogłębne zakłócenie postrzegania zmysłowego lub osobowości [wytłuszcz. – a.sz.]25. 23 zastrzeżenia są dostępne na stronie internetowej: http://www.unhchr.ch/html/menu2/6/cat/treaties/convention-reserv.htm. 24 tak: torture convention implementation act z 1994 r. – podaję za: j.d. van der vyver, op.cit. s. 434, oraz zob. zastrzeżenia do konwencji o zakazie stosowania tortur: przypis 23. w oryginale: „an act committed by a person acting under the colour of law specifically intended to inflict severe physical or mental pain or suffering (other than pain or suffering incidental to lawful sanctions) upon another person within his custody or physical control”. 25 tekst zastrzeżenia: zob. przypis 23. 115amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... po porównaniu definicji tortur z konwencji z 1984 r. z tą w wersji zmodyfikowanej przez amerykańskie zastrzeżenie wynika zdecydowanie węższy zakres tej drugiej, na co wskazują podkreślone w zastrzeżeniu określenia dodatkowe. dopatrywanie się w treści zastrzeżenia odrębnego celu w postaci zadania ostrego bólu lub cierpienia fizycznego bądź psychicznego byłoby sprzeczne z przedmiotem i celem konwencji o zakazie stosowania tortur, gdyż odróżnia ona cel od zamiaru (umyślności, intencji); celem tortur nie jest zadanie ostrego bólu lub cierpienia fizycznego bądź psychicznego, lecz uzyskanie informacji lub wyznania od ofiary albo osoby trzeciej, ukaranie ofiary za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, zastraszenie lub wywarcie nacisku na ofiarę albo osobę trzecią, lub w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji. umyślne zadanie bólu lub cierpienia jest tylko środkiem do osiągnięcia celu26. stąd też amerykańskie zastrzeżenie zbytnio odbiega od definicji konwencyjnej tortur i w gruncie rzeczy jest sprzeczne z celem i istotą konwencji. tortury należy odróżnić od okrutnego, nieludzkiego i upokarzającego traktowania, która to dystynkcja opiera się na stopniu intensywności zadawanego cierpienia. przyjęta wcześniej deklaracja o ochronie przed torturami (1975 r.) określała, że tortury to „najwyższa i celowa forma okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania”27. konwencja z 1984 r. nie zachowała tego zapisu, jednak jest on implicite wpisany w definicję tortur. zgodnie z art. 16 (1) konwencji z 1984 r., każde państwo-strona zobowiązuje się do zapobiegania na całym terytorium podlegającym jego jurysdykcji stosowania innych aktów okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, gdy akty takie są dokonywane przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym, na skutek ich polecenia lub za ich wyraźną lub milczącą zgodą. podobnie konwencje genewskie z 1949 r. zakazują nieludzkiego traktowania osób znajdujących się pod ich ochroną. nieludzie traktowanie obejmuje te czyny, które nie przekraczają progu definicyjnego tortur. jednak żaden ze wspomnianych aktów prawnych nie definiuje „okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania”. pomocne może się okazać orzecznictwo międzynarodowe. w orzeczeniu w sprawie prokurator przeciwko delalic międzynarodowy trybunał karny ds. zbrodni w byłej jugosławii określił „nieludzkie traktowanie” jako „umyślne działanie bądź zaniechanie, które […] oceniane obiektywnie jest celowe i nie przypadkowe, powoduje poważne cierpienie psychiczne lub ból bądź stanowi poważny zamach na ludzką godność. […] nieludzkie traktowanie to umyślne traktowanie, które nie koresponduje z fundamentalną zasadą humanitary26 tak n. rodley. podaję za: raport amnesty international, usa: human dignity denied. torture and accountability in the ‘war on terror’ (2004), http://web.amnesty.org/library/pdf/ amr511452004english/$file/amr5114504.pdf, s. 62. 27 tekst deklaracji (rezolucja zgromadzenia ogólnego onz 3552/xxx) jest dostępny na stronie internetowej: http://daccessdds.un.org/doc/resolution/gen/nr0/001/65/img/nr000165. pdf?openelement. 116 agnieszka szpak zmu (principle of humanity) i którego zakaz tworzy parasol ochronny, pod którym mieszczą się pozostałe »ciężkie naruszenia« konwencji [genewskich – a.sz.]”28. aktualna debata – krok wstecz? sytuację po 11 września 2001 r. obrazowo określił były dyrektor wydziału antyterrorystycznego cia cofer black w 2002 r., stwierdzając, że „[b]yło przed 11 września i po 11 września. po 11 września rękawiczki zostały zdjęte”29. od tego czasu ponownie rozpoczęto debatę na temat różnych argumentów uzasadniających stosowanie tortur. w taką debatę wpisują się takie propozycje jak ta autorstwa alana dershowitza. zaproponował on wprowadzenie tzw. nakazu dla przeprowadzenia tortur (torture warrant), analogicznego do nakazu aresztowania czy rewizji funkcjonującego w prawie amerykańskim. miałby on być wydawany przez sędziów w sytuacjach ekstremalnych, kiedy nie ma innego możliwego środka do zastosowania30. przede wszystkim mówi się w tym kontekście o tzw. scenariuszu tykającej bomby zegarowej (ticking time bomb scenerio). jednak jak słusznie zauważył william f. schulz, dyrektor wykonawczy amnesty international w stanach zjednoczonych, taki scenariusz jest oparty na błędnych przesłankach: przypadek tykającej bomby zegarowej wymaga od nas wiary w to, że władze wiedzą, że bomba została gdzieś podłożona; że wkrótce wybuchnie; że podejrzany w ich władzy posiada informacje konieczne dla zapobieżenia temu, że ujawni te informacje na czas w przeciągu minut, jeśli zostanie poddany torturom; i wiedzą, że nie ma innego sposobu na ich uzyskanie. scenariusz ten wymaga od nas – innymi słowy – wiary w to, że władze posiadają wszystkie informacje, których władze mające do czynienia z kryzysem zazwyczaj nie posiadają31. w praktyce tego typu stany czy też sytuacje idealne (modelowe) nie występują. jak słusznie zauważa d. luban, scenariusz tykającej bomby zaciera istotę sprawy, której nie stanowią sytuacje wyjątkowe (kryzysy), lecz „normalizacja tortur”32. 28 mtkj, prokurator przeciwko delalic, paragraf 543; orzeczenie jest dostępne na stronie internetowej: http://www.un.org/icty/celebici/trialc2/judgement/cel-tj981116e.pdf. 29 podaję za: human rights watch, getting away with torture? command responsability for the u.s. abuse of de [nie mogę odczytać] (2005), http://www.web.amnesty.org/library/pdf/amr511452004english/$file/amr5114504.pdf, s. 9. w oryginale: „there was a before-9/11 and after-9/11.aafter 9/11 the gloves came off ”. 30 dość gorzko brzmi stwierdzenie d. lubana, że „the irony is that jay s. bybee, who signed the justice department’s highly permissive torture memo, is now a federal judge. politicians pick judges, and if the politicians accept torture, the judges will as well. once we create a torture culture, only the naïve would suppose that judges will provide a safeguard. judges do not fight their culture – they reflect it”. d. luban, op.cit., s. 1452. 31 podaję za: j.d. van der vyver, op.cit., s. 457. 32 d. luban, op.cit., s. 1446. 117amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... określił on również scenariusz tykającej bomby trafnie jako oszustwo intelektualne (intellectual fraud )33. zdaniem a. dershowitza, jeśli tortury są faktycznie stosowane lub też zostałyby zastosowane w przypadku ziszczenia się scenariusza tykającej bomby użytej dla przeprowadzenia ataku terrorystycznego, to należałoby normatywnie uregulować zastosowanie tortur przez wprowadzenie pewnego rodzaju nakazu z dołączoną do niego odpowiedzialnością, koniecznością prowadzenia dokumentacji zastosowanych środków, standardami i ograniczeniami34. zdaniem autora pomysłu przyczyniłoby się to do zwiększenia transparentności oraz odpowiedzialności, a tym samym pociągnęłoby za sobą zwiększenie kontroli nad stosowaniem tortur, które faktycznie są stosowane35. w opinii dershowitza wprowadzenie takiej formy nakazu zredukowałoby częstotliwość, dotkliwość i czas trwania tortur36. takie argumenty uznał za przekonujące inny prawnik – s. levinson, który zaproponował wprowadzenie możliwości „sprawiedliwego odszkodowania” dla niesłusznie torturowanej osoby37. jest jednak różnica pomiędzy odszkodowaniem za tortury w ogóle przy istnieniu absolutnego zakazu ich stosowania, a „sprawiedliwym odszkodowaniem” w sytuacji wydania swego rodzaju nakazu lub zezwolenia na zastosowanie tortur (wspomniany warrant) przez sąd, które następnie okaże się pomyłką sądową bądź decyzją niesłuszną. możliwość przyznania sprawiedliwego i adekwatnego odszkodowania przy obowiązywaniu absolutnego zakazu stosowania tortur przewiduje już obecnie art. 14 (1) konwencji o zakazie stosowania tortur. powyższe propozycje wprowadzenia nakazu stosowania tortur, a w sytuacji nadużyć – „sprawiedliwego odszkodowania”, oznaczają krok wstecz na drodze postępu i rozwoju samego prawa międzynarodowego oraz świadomości prawnej. stanowią raczej swoistą zachętę do odwoływania się do stosowania tortur w sytuacjach wyjątkowych, które nie zostały ani nigdy nie zostaną precyzyjnie określone, a nie 33 ibidem, s. 1452. 34 mimo istniejącego zakazu stosowania tortur – również na gruncie prawa krajowego – około 60 państw tortury stosuje. zob. j.f. addicott, into the star chamber: does the united states engage in the use of torture or similar illegal practices in the war on terror, „kentucky law journal” 2003–2004, nr 92, s. 856. 35 a. dershowitz, the torture warrant: a response to professor strauss, „new york law school law review” 2003–2004, nr 48, s. 277. na temat tortur zob. również: j.t. gathii, torture, extraterritoriality, terrorism, and international law, „albany law review” 2003–2004, nr 67. na temat różnych uzasadnień dla stosowania tortur zob.: m.s. moore, torture and the balance of evils, „israel law review” 1989, nr 23; j.t. parry, w.s. white, interrogating suspected terrorists: should torture be an option?, „university of pittsburgh law review” 2001–2002, nr 63; m. bagaric, j. clarke, not enough official torture in the world? the circumstances in which torture is morally justifiable, „university of san francisco law review” 2004–2005, nr 39; m. ramsay, can the torture of terrorist suspects be justified?, „the international journal of human rights” 2006, nr 2; m. strauss, torture, „new york law school law review” 2003–2004, nr 48, s. 255–259. 36 a. dershowitz, the torture warrant, s. 281. 37 s. levinson, „precommitment” and „postcommitment”: the ban on torture in the wake of september 11, „texas law review” 2002–2003, nr 81, s. 2049. 118 agnieszka szpak instrument mający na celu kontrolowanie ich stosowania. nawet wbrew zamierzeniom ich autorów w pewnym stopniu legitymizują one stosowanie tortur. z całą mocą należy podkreślić – tortury nie mogą być stosowane w żadnych okolicznościach, nawet najbardziej wyjątkowych, a kwestionowanie tego zakazu jest bardzo szkodliwe. przeciwnicy stosowania tortur wskazują na trzy główne czynniki: ich zastosowanie jest nieetyczne, sprzeczne z prawem w ogóle, a z fundamentalnym prawem każdej osoby ludzkiej do poszanowania jej godności w szczególności, uzyskane zaś informacje są niewiarygodne. osoba torturowana powie wszystko, co torturujący chce usłyszeć, tylko po to, aby zakończyć ból, jakiego doświadcza, nawet jeśli tak naprawdę wie niewiele bądź w ogóle niczego nie wie. z powyższym wiąże się niemożność posiadania przez przesłuchujących pewności bądź wysokiego stopnia tej pewności, że osoba przesłuchiwana rzeczywiście dysponuje wiedzą, którą przesłuchujący chcą wydobyć w celu zapobieżenia określonemu niebezpieczeństwu. oznacza to, że zastosowanie tortur może się opierać tylko na spekulacjach, domysłach, a to z kolei czyni wysoce prawdopodobną możliwość torturowania niewinnych ludzi. powstaje tu ogromne ryzyko, że dana osoba będzie torturowana aż do jej śmierci, jeśli tylko przesłuchujący jest przekonany, że ma ona relewantną wiedzę i wstrzymuje się z jej ujawnieniem38. ponadto nie jest tajemnicą, że przesłuchujący dysponują całym arsenałem różnorodnych skutecznych technik wydobywania informacji bez potrzeby uciekania się do przemocy fizycznej i psychicznej, tortur w skrajnej postaci39. wreszcie przywołuje się argument braku możliwości kontrolowania kreowania nowych wyjątków od zasady zakazu stosowania tortur – jeden wyjątek może pociągnąć za sobą następny. akceptacja przez władze amerykańskie stosowania tortur w wyjątkowych sytuacjach mogłaby doprowadzić do analogicznych akceptacji w innych państwach, podważając w ten sposób sam zakaz stosowania tortur, a także swoje moralne podstawy do potępiania podobnych praktyk w innych krajach. niektórzy prawnicy wskazują, że tortury są rzeczywiście stosowane mimo istnienia zakazu, a więc akceptacja takich praktyk i ich regulacja prawna w istocie niewiele by zmieniły, a nawet korzystniej jest regulować pewne istniejące zachowania niż ich 38 procent osób niewinnych znajdujących się w guantanamo jest szacowany na 40, co jest bardzo wysoką liczbą; podaję za: a.s. weiner, law, just war, and the international fight against terrorism: is it war?, artykuł jest dostępny na stronie internetowej: http://iisdb.stanford.edu/pubs/20962/weiner_ sep05.pdf, s. 24. jak wskazują upublicznione protokoły z postępowania przed trybunałami weryfikującymi status zatrzymanych, wielu z nich to po prostu przypadkowe osoby, które znalazły się w niewłaściwym miejscu, w niewłaściwym czasie. wielu zostało przekazanych w ręce władz amerykańskich przez pakistańczyków, skuszonych perspektywą wynagrodzenia materialnego. zob.: sketches of guantanamo detainees – part ii, „the guardian”, http://www.guardian.co.uk/worldlatest/story/0,,-5688326,00. html (18.03.2006); a. selsky, much still unknown about gitmo detainees, „the guardian”, http:// www.guardian.co.uk/worldlatest/story/0,,-5690209,00.html (18.03.2006). 39 dla przykładu można wymienić: system zachęt i nagród (np. oferowanie papierosów); odbieranie określonych przywilejów; wykorzystanie efektu szoku, jakiego zatrzymany doznaje po dostaniu się do niewoli; presja psychiczna; zdobycie zaufania zatrzymanego; oszustwo. 119amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... nieskutecznie zabraniać. jak słusznie wskazuje b. saul, jest to argument absurdalny, gdyż równie dobrze można podnosić, że skoro morderstwa i terroryzm mają miejsce, to również ich dokonywanie należy uregulować, a nie ich zabraniać40. nadal cytując b. saula, należy podkreślić, że „bez względu na to, czy torturuje się, aby ocalić jedno życie lub tysiąc żyć, argumenty na rzecz tortur są nie do obronienia z powodu niemożliwych do przezwyciężenia problemów natury prawnej, moralnej i praktycznej”41. tortury gwałcą psychiczną i fizyczną integralność osoby torturowanej, negują jej godność ludzką, autonomię i człowieczeństwo. uprzedmiotawiają ofiarę – wbrew jej woli. stąd należy przy każdej okazji podkreślać absolutny zakaz stosowania tortur w każdych okolicznościach. traktowanie zatrzymanych w guantanamo bay na tle stanu normatywnego na wstępie wypada zaznaczyć, że stany zjednoczone zobowiązały się traktować zatrzymanych humanitarnie, lecz nie przyznały im statusu jeńców wojennych (oświadczenie prezydenta g.w. busha z dnia 7 lutego 2002 r.). stąd też część uprawnień przysługujących ściśle jeńcom wojennym nie została im przyznana – dostęp do kantyny dla zakupu żywności, mydła i tytoniu; miesięczne zaliczki na żołd; posiadanie rachunków osobistych, na których są zapisywane ich zasoby pieniężne; możliwość otrzymywania sprzętu naukowego, sportowego i instrumentów muzycznych. niestety, mimo nakazu humanitarnego traktowania zatrzymanych obowiązek ten został skutecznie osłabiony przez dodanie – niezgodnie z prawem międzynarodowym – słów „w zakresie odpowiednim i zgodnym z koniecznością wojskową”42. niepokojące jest również to, że – jak stanowi oświadczenie prezydenta busha – zatrzymani będą traktowani humanitarnie, gdyż wynika to z przyjętej polityki (as a matter of policy), a nie z zobowiązań prawnomiędzynarodowych43. dnia 7 lipca 2006 r. amerykański departament obrony ogłosił, że zatrzymani są uprawnieni do korzystania z minimalnych standardów zawartych w art. 3 wspólnym dla czterech konwencji genewskich44. można uznać ten krok za pewien postęp, lecz w gruncie rzeczy nie zmienia to faktu, że stany zjednoczone od samego początku były zobowiązane traktować zatrzymanych humanitarnie, w tym przestrzegać – jako minimum – postanowień 40 b. saul, torture degrades us all, 2005; artykuł jest dostępny na stronie internetowej: http:// essayus.blogspot.com/2005/12/torture-degrades-us-all.html (6.03.2006). 41 ibidem. 42 zob. oświadczenie rzecznika prasowego białego domu (white house, fact sheet on status of detainees at guantanamo, 7 february 2002), dostępne na stronie internetowej: http://www.whitehouse. gov/news/releases/2002/02/20020207–13.html. 43 ibidem. 44 dod memorandum: application of common article 3 of the geneva conventions to the treatment of detainees in the department of defense, memorandum jest dostępne na stronie inetrnetowej: http:// www.defenselink.mil/news/aug2006/d20060814comm3.pdf. 120 agnieszka szpak art. 3. można jednak uznać, że w sferze symbolicznej znaczenie tego oświadczenia jest duże. do najcięższych nadużyć doszło w kontekście transferu, warunków internowania oraz przede wszystkim przesłuchania. o transferze autorka wspomina poniżej przy okazji przedstawienia raportu komisji praw człowieka. warunki internowania w kontekście warunków internowania istotne jest to, że od samego początku istnienia obozu w guantanamo – w proteście wobec ciężkich warunków bytowych – dochodziło do strajków głodowych. w lutym 2002 r. strajkowało prawie 200 osób. jak podaje amnesty international, już w marcu 2002 r. władze obozu rozpoczęły przymusowe karmienie strajkujących zatrzymanych (force-feeding) za pomocą tub wkładanych do żołądka45. główną przyczyną strajków była i nadal pozostaje niepewność zatrzymanych, co do ich przyszłości. niektórzy z nich przez ponad pięć lat przebywają w obozie, bez prawa do sądu, bez postawienia jakichkolwiek zarzutów z bardzo ograniczoną możliwością kontaktu z rodziną i światem zewnętrznym. jeden z ostatnich protestów głodowych rozpoczął się w lipcu 2005 r.46 zatrzymani domagali się czystej wody i jedzenia, lepszej opieki medycznej, kontaktu z rodziną, większego 45 amnesty international memorandum (nagłówek: the conditions and transfer to, and detention in, guantanamo bay). na temat forcible feeding zob. n.s. rodley, the treatment of prisoners under international law, oxford 1999, s. 303. autor wskazuje na deklarację światowego stowarzyszenia medycznego z tokio z 1975 r., zgodnie z którą lekarz powinien odmówić przymusowego karmienia więźnia/jeńca dopóki ten ostatni jest w stanie wyrazić jasną i racjonalną opinię w zakresie konsekwencji odmowy przyjęcia pokarmu (pkt 6). deklaracja jest dostępna na stronie internetowej: http://www. wma.net/e/policy/c18.htm. 46 zob. doniesienia prasowe: j. loney, guantanamo prisoners stage hunger strike, swissinfo, http://www.swissinfo.org/sen/swissinfo.html?sitesect=143&sid=5959016&ckey=1121982632000 (30.03.2006); m. faul, guantanamo inmates on new hunger strike, „the guardian”, http://www. guardian.co.uk/worldlatest/story/0,1280,-5247221,00.html; guantanamo detainees on hunger strike, abc news online, http://www.abc.net.au/news/newsitems/200509/s1451429.htm (30.03.2006); guantanamo strike in second month, bbc news, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/4228732. stm (30.03.2006); 131 detainees now taking part in guantanamo hunger strike, „usa today”, http://www.usatoday.com/news/washington/2005–09–10-gitmo-strike_x.htm (30.03.2006); mniej protestujących w guantanamo?, wirtualna polska, http://wiadomosci.wp.pl/drukuj.html?wid=79606 75&kat=1356&ticaid=11569(30.03.2006); b. fergusson, gitmo detainees being left to die: lawyer; arab news, http://www.arabnews.com/?page=7&section=0&article=70604&d=24&m=9&y=2005 (30.03.2006); guantanamo hunger strikers force-fed, http://www.dawn.com/2005/10/16/top13.htm (30.03.2006); judge rules on guantanamo strike; bbc news, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/4380642.stm (30.03.2006); un concerned at guantanamo prisoner’s forced feeding, the news international, http://jang.com.pk/thenews/dec2005-daily/31–12–2005/world/w2.htm (30.03.06); un concern at guantanamo feeding, bbc news, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/americas/4569626. stm (30.03.06); e. schmitt, t. golden, detainee force-feeding confirmed, „international herald tribune”, http://www.iht.com/articles/2006/02/22/news/gitmo.php (30.03.06); amnesty international. press release. usa: guantanamo hunger strikers critically ill, http://web.amnesty.org/library/index/ engamr511542005?open&of=eng-usa. 121amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... szacunku dla ich religii, w tym poszanowania koranu, oraz sprawiedliwego procesu wraz z rzeczywistym prawem do obrony47. wielu z zatrzymanych było do tego stopnia zdeterminowanych, że ogłosiło, iż będą protestować aż do śmierci, jeśli ich żądania nie zostaną spełnione48. w odpowiedzi na to amerykańskie władze wojskowe rozpoczęły przymusowe karmienie protestujących (informacje na ten temat pojawiły się już we wrześniu 2005 r.49). jeden z jeńców opisał sposób przeprowadzania przymusowego karmienia: głowa jest unieruchamiana paskiem przymocowanym do krzesła. ręce jeńca są przytwierdzone kajdankami do krzesła, a nogi są skrępowane łańcuchami. jeśli dana osoba odmawia jedzenia, przymusowo wkłada się jej tubę do gardła, następnie do żołądka. skutkiem tego jest na przykład samoczynne oddawanie moczu oraz kału, a także wymioty i krwawienia50. w swoim raporcie komisja praw człowieka onz uznała takie praktyki za stanowiące tortury51. z relacji samych zatrzymanych wynika, że amerykańskie władze wojskowe, również wbrew swoim obowiązkom zapewniania zatrzymanym – jeńcom wojennym – poszanowania ich czci i osoby oraz humanitarnego traktowania, dopuściły się nadużyć polegających na biciu oraz innym niewłaściwym użyciu siły fizycznej. wielu z zatrzymanych było świadkami pobicia lub słyszało o nim. dla uwiarygodnienia powyższego można dodać, że pod koniec listopada 2004 r. do prasy „przeciekły” informacje na temat poufnego raportu mkck, w którym komitet miał określić warunki internowania i metody przesłuchań jako stanowiące tortury (tantamount to torture)52. przesłuchania przesłuchania w obozie x-ray rozpoczęły się w styczniu 2002 r. po ujawnieniu przez media zdjęć poniżanych więźniów w więzieniu abu ghraib w iraku departament obrony stanów zjednoczonych upublicznił serię dokumentów i instrukcji w zakresie autoryzowanych metod przesłuchania stosowanych wobec tzw. nielegalnych kombatantów. dokumenty te ujawniają także wewnętrzne dyskusje i debaty nad mogącymi znaleźć zastosowanie metodami stanowiącymi w dużej mierze sposób na obejście prawa. niektóre z tych metod (interrogation methods/techniques) są okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem, a nawet torturami (zwłaszcza stosowane w kombinacji). 47 j. loney, guantanamo prisoners stage hunger strike, zob. przypis 46. 48 ibidem. 49 131 detainees now taking part in guantanamo hunger strike, „usa today”, zob. przypis 46. 50 e. schmitt, t. golden, detainee force-feeding confirmed, zob. przypis 46. 51 zob. przypis 81. 52 tantamount to torture, „the guardian”, http://www.guardian.co.uk/leaders/story/0,3604, 1363203,00.html; n.a. lewis, red cross finds detainee abuse in guantanamo, „the new york times”, http://www.nytimes.com/2004/11/30/politics/30gitmo.html?ex=1259470800&en=825f1aa04c65241 f&ei=5088&partner=rssnyt (22.04.2007). 122 agnieszka szpak do pozbawienia jeńców w guantanamo bay ochrony przysługującej jeńcom wojennym w ogromnym stopniu przyczyniły się memoranda doradcy prezydenta busha, obecnego prokuratora generalnego alberto gonzalesa. w memorandum z dnia 25 stycznia 2002 r. nakłaniał on prezydenta do uznania talibów i członków al kaidy za nieuprawnionych do statusu jeńca wojennego i ochrony stąd płynącej (co stało się dnia 7 lutego 2002 r., kiedy to prezydent bush określił status zatrzymanych) celem zachowania „elastyczności” w odniesieniu do możliwych do zastosowania technik przesłuchania zatrzymanych w „wojnie z terroryzmem”. zdaniem a. gonzalesa odmowa przyznania statusu jeńców wojennych zatrzymanym znacznie zmniejszy ryzyko postawienia w stan oskarżenia przed amerykańskimi sądami amerykańskich żołnierzy za np. „nieludzkie traktowanie” lub „zamachy na godność osobistą”53. w tym kontekście warto wspomnieć o wstrząsającym w swej treści i rażąco błędnym memorandum generała jaya s. bybee (ówczesnego zastępcy prokuratora generalnego) z sierpnia 2002 r., które stanowiło oficjalną opinię prawną biura doradztwa prawnego (office of legal counsel) ministerstwa sprawiedliwości, będącą interpretacją konwencji o zakazie stosowania tortur z 1984 r.; zgodnie z memorandum torturowanie zatrzymanych członków al kaidy za granicą „może być uzasadnione”. bybee wskazywał także na możliwe okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną za torturowanie – samoobronę i stan wyższej konieczności oraz na fakt, że na podstawie tej ostatniej teorii prezydent może podjąć decyzję o zastosowaniu tortur bez względu na obowiązujący w prawie międzynarodowym i amerykańskim zakaz stosowania tortur (jako głównodowodzący armią). memorandum znacznie zawężało definicję tortur, obejmując nią tylko siedem praktyk: dotkliwe pobicia kijami lub pałkami, groźby nieuchronnej śmierci, przypalanie papierosem, elektrowstrząsy genitaliów, zgwałcenie lub napastowanie seksualne oraz zmuszanie zatrzymanego do obserwowania torturowania innej osoby54. aby „ból fizyczny stanowił tortury musi odpowiadać swą intensywnością bólowi towarzyszącemu poważnym zranieniom, takim jak uszkodzenie narządu ciała, upośledzenie funkcji organizmu lub nawet śmierć”55(!). natomiast tortury psychiczne obejmują tylko czyny, których rezultatem jest „znaczna psychologiczna krzywda (cierpienie) o znacznym okresie trwania, np. trwająca miesiącami lub nawet latami”56(!). memo53 podaję za raportem human rights watch, getting away with torture? command responsibility for the u.s. abuse of detainees, s. 9. 54 memorandum jaya s. bybee (z ministerstwa sprawiedliwości) dla alberto gonzalesa (ówczesnego doradcy prezydenta) z 1 sierpnia 2002 r. (standards for conduct of interrogation under 18 u.s.c. sections 2340–2340a) jest dostępne na stronie internetowej: http://files.findlaw.com/news.findlaw.com/ hdocs/docs/doj/bybee80102mem.pdf, s. 24. na ten temat zob. również j.w. dean, the torture memo by judge jay s. bybee that haunted alberto gonzales’s confirmation hearings, artykuł jest dostępny na stronie internetowej: http://writ.news.findlaw.com/dean/20050114.html. 55 ibidem, s. 1. 56 ibidem. 123amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... randum to zostało następnie odrzucone przez amerykańską administrację57, jednak zaistniało w przestrzeni publicznej i świadomości prawnej dowódców, żołnierzy itd. przez około 22 miesiące i tym samym mogło przyczynić się wytworzenia ogólnego klimatu sprzyjającego naruszaniu międzynarodowego prawa humanitarnego oraz zakazu stosowania tortur58. w serii upublicznionych dokumentów znajduje się również memorandum doradcy prawnego departamentu obrony (dalej: memorandum z 2 grudnia 2002 r.59) przygotowane w odpowiedzi na prośbę dowódcy sił amerykańskich w guantanamo gen. michaela dunlaveya, a zaakceptowane przez sekretarza obrony dnia 2 grudnia 2002 r., upoważniało do użycia wobec zatrzymanych w guantanamo takich metod jak wspomniane już przymusowe golenie głów i owłosienia twarzy, odebranie przedmiotów kultu oraz ubrań. dokument ten miał na celu określenie legalności zastosowania do zatrzymanych bardziej agresywnych metod przesłuchiwania, biorąc pod uwagę okoliczność, że według stanów zjednoczonych nie są oni jeńcami wojennymi uprawnionymi do ochrony płynącej z iii konwencji genewskiej. memorandum to wymieniało takie metody jak np. umieszczanie w pozycjach męczących przez maksymalnie 4 godzin (np. stanie)60, izolacja przez okres do 30 dni, pozbawienie światła oraz dźwięków (deprivation of light and auditory stimuli), nakładanie na głowy kaptura podczas transferu i przesłuchania, stosowanie 20-godzinnego przesłuchania, przymusowe golenie, wywoływanie stresu przez wykorzystywanie lęków zatrzymanych (np. przed psami). wreszcie wśród najbardziej ingerujących i agresywnych technik – zaakceptowano użycie łagodnego, niewywołującego zranień kontaktu fizycznego. następnie sekretarz obrony wycofał aprobatę (styczeń 2003 r.) dla tych metod. równocześnie d. rumsfeld powołał grupę roboczą (dod working group) 57 tak również d. rose, guantanamo. america’s war on human rights, londyn 2004, s. 91 i 94 (cytując wypowiedź miltona beardena, byłego funkcjonariusza cia). memorandum to zostało uchylone przez memorandum ministerstwa sprawiedliwości z 30 grudnia 2004 r. (standards for conduct of interrogation under 18 u.s.c. sections 2340–2340a) dla jamesa b. comey (zastępcy prokuratora generalnego); jest ono dostępne na stronie internetowej: http://www.usdoj.gov/olc/dagmemo.pdf. to memorandum zostało napisane w innym tonie – zaczyna się od słów, że tortury są odrażające zarówno dla amerykańskiego prawa i wartości, jak i dla prawa międzynarodowego. w wyraźnej opozycji do poprzedniego memorandum dokument stwierdza, że tortury nie ograniczają się tylko do aktów powodujących ból dorównujący intensywnością temu wywołanemu przez poważne fizyczne zranienie, takie jak uszkodzenie organu czy też upośledzenie czynności organizmu, a nawet śmierć. cierpienie psychiczne nie musi trwać przez miesiące, a nawet lata – jak stwierdzało poprzednie memorandum. również krzywda nie musi być już teraz permanentna, lecz wystarczy, że będzie ona trwać przez dłuższy czas. 58 krytyczna analiza memorandum z 1 sierpnia 2002 r. zob. h.h. koh, a world without torture, „columbia journal of international law” 2004–2005, nr 43, s. 646–654. h.h. koh określił to memorandum słowami: „plama na naszym prawie i narodowej reputacji”, oraz za e. rostovem: „katastrofa”; ibidem, s. 654. 59 memorandum jest dostępne na stronie internetowej: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/nsaebb/ nsaebb127/02.12.02.pdf (24.02.2006). 60 na oryginale dokumentu sekretarz obrony donald rumsfeld napisał, że on codziennie stoi po 8–10 godzin, i zapytał, dlaczego należy ograniczać stanie do czterech godzin? (however, i stand for 8–10 hours a day. why is standing limited to 4 hours?). 124 agnieszka szpak mającą ocenić techniki przesłuchiwania zatrzymanych. efektem działań grupy była seria raportów, w tym ten z marca 2003 r. z zaleceniami dotyczącymi metod przesłuchania (detainee interrogations in the global war on terrorism: assessment of legal, historical, policy, and operational considerations61). z tych metod rumsfeld zaakceptował manipulowanie dietą oraz warunkami otoczenia, które mają na celu zdezorientowanie jeńca przez odpowiednią zmianę jego zwyczajów żywieniowych lub warunków otoczenia. w pierwszym przypadku nie oznacza to pozbawiania żywności lub wody, lecz np. zamianę gorących posiłków na zimne. w drugim przypadku stosuje się środki typu zmiana temperatury pomieszczenia czy emisja nieprzyjemnych zapachów. kolejna metoda dotyczy zmian cyklu snu. polega ona na zakłócaniu snu jeńców wojennych przez zmianę godzin snu z nocnych na dzienne, jednak – zdaniem amerykańskiej administracji – nie na pozbawianiu snu w ogóle, co można jednak uznać za zwykły eufemizm. inne metody to izolacja do 30 dni czy obecność psów wojskowych w celu wywołania w zatrzymanych niepokoju, jednak bez używania ich do zastraszania lub terroryzowania zatrzymanych; pozbawienie możliwości postrzegania zmysłowego, obejmujące pozbawienie zapachów, smaków, widoków, do których jeniec przywykł. w przypadku tej ostatniej techniki w ekstremalnych przypadkach jej zastosowanie może doprowadzić do halucynacji. raport wymienia także umieszczanie w męczących pozycjach, odebranie ubrań, odebranie przedmiotów luksusowych, w tym przedmiotów służących do praktykowania religii, przymusowe golenie oraz przekonywanie zatrzymanego, że śmiertelne bądź bolesne konsekwencje są nieuchronne. raport grupy roboczej również przyczynił się w znacznym stopniu do rozluźnienia definicji tortur. raport grupy roboczej został w marcu 2005 r. uznany za niemający zastosowania62. wobec zarzutów i oskarżeń wysuwanych pod adresem amerykańskiej administracji w maju 2004 r. sekretarz obrony wyznaczył wiceadmirała marynarki wojennej alberta t. churcha do przeprowadzenia wszechstronnego dochodzenia w przedmiocie stosowanych przez departament obrony metod przesłuchania (w afganistanie, iraku i guantanamo bay) oraz ich wpływu na nadużycia wobec zatrzymanych, jeśli takowe zostaną stwierdzone. zespół ekspertów z dziedziny przesłuchań i zatrzymania (detention) przygotował raport (dalej: raport churcha), w którym wskazał na dwa przypadki nadużyć w guantanamo63. raport wskazuje, że metody wymienione w podręczniku armii polowej (field manual 34–52) bardzo często w trakcie „global61 general counsel for the department of defense, working group report on detainee interrogations in the global war on terrorism: assessment of legal, historical, policy, and operational considerations; raport jest dostępny na stronie internetowej: http://www.defenselink.mil/news/jun2004/ d20040622doc8.pdf. 62 j. mayer, annals of the pentagon. the memo. how an internal effort to ban the abuse and torture of detainees was thwarted, „the new yorker”; artykuł jest dostępny na stronie internetowej: http://www. newyorker.com/fact/content/articles/060227fa_fact (17.03.2006). 63 raport alberta t. churcha jest dostępny na stronie internetowej: http://www.defenselink.mil/ news/mar2005/d20050310exe.pdf (24.02.2006). 125amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... nej wojny z terrorem” okazywały się nieadekwatne; stąd powstała potrzeba poszukiwania nowych metod dla uzyskania istotnych danych wywiadowczych64. w raporcie czytamy, że autoryzacja przez departament obrony omawianych metod przesłuchania nie stanowiła upoważnienia ani zachęty dla naruszania praw zatrzymanych w guantanamo. urzędnicy departamentu obrony oraz dowódcy odpowiedzialni za przesłuchania wykazywali zamiar traktowania zatrzymanych humanitarnie, co jest sprzeczne z zarzutami, że tacy urzędnicy lub dowódcy zaakceptowali możliwość popełniania nadużyć wobec zatrzymanych. w konsekwencji nie ma żadnego dowodu, że istniała polityka nadużyć ogłoszona przez władze wojskowe65. były to więc sporadyczne, pojedyncze wypadki, które można traktować raczej jako przypadki, a nie część większej, świadomej polityki czy też planu66. w raporcie stwierdzono jednak, że powinny zostać wydane wyraźne i jasne wskazówki dla dowódców zarówno w guantanamo bay, jak i w afganistanie i iraku odnośnie do stosowania technik przesłuchania, gdyż jest wysoce prawdopodobne, że przyczyniłoby się to do zmniejszenia liczby nadużyć67. raport churcha wskazuje na osiem przypadków nadużyć68, jakie wydarzyły się w guantanamo, które według autorów raportu były stosunkowo małe pod względem ingerencji fizycznej, aczkolwiek dwa przypadki dotyczyły pozaproceduralnego (podjętego z własnej inicjatywy), sugestywnego zachowania seksualnego przesłuchujących kobiet. polegało ono na dotykaniu i mówieniu do zatrzymanych w seksualnie sugestywny sposób w celu wywołania uczucia stresu i niepokoju w oparciu o wierzenia religijne. takie zachowanie wyraźnie stawia problem kulturowej i religijnej wrażliwości zatrzymanych. autorzy raportu stwierdzają, że tylko te dwa przypadki stanowiły w istocie nadużycia wobec zatrzymanych, a ich wykonawczynie zostały dyscyplinarnie ukarane69. nie znajdują oni żadnego powiązania między metodami przesłuchań a nadużyciami popełnionymi wobec zatrzymanych. na około 24 tys. przeprowadzonych przesłuchań tylko trzy przypadki nadużyć można uznać za związane z przesłuchaniem; wszystkie one polegały na niewielkim przekroczeniu granic zaaprobowanych metod70. 64 ibidem, s. 1. 65 ibidem, s. 3. 66 analogiczne stanowisko zostało przez stany zjednoczone podtrzymane w ich raporcie przedłożonym komitetowi przeciwko torturom z 13 stycznia 2006 r. stosownie do art. 19 konwencji o zakazie stosowania tortur z 1984 r. (podobnie było również w wersji wcześniejszej z 29 czerwca 2005 r.). raport z 2006 r. jest dostępny na stronie internetowej: http://daccessdds.un.org/doc/undoc/gen/ g06/400/82/pdf/g0640082.pdf?openelement, a wersja z 2005 r. na stronie internetowej: http:// daccessdds.un.org/doc/undoc/gen/g05/425/90/pdf/g0542590.pdf?openelement. 67 raport churcha, s. 3. 68 jest to stan na dzień 30 września 2004 r. 69 raport churcha, s. 12 i 14. 70 dochodzenie nie wykazało również żadnych nadużyć popełnionych przez personel medyczny w trakcie przesłuchań; raport churcha, s. 19–20. 126 agnieszka szpak w odniesieniu do przyczyn popełniania nadużyć raport – w przekonaniu autorki – bagatelizuje prawdziwe ich powody. autorzy raportu stwierdzają, że bardzo często są to emocje w sytuacji kontaktu z osobą, która mogła zabić żołnierza amerykańskiego lub stanowić zagrożenie. słusznie wskazują na brak działania po stronie dowódców, kiedy to symptomy przyszłych nadużyć były widoczne; w takich przypadkach dowódcy powinni byli sprecyzować zasady postępowania i przesłuchiwania zatrzymanych celem zapobieżenia naruszeniom ich praw. wreszcie, załamanie dyscypliny i dobrego porządku w niektórych oddziałach mogło przyczynić się do owych nadużyć. zapewne wszystkie te czynniki miały wpływ na postępowanie dowódców i żołnierzy amerykańskich, ale poprzestanie na tych stwierdzeniach nie wystarcza. atmosferę swego rodzaju przyzwolenia dla tego rodzaju nadużyć stworzyła już sama odmowa przyznania statusu jeńców wojennych zatrzymanym i będąca konsekwencją tego odmowa ochrony płynącej z iii konwencji genewskiej oraz przez podważające domniemanie niewinności określenia prezydenta busha i sekretarza obrony rumsfelda, że zatrzymani to „najgorsi z najgorszych”, „źli ludzie” itp.71 amnesty international wskazuje na war mentality, czyli mentalność wojenną72, leżącą u podłoża postępowania wojskowych amerykańskich. wiarygodność samego raportu również daje się dość skutecznie podważać, gdyż można mu przede wszystkim zarzucić brak niezależności. sam sekretarz obrony zleca wiceadmirałowi marynarki wojennej, który hierarchicznie jest mu podporządkowany, aby zbadał on przypadki nadużyć popełnionych przez departament obrony w przeprowadzanych przezeń operacjach. inny raport dotyczący weryfikacji operacji internowania i przesłuchania przeprowadzanych przez departament obrony, a dotyczący abu ghraib w iraku, wydany w sierpniu 2004 r. przez niezależny panel (tzw. panel schlesingera) wskazuje, że wyżsi urzędnicy cywilni i wojskowi stworzyli klimat przychylności dla tortur oraz okrutnego i nieludzkiego traktowania zatrzymanych73. human rights watch w swoim raporcie getting away with torture? command responsibility for the u.s abuse of detainees wysnuwa podobne wnioski; zdaniem organizacji dowódcy wojskowi i cywilni podejmowali decyzje, które przyczyniły się do poważnych i masowych naruszeń prawa. okoliczności, w których te decyzje były podejmowane, silnie 71 cytat z: united states: guantanamo two years on, dostępne na stronie: http://www.hrw.org/ english/docs/2004/01/09/usdom6917_txt.htm. 72 raport amnesty international, usa: guantánamo and beyond: the continuing pursuit of unchecked executive power (2005); raport jest dostępny na stronie internetowej: http://web.amnesty.org/ library/index/engamr510632005 (nagłówek: human rights law rejected by a war mentality). 73 raport schlesingera jest dostępny na stronie internetowej: http://files.findlaw.com/news.findlaw. com/cnn/docs/dod/abughraibrpt.pdf. zob. również raport amnesty international, usa: human dignity denied. torture and accountability in the ‘war on terror’ (2004), dostępny na stronie internetowej: http://web.amnesty.org/library/pdf/amr511452004english/$file/amr5114504.pdf raport schlesingera ujawnia około 300 zarzutów nadużyć popełnionych w afganistanie, guantanamo i iraku. 127amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... sugerują, że dowódcy wiedzieli bądź powinni byli wiedzieć, że takie nadużycia były również efektem działań podejmowanych przez nich samych74. w przeciwieństwie więc do raportu churcha międzynarodowe organizacje pozarządowe są zdania, że nadużycia popełniane na jeńcach wojennych przetrzymywanych w guantanamo nie stanowią jedynie odosobnionych przypadków, za które dowódcy nie ponoszą odpowiedzialności. również fbi rozpoczęło wewnętrzne śledztwo w przedmiocie wiarygodności zarzutów torturowania (czerwiec 2004 r.). w rezultacie 26 agentów stwierdziło, że byli świadkami agresywnego traktowania zatrzymanych w guantanamo w czasie ich przesłuchiwania. takie też działania obejmowało zakresem śledztwo. metody zastosowane podczas przesłuchiwania zatrzymanych można podzielić na trzy grupy: 1) te, które nigdy nie zostały zatwierdzone; 2) te, które zostały zatwierdzone już po fakcie ich zastosowania oraz 3) te, których stosowanie zostało zatwierdzone od samego początku75. wśród technik zastosowanych bez upoważnienia znalazły się: „uciszenie” zatrzymanego przy użyciu taśmy przylepnej (zarówno dla zaklejenia ust, jak i całej głowy), niewłaściwe skuwanie zatrzymanych i umieszczanie ich w pozycji embrionalnej na podłodze (tzw. short-shackling) i groźby wobec samych zatrzymanych oraz ich rodzin. praktyką stosowaną podczas przesłuchań, a określaną jako short shackle, było bardzo ciasne krępowanie jeńca metalowymi więzami, a następnie przytwierdzanie do podłogi. trwało to czasami aż do dwunastu godzin bądź nawet dłużej. podczas gdy zatrzymany był skrępowany, puszczano głośną muzykę, stroboskopowe światło, czasami straszono zatrzymanych psami; zatrzymani nie mieli dostępu do toalety, wody, jedzenia. w grupie technik, które zostały usankcjonowane po zastosowaniu, znalazły się następujące działania: w kilkunastu przypadkach poddano zatrzymanych skrajnym temperaturom; przeniesienia jeńców z jednej celi do drugiej, aby zakłócić porządek snu i zmniejszyć opór w czasie przesłuchania; użycie psa wojskowego, który zachowywał się bardzo agresywnie, w celu zastraszenia przesłuchiwanego; umieszczenie w izolacji. raport fbi wspomina również o tzw. special interrogation plan, czyli specjalnym planie przesłuchań, który miał zastosowanie do niebezpiecznych i stawiających opór jeńców. w ramach tego planu używano m.in. następujących technik przesłuchań: zmuszano zatrzymanego do noszenia kobiecego stanika; mówiono mu, że jego matka i siostry to dziwki; prowadzano zatrzymanego na smyczy i zmuszano go do zachowywania się jak pies; przeszukiwano miejsca intymne; zmuszano do stania nago w obecności kobiet przesłuchujących. rezultatem stosowania tego typu 74 raport human rights watch getting away with torture? command responsibility for the u.s abuse of detainees (2005) jest dostępny na stronie internetowej: http://www.hrw.org/reports/2005/ us0405/us0405.pdf, s. 1. 75 army regulation 15–6: final report. investigation into fbi allegations of detainee abuse at guantanamo bay, cuba detention facility (2005), http://www.defenselink.mil/news/jul2005/d20050714report. pdf, s. 27. 128 agnieszka szpak metod, zwłaszcza w różnego rodzaju kombinacjach, jest poniżające traktowanie, które stanowi niewątpliwe naruszenie praw zatrzymanych. jednak według autorów raportu były one legalnie dozwolone, gdyż zostały zatwierdzone przez sekretarza obrony. w odpowiedzi na skargi i krytyczne głosy ze strony obrońców praw człowieka, we wrześniu 2006 r. departament obrony wydał dyrektywę nr 2310.01e, w której wskazał, że nieludzkie traktowanie jeńców wojennych jest zabronione i nie może być usprawiedliwione napięciem związanym z walką (stress combat) ani głęboką prowokacją (deep provocation)76. dyrektywa znajduje zastosowanie do wszystkich konfliktów zbrojnych, bez względu na to, jak są one charakteryzowane. jako minimalny standard wskazano traktowanie zatrzymanych zgodne z art. 3 czterech konwencji genewskich. w przepisach omawianego dokumentu można znaleźć również odwołanie się do odpowiedniego trybunału w sytuacji, gdy istnieją wątpliwości co do statusu ujętej osoby (pkt 4.7)77. zmiany wprowadzono również w amerykańskim podręczniku armii polowej (army field manual 2–22.3; zastąpił on wcześniejszy army field manual 34–52 z 1992 r.) – zakazano stosowania ośmiu technik przesłuchania zatrzymanych oraz autoryzowano dziewiętnaście technik. wśród zakazanych technik można wskazać: zmuszanie do nagości i wykonywania aktów seksualnych; użycie kapturów, taśm do zaklejania oczu; bicie, wstrząsy elektryczne, przypalanie i inne formy sprawiania fizycznego bólu; tzw. waterboarding, czyli symulację topienia; użycie psów; wywoływanie hipotermii lub oparzeń; symulowanie przeprowadzenia egzekucji; pozbawienie jeńca wojennego żywności, wody i opieki medycznej78. reakcja międzyrządowych organizacji międzynarodowych organizacje międzynarodowe nie pozostały obojętne na dramat zatrzymanych w guantanamo bay. dnia 26 kwietnia 2005 r. zgromadzenie parlamentarne rady europy wydało rezolucję 1433 (2005) dotyczącą legalności internowań przeprowadzanych przez stany zjednoczone79. na podstawie rozległych badań materiałów faktycznych i prawnych oraz innych wiarygodnych źródeł zgromadzenie uznało, że okoliczności, w których 76 department of defense, directive no. 3210.01e z dnia 5 września 2006 r., dostępna na stronie internetowej: http://www.defenselink.mil/pubs/pdfs/detainee_prgm_dir_2310_9–5-06.pdf (23.09.2006). 77 ibidem. 78 army field manual 2–22.3 (punkt 5.75), s. 5–21. manual jest dostępny na stronie internetowej: http://www.army.mil/references/fm2–22.3.pdf. zob. również army publishes new intelligence manual, http://www4.army.mil/ocpa/read.php?story_id_key=9524 (23.09.2006). 79 rezolucja 1433 (2005) – lawfulness of detentions by the united states in guantanamo bay – jest dostępna na stronie internetowej: http://assembly.coe.int/documents/adoptedtext/ta05/eres1433. htm (7.03.2006). 129amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... są przeprowadzane internowania, są nielegalne. jako przesłanki takiego wniosku podano fakt poddawania zatrzymanych okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu, będącemu rezultatem oficjalnej polityki zatwierdzonej przez rząd oraz stosowanie wobec zatrzymanych – systematycznie i przy współudziale rządu amerykańskiego – metod osiągających poziom tortur80. z kolei dnia 15 lutego 2006 r. komisja praw człowieka onz opublikowała raport na temat sytuacji zatrzymanych w guantanamo81. raport ten można z całą pewnością uznać za wiarygodny, zobiektywizowany, pomimo że sprawozdawcy nie mieli dostępu do zatrzymanych. już na wstępie wyłania się w tym kontekście pytanie: jeśli władze amerykańskie nie angażują się w nielegalne metody przesłuchań, to dlaczego odmawiają dostępu ekspertom onz? abstrahując od wiarygodności różnych raportów organizacji pozarządowych, doniesień mediów itp., takie zachowanie rzuca jednak pewien cień wątpliwości i pozwala kwestionować zapewnienia administracji amerykańskiej o pełnym poszanowaniu prawa międzynarodowego. raport komisji praw człowieka obejmuje kilka obszarów zainteresowania, które zostały zbadane przez innego eksperta-sprawozdawcę; na czele grupy roboczej ds. arbitralnego pozbawienia wolności stała leila zerrougui, niezależnością sędziów i prawników zajmował się leandro despouy, torturami i nieludzkim, okrutnym lub upokarzającym traktowaniem – manfred nowak, wolnością religii lub wyznania – asma jahangir, i wreszcie prawem każdej osoby do najwyższego poziomu zdrowia psychicznego i fizycznego zajmował się paul hunt. podczas całego procesu badania sytuacji zatrzymanych w guantanamo eksperci próbowali nakłonić stany zjednoczone do współpracy, w tym przede wszystkim do zapewnienia sobie dostępu do zatrzymanych, jednak jak już zostało wspomniane, dostęp ten został im odmówiony, w związku z czym, nie chcąc naruszać własnych zasad postępowania w takich przypadkach (tzw. fact-finding mission) i podważać celu obiektywnej i sprawiedliwej oceny sytuacji zatrzymanych, komisja praw człowieka zrezygnowała z wizytowania guantanamo w ogóle, obawiając się, że zostanie jej pokazane tylko to, co władze amerykańskie uznają za dopuszczalne. raport został więc opracowany w oparciu o odpowiedź rządu amerykańskiego na przesłany im kwestionariusz dotyczący internowania, wywiady przeprowadzone ze zwolnionymi osobami zatrzymanymi, a obecnie mieszkającymi lub pozbawionymi wolności we francji, hiszpanii i wielkiej brytanii, odpowiedzi od prawników udzielonych w imieniu zatrzymanych wciąż przebywających w guantanamo, informacje dostępne publicznie w raportach organizacji pozarządowych, mediach oraz oficjalnych raportach i dokumentach amerykańskiej administracji. 80 rezolucja 1433 (2005), pkt 7. 81 raport komisji praw człowieka onz na temat sytuacji zatrzymanych w guantanamo (situation of detainees at guantanamo bay); raport jest dostępny na stronie internetowej: http://www.ohchr.org/ english/bodies/chr/docs/62chr/e.cn.4.2006.120_.pdf. 130 agnieszka szpak konkluzje raportu dotyczące tortur są następujące: – niektóre techniki przesłuchania, w szczególności użycie psów, wystawianie na działanie skrajnych temperatur, pozbawianie snu przez kilka następujących po sobie dni i długotrwała izolacja, powodują ostre cierpienie. zastosowanie tych technik w kombinacji może nawet stanowić tortury82; – w kontekście przekroczenia uprawnienia do użycia siły raport stwierdza, że do takich nadużyć dochodziło w trakcie transportu zatrzymanych do guantanamo bay oraz przy przymusowym karmieniu (force-feeding) zatrzymanych83. sposób przeprowadzania tego ostatniego stanowił tortury. podczas transportu zatrzymani byli skrępowani łańcuchami, zakapturzeni, zmuszono ich do noszenia gogli uniemożliwiających widzenie oraz słuchawek wykluczających słyszenie. amerykańscy żołnierze w guantanamo bili zatrzymanych, kopali ich, rozbierali do naga oraz przymusowo golili. raport wskazuje, że takie traktowanie również stanowi tortury, gdyż sprawia ono ostry ból lub cierpienie ofiarom w celu zastraszenia bądź ukarania84. do podobnych wniosków doszedł komitet przeciwko torturom – organ powołany na mocy konwencji o zakazie stosowania tortur z 1984 r. – które to wnioski podniósł w swoich wnioskach i zaleceniach dla stanów zjednoczonych z 18 maja 2006 r.85 komitet stwierdził, że bezterminowe więzienie osób w guantanamo bay bez postawienia im zarzutów samo w sobie stanowi naruszenie konwencji o zakazie tortur, po czym wezwał do zamknięcia obozu w guantanamo, zapewnienia zatrzymanym prawa do sądu lub też ich zwolnienia przy dopełnieniu obowiązku nieprzekazywania ich do krajów, w których mogą im grozić tortury. komitet wyraził również swoje zaniepokojenie niektórymi stosowanymi technikami przesłuchania, takimi jak short-shackling, seksualne poniżanie, używanie psów do wywołania w zatrzymanym strachu czy „podtapianie”, oraz wezwał do wycofania autoryzacji do ich stosowania oraz do samego zaprzestania ich stosowania86. w tym kontekście zaskoczenie w najlepszym razie mogą budzić twarde i jednoznaczne słowa prokuratora generalnego alberto r. gonzalesa, że więzienie w guantanamo jest legalne i nie narusza postanowień konwencji genewskich. równocześnie zakwestionował on znaczenie i przydatność samych konwencji w zastosowaniu do 82 ibidem, pkt 52. 83 jednak mimo apeli o zaprzestanie przymusowego karmienia zatrzymanych stany zjednoczone odmówiły zastosowania się do wezwań. zob. us defends guantanamo force-feeding, abc news online, http://www.abc.net.au/news/newsitems/200603/s158931–8.htm (22.03.2006). 84 raport komisji praw człowieka, pkt 54. 85 conclusions and recommendations of the committee against torture, 18 may 2006, cat/c/usa/co/2; dokument jest dostępny na stronie internetowej: http://www.ohchr.org/english/bodies/cat/docs/advance versions/cat.c.usa.co.2.pdf. 86 ibidem, pkt 22 i 24. 131amerykańska praktyka stosowania tortur na przykładzie zatrzymanych... nowego rodzaju wojny z terroryzmem. odrzucił również oskarżenia o niewłaściwym traktowaniu i torturowaniu jeńców wojennych w guantanamo87. literatura addicott j.f., into the star chamber: does the united states engage in the use of torture or similar illegal practices in the war on terror, „kentucky law journal” 2003–2004, nr 92. bagaric m., clarke j., not enough official torture in the world? the circumstances in which torture is morally justifiable, „university of san francisco law review” 2004–2005, nr 39. dershowitz a.m., the torture warrant: a response to professor strauss, „new york law school law review” 2003–2004, nr 48. flemming m., międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. zbiór dokumentów, uzupełnienie i redakcja m. gąska, e. mikos-skuza, warszawa 2003. gathii j.t., torture, extraterritoriality, terrorism, and international law, „albany law review” 2003–2004, nr 67. gronowska b., jasudowicz t., mik c. (oprac.), prawa człowieka. wybór dokumentów międzynarodowych, toruń 1999. henckaerts j.-m., doswald-beck l., customary international humanitarian law. volume i: rules, cambridge 2005. human rights watch, u.s.: guantanamo two years on, http://www.hrw.org/english/ docs/2004/01/09/usdom6917_txt.htm. koh h.h., a world without torture, „columbia journal of international law” 2004–2005, nr 43. levinson s., „precommitment” and „postcommitment”: the ban on torture in the wake of september 11, „texas law review” 2002–2003, nr 81. luban d., liberalism, torture, and the ticking bomb, „virginia law review” 2005, nr 91. moore m.s., torture and the balance of evils, „israel law review” 1989, nr 23. parry j.t., white w.s., interrogating suspected terrorists: should torture be an option?, „university of pittsburgh law review” 2001–2002, nr 63. ramsay m., can the torture of terrorist suspects be justified?, „the international journal of human rights” 2006, nr 2. raport amnesty international, usa: human dignity denied. torture and accountability in the ‘war on terror’ (2004), http://web.amnesty.org/library/pdf/amr511452004english/$file/amr5114504.pdf. raport amnesty international, usa: guantánamo and beyond: the continuing pursuit of unchecked executive power (2005), http://web.amnesty.org/library/index/engamr510632005. 87 zob. s. kennedy, us a-g defends guantanamo bay, „abc on-line” – http://www.abc.net. au/news/newsitems/200603/s1586472.htm; rumsfeld says un chief ‘flat wrong’ about guantanamo, http://w ww.dawn.com/2006/02/19/int2.htm (29.03.2006). 132 agnieszka szpak raport human rights watch, getting away with torture? command responsibility for the u.s. abuse of detainees (2005), http://web.amnesty.org/library/pdf/amr511452004english/$file/amr5114504.pdf. raport komisji praw człowieka onz na temat sytuacji zatrzymanych w guantanamo bay (commission on human rights: report on the situation of detainees at guantanamo bay) z dnia 15 lutego 2006 roku, http://www.ohchr.org/english/bodies/chr/docs/62chr/e. cn.4.2006.120_.pdf. rodley n.s., torture, violence, and the global war on terror, „asil proceedings” 2005, nr 99. rose d., guantanamo. america’s war on human rights, londyn 2004. saul b., torture degrades us all, 2005, http://essayus.blogspot.com/2005/12/torture-degrades-us-all.html (6.03.2006). strauss m., torture, „new york law school law review” 2003–2004, nr 48. weiner a.s., law, just war, and the international fight against terrorism: is it war?, center on democracy, development, and the rule of law, stanford institute on international studies 2005, nr 47, http://iisdb.stanford.edu/pubs/20962/weiner_sep05.pdf. vyver j.d. van der, torture as a crime under international law, „albany law review” 2003–2004, nr 67. tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 roman bäcker*1 orcid: 0000-0002-3796-3711 russia between china and ukraine: three points of view abstract russia can be understood in many different ways. observation from the inside is still possible. doing your own research is very important, but it can’t be done quickly. the fastest way to understand russia leads through scientific texts. the level of scientific literature on russia’s foreign policy can be examined in two ways – through an extensive and long-term analysis of the entire world publications or through a very careful study of the most representative ones. the second path is easier and more effective. three monographs published by the most recognizable scientific publishing houses in the world were analysed: written by experts, scientists using international relations (ir) paradigms and scholars representing the neo-marxist approach. each of the three schools of foreign policy research has significant academic achievements, and also succeeds in the legitimization or de-legitimization of political actors. each of these schools also has weaknesses. while experts did not always understand the cultural determinants, scientists with a very good theoretical feedback did not always know all historical facts. by contrast, the authors declaring a neo-marxist approach actually aimed to justify russia’s policy rather than to understand it. a multi-level understanding of any (including russian) foreign policy is possible thanks to the critical analysis of scientists work results. keywords: neo-realism, marxism, russian-ukrainian war, sino-russian relations 1. introduction until putin’s second presidential term, russia pursued a more or less clear pro-western foreign policy. putin’s munich speech of 10th february, 2007, in which he questioned the unipolar vision of the world, was a clear testimony to the change in vectors. it was a significant declaration of co-building an alternative geopolitical system with the bric countries (parkhitko, * nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: rombacker@wp.pl 2021, no. 1 (14), pp. 31–39 published online may, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.003 r b32 martynenko, 2018). the war with georgia in 2008, which ended with an armistice as a result of intervention by western states, allowed (though with difficulty) to maintain illusions about russia’s functioning in framing the elementary rules in force in the world (cornell, starr, 2009; mikhelidze, 2009). the annexation of crimea in february and march 2014 followed stalinist patterns of conquering large parts of europe during world war ii (grant, 2015, klymenko, 2020). the war in the donbas, waged by russian condottiere and soldiers, has aimed to at least a significant weakening of ukraine, and above all, to its subordination (robinson, 2016). the decision to war with ukraine was an attempt to maintain a superpower position in the post-soviet area (the near abroad). at the same time, due to the breach of many international treaties, including the un charter, it had to mean a radical break with the current international order. in the same 2014, russia concluded a very unfavourable agreement on the construction of pipelines to china. as a matter of fact, putin recognized the domination of china in fact. 2014 is a turning point for russian foreign policy. how has this been reflected in world literature? at what theoretical, methodological and factual level has it been done? the main purpose of this article is to answer these questions. how can geopolitical scientists, political geographers, and international relations scholars better understand russia’s place in a rapidly changing global and regional (dis)order? there are two ways of answering this key question. first, one can carefully analyse the entire extensive literature on russia’s foreign policy. second, it is possible to make a targeted selection and to reduce the analysis to the most representative monographs published by most recognizable scientific publishing houses in the world. in the first case, it is necessary to remember about the enormous diversity of the subject. the large part of it is typically historical in nature. in this case, it is worth mentioning, for example, a valuable text from recent years written by the outstanding historian patricia kennedy grimsted (2020). some of the publications deal with specific issues, e.g., network authoritarianism and russian internet geopolitics of information (e.g., marechal, 2017). many publications have been published by little-known publishing houses. their collection and subsequent selection may require laborious efforts. the second option – an analysis of selected publications in the world’s most recognizable publishing houses – is a much better solution. the selection criteria in this case were very clear. firstly, different schools of thought about international relations had to be represented. thinking schools are not only ir paradigms, but also research approaches typical for many expert circles. secondly, these publications should be syntheses rather than monographs or case studies. thirdly, the authors of these books should be scientists known in the world of specialists. three books published in 2018 by two publishing houses of the ones of highest world ranks were selected – oxford university press and routledge. the authors of these books are european scientists (götz, 2018), experts from leading american think tanks (bolt, cross, 2018) and russian scientists not belonging to the kremlin camp or their associates scattered around the world (kagarlitsky, desai, freeman, 2018). the answer to question initialised at the chapter may be topical and informative for researchers of both contemporary geopolitics and russia because these three books are written in three different theoretical paradigms. while paul j. bolt and sharyl n. cross from the us presented the classic expert analysis, elias götz and co-authors (from europe) applied ir-typical paradigms; boris kagarlitsky (from russia), radhika desai, and alan freeman, r b c u : t p v 33 and their co-authors were in favour of the neo-marxist perspective. all of them have an outstanding academic record. paul j. bolt is an author of well-documented articles and books on china’s foreign policy and trade (bolt, 1996, 2005, 2014). sharyl n. cross is an expert at russian security policy (cross, 2006; 2013). elias götz is the most prominent representative of neorealism interested in geopolitical implications of russian-ukrainian relations (götz, 2015, 2016, 2017, 2019). a soviet dissident boris kagarlitsky is marxist theoretician and sociologist (kagarlitsky, 2000; 2002; 2008, 2014, 2016; 2017). in addition, the books under review belong to the few broadly themed monographs on russia’s relations with its main neighbours after the annexation of crimea. usually, these papers address to historical dependencies (szporluk: 2020) or relations entirely political (kaczmarski: 2015; lukin: 2018) but do not show a wide panorama of russia’s connections with its neighbours. methodology of scientific papers may result from transferring the achievements of historiography to social sciences (see: breisach, 2007). it can also draw on the technique of studying texts typical for content analysis. the key skill is to accurately ask questions about rationality of choosing theoretical assumptions, compiling the facts as well as the depth and accuracy of their interpretation. it is also necessary to notice the deficiencies giving up or diminishing the importance of processes, events, and facts. 2. research field what is interesting for scientists? the authors of china, russia and twenty-first century global, sharyl n. cross and paul j. bolt focus on relationships between china and russia as part of 21stcentury global geopolitics. the history of these links and their strategic visions within the global order provide the background of the study. the basis of sino-russian cooperation is of an economic and military character, but not, for instance, of a cultural one. therefore, these relations result from a community of interests rather than a sense of unity. then, the issues of ukraine, syria, central asia, and the chinese sea are the areas of competition or a diplomatic game. the authors shed light on the security challenges for both the states: colour revolutions, cybernetic and it security, terrorism, and violent extremism. drawing on the analysis of these aspects of politics, the authors thoroughly and plausibly describe the implications of the sino-russian strategic partnership for world order and geopolitics. russia, the west, and the ukraine crisis begins with an original presentation of three perspectives on relations between russia, the west, and ukraine. these perspectives draw upon three different visions of russia, as a revisionist state, a victim, and a troublemaker. tom bukkvoll wonders why putin decided to use force in crimea and donbas. bettina renz warns against the hasty use of the category “hybrid warfare” and proves that its use does not contribute to the understanding of russian policy. götz emphasizes the importance of neorealism in russia’s relations with ukraine. mette skak points out the dominance of the chekisty [secret police officers] way of thinking in russian strategic culture. s. neil macfarlane aims to settle the old russian dilemma ‘kto vinovat?’ (who is guilty?) in russia’s relations with the west. flemming splidsboel hansen takes up the same topic of russia’s relations with the west but applies an ontological security approach to analyse them. tom casier’s article closes the book with the study of the dynamics of relations between the european union and russia. r b34 boris kagarlitsky, radhika desai, and alan freeman edited russia, ukraine and contemporary imperialism. the volume commences with an editorial on the relationship between the conflict in ukraine and so-called contemporary imperialism i.e., the west. kagarlitsky introduces his original pro-russian interpretation of events in ukraine in 2014. renfrey clarke presents a detailed description of the war in donbas, highlighting the role of farright ukrainian groups, and the proto-revolution conducted by workers in donbas. michael hudson shows his interpretation of the crucial role of ukraine in, as he calls it, the new economic cold war. ruslan dzarasov reflects on the possibilities of semi-peripheral russia’s interference in ukrainian issues. jeffrey sommers and vasily koltashov discuss the relations of russia, the united states, and ukraine as a part of the long economic crisis. anna ochkina delivers a report based on a survey conducted among the participants of a summer camp for left-wing and pro-russian political activists from ukraine. david lane considers russian-ukrainian relations as a part of the long ‘east-west confrontation’ process. alexander buzgalin, andrey kolganov, and olga barashkova claim that russia is not an imperial economic power, and the west, and not anyone else, by its very nature, is aggressing ukraine. 3. theoretical perspectives: pure facts, ir paradigms, and the neo marxist approach bolt and cross want to provide scholars and practitioners with ‘a deeper understanding of the factors influencing the dynamic developments in the sino-russian strategic partnership’ (p. vii). however, no explicit acceptance of one of the ir paradigms is articulated. this is mainly due to the dominance of the factual material description, including the presentation of the appointments of chinese, russian, and anglo-saxon experts, over the interpretative text. bolt and cross assume that collecting expert opinions is the most appropriate way of understanding sino-russian policy. it is noteworthy that the delphi method is useful to recognize experts’ ways of thinking, but it might not be sufficient to delve analytically into political phenomena. each expert usually solves a different research problem and in a different way than the author of the study. thus, merely gathering the opinions of even the best experts without their secondary and in-depth analysis does not allow researchers to formulate reliable conclusions. the authors invited to publish in the book edited by elias götz precisely state on what theoretical paradigm they base. by using the theoretical framework of neorealism, götz examines the evolution of russia’s ukraine policy. he argues that if external pressure is weak, moscow uses soft-power tools. in turn, the increase of external western pressure on ukraine results in the use of tools typical for hard policy. by giving numerous examples, götz proves that such a relationship exists. however, i think that these relations cannot be treated universally. the kremlin used very hard tools against, e.g., czechoslovakia in 1968, although the west had no opportunities to either press or exercise influence. hypothetical dependence in all such cases, and not only in the area of russian imperial policy, can be formulated differently. if the groups of compradors and pro-imperial parties are strong, they are strengthened by some typical means of soft policy. anti-imperial mass movements and social forces are weakened, shattered, or utterly destroyed by means typical for hard policy. neil macfarlane traces relations between russia and the west over the past quarter-century and argues, much more delicately than mearsheimer (2014) does, that the us and west r b c u : t p v 35 europe are partly responsible for the ukrainian crisis. macfarlane claims that it is necessary to conduct a more effective policy in that region (p. 107). the view of andrey wilson (2014) about the multifaceted attitude of the west towards the conflict between russia and ukraine seems to be closer to reality. the author points to not very strong economic ties, unwillingness to engage in an armed conflict, and forced reaction to russia breaking international treaties. in the book edited by kagarlitsky, desai, and freeman, the authors aim to set out their way of thinking based on ‘an updated historical materialist account of imperialism’ (p. 4) understood as the views of marx, engels, lenin, hilferding, bukharin, and luxembourg. the only contemporary theory cited in the introductory text written by the editors is uneven and combined development. although it was initiated by trotsky, it is still being developed (james, nairn: 2005). the theoretical approach may be useful for determining and comparing the material resources of the states dominated by different socio-economic formations. to sum up, the methodological and theoretical level of bolt and cross is adequate to world science. in this case, the expert approach allowed the authors to show the levels of complexity of cooperation and competition between china and russia. while the theoretical level of the volume edited by götz is high, it is methodologically undefined, mainly due to the small number of classically empirical texts. however, original theoretical proposals pave new and promising avenues for future studies. the neo-marxist approach by kagarlitsky, desai, and freeman has great explanation possibilities for determining the strength of relations between the states. 4. minor and considerable mistakes on p. 2, bolt and cross quote the opinion of russian sinologists who call russia ‘the elder sister’ and ‘a woman with a senior status.’ on p. 297, they state, ‘it is unclear what can prevent russia from becoming a junior partner of china, in spite of protests that this will never happen.’ the authors fail to use the concept of ‘the older brother,’ which is commonly known in the soviet empire and comes from the old tribal customs of the duty to care for younger siblings in exchange for their subordination (d’encause: 1987). since 2014, putin has been, as one can assume with increasingly greater certainty, ‘the little brother’ for xi jinping. the dynamics of this process of russia becoming the state subordinate to china is still one of the most important research goals within the research field set by bolt and cross. the most serious shortcoming of the book edited by götz is its heuristic level. the authors very often quote academic studies or expert reports. undoubtedly, the secondary use of data is a convenient activity because it does not require the verification of facts collected by other researchers. however, in that case, one only uses the data that has already been gathered to address other, and usually different, research purposes. one cannot be sure whether the data that could be important to their study (but is unimportant for the quoted researcher) is omitted or not. independent collection of data is also important for a researcher because of the opportunity to get acquainted with the context. this is the key to understand chinese cultural epiphenomena, and it is also crucial when exploring the post-soviet area. kagarlitsky, desai, and freeman express undisguised dislike towards one of the parties of the conflict that began in february 2014. the editors of the volume use the following expressions to describe the new ruling elite of ukraine after the maidan: ‘the kyiv regime’ (p. 1); ‘the west sponsored regime (…) which also contained members of extreme fascist r b36 group including the right sector and svoboda’ (p. 1). kagarlitsky’s judgment is even more severe: ‘it may have been premature to describe the kyiv government as fascist in february or march 2014, but as time went on, such a characterization appeared less and less far-fetched’ (p. 38). in 2014, the word ‘fascist’ was widely used in russian propaganda to define the new ukrainian government (e.g., snyder: 2014). the greatest blame of the west is hostile actions against russia, which, as asserted by dzarasov, rely on ‘nato expansion to the east, a number of ‘colour revolutions’ installing in power anti-russian and pro-western puppet regimes’ (p. 95). the west is thus accused of acting the demiurge of evil, and ukraine after 2014 is only its passive performer. consequently, the pejoration of ukraine and the west is combined with the amelioration of russia’s activities. as hudson assumes, in 2013, russia lent $3 billion to the yanukovich government ‘as a gesture of solidarity’ (p. 68). one should not consider the assumption made by the scholar as a serious one, because the acts of altruism between two states hardly occur. consequently, hudson, in no way, connects the fact of this loan with the refusal of the president of ukraine to sign an association act with the eu. russia, ukraine and contemporary imperialism mentions ‘the revolt of the people of crimea’ as well as ‘donbas approaching russia about help’ on numerous occasions. meanwhile, the annexation of crimea was, first and foremost, a military operation. by no means, it was not the rise of the local population (e.g., bukkvoll, 2016; davies, 2016). yet, in his article on the donetsk and lugansk region, renfrey clarke claims that ‘the donbas revolt was a local initiative’ (p. 46). the same author maintains that the west accused russia of shooting down a malaysian aircraft (july 17, 2014) ‘despite a now-notorious lack of evidence’ (p. 62). in several paragraphs, the authors argue that putin’s policy was restrained since the politician sought an agreement with the west on ukraine and only justified his measures as humanitarian aid for the donbas. lane writes ‘despite western insistence on russian military involvement, there is no firm evidence of the involvement of the russian army (though there certainly are volunteers) in east ukraine’ (p. 153), and then in a footnote 11, on the same page, mentions ‘regular russian troops, numbering 6500 men’ (p. 153). as the author points out, ‘the causes of the civil war in ukraine are to be found in kiev, not in moscow’ (p. 150). clarke’s article ends with the following summary: ‘for the world left, solidarity with struggles such as those of the donbas rebels is an elementary duty’ (p. 66). errors in the book by american experts result from insufficient knowledge of not only the theory, but also the cultural determinants of relations with the outside world, which are characteristic not only for russians, but also for chinese. shortcomings in the book edited by götz result from insufficient knowledge of facts, including historical ones. we find the most serious mistakes in the last book discussed, edited by boris kagarlitsky, radhika desai and alan freeman. the authors’ political views, including the unequivocal acceptance of the pro-russian viewpoint, make them diminish, marginalize or ignore the arguments favourable to ukraine and unfavourable to the kremlin. they do the opposite when they report on russia’s activities. the collective work edited by boris kagarlitsky, among others, can therefore be situated on the border between science and propaganda. r b c u : t p v 37 5. conclusions the vital achievement of bolt and cross is undoubtedly the creation of a panoramic and precise image of sino-russian relations in the first two decades of the 21st century. götz’s volume may be a model for a research approach. the multitude of theoretical approaches (neo-realism, constructivism, and so on) allowed them to shed light on complex relations between russia, the west, and ukraine. kagarlitsky, desai, and freeman co-edited book can help to understand russian and leftist – pro-russian points of view. bolt and cross deliver a highly reliable report based on desk research and the delphi method. it is a decent analytical work based on well-collected factual material and expert accounts. however, the volume lacks a theoretical basis and a well-formulated research problem. the book edited by götz is at a high theoretical level due to the creative use of existing ir-paradigms, but also the creation of new theoretical frameworks. in several texts, the innovative political science theories (e.g., a new approach to hybrid war) appeared. however, the thematic dispersion of the texts is so large that the articles form an unfinished mosaic rather than a comprehensive research project. kagarlitsky, desai, and freeman gather contributors who share an appreciation for the broadly understood post-marxist thinking patterns. if the texts are still at the level of wallerstein and stiglitz, they are just a radically anti-globalist reading. there are some ideas having great explanatory potential, e.g., to account for economic imperialism or research into the awareness of political leaders. in sum, the authors of the books under review have taken more or less significant steps to develop our knowledge of russia itself and its relationships with its major neighbours. furthermore, the critical review made it possible to determine how we might and how we should write about russia. funding this work was supported by the national science centre – poland [grant number: 2015/19/b/ hs5/02516]. references bolt, p. j. (1996). looking to the diaspora: the overseas chinese and china’s economic development, 1978–1994. diaspora: a journal of transnational studies, 5(3), 467–496. https://doi.org/10.1353/dsp.1996.0019 bolt, p. j. (2014). sino-russian relations in a changing world order. strategic studies quarterly, 8(4), 47–69. retrieved february 10, 2021, from http://www.jstor.org/stable/26270816 bolt, p.j., & cross, s.n. (2018). china, russia and twenty-first century global geopolitics. oxford university press. bolt, p. j., coletta, d. v., & shackelford, c. g. (eds.). (2005). american defense policy. jhu press. r b38 breisach, e. (2007). historiography: ancient, medieval, and modern. university of chicago press. bukkvoll, t. (2016). why putin went to war: ideology, interests and decision-making in the russian use of force in crimea and donbas. contemporary politics, 22(3), 267–282. https://doi.org/10.1080/13569775.2016.1201310 cornell, s. e., & starr, s. f. (eds.). (2009). the guns of august 2008: russia’s war in georgia. me sharpe. cross, s. n. (2006). us/nato-russia and countering ideological support for terrorism: toward building a comprehensive strategy. connections, 5(4), 1–25. retrieved february 10, 2021, from http://www.jstor.org/stable/26323263 cross, s. n. (2013). russia and countering violent extremism in the internet and social media: exploring prospects for us-russia cooperation beyond the “reset”. journal of strategic security, 6(4), 1–24. http://dx.doi.org/10.5038/1944-0472.6.4.1 davies, l. (2016). russia’s ‘governance’ approach: intervention and the conflict in the donbas. europe-asia studies, 68(4), 726–749. http://doi.org/10.1080/09668136.2016 .1173652 d’encausse, h. c. (1987). big brother: the soviet union and soviet europe. holmes & meier. götz, e. (2015). it’s geopolitics, stupid: explaining russia’s ukraine policy. global affairs, 1(1), 3–10. http://doi.org/10.1080/23340460.2015.960184 götz, e. (2016). neorealism and russia’s ukraine policy, 1991–present. contemporary politics, 22(3), 301–323. http://doi.org/10.1080/13569775.2016.1201312 götz, e. (2017). putin, the state, and war: the causes of russia’s near abroad assertion revisited. international studies review, 19(2), 228–253. http://doi.org/10.1093/isr/viw009 götz, e. (ed.). (2018). russia, the west, and the ukraine crisis. routledge. götz, e., & merlen, c. r. (2019). russia and the question of world order. european politics and society, 20(2), 133–153. http://doi.org/10.1080/23745118.2018.1545181 grant, t. d. (2015). annexation of crimea. american journal of international law, 109(1), 68–95. http://doi.org/10.5305/amerjintelaw.109.1.0068 grimsted, p. k. (2020). czartoryski’s system for russian foreign policy, 1803: a memorandum, edited with introduction and analysis. university of california press, pp. 19–92. kaczmarski, m. (2015). russia-china relations in the post-crisis international order. routledge. kagarlitsky, b. (2000). the twilight of globalization: property, state and capitalism. pluto press (uk). kagarlitsky, b. (2002). russia under yeltsin and putin: neo-liberal autocracy. pluto press. kagarlitsky, b. (2008). empire of the periphery: russia and the world system. pluto press. kagarlitsky, b. (2014). from empires to imperialism: the state and the rise of bourgeois civilisation. routledge. kagarlitsky, b. (2016). ukraine and russia: two states, one crisis. international critical thought, 6(4), 513–533. http://doi.org/10.1080/21598282.2016.1242087 kagarlitsky, b. (2017). brexit and the future of the left. globalizations, 14(1), 110–117. https://doi.org/10.1080/14747731.2016.1228800 kagarlitsky, b., desai, r. & freeman, a. (eds.). (2018). russia, ukraine and contemporary imperialism. routledge. klymenko, l. (2020). understanding the donbas war in terms of world war ii: a metaphor analysis of the armed conflict in eastern ukraine. ethnopolitics, 19(5), 483–500. http://doi.org/10.1080/17449057.2019.1608064 r b c u : t p v 39 lukin, a. (2018). china and russia: the new rapprochement. john wiley & sons. maréchal, n. (2017). networked authoritarianism and the geopolitics of information: understanding russian internet policy. media and communication, 5(1), 29–41. mearsheimer, j. j. (2014). why the ukraine crisis is the west’s fault. foreign affairs, 93(5), 1–12. mikhelidze, n. (2009). after the 2008 russia-georgia war: implications for the wider caucasus and prospects for western involvement in conflict resolution. instituto affari internazionali. nairn t., & james, p. (2005). global matrix: nationalism, globalism and state terrorism. ann arbor, mi, pluto press. parkhitko, n.p., & martynenko, e.v. (2018). global political aspects of putin’s speech at the 43-th munich security conference. one decade past. rudn journal of political science, 20(1), 7–20. http://doi.org/10.22363/2313-1438-2018-20-1-7-20 robinson, p. (2016). russia’s role in the war in donbass, and the threat to european security. european politics and society, 17(4), 506–521. http://doi.org/10.1080/23745118.2016. 1154229 snyder, t. (2014). fascism, russia, and ukraine. the new york review of books, 20(03), 2014, 1–6. szporluk, r. (2020). russia, ukraine, and the breakup of the soviet union. hoover press. wilson, a. (2014). ukraine crisis: what it means for the west. yale university press. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 katarzyna kącka kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych polskiego rządu na wychodźstwie w czasie drugiej wojny światowej streszczenie artykuł prezentuje, w jaki sposób polskie władze na wychodźstwie wyobrażały sobie rolę i miejsce niemiec w powojennej europie. jednym z istotnych zadań międzynarodowej dyplomacji w czasie drugiej wojny światowej było opracowanie sposobów uniknięcia w przyszłości kolejnej niemieckiej agresji. polska i europa kolejny raz stawały w ciągu kilkudziesięciu lat przed koniecznością rozstrzygania o sprawach niemiec. ministerstwo prac kongresowych, istniejące w ramach polskiego rządu na wychodźstwie, było właśnie tym resortem, który miał się zająć zagadnieniem „przyszłości niemiec” po zakończeniu wojny. powołanie tej instytucji i powierzona jej misja świadczyły o tym, jak poważnie polacy traktują to zadanie. the issue of ‘the future of germany’ in the activities of the ministry of congress works of the polish government in exile during the second world war summeary the article discusses how the polish government in exile perceived the role and place of germany in post-war europe. one of the vital tasks of international diplomacy during the second world war was to develop methods of avoiding new german acts of aggression in the future. during several dozen years poland and europe faced again the necessary task of deciding german affairs. it was the ministry of congress works, operating within the structures of the polish government in exile, that was to handle the issue of ‘the future of germany’ after the end of the war. the establishment of that institution and the mission entrusted to it reflected the poles’ serious attitude to that task. 34 katarzyna kącka od początku drugiej wojny światowej całe niemal środowisko polityczne polski – bez znaczenia, z jakiego kręgu: lewicowego czy prawicowego, się wywodzące – zajmowało się kwestią niemiec. wojna stała się spełnieniem najbardziej katastroficznych wizji. stąd też już w czasie jej trwania zauważalne było wyraźne nastawienie na przyszłość i jednoznaczne potępienie związanych z nią okrucieństw1. naczelnym zagadnieniem dla międzynarodowej dyplomacji okazało się opracowanie sposobów uniknięcia w przyszłości kolejnej niemieckiej agresji. świat, w tym także i polska, raz jeszcze stawał w ciągu kilkudziesięciu lat przed koniecznością rozstrzygania o sprawach niemiec i ich przyszłości. dziś możemy sobie tylko zadawać pytanie, na ile wyciągnięto wnioski z wcześniejszych doświadczeń oraz na ile skutecznie ta wiedza została wykorzystana. we wszystkich niemal polskich dokumentach z okresu wojny dotyczących przyszłości niemiec przewijał się wątek traktatu wersalskiego, zwłaszcza jego słabości i nieumiejętnego realizowania zawartych w nim postanowień. towarzyszyło temu zazwyczaj ostrzeżenie, aby unikać popełnionych po pierwszej wojnie światowej błędów. ministerstwo prac kongresowych było właśnie tym resortem, który zająć się miał zagadnieniem „przyszłości niemiec” po zakończeniu wojny. swą genezą sięga ono referatu kongresowego w departamencie polityczno-ekonomicznym przedwojennego resortu spraw zagranicznych. schemat organizacyjny centrali msz w paryżu, a następnie w angers był wzorowany na tym przedwojennym; jedynie departamenty zostały zamienione w samodzielne wydziały, w ramach których działały specjalistyczne referaty. w skład wydziału politycznego, na którego czele stał jerzy potocki, wchodził m.in. referat do spraw niemieckich, którego pracą kierował tadeusz kunicki2. z inicjatywy wicepremiera stanisława strońskiego wyszła propozycja utworzenia biura celów wojny. w jego skład wchodzić miały: biuro ekonomiczne z kierownikiem jerzym zdziechowskim, biuro prawne z bohdanem winiarskim i biuro polityczne z kajetanem morawskim. w dniu 16 października 1939 r. jako tzw. minister bez teki w skład rządu wszedł marian seyda. stroński powierzył mu w ministerstwie informacji i dokumentacji część informacyjną, dla siebie zostawiając dokumentacyjną. seyda prowadził w czasie pobytu we francji dział propagandy prasowej3. nie pozostało wiele śladów z działalności biura. wiadomo, że zatrudniało od kilkunastu do kilkudziesięciu osób i zajmowało się m.in. zlecaniem opracowania studiów i referatów z różnych dziedzin, głównie w kwestiach niemieckich. jedną z osób, której powierzono takie zadanie, był józef zieliński. o swojej współpracy 1 m. król, ład utajony, kraków 1983, s. 96. 2 b. pasierb, polskie prace przygotowawcze do traktatu pokojowego z niemcami 1916–1948. instytucje–ludzie–problemy, wrocław 1996, s. 177–178. 3 archiwum zakładu historii ruchu ludowego w warszawie (azhrl), archiwum profesora stanisława kota (kot), sygn. 270, list sekretarza generalnego jana ciechanowskiego do ministra stanisława kota, angers, 28.11.1939 r. 35kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... z biurem celów wojny pisał w grudniu 1944 r. do ministra prac kongresowych rp w londynie, oferując swe dalsze usługi4. w odpowiedzi na tę propozycję kierownik działu ekonomicznego mpk wyraził zainteresowanie oferowanymi materiałami5. zlecanie opracowywania ekspertyz przez biuro celów wojny było tylko jednym z elementów jego działalności. pozyskiwane informacje często wymieniano z instytucjami będącymi odpowiednikami w rządach aliantów: francji czy wielkiej brytanii. mimo to, jak podkreślał publicznie august zaleski, żadne cele wojny nie były opracowywane ani też uzgadniane z sojusznikami, należało to bowiem do zadań rządów. dzisiaj wiadomo, że do takich rozmów dochodziło, że przeprowadzane były w ścisłej tajemnicy i nie informowano o nich w oficjalnych raportach czy korespondencji dyplomatycznej6. w maju 1940 r. wzrosło znacznie zagrożenie francji. rząd polski zdawał sobie sprawę z konieczności znalezienia bezpieczniejszego miejsca na siedzibę. dzień przed zajęciem przez niemców paryża polskie władze rozpoczęły ewakuację. w niewyjaśnionych okolicznościach zniknęła jednak większość dokumentów biura celów wojny. nie wiadomo, czy zostały one przypadkowo spalone podczas niszczenia części materiałów, czy zaginęły w czasie transportu. w lipcu 1940 r. seyda stanął na czele ministerstwa sprawiedliwości. już w sierpniu 1940 r. powstało biuro prac politycznych, ekonomicznych i prawnych, które stanowiło londyńską kontynuację biura celów wojny. jego szefem został seyda, który funkcję tę pełnił równocześnie z kierowaniem ministerstwem sprawiedliwości. po jego rezygnacji ze stanowiska ministra biuro zostało przeniesione do msz7. na4 wspominał on, że w marcu 1940 r. został zaangażowany jako pracownik naukowy w sekcji ekonomicznej biura. zlecono mu opracowanie referatu pt. „rozwój gospodarczy i ludnościowy prus wschodnich w ramach niemiec i ich stan obecny”. praca miała powstać dla celów przyszłej konferencji pokojowej i opracowania traktatu pokojowego. jej zadaniem było określenie znaczenia prus wschodnich dla polski. stwierdził ponadto, że za wykonywaną pracę otrzymywał zaliczkowo przez 3 miesiące po 3 tys. franków. pracę jednak, w wyniku komplikacji politycznych, musiał przerwać i w czerwcu 1940 r., zgodnie z poleceniem władz, opuścił paryż. od ministra jerzego zdziechowskiego dowiedział się, że działalność biura została tymczasowo wstrzymana do momentu „zmiany warunków”. zieliński zapewniał także ministra, że nie przestał zajmować się zagadnieniem i mimo braku dostępu do materiałów ma większą część referatu opracowaną. proponował ministerstwu dalsze usługi, sugerując, że mógłby również zająć się opracowaniem referatu informacyjnego na temat prus wschodnich w języku francuskim, ponieważ we francji temat ten nie jest znany. do listu dołączony był konspekt zleconej pracy. nie doczekawszy się odpowiedzi, józef zieliński 15 lutego 1945 r. skierował kolejny list do mpk, ponawiając propozycję kontynuowania współpracy. podkreślił, że ma opracowany już temat, także zlecony przez biuro celów wojny: „rozwój gospodarczy i ludnościowy prus wschodnich w ramach państwa ruskiego i rzeszy niemieckiej”, archiwum akt nowych (aan), ministerstwo prac kongresowych rządu rp (emigracyjnego) w londynie (mpk), sygn. 36, list józefa zielińskiego do ministra prac kongresowych w londynie z dnia 26.12.1944 r. 5 ibidem, sygn. 36, list kierownika działu ekonomicznego mpk do józefa zielińskiego z dnia 16.02.1945 r. 6 b. pasierb, op.cit., s. 181–182. 7 według b. krolla nie istnieją żadne dowody na to, że biuro przynależało do msz, a jego miejsce „w strukturze rządu w okresie od sierpnia 1940 do sierpnia 1941 r. nie jest zbyt wyraźne”, b. kroll, 36 katarzyna kącka czelnym zadaniem biura było stworzenie dla rządu „programu rewindykacji i postulatów, do których urzeczywistnienia polska zmierza w wyniku toczącej się wojny”8. formalnie istnienie biura zostało usankcjonowane dopiero dekretem prezydenta z 9 sierpnia 1941 r. było to już po tzw. kryzysie lipcowym. kierownikiem resortu spraw zagranicznych został edward raczyński, a prezesem biura – mieczysław sokołowski. seyda po kilku miesiącach powrócił do rządu. na czele biura stanął dopiero 21 stycznia 1942 r. w skład biura wchodziły trzy wydziały: polityczny z jerzym karbowskim9, prawny z bohdanem winiarskim oraz ekonomiczny, którym kolejno kierowali tadeusz mincer i adam pragier10. dnia 6 lipca 1942 r., mocą dekretu prezydenta, biuro zostało przekształcone w ministerstwo prac kongresowych (mpk). kierownictwo resortu objął z dniem 13 lipca 1942 r. marian seyda11, a sekretarzem generalnym został tadeusz brzeski12. w dniu 8 marca 1943 r. rada ministrów uchwaliła nowy statut mpk. jego struktura organizacyjna kształtowała się odtąd następująco: dział ogólny, dział polityczny, dział ekonomiczny, dział prawny, dział statystyczno-kartograficzny oraz biuro studiów i publikacji w nowym jorku (office of research and publications)13. jednym z zadań resortu było nakłonienie do współpracy ekspertów, którzy zająć się mieli rozpoznaniem zagadnień istotnych dla przygotowania w przyszłości projektu traktatu pokojowego. zebranie kadry fachowców było gwarancją intensywności i skuteczności prac ministerstwa. faktycznie resort bardziej przypominał placówkę naukową niż instytucję polityczną. wszyscy współpracownicy oraz stali pracownicy byli ludźmi o niezależnych poglądach. każdy z nich był fachowcem w swojej dziedzinie, mającym bogate doświadczenie zawodowe. polska inteligencja mieszkająca w czasie wojny w wielkiej brytanii chętnie angażowała się do takich zadań. niejedstruktura polskich centralnych władz emigracyjnych w latach 1939–1945, „czasopismo prawno-historyczne” 1976, nr 2, s. 224. 8 e. duraczyński, rząd polski na uchodźstwie 1939–1945, warszawa 1993, s. 167. 9 jerzy karbowski to pseudonim redaktora „kuriera poznańskiego” stefana wyrzykowskiego, który ze względu na bezpieczeństwo rodziny przebywającej w kraju ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem. 10 e. duraczyński, op.cit., s. 167–168; b. pasierb, op.cit., s. 192–193. 11 marian seyda wywodził się ze stronnictwa narodowego. po i wojnie światowej był szefem biura prasowego delegacji polskiej na konferencję pokojową. w 1923 r. sprawował również stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie wincentego witosa. o swojej pracy w ministerstwie mówił: „myślowo nawiązuje do twardego wysiłku w pierwszej wojnie światowej komitetu narodowego polskiego w paryżu pod przewodnictwem romana dmowskiego, za którego skromnego ucznia się uważam. dmowski stawiał zawsze zagadnienie polskie na szerokim gruncie sytuacji międzynarodowej, wpajał w nas zasadę, że trzeba na polskę patrzeć, jako na jedną całość bez różnic dzielnicowych i mimo kroczenia z postępem czasu bez walk klasowych, rozdzierających naszą zbiorowość społeczną”, aan, delegatura rządu rp na kraj (delegatura), sygn. 202/iii/60, departament informacji i prasy. sprawozdanie z wydarzeń za czas od 17 do 24 grudnia 1942, relacja z przemówienia radiowego m. seydy poświęconego działalności ministerstwa prac kongresowych. 12 e. duraczyński, op.cit., s. 168. 13 b. kroll, op.cit., s. 225. 37kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... nokrotnie było to jej jedyne zajęcie zapewniające środki do życia. współpracy podjęli się m.in.: józef winiewicz, adam pragier; koledzy seydy z redakcji „kuriera poznańskiego”: stefan wyrzykowski i antoni dargas, oraz wywodzący się ze stronnictwa narodowego: marek chłemkowski i mieczysław sokołowski. ten ostatni przez krótki czas pracował na stanowisku kierownika biura prac politycznych, ekonomicznych i prawnych. w sumie z mpk przez cały okres wojny współpracowało około czterystu osób, a wśród nich wybitni prawnicy, historycy, ekonomiści, publicyści i dziennikarze: karol estreicher, aleksander bramson, tadeusz brzeski, eustachy dąbrowski, marian jedlicki, stanisław skoczylas, władysław wielhorski i wielu innych14. dla części z tych osób współpraca z ministerstwem miała duże znaczenie. honoraria, choć niewielkie – zazwyczaj nie przekraczały sumy 300£15 – dawały jednak szansę godnego życia. dodatkowe i dużo ważniejsze znaczenie miał aspekt psychologiczny. zmuszeni do emigracji ludzie nauki i kultury przez pracę czuli się ważni i potrzebni. jak wspomina stanisław zabiełło: „w warunkach uchodźczej tułaczki znośne przetrwanie zapewnić mogła tylko jakaś posada rządowa. nie należy przy tym zapominać, że na emigracji nawet jeśli się ma zabezpieczone podstawowe środki utrzymania, najcięższą rzeczą jest bezczynność i poczucie bezużyteczności”16. seyda przez cały okres swojej pracy w ministerstwie przekonany był o wadze działalności resortu dla polskiej polityki zagranicznej: mogę z pełnym poczuciem odpowiedzialności podkreślić, że […] ministerstwo doszło obecnie do poważnych już wyników. gros prac, z natury swej skomplikowanych, zwłaszcza w dziale ekonomicznym, jest wprawdzie wciąż jeszcze w toku przygotowań względnie w stadium opracowywania syntez, jednakowoż szereg problemów najważniejszych jest nie tylko uzgodnionych między naszym ministerstwem a innymi naszymi resortami cywilnymi i wojskowymi, lecz zostały już zaakceptowane przez radę ministrów. są to zagadnienia przede wszystkim terytorialne oraz te, które łączą się z projektowaną przez rząd federacją europy środkowej i południowo-wschodniej. charakter ministerstwa prac kongresowych wymaga bezwzględnie utrzymania go na poziomie ponadpartyjnym […] przestrzegam tego stanowczo. z satysfakcją mogę też stwierdzić, że rada narodowa odnosi się ze wszech miar pozytywnie do linii zasadniczej całokształtu naszych celów wojennych i do prac ministerstwa prac kongresowych17. 14 aan, mpk, sygn. 34, wykaz prac zleconych wykonanych w roku 1941. dział polityczny; b. pasierb, op.cit., s. 195–198. 15 aan, mpk, sygn. 33, okólnik dyrektora biura prezydialnego adama romera do biura prac politycznych, ekonomicznych i prawnych z dnia 6.06.1941 r.; notatka stanisława skrzypka dla ministra w sprawie prac zleconych (bez daty). 16 s. zabiełło, na posterunku we francji, warszawa 1967, s. 50. 17 aan, delegatura, sygn. 202/iii/60, departament informacji i prasy. sprawozdanie z wydarzeń za czas od 17 do 24 grudnia 1942, relacja z przemówienia radiowego m. seydy poświęconego działalności ministerstwa prac kongresowych. 38 katarzyna kącka dopiero badania historyczne ostatnich lat w pełni ukazują, jak trafne i przewidujące były polskie prognozy dotyczące sytuacji międzynarodowej w czasie drugiej wojny światowej oraz przyszłości europy po jej zakończeniu. działalność biura celów wojny, a następnie biura prac politycznych, ekonomicznych i prawnych, a na koniec ministerstwa prac kongresowych prowadzone były na dosyć szeroką skalę, naturalnie jak na warunki wojenne. politykom i naukowcom wydawało się, że ich opinia odgrywa duże znaczenie, a polskie stanowisko, czyli wówczas stanowisko rządu polskiego na wychodźstwie, będzie brane pod uwagę na arenie międzynarodowej. w paryżu w lutym 1940 r. „na życzenie pana ministra profesora stanisława kota” edward muszalski przygotował referat pt. „zagadnienia prawne przy przejściu od stanu wojny do stanu pokoju”. autor uznał, że największym niebezpieczeństwem dla polski może być nieodpowiednie przygotowanie państwa, a zwłaszcza jego władzy do przejścia od stanu wojny do stanu pokoju. obawiał się, że może nastąpić „przegranie pokoju pomimo wygrania wojny”. dlatego też apelował, by polskie władze natychmiast sprecyzowały cele wojny, przygotowały założenia ustrojowo-prawne, ustaliły z pomocą prawników kilka wariantów decyzji w poszczególnych kwestiach. przestrzegał także przed charakterystycznym dla poczynań polskich władz chaosem oraz biurokracją, które „według doświadczeń sprzed kilkunastu laty, powodują w życiu państwowym nieobliczalne skutki na szereg lat”18. w podobnym tonie wypowiedział się alfred lampe: „nie czas dziś jeszcze mówić o pokoju. wojna trwa. ale wynik jej nie ulega już dla nikogo żadnej wątpliwości. porażki armii hitlerowskiej podczas letniej i jesiennej kampanii 1943 r. przesądzają nieodwołalnie definitywną przegraną niemiec. […] przede wszystkim, należy wygrać wojnę – nie wolno jednak zapominać o tym, że należy też wygrać pokój”19. zapewnienie trwałego pokoju stało się wkrótce jednym z naczelnych postulatów polskiego rządu na wychodźstwie. w rocznicę odzyskania przez polskę niepodległości 11 listopada 1943 r. stanisław mikołajczyk stwierdził w przemówieniu wygłoszonym na śniadaniu „national defense public interest committee”: „troska o przyszły, trwały i sprawiedliwy pokój zajmuje nie tylko myśli polityków, ale tętni w sercach walczących żołnierzy i nie opuszcza walczących w podziemiach, mordowanych i terroryzowanych obywateli krajów okupowanych”20. pierwsze cele wojny polskiego rządu sformułowane zostały w dwóch dokumentach: biuletynie informacyjnym msz nr 1 z 28 listopada 1939 r. oraz okólniku zaleskiego z 19 lutego 1940 r. w biuletynie przedstawiciele resortu stwierdzili, że należy „przez stały i bliski kontakt i współpracę z aliantami tak opracować i uzgod18 azhrl, kot, sygn. 18, edward muszalski, zagadnienia prawne przy przejściu od stanu wojny do stanu pokoju, paryż 28.02.1940 r. 19 aan, alfred lampe, sygn. 250/3, tekst wystąpienia a. lampego przez radio w kujbyszewie pt. „wojna i pokój”. 20 azhrl, kot, sygn. 227, przemówienie pana premiera stanisława mikołajczyka, wygłoszone na śniadaniu „national defense public interest committee”, w dniu 11.11.1943 r. 39kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... nić warunki przyszłego pokoju, aby polska bezpośrednio wzięła udział w ustaleniu przyszłej europy pokojowo zabezpieczonej, w której silna demokratyczna polska, o bezpiecznych granicach, jest warunkiem niezbędnym”21. z braku materiałów niemożliwa jest odpowiedź na pytanie, jaki udział w formułowaniu tez miało biuro celów wojny. wydawać by się mogło, że powinno mieć duży, nie potwierdzają tego jednak żadne źródła. istniał przecież już w tym czasie także komitet polityczny rady ministrów, który zajmował się przygotowywaniem materiałów dotyczących polityki zagranicznej. jego członkami byli ministrowie: spraw zagranicznych, informacji i prac kongresowych22. jednak i udziału komitetu w przygotowywaniu dokumentu nie da się w żaden sposób udowodnić. autor okólnika stwierdził natomiast, że w ówczesnej sytuacji geopolitycznej trudne jest opracowywanie celów wojny. jednak ze względu na to, że walczącym należy się wyjaśnienie, „za co krwawią, cierpią, lub przynajmniej płacą tysiącem wyrzeczeń”, msz zdecydowało się na zabranie głosu w tej sprawie. zaleski sugerował konieczność pełnego zwycięstwa nad niemcami oraz – co bardzo ważne – zapewnienia polsce głosu w czasie powojennych ustaleń na temat przyszłości europy. w sprawie niemiec planowano ponadto zredukowanie terytorium i osłabienie państwa na tyle, by zapobiec w przyszłości zagrożeniu z jego strony. naczelnym postulatem była więc konieczność zapewnienia w przyszłości pokojowego bezpieczeństwa w europie23. sekretarz generalny msz jan ciechanowski dalsze cele pracy ministerstwa formułował w liście do ministra stanisława kota z 28 listopada 1939 r. następująco: wypracowanie z sojusznikami wspólnych celów wojny oraz koncepcji przyszłego ustroju europy; stopniowe przekonywanie ich do warunków przyszłego pokoju, które zapewniłyby polsce oswobodzenie spod okupacji niemieckiej, ale i zapewniały podstawy bezpieczeństwa. miałyby one być oparte na bezpiecznych granicach, co warunkowałoby oddanie polsce prus wschodnich oraz wskazanie na konieczność pełnego zwycięstwa nad niemcami, oswobodzenie czech i słowacji, zredukowanie terytorium niemiec na zachodzie i na wschodzie, ewentualny podział tychże na autonomiczne jednostki w celu ich osłabienia i uniemożliwienia „wybryków imperializmu” w przyszłości24. polski dorobek prac przygotowawczych do rozwiązania kwestii niemieckiej był, jak na możliwości rządu przebywającego przez cały okres wojny poza granicami kraju, bardzo duży. na podstawie zachowanych źródeł można stwierdzić, że polskie stanowisko przez cały okres 1939–1945 dosyć intensywnie ewoluowało. 21 sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej w pamiętnikach, wybór i komentarz m. tomala, warszawa 1990, s. 125; b. pasierb, polska myśl polityczna okresu ii wojny światowej wobec niemiec, wrocław 1986, s. 81–85. 22 e. duraczyński, op.cit., s. 164. 23 sprawa polska, s. 138–142. 24 zhrl, kot, sygn. 270, pismo sekretarza generalnego msz jana ciechanowskiego do ministra kota z 28.11.1939 r. 40 katarzyna kącka pierwszą poważną publikacją, która była efektem działalności biura celów wojny w ministerstwie informacji i dokumentacji, była praca z 1940 r. pt. the german new order in poland. omawiała ona szczegółowo zagadnienie szkód wojennych poniesionych przez polskę25. w następnych latach mpk oraz jego poprzednicy co roku zlecali współpracującym ze sobą ekspertom opracowanie pisemne cyklu tematów. zagadnienia były podzielone na trzy grupy, w zależności od działu: polityczne, prawne i ekonomiczne. w referatach poruszano tematy nie tylko związane z ówczesną sytuacją polityczną. omawiano zagadnienia historyczne, geograficzne, religijne. w sumie w latach 1940–1945 zlecono i wykonano 465 opracowań: ekonomicznych – 246, politycznych – 120 oraz prawnych – 9926. jedną z pierwszych osób, które na szeroką skalę rozpoczęły proces rozważań na temat przyszłości niemiec i polski po zakończeniu wojny był marian seyda27. w 1942 r. w londynie wydana została publikacja sprawa polska. pytania i odpowiedzi. praca nad nią rozpoczęła się prawdopodobnie jeszcze w czasie pobytu polskiego rządu we francji. redakcję wydawnictwa wykonał marian seyda28, ale autorami byli współpracownicy bcw, bppkp oraz mpk: witold czerwiński, karol estreicher, jerzy karbowski, michał potulicki, jan wszelaki. zadaniem publikacji było zapoznanie polskich środowisk emigracyjnych z informacjami na temat polski i planami władz polskich co do jej przyszłości. miała również być odpowiedzią na szeroko rozpowszechniane przez niemców antypolskie opinie. praca nie formułowała ostatecznie polskiego stanowiska, była natomiast czymś w rodzaju informatora, który sygnowany był przez przedstawicieli ministerstwa, co podnosiło jej wartość. argumenty i interpretacja faktów w niej zawartych były zazwyczaj historyczne. w sytuacji politycznej, w jakiej ówcześnie znalazła się polska, trudno było o inne odniesienia. ukazana została rola polski w historii europy, z uwzględnieniem jej sukcesów politycznych, społecznych i gospodarczych okresu międzywojennego. duży nacisk położono na analizę stosunków między polską a jej sąsiadami: rosją i niemcami. główną część pracy stanowiło jednak przedstawienie prognoz. dotyczyły one organizacji europy po zakończeniu wojny, miejsca polski w jej strukturach, ale przede wszystkim przyszłości niemiec. autorzy podkreślali konieczność zabezpieczenia się przed kolejną niemiecką agresją. pierwszą fazą miałoby być rozbrojenie niemiec i objęcie terytorium okupacją przez wojska sprzymierzonych. kolejną byłoby ukaranie wszystkich winnych zbrodni wobec ludzkości. ostatni element to reedukacja społeczeństwa niemieckiego – zwłaszcza młodzieży29. 25 b. pasierb, polskie prace, s. 199. 26 aan, mpk, sygn. 34, zestawienia prac zleconych; ibidem, sygn. 305, zestawienie referatów opracowanych w ministerstwie, według działów; b. pasierb, polskie prace, s. 218–219. 27 b. pasierb, polskie prace, s. 205. 28 występujący tu pod nazwiskiem jan światłosławski. 29 j. światłosławski, sprawa polska. pytania i odpowiedzi, londyn 1942. 41kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... publikacja ta zapoczątkowała proces coraz bardziej rozwijających się prac przygotowawczych w ramach instytucji kongresowych związanych z polskim rządem na wychodźstwie. przed mpk stało więc dosyć skomplikowane zadanie zebrania całego szeregu polskich postulatów, projektów i przekazanie ich w formie tez polskim władzom politycznym do wykorzystania na arenie międzynarodowej. próbę całościowego przedstawienia polskich postulatów politycznych w sprawie niemiec podjęto w mpk w październiku 1943 r. w tzw. dwudziestu dwóch tezach30 zawarto wszystkie kwestie dotyczące przyszłości niemiec. za podstawowy cel wojny autorzy uznali doprowadzenie do sytuacji, w której niemcy przestaną być „czynnikiem zakłócającym współżycie międzynarodowe i stanowiącym ciągłe niebezpieczeństwo dla sąsiadów”. podkreślono konieczność objęcia kraju takimi restrykcjami, by „stał się w przyszłości, po przebyciu zasadniczej moralnej i politycznej ewolucji, jednym z członów pokojowego współżycia narodów”. w tym celu planowano zniszczenie nie tylko reżimu narodowosocjalistycznego, ale i jego źródeł. oznaczało to pełną likwidację sił zbrojnych, w tym kadry wojskowej, oraz szkół wojskowych, całkowitą demilitaryzację gospodarki niemiec – zupełną w wypadku przemysłu bezpośrednio związanego z wojną oraz częściową wszystkich gałęzi związanych z nią pośrednio. w ramach rozbrojenia gospodarczego sugerowano rozwiązanie problemu roszczeń i restytucji. zaproponowano możliwość spłaty odszkodowań w formie rzeczowej. za konieczne uznano także odnowienie życia religijnego, co pomóc miało w odbudowie moralnej społeczeństwa. zgodnie z postulatami kolejnym etapem przemiany miałaby być pełna decentralizacja aparatu państwowego kraju, co wiązałoby się ze zmniejszeniem roli prus. za ważny element polityki wobec niemiec uznano ułożenie ich stosunków z sąsiadami. konieczne byłyby takie zmiany poszczególnych granic, by pozbawić niemcy zagrażających polsce „baz wypadkowych”, takich jak prusy wschodnie czy gdańsk. na zakończenie autorzy dokumentu dodali, że wszystkie zasady powojennego postępowania wobec niemiec powinny być uzgadniane na arenie międzynarodowej w kręgu wszystkich państw zainteresowanych31. dosyć ważnym momentem pracy mpk było wykorzystanie przez ekspertów resortu zmiany nastawienia do kwestii niemieckiej na arenie międzynarodowej w 1943 r. wówczas to okazało się, że „wróg – niemcy, o którym do niedawna myślano wyłącznie kategoriami wojskowymi, z chwilą gdy jego klęska militarna została przesądzona, stał się obiektem wielostronnych i różnych wśród aliantów zainteresowań politycznych”32. przedstawiciele mocarstw zaczęli głośno mówić o pla30 zanim w mpk zaakceptowano ostateczny dokument, gotowy do przedstawienia rządowi powstało kilka jego wersji. nie różnią się one jednak znacznie, zwłaszcza w kwestiach zasadniczych; polish institute and sikorski museum (piasm), mpk, sygn. a.21/6/45, tezy w sprawie przyszłości niemiec, sierpień 1943 r.; zagadnienie niemiec, bez daty. 31 aan, mpk, sygn. 100, ibidem, sygn. 129; piasm, mpk, sygn. a.21/6/45, zagadnienie niemiec, październik 1943 r. 32 piasm, mpk, sygn. a.21/6/47, tajna notatka pt. „przyszłość niemiec”, 10.11.1943 r. 42 katarzyna kącka nach wobec pokonanych niemiec, co do tej pory było jedynie elementem rozmów kuluarowych alianckich przywódców. pociągnęło to za sobą zmiany w nastawieniu polskiego ministerstwa, które do tego momentu przygotowywało się od początku swego istnienia. nadszedł czas, by oficjalnie przedstawić polskie stanowisko i odpowiedzieć na pytanie, „jak po wojnie uregulować przyszłość pobitego narodu niemieckiego, aby mógł stać się elementem pokojowej współpracy międzynarodowej?”. nikt z polaków nie miał wątpliwości, co do konieczności udziału polski w tej debacie. obawiano się jednak, że w dyskusji wygra stanowisko osób, które uważały, że niemców należy ukarać natychmiast i na tyle skutecznie, by zniszczyć całkowicie ich państwowość. eksperci mpk uważali także za niepokojący fakt, że sąsiedzi niemiec nie zgłaszają oficjalnie żadnych roszczeń terytorialnych, ograniczając się w swych żądaniach jedynie do postulatów ukarania zbrodniarzy niemieckich oraz otrzymania odszkodowań. w takiej sytuacji podkreślono, że kontynuowanie przez polskie władze polityki wrogości wobec niemiec może przynieść dla polski więcej strat niż korzyści, zwłaszcza że niewielkie było poparcie sojuszników. paradoksalnie stwierdzono nawet, że „w zagadnieniu niemieckim jesteśmy bardziej izolowani niż w sprawach sowieckich. nasze stanowisko wobec rosji podzielają: państwa bałtyckie, finlandia, państwa skandynawskie, węgry, rumunia, turcja oraz duża część opinii anglosaskiej, zarówno w stanach, jak i w wielkiej brytanii”. jednoznacznie uznano, że polskie plany wobec niemiec oraz prace nad nimi powinny być tajne. eksperci z mpk doszli do wniosku, że polskie postulaty w sprawie niemiec na drodze oficjalnej powinny zamykać się w następujących żądaniach: przyłączenie do polski prus wschodnich i górnego śląska (względy bezpieczeństwa kraju), wydanie polskim sądom niemieckich przestępców wojennych, wypłacenie pełnych odszkodowań, usunięcie z polski tzw. mniejszości niemieckiej. jednogłośnie uznano również, że w żadnym wypadku nie należy wysuwać propozycji rozbicia niemiec, lecz jednocześnie nie sprzeciwiać się takim akcjom podejmowanym przez inne państwa. oficjalnie jednak polska miała stać na stanowisku konieczności istnienia państwa niemieckiego. twierdzono także, że jedynie taka koncepcja wobec niemiec może zostać uznana za politycznie realną33. w mpk rozpoczęło się intensywne opracowywanie polskich postulatów do przyszłego traktatu pokojowego. ostatecznie dokument pt. „dwadzieścia dwie tezy” trafił pod dyskusję w komitecie politycznym ministrów i został przedstawiony na radzie ministrów zwołanej w sprawie zagadnienia niemiec 17 grudnia 1943 r. ustalono tam, że będzie on stanowił odpowiedź na ponawiające się pytania brytyjczyków i amerykanów: co polacy jako najbliżsi sąsiedzi niemiec, od lat badający zagadnienia niemieckie, proponują w sprawie przyszłości tego kraju? czy możliwe jest pogodzenie chęci zapewnienia narodowi niemieckiemu godnych warunków egzystencji przy jednoczesnym powstrzymaniu go przed wywołaniem kolejnej wojny? wydaje 33 ibidem. 43kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... się, że dokument dawał w ówczesnej sytuacji odpowiedź na te pytania. jednocześnie jego autorzy podkreślali, że przygotowane tezy nie mówią o przyszłości polski, lecz o przyszłości niemiec, „tak jak ją sobie wyobrażamy, dostosowaną do naszych aspiracji politycznych i gospodarczych”. ponadto w uzasadnieniu do projektu tez apelowali do polskiej dyplomacji o nieodkładanie prezentacji postulatów na arenie międzynarodowej. każda zwłoka, jak uznano, byłaby „bardzo niebezpieczna”34. stanowisko w sprawie zagadnienia niemiec w mpk przygotowywano bardzo szczegółowo. najwięcej jednak czasu poświęcono w resorcie mariana seydy czterem najważniejszym zagadnieniom: rozbrojeniu, przyszłym granicom, okupacji oraz odszkodowaniom. naczelnym elementem przyszłego traktatu pokojowego z niemcami była kwestia zabezpieczenia europy przed kolejną agresją niemiec w przyszłości. postulowano więc przede wszystkim całkowite rozbrojenie tego kraju. obejmować ono miało zarówno kwestie ekonomiczno-gospodarcze, jak i militarno-wojskowe. należy podkreślić, że elementem determinującym działania polskiej dyplomacji w tej sprawie była pamięć o doświadczeniach traktatu wersalskiego. sugerowano więc, by nie powtórzono błędów tamtego czasu. zagadnienie demilitaryzacji okazało się istotne jednak nie tylko dla samej polski, ale i dla wielu innych krajów ówczesnej europy, które poniosły straty w wyniku działań iii rzeszy. było również tematem prac powstałego w 1942 r. z inicjatywy komitetu ministrów spraw zagranicznych okupowanych krajów europejskich międzysojuszniczego komitetu rozejmowego. w jego skład wchodzili przedstawiciele belgii, francji, grecji, luksemburga, norwegii, holandii, czechosłowacji, jugosławii oraz polski. ta ostatnia w komitecie reprezentowana była przez delegatów msz i mpk. wszystkich ekspertów i rzeczoznawców z polski było około trzydziestu, głównie prawników. zadaniem komitetu było opracowywanie zagadnień związanych z kwestią niemiec, następnie formułowanie wspólnych wniosków, uwzględniając dezyderaty poszczególnych krajów, by ostatecznie w formie traktatowych postulatów przedstawić je komitetowi ministrów spraw zagranicznych. projekty te omawiane były następnie na szczeblu resortów spraw zagranicznych i przedstawiane dyplomacji wielkich mocarstw. w celu zbadania problemów związanych z gospodarczym rozbrojeniem iii rzeszy w marcu 1944 r. komitet rozejmowy powołał cztery podkomitety ekspertów: podkomitet do spraw energii, transportu, przemysłu ciężkiego oraz przemysłu mechanicznego; podkomitet do spraw przemysłu chemicznego i włókienniczego; podkomitet do spraw finansowych i handlowych; podkomitet do spraw patentów i licencji. polska reprezentowana była we wszystkich tych podkomitetach35. 34 aan, mpk, sygn. 129, projekt tez na radę ministrów w sprawie zagadnienia niemiec, dnia 17.12.1943 r. 35 ibidem, sygn. 145, prace międzysojuszniczego komitetu rozejmowego nad zagadnieniem gospodarczego rozbrojenia niemiec, wrzesień 1944 r. 44 katarzyna kącka dla komitetu rozejmowego przedstawiciele mpk opracowywali m.in. polskie propozycje w kwestii rozbrojenia niemiec. wśród nich znalazła się, przygotowana w listopadzie 1943 r., największa i najbardziej szczegółowa analiza zatytułowana „zasady ogólne rozbrojenia niemiec”. jej podstawowym celem było dokładne wykazanie, jak wielkie zależności istnieją pomiędzy potencjałem militarnym i gospodarczym danego państwa, a przez to, jak istotne dla bezpieczeństwa europejskiego jest właśnie rozbrojenie gospodarcze niemiec. prace nad dokumentem trwały kilka miesięcy. powstało kilka jego wersji36. ostateczna konsultowana była z poszczególnymi resortami, m.in. mon, msz, ministerstwem przemysłu, handlu i żeglugi. przedstawiciele ministerstw nadsyłali swoje uwagi na temat tez do mpk, które uwzględniano bądź nie w kolejnej wersji37. końcowy dokument składał się z dziewięciu rozdziałów oraz pięciu załączników. tekst podstawowy omawiał kilkanaście zagadnień, a wśród nich ogólny plan rozbrojenia niemiec, propozycje całkowitego zniesienia przemysłu wojennego przy ograniczeniu przemysłów podstawowych i wytwórczości surowców zastępczych, takich jak paliwa sztuczne, kauczuk, oraz postulat objęcia całkowitą kontrolą niemieckiego handlu zagranicznego. ponadto autorzy podjęli się przedstawienia sposobów realizacji planów rozbrojeniowych. jednym z nich było objęcie terytorium rzeszy pełną kontrolą i okupacją przez wojska państw zwycięskich. sugerowano, by kontrolą objąć handel zagraniczny, zagraniczny obrót pieniędzmi oraz krajową politykę pieniężną. podjęcie tych działań, jak postulowali twórcy dokumentu, musi wywołać określone skutki w niemczech, jak np. wzrost bezrobocia. autorzy zapowiadali również, że rozbrojenie niemiec nie pozostanie bez wpływu na inne państwa, zwłaszcza sąsiednie. prognozowano, że dzięki niemu znacznie wzrośnie potencjał gospodarczy tych państw, w tym także polski38. wart podkreślenia jest fakt, że zgodnie z przesyłanymi przez polskich dyplomatów sprawozdaniami z prac komitetu jego wnioski na temat rozbrojenia niemiec najczęściej pokrywały się z polskimi postulatami. w kilku przypadkach nawet, takich jak przemysł węglowy, przemysł obrabiarkowy, hutnictwo żelaza, projekty komitetu, jak podkreślono, znacznie przewyższały polskie oczekiwania39. ostateczna wersja „tez w sprawie rozbrojenia niemiec” została uchwalona przez radę ministrów 6 kwietnia 1944 r. składała się z siedmiu rozdziałów i właściwie stanowiła powtórzenie założeń zawartych w pierwotnym dokumencie z listopada 1943 r. tekst został jedynie skró36 piasm, mpk, sygn. a/221.6.46. zachowało się kilka wersji dokumentu: zasady ogólne rozbrojenia niemiec, z odręcznymi poprawkami ministra seydy. 37 ibidem, pismo mon do ministra prac kongresowych z dnia 28.07.1043 r. na temat zasad ogólnego rozbrojenia niemiec; pismo msz do ministra prac kongresowych z sierpnia 1943 r. na temat zasad ogólnego rozbrojenia niemiec; uwagi w sprawie rozbrojenia niemiec ministerstwa przemysłu, handlu i żeglugi, bez daty. 38 aan, mpk, sygn. 141, zasady ogólne rozbrojenia niemiec, listopad 1943 r. 39 ibidem, sygn. 145, prace międzysojuszniczego komitetu rozejmowego nad zagadnieniem gospodarczego rozbrojenia niemiec, wrzesień 1944 r. 45kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... cony, usunięto dwa ostatnie rozdziały dotyczące skutków rozbrojenia niemiec oraz jego wpływu na potencjał gospodarczy państw sąsiedzkich iii rzeszy. pominięto także załączniki40. szczególnie ważny w kontekście prac traktatowych był problem polskich granic po zakończeniu wojny41. koncepcja ich przyszłego kształtu powstała w polskim rządzie dosyć wcześnie. były to propozycje śmiałe. władze zdawały sobie z tego sprawę, dlatego zarządzono, aby informowanie opinii publicznej na temat polskiego stanowiska odbywało się stopniowo. w pierwszej kolejności rozważano podjęcie próby przeforsowania koncepcji włączenia do polski prus wschodnich, gdańska i śląska opolskiego42. w dniu 7 października 1942 r. rząd, z inicjatywy seydy, przyjął uchwałę formułującą metody postępowania w sprawie polskich granic zachodnich. obawiano się, że wobec powszechnie akceptowanych postanowień zawartych w karcie atlantyckiej, dotyczących rezygnacji z nabytków terytorialnych, plany polskie mogą spotkać się z dużą dezaprobatą. rząd uważał, że zwłaszcza kwestia śląska opolskiego jest daleka od stanowiska wielkiej brytanii. apelowano więc o dużą ostrożność43. mimo to w listopadzie 1942 r. premier sikorski poinformował w depeszy do kraju dowódcę armii krajowej, że polski rząd będzie żądał przyłączenia do polski gdańska, prus wschodnich, śląska opolskiego, a także wyprostowania granic zabezpieczających polskie porty na bałtyku44. jesienią 1942 r. powstała kolejna publikacja seydy, wydana nakładem mpk: poland and germany and the post – war reconstruction of europe. autor kierował się w niej ideą stopniowego dozowania polskich postulatów. skupił się głównie na sprawach powojennej europy: międzynarodowej współpracy ekonomicznej, organizacjach międzynarodowych, rozbrojeniu niemiec oraz kwestii reparacji wojennych45. zagadnieniu granic poświęcony był trzeci rozdział opracowania, w którym seyda przedstawił swój pogląd zarówno na temat przyszłej granicy polsko-niemieckiej, jak i polsko-radzieckiej. kwestia granicy zachodniej ograniczona została tylko do propozycji przyłączenia do polski terenów prus wschodnich, gdańska oraz śląska opolskiego. konieczność ich wcielenia tłumaczył uwarunkowaniami historycznymi, ekonomicznymi, militarnymi oraz narodowościowymi. temat granicy wschodniej omówiony został pobieżnie. seyda twierdził, że jej przyszły kształt powinien być wynikiem kompromisu obu państw, ale jego podstawę stanowić powinien traktat ryski z 18 marca 1921 r.46 40 ibidem, sygn. 145, tezy w sprawie rozbrojenia niemiec uchwalone przez radę ministrów 6.04.1944 r. 41 g. labuda, polska granica zachodnia. tysiąc lat dziejów politycznych, poznań 1974, s. 284. 42 aan, delegatura, sygn. 202/i – 2, depesza nr 130 m. seydy do kraju, 30.12.1942 r. 43 e. duraczyński, op.cit., s. 198. 44 g. labuda, op.cit., s. 284. 45 m. seyda, poland and germany and the post war reconstruction of europe, londyn 1942. 46 ibidem, s. 10–26. 46 katarzyna kącka w sprawie granicy zachodniej seyda postulował dużą ostrożność. uważał ponadto, że przedostające się mimo wszystko do opinii publicznej głosy dotyczące żądań terytorialnych polski aż po nysę łużycką są dla kraju bardzo niebezpieczne. realizacja tych postulatów spowodowałaby bowiem – jak przewidywał – zwiększenie z trzech milionów do dziewięciu milionów niemców „do usunięcia”. ponadto struktury rządzące mogłyby spotkać się z zarzutem „zachłanności”, co doprowadziłoby do pozbawienia polski ziem wschodnich47. dyskutowane w mpk zagadnienia przyszłych granic polski stanowiły istotną część tzw. układu wstępnego z niemcami po zakończeniu działań wojennych. zdawano sobie bowiem sprawę, że państwa zwycięskie jeszcze przed zakończeniem wojny i powstaniem ostatecznych umów będą chciały narzucić niemcom pakiet żądań, w tym także granicznych. polacy uważali, że należy zrobić wszystko, by znalazły się tam również polskie postulaty48. rozpoczęto więc pracę międzyresortową mającą na celu ostateczne sformułowanie polskich sugestii. do pracy tej seyda włączył niemal wszystkie ministerstwa, których zadaniem było ustosunkowanie się do proponowanych tez. zachowała się bogata korespondencja seydy z szefami poszczególnych resortów oraz licznymi ekspertami, którzy przesyłali swoje sugestie do układu wstępnego. wśród tych instytucji znajdowały się: ministerstwo przemysłu, handlu i żeglugi, ministerstwo spraw zagranicznych, ministerstwo skarbu, sztab naczelnego wodza, szef kierownictwa marynarki wojennej. opinie na temat poszczególnych tez w środowisku wojskowym charakteryzowała dużo większa odwaga w formułowaniu wniosków, zwłaszcza w kwestiach rozbrojenia niemiec, okupacji tego państwa oraz polskich roszczeń terytorialnych. przedstawiciele pozostałych ministerstw byli dużo bardziej powściągliwi i sugerowali ostrożność podczas podejmowania decyzji49. na początku listopada 1942 r. gotowy był już dokument „tezy w sprawie układu wstępnego, dotyczącego stosunków z niemcami po ukończeniu działań wojennych”. powstało kilka wersji dokumentu, który był wielokrotnie poprawiany przez ministra seydę zanim trafił do akceptacji premiera50. ostatecznie dokument, datowany na 6 listopada 1942 r., składał się z dziewięciu tez, w których przedstawione zostało stanowisko polskiego rządu na wychodźstwie w londynie wobec kwestii niemieckiej. w punkcie pierwszym – „tezy ogólne” – autorzy przedstawili powody, dla których dokument powstał tak wcześnie, kiedy jeszcze niewyjaśniona jest sytuacja międzynarodowa i trwa wojna. pośpiech ten tłumaczono chęcią pełnego przygotowania 47 aan, delegatura, sygn. 202/i – 2, depesza nr 130 m. seydy do kraju z 30.12.1942 r. 48 b. pasierb, polskie prace, s. 209. 49 piasm, mpk, sygn. a.21.6/61, korespondencja i uwagi ministra seydy w sprawie układu tymczasowego z niemcami po zakończeniu działań wojennych; ibidem, sygn. a.21/6/46, korespondencja ministerstwa prac kongresowych z poszczególnymi resortami w sprawie tez do układu tymczasowego. 50 aan, mpk, sygn. 51, kolejne wersje „tez w sprawie układu wstępnego, dotyczącego stosunków z niemcami po ukończeniu działań wojennych”. 47kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... się władz polskich na zwycięstwo koalicji antyhitlerowskiej. sądzono bowiem, że w czasie bezpośrednim po „załamaniu się niemiec” nastroje antyniemieckie osiągną apogeum i wtedy nadarzy się okazja do przeprowadzenia wszystkich polskich postulatów. jak sądzono, wrogość wobec niemiec nie będzie trwała zbyt długo, a zwycięskie mocarstwa, ze względu na dużą rozbieżność interesów, będą szły na coraz większe ustępstwa. z tego właśnie powodu jeszcze przed momentem załamania się niemiec – tylko takie zakończenie wojny brano wówczas pod uwagę – należało uzgodnić z koalicjantami cele wojny oraz sposoby powojennego rozwiązania kwestii niemieckiej. sugerowano, że program powinien zostać wprowadzony natychmiast po kapitulacji niemiec w formie narzuconej umowy, której założenia byłyby realizowane pod kontrolą przedstawicieli państw zwycięskich lub poprzez objęcie pokonanego kraju zwierzchnictwem administracyjnym sprzymierzonych sił. celem tego działania według autorów było stworzenie podstaw do opracowania i przyjęcia w odpowiednim czasie traktatu pokojowego. jednak zanim doszłoby do jego podpisania, jak sugerowano, jeszcze przed konferencją pokojową polska powinna otrzymać w układzie wstępnym gwarancje realizacji swoich celów, w tym przejęcia postulowanych terenów rzeszy51. ponadto autorzy tez dosyć szczegółowo omówili polskie stanowisko wobec niemiec w kwestiach rozbrojenia i bezpieczeństwa, okupacji, przestępstw wojennych, odszkodowań, szkód i strat kulturalnych oraz gospodarczych. głównym założeniem okazało się więc takie osłabienie państwa niemieckiego, by uniknąć możliwości odrodzenia się jego potęgi oraz by nie dopuścić do powtórzenia się okrucieństw wojny52. uzupełnieniem opracowanych przez resort seydy tez był referat ministra wygłoszony podczas posiedzenia rady narodowej w dniach 1–2 grudnia 1942 r. zawarte w dokumencie propozycje opatrzył on wówczas własnym komentarzem oraz – dla celów wewnętrznych – przedstawił dalsze postulaty graniczne wraz z programem rewindykacyjnym. raz jeszcze podkreślił, że środowiska anglosaskie nie popierają polskich postulatów, dlatego należy skupić się przede wszystkim na przeprowadzeniu kwestii przyłączenia prus wschodnich oraz śląska opolskiego. na prośbę uczestników obrad przedstawił także warianty przyszłej polskiej granicy zachodniej. pierwszy z nich obejmować miał linię odry z ujściem, lecz bez wrocławia i szczecina, a drugi, zakładający początek granicy między kołobrzegiem a koszalinem, aż po odrę53. w kończącej obrady uchwale uczestnicy powtórzyli niemal w całości postulaty zawarte w stanowisku rządu z 7 października 1942 r.54 51 ibidem, sygn. 52, tezy w sprawie układu wstępnego, dotyczącego stosunków z niemcami po ukończeniu działań wojennych, 6.11.1942 r. 52 ibidem. 53 seyda obawiał się, że „program odry” może spotkać się z trudnościami nie do pokonania, co oznaczałoby konieczność zrezygnowania z jego realizacji. linię nysy łużyckiej w ówczesnych warunkach uznał natomiast za „bezbrzeżne żądania inkorporacyjne”. 54 e. duraczyński, op.cit., s. 200–201. 48 katarzyna kącka w połowie 1942 r. mpk zleciło także współpracującemu z nim ekspertowi ludwikowi grodzickiemu opracowanie projektu przebiegu granicy polsko-niemieckiej, który miał zostać przedstawiony na powojennej konferencji pokojowej. grodzicki w przygotowanych planach przedstawił propozycje trzech wariantów granicznych: i – granica zachodnia, z małymi zmianami, miała odpowiadać granicy pierwszej rzeczypospolitej z 1771 r. (do polski włączone byłyby prusy wschodnie z królewcem oraz gdańsk, liczba ludność niemieckiej zwiększyłaby się do 2,5 mln); ii – granica zachodnia od świnoujścia do sudetów przebiegałaby odrą i nysą łużycką (do polski włączono by prusy wschodnie z królewcem oraz gdańsk, liczba niemców zwiększyłaby się o około 9 mln); iii – granica zachodnia biegłaby od kołobrzegu do krosna odrzańskiego i dalej odrą i nysą łużycką do granicy z czechosłowacją (prusy wschodnie i gdańsk włączono by do polski, ziemia kłodzka i głubczycka znalazłyby się w czechosłowacji, a północno-wschodnia część prus wschodnich po rzekę pregołę do litwy). wariant ostatni według ekspertów mpk był najbardziej realny. granica wschodnia (we wszystkich trzech wariantach) miała przebiegać zgodnie z postanowieniami traktatu ryskiego z 1921 r.55 nie chciano stwarzać sytuacji precedensowej, idąc na pewne ustępstwa56. rząd polski z w. sikorskim na czele oraz rada narodowa nie chciały zgodzić się na choćby częściową rezygnację z polskich żądań. dla polityków oparcie granicy na dwóch rzekach: odrze i nysie łużyckiej oraz włączenie do polski szczecina i wrocławia wydawało się szansą zapewnienia krajowi trwałego pokoju. w tym właśnie duchu w mpk opracowano jesienią 1942 r. aide mémoire, które 1 grudnia 1942 r. ambasador e. raczyński przekazał ministrowi spraw zagranicznych wielkiej brytanii a. edenowi, a premier w. sikorski – prezydentowi usa f.d. rooseveltowi podczas swojej trzeciej i zarazem ostatniej wizyty w stanach zjednoczonych (1 grudnia 1942–10 stycznia 1943 r.). nie wspomniano tu jeszcze o sprawie nysy łużyckiej, jednakże znaczenie odry dla bezpieczeństwa polski przyrównano do znaczenia renu dla francji. podkreślono wyraźnie, że traktat wersalski nie zapewnił polsce odpowiednich warunków bezpieczeństwa, bowiem od linii odry „położone są bazy wypadowe pruskie, skierowane przeciwko polsce, a mianowicie: prusy wschodnie, klin śląski i pomorze niemieckie”. obawa przed reakcją brytyjczyków sprawiła jednak, że postulaty ograniczono do założeń dotyczących polskich celów wojny zawartych w omawianej już uchwale rządu z 7 października 1942 r., chociaż w dokumencie wspomniano o konieczności przyłączenia szczecina do polski57. historycy są jednak raczej zgodni co do tego, że to właśnie w czasie wizyty w stanach zjednoczonych 55 warto podkreślić, że wśród polityków polskiego rządu na wychodźstwie w londynie istniała grupa, która skłaniała się ku kompromisowi z zsrr. polegać on miał na rezygnacji na korzyść związku radzieckiego z części małopolski wschodniej, wołynia i polesia. 56 j. ślusarczyk, stosunki polsko-sowieckie 1939–1945, toruń 2000, s. 261. 57 amsz, bpk, sygn. 18/841/58, aide mémoire, które powstało w londyńskim mpk, przekazane w grudniu 1942 r. przez premiera w. sikorskiego prezydentowi usa f.d. rooseveltowi oraz przez 49kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... w. sikorski ostatecznie sformułował oraz nieoficjalnie zaproponował mocarstwom zachodnim koncepcję przeprowadzenia polskiej granicy zachodniej wzdłuż odry i nysy łużyckiej, włączając do polski szczecin oraz rugię, a także gdańsk i prusy wschodnie. jego też uznaje się za autora tego pomysłu. w czasie oficjalnego spotkania z prezydentem f.d. rooseveltem 2 grudnia 1942 r. stwierdził jednak, że do polski włączone powinny zostać prusy wschodnie z gdańskiem, a granica zachodnia musi być maksymalnie wyprostowana. poglądy sikorskiego nie spotkały się na gruncie amerykańskim ze zrozumieniem, o czym premier poinformował z usa wicepremiera mikołajczyka58. ministerstwo prac kongresowych śledziło dosyć uważnie wszelkie pojawiające się głosy dotyczące zagadnień granicznych. celem tych starań było opracowanie w resorcie odpowiedniej kontrargumentacji w razie zarzutów pod adresem polskich postulatów. środowiska amerykańskie i brytyjskie z rezerwą podchodziły do żądań terytorialnych polski. we wrześniu 1943 r., według obserwacji mpk, sytuacja kształtowała się następująco: „jeżeli chodzi o postulat główny, to, sądząc z pewnych na razie poufnych oświadczeń miarodajnych czynników amerykańskich i brytyjskich oraz z wypowiedzi opinii międzynarodowej, zagadnienie wcielenia gdańska i prus wschodnich do polski stopniowo dojrzewa. natomiast zagadnienie śląska opolskiego (rejencji opolskiej, czyli części górnego śląska, która po plebiscycie pozostała przy rzeszy niemieckiej) nie przedstawia się, jak dotąd, tak korzystnie. dlatego pamiętając w dalszym ciągu o roszczeniach naszych pełnego dostępu do morza, należy poświęcić szczególną uwagę propagandzie wcielenia do polski śląska opolskiego”59. tuż przed rozpoczęciem konferencji w teheranie, 16 listopada 1943 r., rząd polski w memorandum do rządu wielkiej brytanii przedstawił swoje żądania terytorialne. ograniczały się one jedynie do postulatów włączenia do polski prus wschodnich, gdańska i śląska opolskiego. postulowano także możliwość takiego wyprostowania granicy zachodniej, by zapewnić krajowi większe bezpieczeństwo wobec niemiec. podkreślono, że spełnienie tych żądań nie może być uznawane za rekompensatę utraty ziem wschodnich60. raz jeszcze kwestię granic poruszyła rada ministrów 7 grudnia 1943 r. polskie postulaty, zwłaszcza w sprawie prus wschodnich, gdańska oraz śląska opolskiego, a także objęcia przez polskę okupacji jednej ze stref, nie uległy zmianie. podkreślono natomiast, że należy na arenie międzynarodowej przyłączyć się do opinii rządów anglosaskich na temat niepodejmowania ostatecznych decyzji terytorialnych ambasadora raczyńskiego ministrowi spraw zagranicznych wielkiej brytanii edenowi; e. duraczyński, op.cit., s. 201–202; g. labuda, op.cit., s. 284. 58 e. duraczyński, op.cit., s. 212–213; b. pasierb, polskie prace, s. 210–212. 59 azhrl, kot, sygn. 428, mpk, dyspozycja argumentacji w sprawie śląska opolskiego, londyn 25.09.1943 r. 60 sprawa polska, s. 418–420; g. labuda, op.cit., s. 284. 50 katarzyna kącka w czasie trwania działań wojennych. sądzono jednocześnie, że nie można ustawać w wysiłkach przeprowadzenia polskich planów „poufnych”. raz jeszcze wyrażono obawy co do intencji zsrr wobec polskiej granicy wschodniej. zapowiedziany został także publiczny protest w sprawie łączenia polskich postulatów terytorialnych z problemem przyszłości granicy ze związkiem radzieckim. obawiano się, że doprowadzić to może do znacznych strat na wschodzie w zamian za zyski terytorialne na zachodzie61. po raz kolejny 12 grudnia 1943 r. rząd polski na wychodźstwie w londynie przyjął tezy w sprawie zachodniej granicy polski. zakładano w nich przyznanie polsce prus wschodnich, gdańska i śląska opolskiego oraz oddanie pod polską kontrolę wszystkich terenów między odrą i nysą łużycką a planowaną nową granicą zachodnią. natomiast 27 września 1944 r. rada ministrów uchwaliła przyjęcie koncepcji powojennej polskiej granicy zachodniej. oparto ją na iii wariancie projektu grodzickiego. uznano także za konieczne wysiedlenie niemców z przejętych obszarów. wszelkie opłaty za pozostawione przez niemców na tych terenach mienie miały zostać uiszczone po wojnie przez państwo niemieckie. okupacją polską natomiast miały zostać objęte ziemie od nowej granicy polsko-niemieckiej do linii świnoujście–szczecin–odra–nysa łużycka. miała ona trwać do zawarcia traktatu pokojowego. sugerowano także, by nie wysiedlać z tego terenu ludności niemieckiej62. polskie stanowisko uległo stopniowej modyfikacji, kiedy mocarstwa zachodnie, oczekując zgody na koncepcję granicy wschodniej wzdłuż linii curzona, proponowały zwiększenie polskich nabytków na zachodzie. jeszcze 26 października 1944 r. w czasie spotkania z w. churchillem premier s. mikołajczyk stwierdził, że nie ma aprobaty rządu na przyjęcie linii curzona i nie wie, czy uda mu się ją otrzymać63. jednak już w grudniu 1944 r. nowo mianowany premier tomasz arciszewski stwierdził: „wysunęliśmy nasze żądania w stosunku do niemiec, domagając się włączenia do polski prus wschodnich, górnego śląska oraz części pomorza, i oceniamy pozytywne stanowisko aliantów, włączając w to rosję sowiecką, którzy obiecali nam pomóc w tej sprawie. ale nie chcemy rozszerzać naszej granicy na zachód tak, by wchłaniać 8 do 10 milionów niemców. nie chcemy wrocławia ani szczecina. żądamy po prostu naszych etnicznych i historycznych terytoriów, które znalazły się pod władzą niemiecką”64. przez cały okres wojny polskie środowiska emigracyjne przyglądały się bacznie niemieckim środowiskom emigracyjnym, zwłaszcza w usa oraz wielkiej brytanii. 61 aan, mpk, sygn. 61, tezy w sprawie inkorporacji oraz okupacji wschodnich obszarów niemiec, uchwalone przez radę ministrów w dniu 7 grudnia 1943 r.; sprawa polska, s. 431–433. 62 j. ślusarczyk, op.cit., s. 260–262. 63 na najwyższym szczeblu. spotkania premierów rzeczypospolitej polskiej i wielkiej brytanii podczas ii wojny światowej, oprac. m.k. kamiński, j. tebinka, warszawa 1999, s. 268. 64 g. labuda, op.cit., s. 285. 51kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... ich wpływy były bardzo duże, co dodatkowo niepokoiło polaków. problem działalności niemców na emigracji był dla rządu polskiego na wychodźstwie istotny, zwłaszcza jeśli chodzi o przyszłość granic. niemcy jednoznacznie opowiadali się przeciwko jakimkolwiek zmianom terytorialnym, zwłaszcza na rzecz polski, co padało na podatny grunt amerykańsko-brytyjski. środowiska niemieckie, jak podkreślali polacy, posługiwały się następującymi argumentami: kartą atlantycką, która w swych założeniach nie dopuszczała jakichkolwiek przesunięć terytorialnych bez zgody zainteresowanych stron; wykluczeniem możliwości zawarcia w przyszłości porozumień sąsiedzkich między polską a niemcami; a ponadto względami gospodarczymi (utrata równowagi gospodarczej przez niemcy bez prus wschodnich czy górnego śląska, polska natomiast nie była w stanie wchłonąć gospodarczo nowych terenów), etnograficznymi (czystość niemiecka na wschodzie kraju, wzmocnienie mniejszości niemieckiej w polsce osłabiłyby politycznie kraj), socjalno-politycznymi (przywiązanie narodu niemieckiego do demokracji oraz prusy jako ostoja rządów socjaldemokratycznych w republice weimarskiej). wobec takiej sytuacji postulowano natychmiastowe wzmocnienie propagandy na rzecz polskich postulatów granicznych, aby w ten sposób osłabić wpływy niemieckiej emigracji65. łącznie z kwestią granic w dokumentach dotyczących polskich tez na temat przyszłego pokoju pojawiało się bardzo często zagadnienie okupacji niemiec po wojnie. było ono elementem omawianych już „tez w sprawie układu wstępnego, dotyczącego stosunków z niemcami po ukończeniu działań wojennych” z 6 listopada 1942 r. szczególnie ważną częścią była deklarowana tu chęć pełnego udziału polski w realizacji programu niemieckiego, czego przejawem miał być postulat objęcia przez polskę zwierzchnictwa okupacyjnego nad jedną ze stref. zgodnie z polskimi założeniami granicę strefy stanowić miał lewy brzeg nysy łużyckiej oraz odry. obszar obejmowałby więc także „przedmieścia” na lewym brzegu wymienionych rzek, wykorzystywane głównie w celach gospodarczych i wojskowych, a także zalew szczeciński z wyspami oraz wyspę rugię. na terenie bezpośrednio graniczącym z czechosłowacją sugerowano, by uprawnienia okupacyjne zostały podzielone między polskę i czechosłowację66. autorzy tez okazali się także przewidujący, jeżeli chodzi o przyszłą rolę we władzach okupacyjnych radzieckiego sojusznika. zakładano, że należy dołożyć starań, aby na zachód od polskiej granicy ważniejsze strategicznie i politycznie punkty, takie jak węzły kolejowe, nie były obsadzane przez wojska radzieckie, ale przez anglosaskie67. 65 piasm, mpk, sygn. a.21/6/45, emigracja niemiecka i przyszła granica polsko-niemiecka, lipiec 1944 r. 66 do użytku wewnętrznego dołączono do tekstu uwagę, że w wypadku gdyby rozszerzenie terytorialne polskiej strefy wiązało się z ograniczeniami praw okupacyjnych, należy w ostateczności zgodzić się na jej zmniejszenie przy jednoczesnym zwiększeniu uprawnień. 67 aan, mpk, sygn. 52, tezy w sprawie układu wstępnego, dotyczącego stosunków z niemcami po ukończeniu działań wojennych, 6.11.1942 r. 52 katarzyna kącka w związku z deklaracją objęcia w przyszłości części terytorium niemieckiego polską okupacją mpk, moap68 oraz inspektorat do spraw zarządu wojskowego rozpoczęły współpracę w kwestii określenia zasad tej okupacji. w dniu 28 grudnia 1943 r. uchwałą rady ministrów rządu polskiego zatwierdzono „tezy okupacyjne”. wówczas to rozdzielono także kompetencje w zakresie prac dotyczących problematyki okupacji pomiędzy mon oraz moap69. kilka tygodni wcześniej w ramach moap powołano dział okupacyjny, którego schemat organizacyjny został przedstawiony już 16 grudnia 1943 r. miał się on zajmować opracowaniem całości zagadnień związanych z organizacją ewentualnej okupacji na terenach niemieckich po wojnie. na jego czele stał podsekretarz stanu, którego zadaniem było określanie problematyki do przygotowania i podziałem pracy pomiędzy poszczególne resorty. za podejmowane działania odpowiedzialny był on przed ministrem odbudowy administracji publicznej, któremu składał raporty oraz zarządzenia do akceptacji. ważnym elementem działu był sekretariat, który współpracował z wszystkimi referatami w załatwianiu spraw personalno-administracyjnych. dział okupacyjny podzielony był na dwanaście referatów70, 68 ministerstwo odbudowy administracji publicznej zostało powołane dekretem prezydenta rp z dnia 24 lipca 1943 r. na miejsce działającego od 1941 r. biura prac administracyjnych. jednym z zadań moap miało być opracowanie zagadnień związanych z przejęciem przez rząd polski administracji – także cywilnej – na terenach przewidzianych dla okupacji polskiej. 69 powołano także czynnik koordynujący pracę w postaci komitetu międzyministerialnego, w którego skład wchodzili przedstawiciele: inspektoratu do spraw zarządu wojskowego, moap, mon, msw, msz, ministerstwa sprawiedliwości, ministerstwa skarbu, ministerstwa przemysłu, handlu i żeglugi oraz prezydium rady ministrów. w pracach uczestniczyć miało także mpk. 70 referat ogólny, kierowany przez podsekretarza stanu, miał za zadanie opracowywanie polityki na ziemiach okupowanych, które wytyczał rząd polski, współpracowanie z władzami wojskowymi w kwestiach łączności, nawiązywanie kontaktów z przedstawicielami aliantów oraz kontrolowanie prac poszczególnych referatów; referat prawny zajmować się miał zagadnieniami prawnymi dotyczącymi przyszłego ustroju, działaniami instytucji sądowniczych, przygotowywaniem personelu sędziowskiego, adwokackiego, prokuratorskiego i notarialnego oraz wydawaniem opinii prawnych; referat ogólnej administracji państwowej miał być powołany dla opracowywania kwestii związanych z prawem administracyjnym, przygotowywania kadry urzędniczej oraz tworzenia ustaw administracyjnych; referat administracji samorządowej przygotowywałby organizację samorządową wszystkich szczebli na terenach okupowanych, obsadę personalną oraz opracowywałby najważniejsze przepisy; referat bezpieczeństwa publicznego miał organizować, we współpracy z inspektoratem wojskowym, służby bezpieczeństwa, w tym policję, wydziały śledcze, zajmować się obserwacją działaczy politycznych i społecznych oraz unieszkodliwiać „elementy niebezpieczne”; referat rolny zajmowałby się kwestią produkcji rolnej i jej jak najlepszej wydajności, dostosowując politykę rolną terenów okupowanych do polityki rolnej państwa polskiego; referat leśnictwa miał być powołany w celu opracowywania polityki leśnej – organizacji lasów, w tym zalesienia i eksploatacji, do jego kompetencji zaliczano także zagadnienia łowiectwa i rybołówstwa; referat przemysłowo-handlowy zajmowałby się zagadnieniami przemysłu, handlu, rzemiosła oraz ustalał zasady prowadzenia działalności gospodarczej oraz prawa pracy; referat finansowo-skarbowy – w skład jego kompetencji wchodziłyby problemy finansowania sektora publicznego i administracji, kwestie walutowo-dewizowe i bankowo-kredytowe oraz szerokie uprawnienia kontrolne; referat wyznań religijnych i oświecenia publicznego miał opracowywać szczególne zagadnienia związane ze szkolnictwem wszystkich szczebli, przygotowywać podręczniki i programy nauczania, kierować organizacją kościołów, propagandą, prasą, ochroną zabytków i sztuki, szerzeniem kultury fizycznej, sportu, turystyki i krajoznawstwa; referat zdrowia miał być powołany do organizacji służby zdrowia na terenach okupowanych, przejęcia i reorganizacji szpitali i innych placówek zdrowotnych, kontro53kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... które miały zajmować się poszczególnymi kwestiami okupacyjnymi i stanowiły coś na kształt przyszłej władzy71. zagadnienia przyszłej okupacji niemiec były również ważnym elementem działalności inspektoratu do spraw zarządu wojskowego. o tym, jak wiele pracy poświęcono tym kwestiom, świadczy „zestawienie prac wykonanych w inspektoracie do spraw zarządu wojskowego” z listopada 1944 r. inspektor f. arciszewski przedstawił tu spis większości najważniejszych prac dotyczących tych zagadnień. wśród nich są opracowania z dziedzin: łączności, komunikacji, bezpieczeństwa, przemysłu wojennego, lotnictwa, marynarki wojennej. autor w swoich wnioskach uznał, że zarząd wojskowy jest w pełni przygotowany do podjęcia się zadań okupacyjnych. przedstawiono również trzy warianty okupacyjne: „wariant minimalny – prusy wschodnie i w. m. gdańsk, oraz rejencja opolska. wariant średni – to samo jak wyżej, aż do linii odry, ze szczecinem włącznie. wariant maksymalny – jak wyżej, lecz aż do linii odry i nysy łużyckiej, oraz łącznie z wyspą rugią”72. inspektorat w swych wnioskach zawarł również zapotrzebowanie personalne we wszystkich trzech wariantach oraz przykładowe rozwiązania logistyczne przyszłej okupacji. resort wojskowy polemizował również z koncepcją moap, że nie należy wprowadzać na terenach okupowanych zarządu wojskowego, a jedynie po zakończeniu działań wojennych i zabezpieczeniu terenów przekazać je rządowi polskiemu. na terenach tych, jako części składowej polski, konieczne miało być natychmiastowe zorganizowanie administracji cywilnej. przedstawiciele resortu uważali za niemożliwe wprowadzenie takiego rozwiązania bez uwzględnienia wcześniejszego etapu zarządu wojskowego73. współdziałanie obu resortów w kwestii opracowania zagadnień okupacyjnych nie układało się dobrze. ministerstwa na wiele kwestii miały znacznie różne poglądy. na początku 1945 r. uznano więc, że w celu usprawnienia pracy należy zespolić ją w jednej instytucji rządowej, zmieniając uchwałę rady ministrów z 28 grudnia 1943 r. aby przeprowadzić ten pomysł dwukrotnie spotkała się komisja międzyministerialna do spraw okupacyjnych – 7 i 16 lutego 1945 r. w pracach komisji czynnie uczestniczył także przedstawiciel mpk józef winiewicz. dwudniowe obrady nie doprowadziły jednak do wielu zmian w istniejącej już uchwale74. uznano, że konflikt międzyministerialny faktycznie opierał się jedynie na różnicach interesów poszczeli nad działalnością sanitarno-weterynaryjną, organizowanie kas chorych; referat opieki społecznej obejmowałby opieką osoby potrzebujące pomocy, współpracował z polskim czerwonym krzyżem, organizowałby wsparcie dla samotnych matek, opiekę nad inwalidami wojennymi, przygotowanie całego systemu rent i emerytur, opiekę nad bezrobotnymi oraz pomoc w zakresie pośrednictwa pracy. 71 piasm, mpk, sygn. a.21/6/48, schemat organizacyjny i organizacja pracy – działu okupacyjnego – ministerstwa odbudowy administracji publicznej, z dnia 16.12.1943 r. 72 piasm, mpk, sygn. a.21/6/48, zestawienie prac wykonanych w inspektoracie do spraw zarządu wojskowego oraz wnioski z 29.11.1944 r. 73 ibidem. 74 ibidem, protokoły z posiedzenia komisji ministerialnej dla spraw okupacyjnych z dnia 7 i 16.02.1945 r. w biurze inspektoratu zarządu wojskowego w londynie. 54 katarzyna kącka gólnych resortów. ponadto stwierdzono, że wypadki wojenne oraz międzynarodowa sytuacja polityczna wskazują, iż tereny, które polska planowała objąć swą okupacją, faktycznie okupowane będą przez wojska radzieckie. ewentualne przejęcie pewnych terytoriów mogłoby nastąpić dopiero po ustaniu działań wojennych i oczyszczeniu terenu przez radzieckie władze wojskowe. w związku z tym przypuszczalnie nie byłoby konieczności organizowania polskiej okupacji wojskowej, a wystarczyłoby jedynie obsadzenie tego terytorium przez polską administrację cywilną75. kolejnym dosyć istotnym zagadnieniem opracowywanym w czasie wojny w mpk była kwestia należnych polsce od niemiec odszkodowań i reparacji wojennych za poniesione straty. i w tym przypadku dosyć wyraźnie jawiły się autorom wspomnienia traktatu wersalskiego i związanych z nim błędów popełnionych w sprawie niemieckich reparacji. za konieczność uznano zmianę w podejściu do kwestii reparacji, zwłaszcza ich wielkości. ostateczne rozwiązania sugerowano umieścić w traktacie pokojowym, który zobowiązywałby państwo pokonane do pełnego wywiązania się z nałożonych na nie zobowiązań. określenie konkretnych warunków odszkodowań wymagało szczegółowego oszacowania strat. próby takich analiz podejmowano w polskim rządzie emigracyjnym od samego początku wojny. jedna z większych została przeprowadzona jeszcze w biurze prac politycznych, ekonomicznych i prawnych w lipcu 1941 r. wówczas powstało bardzo obszerne opracowanie pt. „uwagi i projekty wniosków do traktatu pokoju między polską a niemcami”. w referacie tym przedstawiono następujące zagadnienia: likwidację następstw wojny i okupacji, problemy związane z cesją terytoriów niemieckich na rzecz polski, ustalenia dotyczące współżycia polski i niemiec po wojnie, postulaty do warunków zawieszenia broni oraz dezyderaty kolonialne. szczególnie ważnym elementem pracy była podjęta przez jego autorów próba szczegółowego oszacowania szkód, jakie poniosła polska w wyniku działań wojennych i okupacji kraju do połowy 1941 r. oraz oczekiwań polski wobec niemiec w ramach zadośćuczynienia za te straty. szkody polski podzielono tu na dwie grupy: szkody kulturalne76 oraz szkody polskiego gospodarstwa narodowego77. postulowano jed75 ibidem, wnioski na komitet specjalny, bez daty. 76 uwzględniono m.in. zniszczenie dziedzictwa historycznego w postaci zamków, pałaców, kościołów; likwidację szkół na wszystkich szczeblach edukacji; niszczenie i wywózkę dzieł sztuki, archiwów, bibliotek, zbiorów urządzeń badawczo-naukowych; zamykanie ośrodków kultury: kin, teatrów lub wykorzystywanie ich w celach propagandowych. wszystkie te działania połączone były z masową eksterminacją polskiej inteligencji: środowisk naukowych, lekarzy, prawników, osób duchownych. autorzy opracowania podkreślali, że pełne oszacowanie strat kulturalnych nie jest możliwe głównie ze względu na brak miernika, za pomocą którego można by określać wartość dorobku wielu pokoleń polaków. niełatwa okazała się także próba ustalenia metod rekompensaty za poniesione straty w tej dziedzinie. 77 pod pojęciem szkód polskiego gospodarstwa narodowego rozumiano „wszelkiego rodzaju uszczuplenie (zniszczenie, pogorszenie, wywiezienie itp.) majątku obywateli polskich, polskich organizacji społecznych, państwa polskiego i polskich zrzeszeń publiczno-prawnych. uszczuplenie dochodu wymienionych jednostek. zmiany w organizacji życia gospodarczego polski, które pociągają lub pociągną za sobą w przyszłości uszczuplenie majątku lub dochodu wymienionych jednostek”. pośród 55kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... nakże, by zagadnienia strat kulturalnych znalazły się na naczelnym miejscu w ewentualnym traktacie. niszczenie dziedzictwa kulturowego przez okupanta niemieckiego przeprowadzane było pod hasłem likwidacji narodu i państwa polskiego. dlatego też sądzono, że straty poniesione w tej dziedzinie dużo bardziej przewyższają straty gospodarcze. uważano więc, że realizacja odszkodowań powinna być przeprowadzona z całą bezwzględnością kosztem nie tylko bieżącej produkcji niemieckiej, ale także niemieckich zbiorów i majątku kulturowego78. sporo miejsca w omawianym studium poświecono także zagadnieniom związanym bezpośrednio z cesją terytorium niemieckiego na rzecz polski. szczególnie istotne wydają się tu postulaty w sprawie przekazania polskim władzom całości dokumentacji związanej z przejmowanym terenem, a mianowicie akt i dokumentów administracyjnych, archiwów i rejestrów oraz planów dotyczących byłego niemieckiego zarządu cywilnego, wojskowego, skarbowego oraz sądowego79. dokument sporządzony był w lipcu 1941 r., zawierał więc, mimo niewyjaśnionej jeszcze sytuacji międzynarodowej, dosyć szczegółowy plan rozwiązań reparacyjnych i oczekiwań polski wobec niemiec. kwestia odszkodowań wojennych kolejny raz została podjęta przez ekonomistów związanych z mpk we wrześniu 1943 r. wówczas to powstało na ten temat dosyć wyczerpujące studium autorstwa witolda łęgowskiego. w opracowaniu autor podjął się odpowiedzi na pytanie, jakie jest miejsce odszkodowań pośród wszystkich celów wojny. w hierarchii tych celów zajmowały one trzecią pozycję, tuż po cięciach terytorialnych iii rzeszy oraz jej trwałym i skutecznym rozbrojeniu. walka o odszkodowania miała służyć przyspieszeniu nie tylko odbudowy, ale i rozbudowy polskiej gospodarki. w drugim rozdziale pracy ukazana została koncepcja odszkodowań. szczególnie ważnym punktem było ustalenie czynników warunkujących wybór ich rodzaju. rozważano więc szanse przeprowadzenia polskich propozycji wobec mocarstw anglosaskich, zdolność niemiec do realizacji narzuconych im świadczeń oraz stosunek polskich postulatów do postulatów innych państw. następnie autor ukazał pobieżną analizę strat zarówno polski, jak i innych krajów. trzeci rozdział w całości poświęcony był prezentacji źródeł, z których opłacane miały być niemieckie świadczenia wobec państw pokrzywdzonych. ponadto ukazano, jak wpłyną one na gospodarki krajów poszkodowanych oraz na międzynarodowe obroty. rozdział czwarty dotyczył polskich żądań i zasad ich realizacji. autor wyraził obawę, czy zniszczona wojną polska będzie w stanie należycie wykorzystać niemieckie świadczenia. sposobów rekompensaty poniesionych szkód z tej grupy na czołowe miejsce wysuwano „świadczenia w naturze”, obejmujące m.in. zwrot zabranego mienia w naturze, wykorzystanie demobilu niemieckiego, przejęcie instalacji przemysłowych, przejęcie patentów i wynalazków, stałe i doraźne dostawy surowców i półfabrykatów. 78 piasm, mpk, sygn. a.21.7/2, uwagi i projekty wniosków do traktatu pokoju między polską a niemcami (projekt wstępny z końca lipca 1941 r.). 79 ibidem. 56 katarzyna kącka apelował także, by unikać takich, których nie można wykorzystać natychmiastowo. na pierwszym miejscu żądania powinny więc uwzględniać polskie interesy narodowe. stwierdzono również jednoznacznie, że polska jako pierwsza z ofiar niemieckiej agresji, która poniosła największe straty, powinna jako pierwsza otrzymać rekompensatę. w ostatnim rozdziale przedstawiono gwarancje wykonania przez niemcy zobowiązań wobec polski oraz zasady organizacji przekazywania świadczeń i kontroli ich przeprowadzania. załącznik dokumentu stanowiło dwustronicowe opracowanie „pojęcie odszkodowań niemieckich w przeszłości”80. w lutym 1944 r. powstała następna wersja, nieco zmieniona i poprawiona, tekstu łęgowskiego, sygnowanego przez mpk pt. „zarys problemu odszkodowań gospodarczych od niemiec”81. kolejny z wariantów przedstawiających polskie tezy w sprawie odszkodowań od niemiec został zredagowany w mpk w połowie 1944 r. w dniu 31 sierpnia 1944 r. projekt ten został uchwalony przez komitet ekonomiczny ministrów. studium zostało podzielone na dwie zasadnicze części: uzasadnienie i tezy. w pierwszym punkcie uzasadnień omówiony został charakter polskich strat wojennych, a w drugim przedstawiono doświadczenia międzynarodowe w zakresie odszkodowań. trzy kolejne punkty poświęcone zostały polskim koncepcjom odszkodowań, źródłom świadczeń niemieckich oraz polskim żądaniom82. ostatecznie 5 października 1944 r. rada ministrów przyjęła zaaprobowany wcześniej przez komitet ekonomiczny ministrów tekst „tezy w sprawie odszkodowań gospodarczych od niemiec”. wersja finalna dokumentu była więc efektem wielomiesięcznej pracy kilku ekonomistów związanych z mpk83. do współpracy z mpk włączało się wiele resortów. wymagał tego chociażby zakres zagadnień, jakimi ministerstwo musiało się zajmować. do konkretnych prac włączył się m.in. sztab naczelnego wodza. w lipcu 1944 r. powołał on wojskową komisję studiów nad zagadnieniem rozejmu i pokoju. na jej czele miał stanąć płk t. zieleniewski. jednym z zadań komisji było współdziałanie z instytucjami mpk w zakresie przygotowywania materiałów związanych z rozbrojeniem, odszkodowaniami oraz zagadnieniami granicznymi84. jej powstanie przyjęto bardzo pozytywnie, minister seyda przeznaczył dla niej specjalny lokal w budynkach ministerstwa85. 80 aan, mpk, sygn. 309, w. łęgowski, projekt rozwiązania spraw odszkodowań wojennych od niemiec (maszynopis opracowania, wrzesień 1943 r.). 81 ibidem, sygn. 95, zarys problemu odszkodowań gospodarczych od niemiec (opracowanie ministerstwa), 1944 r. 82 ibidem, sygn. 96, projekt tez w sprawie odszkodowań gospodarczych od niemiec, uchwalony przez komitet ekonomiczny ministrów w dniu 31 sierpnia 1944 r. 83 ibidem, ambasada rp w londynie, sygn. 1609, tezy w sprawie odszkodowań gospodarczych od niemiec, uchwalone przez radę ministrów w dniu 5 października 1944 r. 84 piasm, mpk, sygn. a.21.6/46, pismo szefa sztabu naczelnego wodza oddziału planowania do ministra prac kongresowych z 10.07.1944 r. 85 ibidem, pismo ministra prac kongresowych do szefa sztabu naczelnego wodza gen. stanisława kopańskiego z 20.07.1944 r. 57kwestia „przyszłości niemiec” w działalności ministerstwa prac kongresowych... w skład komisji wchodziły następujące podkomisje: rozbrojenia i bezpieczeństwa międzynarodowego – przewodniczący: ppłk tokarz, członkowie: ppłk ogorkiewicz, mjr jaworski; odszkodowań – przewodniczący: dr inż. krause, członkowie: ppłk rotarski, mjr kurkiewicz; graniczna – przewodniczący: ppłk ogorkiewicz, członkowie: ppłk tokarz, ppłk piątkowski; marynarki – przewodniczący kmdr stoklasa; lotnicza – przewodniczący: ppłk piątkowski, członkowie: mjr kurkiewicz, mjr jaworski. ponadto w skład komisji wchodzili jeszcze delegat do comité interallié pour l’étude de l’armistice ppłk wasilewski oraz kierownik kancelarii komisji rtm. mieszkowski86. resort kierowany przez ministra seydę należycie wypełniał przez cały okres wojny powierzone mu zadanie przygotowania opracowań dotyczących kwestii niemieckich dla celów przyszłego traktatu pokoju. w sumie powstało ich kilkaset. pytanie do dzisiaj pozostające bez odpowiedzi brzmi, na ile polscy dyplomaci mogli wykorzystać i wykorzystali dorobek resortu kongresowego. plany były bardzo ambitne. przedstawiciele stronnictwa narodowego w trakcie wojny sądzili, że „konflikt ten zezwoli na uregulowanie naszych roszczeń zarówno na zachodzie, jak i na wschodzie oraz na zorganizowanie spraw europy środkowej według założeń opartych na ambicji, interesie i prawach historycznych narodu polskiego”87. postulatu tego nie udało się zrealizować. po wojnie politycy i publicyści emigracyjni nadal żywo interesowali się zagadnieniami niemieckimi, przede wszystkim pod kątem zapewnienia polsce bezpiecznej przyszłości88. ministerstwo prac kongresowych rozwiązano jesienią 1945 r. od końca 1943 r. obserwujemy słabnące znaczenie działalności resortu. polska wchodziła nieuchronnie w strefę wpływów radzieckich, co diametralnie zmieniało charakter prowadzonych prac. wraz z dymisją rządu stanisława mikołajczyka skończyła się również praca najbardziej chyba zasłużonego „człowieka kongresowego” okresu drugiej wojny światowej – mariana seydy, który po niepowodzeniach związanych z powrotem do kraju, osiadł na stałe w argentynie, gdzie zmarł w 1967 r. w czasie od listopada 1944 r. do lipca 1947 r. mpk połączono personalnie z ministerstwem wyznań religijnych i oświecenia publicznego, na którego czele stał władysław folkierski. ostatecznie resort został zniesiony dekretem prezydenta z 10 sierpnia 1948 r. wszystkie jego obowiązki przejęło ministerstwo spraw zagranicznych89. 86 ibidem, okólnik nr 1 komisji studiów nad zagadnieniami rozejmu i pokoju z 29.09.1944 r. 87 aan, stronnictwo narodowe, sygn. 206/18, wstęp do referatu pt. „polska polityka w latach 1918–1939”. 88 k. tarka, emigracyjna dyplomacja. polityka zagraniczna rządu rp na uchodźstwie 1945–1990, warszawa 2003, s. 68; idem, rząd rp na uchodźstwie wobec kwestii niemieckiej (1945–1990), „przegląd zachodni” 2001, nr 4, s. 43–65; t. wolsza, stanowisko rządu rp na wychodźstwie wobec kwestii niemieckiej i polskiej granicy zachodniej (lipiec 1945–1949), [w:] polska 1944/45–1989. studia i materiały, t. i, warszawa 1995, s. 91–104. 89 b. pasierb, polskie prace, s. 199. 58 katarzyna kącka źródła archiwum akt nowych: – alfred lampe, – ambasada rp w londynie, – delegatura rządu rp na kraj, – ministerstwo prac kongresowych, – stronnictwo narodowe, archiwum ministerstwa spraw zagranicznych w warszawie: – biuro prac kongresowych, archiwum zakładu historii ruchu ludowego w warszawie: – archiwum profesora stanisława kota, instytut polski i muzeum im. gen. sikorskiego w londynie: – ministerstwo prac kongresowych, literatura duraczyński e., rząd polski na uchodźstwie 1939–1945, warszawa 1993. kroll b., struktura polskich centralnych władz emigracyjnych w latach 1939–1945, „czasopismo prawno-historyczne” 1976, t. xxviii, z. 2, s. 211–238. król m., ład utajony, kraków 1983. labuda g., polska granica zachodnia. tysiąc lat dziejów politycznych, poznań 1974. na najwyższym szczeblu. spotkania premierów rzeczypospolitej polskiej i wielkiej brytanii podczas ii wojny światowej, oprac. m.k. kamiński, j. tebinka, warszawa 1999. pasierb b., polska myśl polityczna okresu ii wojny światowej wobec niemiec, wrocław 1986. pasierb b., polskie prace przygotowawcze do traktatu pokojowego z niemcami 1916–1948. instytucje – ludzie – problemy, wrocław 1996. seyda m., poland and germany and the post war reconstruction of europe, londyn 1942. sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej w pamiętnikach, wybór i komentarz m. tomala, warszawa 1990. ślusarczyk j., stosunki polsko-sowieckie 1939–1945, toruń 2000. światłosławski j., sprawa polska. pytania i odpowiedzi, londyn 1942. tarka k., emigracyjna dyplomacja. polityka zagraniczna rządu rp na uchodźstwie 1945–1990, warszawa 2003. tarka k., rząd rp na uchodźstwie wobec kwestii niemieckiej (1945–1990), „przegląd zachodni” 2001, nr 4, s. 43–65. wolsza t., stanowisko rządu rp na wychodźstwie wobec kwestii niemieckiej i polskiej granicy zachodniej (lipiec 1945–1949), [w:] polska 1944/45–1989. studia i materiały, i/1995, s. 91–104. zabiełło s., na posterunku we francji, warszawa 1967. tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 adam radomyski*1 orcid: 0000-0001-7522-308x development of the russian anti access/anti denial a2/ad concept as a threat to nato and poland abstract this article presents an analysis of the development of the russian anti access/anti denial concept – a2/ad. the considerations contained in this article focus on identifying the threats that the russian a2/ad concept creates for nato and poland. this article compiles empirical data from scientific publications, formal strategic and doctrinal documents, which allowed to define the a2/ad category, specify its essence and characterize it through the prism of military and non-military forces and resources engaged by russia in several important operational regions: the kaliningrad oblast, crimea, syria and the arctic. the aim of this article is to evaluate the russian anti-access/anti denial concept from the perspective of the threats it creates for nato and poland. the obtained research results allow us to make the conclusion that when assessing the current external conditions, effective opposition to the russian a2/ad by nato will be very difficult to implement. increasing the capabilities in this area will probably require the individual member states to increase their defense spending, mainly on the modernization and development of their armed forces. in addition to increasing the financial expenditures, increasing the ability to counteract the russian a2/ad will require proper coordination and integration of the activities of the entire nato structure around one coherent operational concept. this applies not only to counteracting the russian a2/ad in europe but also in other regions of the world, which in the near future may become the theatre of military operations, both classic, asymmetric or hybrid. keywords: anti access, anti denial, strategy, means of destruction, operational area * military university of aviation in dęblin (poland), e-mail: a.radomyski@law.mil.pl 2021, no. 1 (14), pp. 41–54 published online july, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.004 a r42 1. introduction throughout the entire history of warfare, opponents have regularly tried to deny each other freedom of movement on the battlefield. earlier forms of anti-access served to protect the friendly forces and prevent adversaries from gaining an advantage. as part of its expeditionary activities, american forces began to pay great attention to their safe deployment in the theater of operations and the capabilities that will guarantee them the opportunity to gain and maintain air, space and sea advantage. moreover, it should be emphasized that a2/ad has been known for a long time as a concept of conducting activities. it has appeared under various names and has been implemented with the use of military means available in a given historical period. historic and contemporary a2/ad concepts have always the shared a common goal: preventing the enemy from reaching the area of operations, and in the event of failure (blocking the enemy), restricting the freedom of the enemy military actions in the area of the operation. considering the development of anti-access concepts, it can be concluded that their earlier forms served both to protect their own and allied forces and to prevent the opponent’s forces from gaining an advantage (dobija, 2019). after the end of the so-called cold war period, for many years the strategic concept of nato assumed that the euro-atlantic space was an area of peace and that the threat of a conventional attack on any of the alliance member states was unlikely. a change in the perception of threats took place at the end of the 20th century and the beginning of the 21st century. this was largely due to the great involvement of the usa and nato in hostilities, which were conducted mainly outside the treaty area, e.g. in iraq or afghanistan. an example of this is the hostilities that took place in 1990–1991, during the first gulf war, when the us and their allies gained access to the area of operations, which allowed them to prepare the “desert storm” operation without any problem for about six months. a similar situation occurred in afghanistan in 2002 as part of the “enduring freedom” military operations and in kuwait in 2003 as part of the “iraqi freedom” operation. all of these campaigns were preceded by the entry of the us troops and their allies into the area of operation. similar assumptions regarding a2/ad were also adopted by other countries, including china and russia. the difference, however, is that they assume preventing us and nato forces from accessing an operational area located on their own territory or in an area controlled by them (neagoe & borsa, 2019). in particular, the development russia’s a2/ad concept constituted a significant prompt for nato to increase their efforts, which would result in the design of a concept to neutralize the russian a2/ad capability. the need to find an effective antidote to the russian a2/ad has become even more pressing after russia’s annexation of crimea and the commencement of hostilities in eastern ukraine, which are de facto being carried out with varying intensity to date. another issue that should cause concern for nato, including poland, is the progressing militarization of the kaliningrad oblast. nato’s first attempt to respond to russia’s actions was deciding to strengthen the socalled eastern flank. this was a particularly important move, taking into account the fact that russia increasingly often began to direct its threats not only against ukraine, but also against the baltic states and those nato countries that agreed to deploy elements of the american anti-missile shield on its territory (fryc, 2015). it should be noted here that poland was also among these countries. development of the russian anti access/anti denial (a2/ad) concept... 43 2. literature review one of the important elements of the presented considerations was explaining the concept of a2/ad, defining its essence, and providing a general description. this was done based on literature review. when analyzing the literature, it can be noticed that it was only in the early 1990s that american scientists saw the need to connect information with the space and environment of the battlefield (sea, air and land). this concept was to form the basis of the development of american military power in the 21st century (krepinevich, 2002). subsequent research, however, indicated threats to the implementation of such a strategy for the united states itself. it also turned out that the us’s most dangerous opponents will be able to use their abilities to limit the deployment of the us forces and deny them access to the disputed regions. taking into account the identified threats, it was decided to develop a concept of counteracting a2/ad created by their opponents, mainly russia and china. the overall assumptions of this concept were presented by the us center for strategic and budgetary assessments in 2003. they stated that the essence of anti access (a2) would be preventing the us forces from entering the theater of operations. the next stage (phase) will be the so-called anti denial (ad), the essence of which will be to limit the american forces’ freedom of action in areas under the direct control of the potential enemy (kofman, 2019). when analyzing the literature, attention should be paid to the approach to a2/ad presented by prof. andrew a. michta. he believes that its essence is a skillful combination of activities that will limit the possibilities of military access to a given area with activities that limit the possibility of conducting operations in the controlled area (michta, 2016). in addition, he noticed that the area around which a2/ad is created does not have to be an area of military operations each time, but it may be another place (area), the control of which will allow for gaining an advantage or even control in the given region of the world. this is a particularly important finding in view of the actions taken by russia (dobija, 2018). when analyzing the literature and the doctrinal documents, attention should be paid to the fact that only the expansion of this two-part name allows us to understand the complexity and scope of projects that are implemented under anti access/anti denial – a2/ad. in other words, as part of a2, the enemy’s forces are prevented from entering the operational area by actions limiting their freedom of movement. the area denial, on the other hand, are all activities involving the use of means of combat with a range smaller than in the case of the anti access concept, the purpose of which is to limit the freedom of action of the opponent’s forces in the area of a joint operation (u.s. department of defense, 2012). this distinction is particularly important due to the fact that the implementation of the a2/ad assumptions requires the use of qualitatively and quantitatively different military means, supported by non-military means. within a2, these measures include long-range combat measures that will prevent the potential enemy from deploying their forces in the joint operation area – joa. this group includes the following weapons systems: — multi-channel and integrated air defense systems, including modern fighters, strike aircraft, stationary and mobile surface-to-air missiles, and coastal defense systems; — cruise missiles and ballistic missiles that can be launched from multiple air, sea and land platforms against land and sea targets of the enemy; — long-range artillery and multi-purpose missile systems (mccuen 2008); — nuclear and conventional submarines armed with supersonic anti-ship missiles and advanced torpedoes and ballistic missiles; a r44 — satellite systems and other measures supporting the space infrastructure necessary for observation in and from space (caton, 2018); — electronic warfare measures; — modern reconnaissance means allowing to detect targets in the air, on land and at sea; — fiber optic command and control (c2) networks linking together different reconnaissance and destruction systems; — special forces. it should also be emphasized that activities under a2 are not limited only to the use of cutting edge military equipment. it also includes information warfare activities carried out in cyberspace (dinicu, 2014). in this regard, it should be noted that cyberspace is a global network that can be manipulated, e.g. by increasing or limiting accessibility, etc. (russell, 2015). with an appropriate configuration and relatively low financial outlays, using cyberspace, it is possible to monitor the movement of troops and influence the public opinion in various ways (tikk et al., 2018). apart from american publications, romanian literature is also interesting. such publications include scientific studies (bobric, 2020) and doctrinal documents, e.g. military strategy (defense white paper, 2017) as well as regulations from over the last five years. according to the assumptions presented in these publications, a2/ad operations include actions aimed at delaying, preventing or hindering the movement of foreign troops or limiting the possibility of their dislocation in the theater of operations (krepinevich, 2003). such actions are performed using a large variety of long-range means of destruction that are capable of preventing enemy forces from entering an area of action, theater of operations, or area of responsibility. recently, numerous discussions on the consequences of the development of a2/ad capabilities have also flared up in the debate in france. the 2017 french strategic review of defense and national security, together with the military programming act 2019–2025 identified a2/ ad as a real threat to france (revue stratégique de défense et de sécurité nationale, 2017). in the case of polish publications, it can be stated that the subject matter is discussed very rarely, as evidenced by the small number of published scientific articles and the lack of solutions for counteracting a2/ad in the national doctrinal documents. based on the results of the literature analysis, it can be noticed that the term a2/ad is explained in various ways. in english-language literature, it is assigned several meanings, i.e. the concept of isolating the battlefield, the concept of blocking access and counteracting, and the doctrine of “closing” access to the intervention forces (alcazar, 2012). in my opinion, the name that most fully reflects the essence and scope of a2/ad is the anti-access and anti-denial strategy. in addition, the analysis carried out allows me to state that a2 and anti-denial (ad) are two fundamentally different groups of activities carried out ultimately to achieve a common goal, which is to gain an advantage over the opponent in a specific region (area). nevertheless, in military literature, these two terms are often used interchangeably, or they are confused with other types of activities. it also occurs that both meanings function under a common term: “anti-access” (dobija, 2019). meanwhile, activities implemented under a2 are completely different from ad activities. they use different means of combat, they are carried out at different distances and in other areas, and their effects are also different from those achieved by means of ad. in this matter, it is also obvious that the use of all these weapon systems will not always be necessary. therefore, the scope of their use will be determined by a specific situation and requirementsthe real need for their use (elak, 2018). development of the russian anti access/anti denial (a2/ad) concept... 45 in addition, it should be noted that the goal of the a2/ad strategy is not to destroy opponents but rather to delay them and weaken their forces to such an extent that their operations are doomed to fail (mattis & hoffman, 2005). by successively reducing the enemy’s combat strength, their ability to continue military operations also diminishes. 3. materials and methods taking into account the problem situation outlined, it was assumed that this article would aim to evaluate the russian anti-access/anti denial concept through the prism of the threats it creates for both nato and poland. bearing in mind the adopted goal, it was decided that its achievement will be possible as a result of solving the research problem expressed in the form of a question: what threat does the russian a2/ad concept pose to nato and poland? theoretical and empirical methods were used to find answers to the main research problem and explore the subject of the research. the main methods included: analysis and synthesis, analogy, generalization, comparison and inference. the research was based on the analysis of literature as well as normative and doctrinal documents. therefore, it was the source of reliable information about the subject of research. in particular, this concerned the definition of a2/ad, the essence of this concept, and the forces and means used within it. generalization and analogy helped to define a group of factors that determine russia to organize a2/ad zones in specific places on the world map. the inference was helpful in formulating conclusions regarding the threats to nato and poland posed by the further development of a2/ad by russia. furthermore, scientific observation, which focused on the strategic and operational aspects of russia’s use of military force during military exercises over the past five years, was an important supplement to the applied research methods. 4. discussion 4.1. threats to nato and poland resulting from the development of the russian a2/ad in the kaliningard oblast for some time now, russia has been consistently and systematically strengthening its military potential, which indicates the growing threat posed by nato. this applies in particular to the deployment of heavy military equipment in the countries forming the nato’s eastern flank. in addition, the great discontent on the part of the russian authorities also results from the distribution of elements of the so-called us anti-missile shield in poland and other countries, e.g. romania and the czech republic. in response to these actions, russia began to increase its military presence in the kaliningrad oblast more and more significantly. this is emphasized, among others, by american general franc gorenc, who stated in an interview that the russians use the a2/ad tactic, which may limit access to the airspace. in his opinion, russia has already developed its anti-aircraft defense system to such an extent that it may pose a threat to nato planes. in addition, the iskander ballistic missile systems in combination with other long-range fire systems can destroy targets located in the territories of the baltic countries and over 1/3 of the territory of poland, as shown in figure 1. a r46 figure 1. destruction ranges of selected russian missile assets deployed in the kaliningrad region source: http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/entering-the-bears-lair-russias-a2-ad-bubble-the-baltic -sea-1776 in the event of further militarization of the kaliningrad oblast, russia is able to create a tight defense umbrella that will allow it to control the most important operational regions in the immediate vicinity. if necessary, it may also block the polish armed forces’ freedom of action, and in a wider perspective, for the nato forces deployed on the polish territory as well. from the russian point of view, such actions seem to be fully justified, if only due to the fact that russian politicians have repeatedly said that kaliningrad is a very important bridgehead of russia on its western border, surrounded by the nato countries on all sides (żyła, 2018). therefore, there is no doubt that for the kremlin it is an area of special strategic importance, and that is why it is being continuously strengthened. it can even be assumed that this concept is not limited to creating a very strong air defense zone (including anti-missile defense) with the use of various reconnaissance, electronic warfare and jamming systems and a wide variety of long-range anti-aircraft systems (s-400, s-300w4). the range of the s-400 triumf covers a large part of poland, lithuania and the baltic sea, which would significantly hinder the operations of the alliance’s aviation in the event of a conflict with russia. from the point of view of a2/ad capabilities, the main role is played by the 3rd air and space force brigade stationed in kaliningrad. in this area, the voronezh-m early warning radar is also located, which can detect objects at a distance of up to 6,000 km. in turn, the 25th coastal missile regiment is deployed in baltiysk (three batteries of the p-35 redut sea-to-sea mobile missile complexes with the p-35 supersonic anti-ship missile with a range of about 250 km. on the other hand, the deployment of the bastion development of the russian anti access/anti denial (a2/ad) concept... 47 systems enables precise combat against land targets located in the territory of a potential enemy, including poland. the serious threat posed by the russian forces deployed in the kaliningrad oblast has also been noticed by polish military experts. they claim that in the event of a conventional armed conflict, the polish air force may be deprived of freedom of action by blocking the aircraft stationed at airports, which in the next phase will become the main target of the russian strikes of tactical ballistic missiles and long-range missile artillery. in such a situation, the proposals for moving planes to another country, e.g. to the territory of germany may be considered. to sum up, there can be no doubt that the actions taken by russia in the kaliningrad oblast are leading to the creation of a kind of umbrella (bubble) which will ensure security for its forces deployed in this area. analyzing the essence of the russian a2 /ad, despite the fact that from the theoretical point of view it is defensive, in fact, under its cover, offensive actions can be prepared (ashemore, 2009). 4.2. the development of russian a2/ad capabilities in other regions of the world and its implications for nato nato and poland should be concerned not only with the growing russian a2/ad capabilities in the kaliningrad oblast, as the threat posed by the russian a2/ad has a much wider dimension and also refers to other operational areas. this also applies to russia’s possible deployment of its forces on three islands: aland, gotland and bornholm, which are of strategic importance for the security of the baltic sea. therefore, russia has been observing these islands for a long time, and the concepts of their occupation are the subject of military exercises and simulations of operational activities. figure 2. the three islands (marked in circles) that could play a key role in gaining control of the baltic sea source: heritage foundation research, from: http://foreignpolicyblogs.com/2016/10/25/bubble-trouble -russia-a2-ad/ a r48 another region in which russia is implementing the a2/ad concept is crimea. after its annexation by an illegal referendum in march 2014, russia incorporated this area into its territory. after the occupation of crimea, progressing militarization could be noticed, which, in effect, is to enable the creation of a2/ad. this seems obvious since the systems that make up a2/ad will be able to block a large part of the black sea in the event of a conflict, thus preventing nato forces from operating. the progressing militarization of crimea is evidenced by the distribution of forces and means of destruction, the generic structure of which is very similar to that in the kaliningrad oblast. this is confirmed by the deployment of the s-300pm, s-400 triumf and pantsir anti-aircraft missile systems, and the iskander ballistic missile launcher. coastal defense was also greatly expanded by deploying the k-300p bastion-p systems there (smura, 2016). figure 3. the destruction range of russian anti-aircraft missile systems dispersed in syria on land and sea source: http://www.haaretz.com/middle-east-news/1.747305 another operational area in which the systematically increasing a2/ad capabilities of the russian federation can be seen is syria. sending russian forces to syria was a response to the shooting down of the russian su-24m bomber by turkey on november 24, 2015. as a result, the kremlin decided to transfer the state-of-the-art s-400 triumf air defense system to the khmeimim air base near the port city of latakia in syria (located approximately development of the russian anti access/anti denial (a2/ad) concept... 49 50 km from the borders of turkey) and to move the moscow missile cruiser armed with fort anti-aircraft systems (the marine equivalent of the s-300 system) to the shores of syria. these forces were also supported by aviation. the destruction range of the russian missile systems is shown in figure 3. despite putin’s announcement to withdraw russian forces in 2016, a decision was made to keep the tartus and khmeimim bases, and more importantly, the s-400 sets remained in syria. this confirms the experts’ assumptions that russia’s actions in this country are not a direct response to the growing tension in the region but part of a broader strategy aimed at limiting the freedom of action of the nato countries in the regions of strategic importance to russia. the s-400 system located in the latakia base covers not only a large part of syria, but also a part of turkey with the strategically important incirlik base, from which activities against the so-called islamic state are carried out (american b-61 nuclear bombs are also deployed there as part of nato nuclear sharing program) (smura, 2016). in turn, russian experts say that the presence of the russian forces in syria is also a part of the new russian naval doctrine, first published in 2012 and amended in july 2016, known as the “revised russian naval doctrine up to 2030”. as in the case of the previous strategic documents, it defines the role of the navy in the russian security policy and its goals, and identifies the most important geographic areas for naval operations (burton, 2016). the new doctrine places emphasis on the atlantic ocean and the arctic region. the growing importance of the northern sea route requires russia to build a fleet of nuclear-powered icebreakers. the doctrine speaks of the need to reduce the threat to national security and guarantee strategic stability. this is to ensure the dynamic development of the northern fleet, which is to play a key role in creating the a2/ad zone in the arctic region. this is an important signal for other countries, the so-called arctic five – canada, denmark, the usa and norway, because this pole does not have a defined legal status and, according to some experts, the so-called the law of the sea from 1982 applies in these areas (kasprzycki, 2019). the fight for the arctic is, on the one hand, a rivalry to control the huge deposits of gas and oil, the value of which is estimated at 10 to 15% of the world’s natural gas worth and 30% of oil. there are also rich deposits of rare minerals (zinc, manganese, lead, platinum, gold) in this area (zaleski, 2014). russia is in the lead in the race so far, as it has long been preparing to take control of the deposits, training, first of all, special commando units (the so-called white army specialized in combat on the glacier). in addition, as early as 2004, a special office was established within the federal security service to pursue the russian interests in the arctic region. russia already has a powerful navy in this region and has been carrying out military maneuvers in this area for a long time. the russian military units stationed in the arctic are subordinate to the combined strategic command north. it was established on december 15, 2014, primarily based on the combat potential of the northern fleet (gawęda, 2018) and is responsible for defending the northern flank of the russian federation, including all of the russian islands in the arctic ocean, stretching from murmansk to chukotka. the command includes the maritime component (surface and underwater), naval aviation, marines, coastal defense forces and anti-aircraft defense (gawęda, 2018). the core of the forces consists of tactical unions, troops and subunits of the northern fleet: the nf command and the surface ships and submarines units, naval aviation, coastal missile defense brigade, electronic warfare sub-unit, communication hub, special reconnaissance unit, anti-diversion units, security and support units, etc. (milkavkaz, 2017). the staff of the northern fleet consists of approximately 80,000 people. it has a r50 81 warships and several dozen security and support ships (dąbrowski, 2018; russianships, 2018). as part of strengthening the position in this area, in 2017 alone, over 100 facilities were commissioned for military use in six bases in the arctic region, located mainly in the franz josef land archipelago. on one of the islands of the archipelago, work is currently underway to expand the existing nagurskoye base. among other things, 2,500 meters of the runway will be commissioned there, thanks to which mig-31 fighters and su-34 multi-role figure 4. russia fortifying bases in the arctic region source: http://www.heritage.org/global-politics/report/nato-summit-2016-time-arctic-strategy development of the russian anti access/anti denial (a2/ad) concept... 51 tactical bombers will be able to operate from there (śliwa, 2015). similar work is being carried out on the novaya zemlya archipelago. in turn, about 30 military and social facilities are to be commissioned at cape schmidt, and a similar number is to be commissioned on the wrangel island (figure 4). in order to facilitate communication with these bases by sea, russia is building lk-60ya nuclear icebreakers, which are to be delivered to the navy as early as 2021. in addition, russia is pressing the un to grant it rights to additional 1.2 million square kilometers of arctic surface. some of these arctic bases have the 9k330 tor air guided missile systems and the mil mi-8amtsh-va24 helicopters specially adapted for arctic operations. in turn, in the region of the kola peninsula and the barents sea, the pantsir and s-400 anti-aircraft missile systems have been deployed, and airfields have been prepared for airplanes. russia also conducts major military exercises in the arctic. summing up, the facts cited above clearly show that russia treats the arctic region as a priority. undoubtedly, it is one of the key points of the russian a2/ad strategy, which includes specific actions taken in relation to the areas beyond the arctic circle, although it is impossible to indicate the motivation behind russia’s actions. we can only guess; however, there are several basic possibilities. 5. conclusions with the a2/ad capabilities developed more and more by russia, the threat to the countries constituting nato’s eastern flank is growing. the main idea adopted by russia is to build a kind of defensive umbrella of specific operational areas (theaters), which give the opportunity to control the most important regions and block the freedom of action of the nato forces, including the united states. with regard to nato’s eastern flank, including poland, the kaliningrad oblast and the baltic sea are of key importance, as these are the areas from which the main threat to the countries in this region, including scandinavia and central europe, may arise. of course, from the point of view of nato’s limited operational capabilities, this poses a threat to the entire alliance. from the geostrategic point of view, the kremlin’s actions in both the black sea and the baltic sea are undoubtedly of key importance for the control of the russian trade and shipping. in this regard, the saturation of the operational areas important for russia with modern weapon systems means that it may take control of the above-mentioned regions in the event of an armed conflict in the near future. bearing in mind the analyzes carried out, it can be concluded that russia currently has a conventional potential that is sufficient to effectively conduct military operations in the post-soviet area and in the neighboring countries. the possibility of russia’s potential use of tactical ballistic weapons, including those with nuclear warheads, to isolate the post-soviet space and the countries of nato’s eastern flank seems particularly threatening. it should also be noted that the russian request to move the boundaries of the continental shelf is still under consideration at the united nations, and the advancing militarization of the arctic may mean that, in the event of a settlement unfavorable to russia, it may start to pursue a fait accompli policy, occupying the disputed areas, which could provoke appropriate steps by other countries. in addition, russia can test nato’s cohesion in this way and the willingness of its members to take advantage of article 5 of the washington treaty. this a r52 may take place in conjunction with an attempt to shift the arms race to a path favorable for russia, because so far, only russia has the appropriate technologies to create the a2/ad zone and a large amount of various equipment and weapons that can operate in arctic conditions. the basis for building the capacity to counteract the russian a2/ad is appropriately shaping awareness within nato and incurring (even greater) financial outlays by its members for the technical modernization of the national armed forces. only after the qualitative transformation of the armed forces in several countries will it be possible to achieve the ability to counter the russian a2/ad. in addition, the regulations establishing a military “schengen” zone should be implemented as soon as possible. this solution seems necessary because the current negotiation process concerning the rules of the movement of the allied forces in the allied territories, in the event of a dynamic conflict, may significantly extend the reaction time of nato forces. it also seems necessary to intensify the exercises aimed at testing the alliance’s ability to counter the russian a2/ad. the possibility of permanent deployment of nato air defense systems in the territory of the eastern flank countries should also be taken into account. this would make it possible to eliminate the enemy’s potential air advantage, creating a zero-sum situation (significant difficulties in the airspace for both sides of the conflict). references alcazar, v. (2012). crisis management and the anti-access/area denial problem. strategic studies quarterly, 6(4), 42. ashemore, w. (2009). impact of alleged russian cyber attacks. baltic security & defense review, 11. bobric, g. d. (2020). the a2/ad concept in the fifth operational domain. international conference knowledge-based organization, 1, xxvi. https://doi.org/10.2478/kbo-2020 -0003 burton, l. (2016, october 25). bubble trouble: russia’s a2/ad capabilities. foreign policy association. https://foreignpolicyblogs.com/2016/10/25/bubble-trouble-russia-a-2-ad/ christopher, j., & bowie, ch.j. (2002). the anti-access threat and theater air bases. center for strategic and budgetary assessments.dąbrowski, m. (2018, august 19). rosyjski apetyt na arktykę. defence24.pl. https://www.defence24.pl/rosyjski-apetyt-na-arktyke -analiza defense white paper bucharest (2017). risks and threats. https://www.mapn.ro/legislatie/ documente/carta_alba.pdf dinicu, a. (2014). cyber threats to national security. specific features and actors involved. scientific bulletin of the “nicolae bălcescu” land forces academy, 38, 11. dobija, k. (2018). rosyjska koncepcja antydostępu i wzbraniania anti-access/area denial (a2/ad) i jej implikacje dla op rp. in a. radomyski, p. malinowski , d. michalski (eds.), wyzwania obrony powietrznej rzeczypospolitej polskiej obro nność rp xxi wieku (pp.15–30), lotnicza akademia wojskowa. dobija, k. (2019). uwarunkowania rozwoju system obrony powietrznej polski, wydawnictwo akademii sztuki wojennej. development of the russian anti access/anti denial (a2/ad) concept... 53 elak, l. (2018). tactical determinants of a2/ad operations. war studies university scientific quarterly, 3(112). fryc, m. (2015). polska strategia obronna wobec zagrożenia militarnego z elementami "wojny hybrydowej”. bezpieczeństwo narodowe, 1, 61–79. gawęda, m. (2018). rosyjska militaryzacja arktyki – komponent lądowy. broń i amunicja, 4, 52–57. u.s. department of defense. (2012, january 17). joint operational access concept. https://archive.defense.gov/pubs/pdfs/joac_jan%202012_signed.pdfkasprzycki, d.d. (2019). militarny aspekt rosyjskiej obecności w arktyce w kontekście regionalnego bezpieczeństwa do 2018 roku. rocznik bezpieczeństwa międzynarodowego, 13(2), 192–193. kofman, m. (2019). it’s time to talk about a2/ad: rethinking the russian military challenge. https://warontherocks.com/2019/09/its-time-to-talk-about-a2-adrethinkingthe-russian -military-challenge/ krepinevich, a. f. (2002). the military-technical revolution: a preliminary assessment. csba. krepinevich, a. f. (2003). meeting the anti-access and area denial challenge, center for strategic and budgetary assessments. csba. mattis, j. n., & hoffman, f. (2005). future warfare: the rise of hybrid wars. u.s. naval institute proceedings magazine, 2. mccuen, j. j. (2008). hybrid wars. military review, marchapril. https:// www.armyupress.army.mil/portals/7/military-review/archives/english/militaryreview_20080430_ art017.pdf. michta, a. (2016, july 5). odpowiedź na rosyjski system a2/ad to wielkie wyzwanie dla nato. https://dziennikzwiazkowy.com/ameryka/michta-odpowiedz-na-rosyjski-system -a2ad-to-wielkie-wyzwanie-dla-nato/ milkavkaz. (2017, july 7). northern fleet (sf). retrieved october 7, 2018, from http://milkavkaz.com/index.php/voorujonnie-cili-racii/vmf/cf neagoe, v., & borsa. s. s. (2019). anti – access/area denial strategy – conventional war, hybrid war or asymetric war? strategic impact, 3–4, 15. nieczypor, k. (2017, may 9). arktyczna defilada w moskwie: rosja chce być gotowa na wojnęo surowce energetyczne. energetyka24. https://www.energetyka24.com/arktycznadefilada-w-moskwie-rosja-chce-byc-gotowa-na-wojne-o-surowce-energetyczne-komentarz piotrowski, m.a., & raś, k. (2016). wzrost zagrożenia rosyjskiego w raportach bałtyckich służb specjalnych. biuletyn pism, 44. radomyski, a. (2020). anti-access/area denial jako integralny element strategii odstraszania federacji rosyjskiej. in j.j. piątek, r. podgórska, sz. stępiński (eds.), bezpieczeństwo w badaniach i w praktyce (249–264). adam marszałek. revue stratégique de défense et de sécurité nationale. (2017). https://www.defense.gouv.fr/ content/download/514684/8664656/file/2017-rs-def1018.pdf russell, a. l. (2015). strategic anti-access/area denial in cyberspace. in a. 7th international conference on cyber conflict: architectures in cyberspace. nato ccd coe publications, 158. russianships. (2018). northern fleet. russianships.info. http://russianships.info/eng/today/ smura, t. (2016). russian anti-access area denial (a2/ad) capabilities – implications for nato. https://pulaski.pl/en/russian-anti-access-area-denial-a2ad-capabilities-implications -for-nato/ a r54 sputnik. (2018, january 8). ni: rosja może stać się „królową arktyki”. https://pl.sputniknews. com/20180108/rosja-arktyka-polnocna-droga-morska-7069248.html śliwa, z. (2015). militaryzacja arktyki – federacja rosyjska zaznacza obecność wojskową w regionie. kwartalnik bellona, 681(2), 38–53. zaleski, p. (2014, october 18). arktyka – nowe pole walki o surowce energetyczne. energetyka24h. https://www.energetyka24.com/arktyka-nowe-pole-walki-o-surowce-energetyczne. żyła, m. (2018). obwód kaliningradzki w polityce bezpieczeństwa federacji rosyjskiej. wydawnictwo druk. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 artur piotrowicz iwona sobczak bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie kujawsko-pomorskiem streszczenie napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa kujawsko-pomorskiego stwarza możliwość uzupełnienia niedoborów własnych możliwości inwestycyjnych w gospodarce regionu. w artykule opisano strukturę bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwie kujawsko-pomorskim w latach 1999–2006, a także przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w tym województwie. poruszone zostały również zagadnienia związane z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi i rynkiem pracy w województwie kujawsko-pomorskim. foreign direct investment in kujawsko-pomorskie voivodship summary the inflow of foreign direct investment to kujawsko-pomorskie voivodship make chance to complete shortage of own investment possibilities in economy of region. in that paper is described the structure of foreign direct investment in kujawsko-pomorskie voivodship in 1999–2006 and the companies with foreign capital in this voivodship. there are presented also problems connected with foreign direct investment and labor market in kujawskopomorskie voivodship. wstęp napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa kujawsko-pomorskiego stwarza możliwość uzupełnienia niedoborów własnych możliwości inwestycyjnych w gospodarce regionu. z inwestycjami zagranicznymi wiążą się innowacyjne 132 artur piotrowicz, iwona sobczak technologie, know how, nowe systemy i metody zarządzania, nowatorskie rozwiązania techniczno-organizacyjne, wiedza i umiejętności warunkujące konkurencyjność regionu. nie mniej istotny jest wpływ inwestycji zagranicznych na lokalny rynek pracy, tzn. generowanie miejsc pracy. w globalnej gospodarce bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią ważną formę przepływu kapitału, umożliwiającą intensywniejszy rozwój krajom i regionom charakteryzującym się niedoborami kapitału rodzimego. w niniejszym opracowaniu za cel przyjęto identyfikację rozmiarów biz w województwie kujawsko-pomorskim oraz miejsca przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w gospodarce regionu w latach 1999–2006. skala i struktura bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwie kujawsko-pomorskim województwo kujawsko-pomorskie pod względem ulokowanego kapitału zagranicznego zajmuje 10. miejsce w kraju, plasując się przed województwami: podkarpackim, warmińsko-mazurskim, lubuskim, opolskim, lubelskim i podlaskim. pod względem liczby przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego województwo kujawsko-pomorskie zajmuje 10. miejsce w kraju, wyprzedzając w kolejności województwa: opolskie, lubelskie, podkarpackie, warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie i podlaskie. wielkość kapitału zagranicznego oraz liczbę przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w polsce w podziale na województwa w 2006 roku przedstawia tabela 1. wartość kapitału zagranicznego w spółkach z udziałem tego kapitału w województwie kujawsko-pomorskim w latach 1999–2006 stanowiła niewiele ponad 1% wartości tego kapitału w polsce. w 2006 roku wartość zainwestowanego kapitału zagranicznego w regionie osiągnęła 123 196,6 mln zł. wartość kapitału zagranicznego w spółkach z udziałem tego kapitału w województwie kujawsko-pomorskim na tle kraju w latach 1999–2006 przedstawia tabela 2. dynamika napływu kapitału zagranicznego do województwa kujawsko-pomorskiego charakteryzowała się wzrostem do 2004 roku, z wyjątkiem 2003 roku, kiedy to nastąpiło niewielkie osłabienie. w latach 2005–2006 dynamika napływu kapitału zagranicznego zmniejszyła się, jednak relacja wartości kapitału zagranicznego w regionie do wartości kapitału zagranicznego w kraju podwyższyła się, co można interpretować jako wzrost zainteresowania inwestorów województwem kujawsko-pomorskim jako regionem lokaty kapitału. dynamikę napływu kapitału zagranicznego do województwa kujawsko-pomorskiego w latach 2000–2006 przedstawia wykres 1. tabela 1. kapitał zagraniczny oraz przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w polsce w podziale na województwa (stan na koniec 2006 roku) wyszczególnienie kapitał zagraniczny (w mln zł) udział (w %) liczba podmiotów udział (w %) polska 123 197,6 100% 18015 100% dolnośląskie 113 84,2 9,24% 1962 10,89% kujawsko-pomorskie 1676,2 1,36% 485 2,69% lubelskie 653,5 0,53% 336 1,87% lubuskie 1334,7 1,08% 718 3,99% łódzkie 2930,1 2,38% 792 4,40% małopolskie 11 510,5 9,34% 1092 6,06% mazowieckie 61 198,7 49,68% 5934 32,94% opolskie 1269,9 1,03% 428 2,38% podkarpackie 1568,1 1,27% 298 1,65% podlaskie 213,2 0,17% 102 0,57% pomorskie 3118,5 2,53% 1127 6,26% śląskie 9745,7 7,91% 1708 9,48% świętokrzyskie 2960,2 2,40% 166 0,92% warmińsko -mazurskie 1440,6 1,17% 265 1,47% wielkopolskie 10 488,6 8,51% 1436 7,97% zachodniopomorskie 1703,7 1,38% 1166 6,47% źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za 2006 rok oraz działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007, s. 36. tabela 2. wartość kapitału zagranicznego w spółkach z udziałem tego kapitału w województwie kujawsko-pomorskim na tle kraju w latach 1999–2006 (w mln zł) wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 kraj 49 565,1 65 213,3 73 959,3 90 884,9 97 020,7 104 002,1 111 028,3 123 196,6 województwo 636,8 674,3 755,7 893 1018,1 1265,4 1518,0 1676,2 udział (w %) 1,28% 1,03% 1,02% 0,98% 1,05% 1,22% 1,37% 1,36% źródło: opracowanie własne na podstawie działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007 oraz wcześniejsze. 134 artur piotrowicz, iwona sobczak wykres 1. dynamika napływu kapitału zagranicznego do województwa kujawsko-pomorskiego w latach 2000–2006 (rok poprzedni = 100%) źródło: opracowanie własne na podstawie gus, działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007 oraz wcześniejsze. wartość kapitału zagranicznego w województwie kujawsko-pomorskim na koniec 2006 roku wynosiła 1 676 209,4 tys. zł, z czego kraje ue wniosły łącznie kapitał w wielkości 1 446 415,9 tys. zł, co stanowiło 86,29% ogółu, a kraje oecd wniosły łącznie 1 665 885,4 tys. zł, co stanowiło 99,38%. najwięcej kapitału ulokowanego w województwie kujawsko-pomorskim pochodziło z niderlandów (37,75%), niemiec (25,00%) oraz danii (5,55%). wielkość kapitału zagranicznego według kraju pochodzenia udziałowców w województwie kujawsko-pomorskim na tle kraju przedstawia tabela 3. tabela 3. podstawowy kapitał zagraniczny według kraju pochodzenia udziałowców w województwie kujawsko-pomorskim w porównaniu z krajem ogółem (stan na koniec 2006 roku) kraje podstawowy kapitał zagraniczny w województwie (w tys. zł) udział w podstawowym kapitale zagranicznym w województwie (w %) podstawowy kapitał zagraniczny w kraju (w mln zł) udział w podstawowym kapitale zagranicznym w kraju (w %) ogółem 1 676 209,4 100% 123 196,6 100% kraje ue 1 446 415,9 86,29% 107 897,8 87,58% kraje oecd 1 665 885,4 99,38% 120 895,1 98,13% niderlandy 632 788,0 37,75% 31 628,1 25,67% niemcy 419 135,5 25,00% 20 069,4 16,29% 135bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie kujawsko-pomorskiem dania 92 994,0 5,55% 4036,0 3,28% francja 64 113,0 3,82% 21 790,7 17,69% austria 58 085,0 3,47% 2329,6 1,89% japonia 55 250,0 3,30% 1287,4 1,05% wielka brytania 43 559,0 2,60% 4302,5 3,49% węgry 35 909,0 2,14% 478,3 0,39% szwajcaria 25 720,0 1,53% 3221,1 2,61% norwegia 23 013,0 1,37% 628,9 0,51% iralandia 19 886,0 1,19% 346,1 0,28% belgia 16 004,8 0,95% 5790,8 4,70% stany zjednoczone 9158,5 0,55% 6076,8 4,93% źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za 2006 rok oraz działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007, s. 36. inwestorzy zagraniczni ulokowali kapitał w województwie kujawsko-pomorskim głównie w przetwórstwo przemysłowe (45%), handel i naprawy (28%), obsługę nieruchomości i firm (11%). strukturę bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwie kujawsko-pomorskim według rodzaju działalności przedstawia wykres 2. wykres 2. struktura bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwie kujawsko-pomorskim według rodzaju działalności źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za 2006 rok. tabela 3. cd. 136 artur piotrowicz, iwona sobczak ze względu na strukturę sektorową gospodarki dominujące znaczenie dla inwestorów zagranicznych w województwie kujawsko-pomorskim ma sektor ii (przemysł i budownictwo – 50%) oraz sektor iii (usługi – 48%). sektor i (rolnictwo – 2%) ma znikome znaczenie dla lokowania kapitału zagranicznego. przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w województwie kujawsko-pomorskim liczba spółek z kapitałem zagranicznym, których siedziby zostały ulokowane w województwie kujawsko-pomorskim od 2002 roku charakteryzuje się tendencją wzrostową. liczbę spółek z udziałem kapitału zagranicznego w województwie kujawsko -pomorskim w latach 1999–2006 przedstawia tabela 4. tabela 4. liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego w województwie kujawsko-pomorskim w latach 1999–2006 wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 kraj 13 400 14 224 14 469 14 488 15 371 15 816 16 837 18 015 województwo 400 403 378 392 420 433 457 485 udział (w %) 2,99% 2,83% 2,61% 2,71% 2,73% 2,74% 2,71% 2,69% źródło: opracowanie własne na podstawie działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007 oraz wcześniejsze. atrakcyjność województwa kujawsko-pomorskiego dla inwestorów zagranicznych można ocenić ze względu na dane dotyczące podejmowania na terenie województwa nowych inwestycji typu greenfield. w analizowanym okresie w województwie kujawsko-pomorskim powstało 395 nowych podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego (greenfield) oraz 48 przedsięwzięć z udziałem kapitału zagranicznego utworzonych w wyniku przekształceń (brownfield). w latach 2005–2006 liczba nowych inwestycji typu greenfield stała się względnie stabilna. liczbę spółek z udziałem kapitału zagranicznego powstałych w województwie kujawsko-pomorskim w latach 1999–2006 przedstawia tabela 5. na koniec 2006 roku dominującą grupą spółek z udziałem kapitału zagranicznego w województwie kujawsko-pomorskim były mikroprzedsiębiorstwa, których udział wynosił aż 49%. udziały poszczególnych grup przedsiębiorstw, wyróżnionych według klas wielkości podmiotu, w liczbie ogółem spółek z kapitałem zagranicznym w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku zostały zaprezentowane na wykresie 3. 137bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie kujawsko-pomorskiem tabela 5. spółki z udziałem kapitału zagranicznego powstałe w województwie kujawsko -pomorskim w latach 1999–2006 wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 nowe (greenfield) 63 132 45 17 14 48 38 38 powstałe w wyniku przekształceń (brownfield) 9 10 6 6 4 7 2 4 ogółem 72 142 51 23 18 55 40 42 źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za lata 1999–2006. wykres 3. udział spółek z kapitałem zagranicznych według klas wielkości podmiotu w liczbie spółek z kapitałem zagranicznym ogółem w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku (stan na koniec roku) źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za 2006 rok, patrz również działalność gospodarcza podmiotów kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007, s. 32. według danych zaprezentowanych na wykresie 3 duże przedsiębiorstwa stanowiły liczbowo zaledwie 8% ogółu spółek z udziałem kapitału zagranicznego. bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w województwie kujawsko-pomorskim na koniec 2006 roku w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego pracowało 34 254 osób, co stanowiło 5,13% ogółu pracujących w województwie kujawsko -pomorskim. udział pracujących w dużych spółkach z kapitałem zagranicznym był najwyższy w stosunku do pozostałych grup przedsiębiorstw w województwie kujawsko-pomorskim na koniec 2006 roku, co prezentuje wykres 4. 138 artur piotrowicz, iwona sobczak wykres 4. udział pracujących w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego według klas wielkości podmiotu w pracujących w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego ogółem w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku (stan na koniec roku) źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za 2006 rok, patrz również działalność gospodarcza podmiotów kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007, s. 32. wyraźnie odwrotną zależność liczby pracujących i liczby spółek wyszczególnionych ze względu na wielkość klas podmiotu w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku prezentuje wykres 5. wykres 5. liczba pracujących w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego i udział w liczbie spółek według klas wielkości podmiotu w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku (stan na koniec roku) źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych us w bydgoszczy za 2006 rok, patrz również działalność gospodarcza podmiotów kapitałem zagranicznym w 2006 roku, gus, warszawa 2007, s. 32. 139bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie kujawsko-pomorskiem z danych zaprezentowanych powyżej wynika, że na koniec 2006 roku mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające do 9 osób) z kapitałem zagranicznym w województwie kujawsko-pomorskim stanowiły 49% ogółu prezentowanych spółek (240 przedsiębiorstw) i zatrudniały łącznie 710 osób, co w ogólnej liczbie pracujących, wyróżnionych według klas wielkości podmiotu, dawało udział wynoszący zaledwie 2%. co czwarta spółka z kapitałem zagranicznym (122 podmioty) w województwie zatrudniała na koniec 2006 roku od 10 do 49 pracowników, a liczba pracujących w tej grupie stanowiła 9% ogółu (2947 pracujących). udział spółek zatrudniających od 50 do 249 osób wynosił 18% (85 przedsiębiorstw), natomiast udział pracujących osiągnął 30% (10 369 osób). największe spółki z kapitałem zagranicznym, zatrudniające ponad 249 osób, stanowiły zaledwie 8% wszystkich spółek (38 podmiotów) w województwie kujawsko-pomorskim w 2006 roku, a liczba pracujących przekroczyła połowę ogółu pracujących w tych przedsiębiorstwach, osiągając 59% (20 228 pracujących). zakończenie wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwie kujawsko-pomorskim w analizowanym okresie należy ocenić jako relatywnie niewielką w skali kraju i niewspółmierną w stosunku do walorów regionu. potencjał gospodarczy i społeczny jest w tym zakresie niedoceniony. region co prawda systematycznie odrabia zaległości w pozyskiwaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w stosunku do wiodących województw w kraju, jednak postęp w tym zakresie charakteryzuje się niewielką dynamiką. rośnie znaczenie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego dla generowania miejsc pracy, ciągle jednak niewykorzystany pozostaje szeroki strumień absolwentów szkół wyższych w regionie, np. przez napływ kapitału generującego miejsca pracy w sektorze nowoczesnych usług offshoringowych związanych z outsourcingiem międzynarodowym, tzn. przenoszeniem przez przedsiębiorstwa nieprodukcyjnych obszarów działalności, wydziałów finansowo-księgowych, badawczo-rozwojowych czy też logistyczno-magazynowych itp. za granicę. zasilanie gospodarki województwa kujawsko-pomorskiego napływem kapitału zagranicznego w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych stanowić powinno ważny czynnik jej rozwoju. dlatego tak ważne jest budowanie korzystnego klimatu inwestycyjnego w regionie wspartego działaniami z zakresu międzynarodowego marketingu inwestycyjnego. 140 artur piotrowicz, iwona sobczak literatura 1. główny urząd statystyczny, działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2006 roku, warszawa 2007. 2. urząd statystyczny w bydgoszczy, działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie kujawsko-pomorskim w 2005 roku, bydgoszcz 2007. 3. urząd statystyczny w bydgoszczy, rocznik statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego 2007, bydgoszcz 2007. tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 davide orsi o*1 orcid: 0000-0003-0625-0732 punsara amarasinghe**2 orcid: 0000-0002-9539-7770 the constitution in the shadow of a gun: historical and legal views on myanmar’s coup d’état abstract the tatmadaw’s military takeover in myanmar on the 1st of february has marked a significant step back in the country’s path towards democracy. several doubts are raised as to why the military has decided to dismiss the institutional changes that it agreed to grant the country after the saffron revolution of 2007 in the first place. this paper seeks to examine the current military takeover in myanmar through the lenses of its complex post-colonial history, marked by the continuous evolution of various intra-state stakeholder’s interactions, such as the sangha, the tatmadaw and the students. subsequent to the historical analysis, we provide a legal outlook combing through the salient constitutional provision on the division of powers, aiming to understand if the balance thereof has been seen as an existential threat undermining the military’s hegemonic position over time. finally, we aim to offer an account on why western expectations regarding aung san suu kyi as a representative of western liberal democracy could not be factually met. we conclude that the 2007 constitution institutionalized a political system that allowed wiggle room for non-military stakeholders to obtain further democratic concessions, that could result in a significant threat to the tatmadaw’s rule. such approach sheds outlook on the causes of the coup d’état and allows projections for the near future. keywords: myanmar, regime change, tatmadaw, constitution, democracy, aung san suu kyi * institute of law, politics and development, scuola superiore sant anna, pisa, davide.orsitto@ santanna.pisa ** institute of law, politics and development, scuola superiore sant anna, pisa, punsaraprint10@ gmail.com 2021, no. 1 (14), pp. 105–117 published online december, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.008 d o , p a106 1. introduction myanmar’s troubled path towards democracy has long raised the attention of journalists and researchers. featuring a steadily weak economic growth over time, a theravada buddhist majority often at odds with some of the different ethnic groups, and a strong presence of the tatmadaw in internal politics, myanmar presents itself as a multi-layered polity placed at the main junction of several powerful neighbors: china, india, bangladesh (ferguson, 2015, p.12). the history of its quest towards democracy is dense and complex, and worth analyzing in depth. from 1988 to today, myanmar has undergone two major anti-government demonstration moments, has changed three regimes, four governments and embraced a new constitution. the analogous initial pattern of two pivotal moments of protest, namely the 1988 uprising and the saffron revolution, is also very interesting. the recent events on february 1st 2021, when a large number of congresspersons from the national league for democracy (nld) and the country’s state counsellor aung san suu kyi were either incarcerated or put under home detention, raise doubts on labeling myanmar a success story of democratic transition (thwin, 2012). following a significant defeat of the military in parliamentary elections and a sweeping victory of the nld, soldiers have seized the main roads of nay pyi taw. they subsequently blocked the major domestic media channels and broadcasters, and disrupted information technology countrywide while declaring that the executive power had passed to general min aung hlaing (thwin, 2012). such events have in fact turned the tide of a winding, yet continuous path towards democracy. it is challenging to understand the profound motivations of such military overtake: in 2011 the army willingly gave way to a hybrid political system with a new constitution setting forth a prevailing role of the parliament while at the same time safeguarding the political clout of the army. the constitution effectively set forth the right of the tatmadaw to oversee state security by electing the ministers of defense, interior and border control, and gives the 15% of the parliamentary seats to military representation (the economist, 2021). what are the historical, constitutional and political reasons for which the military has decided to use force to regain effective control? in the paper, we aim to give a nuanced picture of what lies behind myanmar’s swinging path towards the empowerment of its people. we firstly analyze the history of myanmar since decolonization, highlighting the role of the main actors in the struggle for power: the state, the religious institution of the sangha, the military junta, the students and the people. secondly, we undertake a legal analysis on how the new 2008 constitution balances the interest of the various domestic parties while allowing a democratic opening. thirdly, we analyze burma’s salient foreign policy turns and its controversial relationship with western democracies. 2. myanmar’s historical perspectives since the achievement of independence of aung san’s liberation movement from britain in 1948, the union of myanmar was led by the charismatic figure of u nu. the first premier was the first to implement social policies that would build a rudimentary welfare state. u nu was also known for his deep attachment to buddhism and he often described the “hinayana” tradition of burmese buddhism as the great source that would unify the country. u nu called on the burmese people to revitalize their buddhist upbringings against the secularity aspired t c s g ... 107 by general aung sang before the dawn of the independence. the political transformation under premier u nu in the 1950’s played a key role in reviving the importance of buddhism in post-independent myanmar’s politics. such transformation reflects how buddhism became an identical factor with constitution-making (kaddy, 1953, p.34). u nu’s rule was progressively substituted by general ne win’s. the general firstly established himself as a government caretaker, then waging a coup d’état in 1962 and transforming the parliamentary democracy into a one-party state. ne win implemented the so-called burmese way to socialism, following a national plan of industry nationalization to reach its objectives. the political mismanagement in implementing the socialist policies turned out to engender a sluggish economic growth for the burmese economy. by 1985, myanmar’s immense national public debt consumed more than a third of the country’s gdp solely with its annual interest payments (thwin, 2012). due to the economic instability of the country, ne win tried to refer to burmese traditions to find a solution for what he perceived to be a grim omen, and relied on his astrological counselor’s advice to demonetize 60 to 80 percent of the currency value, the kyat, to issue currency bills in multiples of nine, considered by many a sacred number and a positive karma bringer (shah, toft, 2012, p.21). ne win’s policies significantly affected myanmar’s poorest social stratum as it increased transaction costs, increased inflation and worsened the economic crisis. seeing all their savings at risk, many university students started demonstrating through acts of arson and vandalism near the rangoon university of technology. the government’s overreaction to such minor protests blended with economic unease and led students of other universities in rangoon to join in a fully-fledged protest led by students as well as the working class that was announced on the first week of august 1985 (thwin, 2012). the protests were so widespread that many buddhist monks participated. in response to the uncompromising government intervention, from 1965 onwards, the burmese sangha’s normative shift in political theology resulted in an accentuated disengagement from politics via oaths of allegiance to the government with a commitment to spiritual, otherworldly activities (bechert, 1995). however, the monks’ disengagement from politics was a double-edged sword: since the monks took part in the protests though openly forbidden to, they undermined the government’s legitimacy in an even more efficacious way. seeing the unpopularity of the regime’s moves, ne win promised to resign. meanwhile, the widespread demonstrations reached their peak into what is nowadays known as the student uprising on 8 august 1988 (thwin, 2012). the aftermath of such movements has been the creation of a new military rule, formed by 19 senior army officials, that crushed the student movements: the state law and order restoration council (slorc). the organ used the excuse of the protests and the strong grip of the army to establish temporary martial law and rule by decree (matthews, 1993, p.30). since the failed student uprising, the national league for democracy (nld) embodied the civil dissent to the military junta’s rule. led by the former dissenter generals aung gyi, tin u and san suu kyi, the party managed to gather most of the politically marginalized and disenfranchised electorate under the wide umbrella of democracy. the figure of aung san suu kyi was pivotal in drawing a parallel consensus to the slorc. suu kyi was the daughter of a national hero, a representative of the most appealing side of western democracy because of her long study period in the uk. the slorc well understood suu kyi’s threat and decided to put her under house arrests charging her with subversion of public order (thwin, 2012, p.23). at the same time, to finally appease the steadily growing public unrest to the military d o , p a108 junta’s government, the new head of the military junta saw maung called public elections for the may 1990 constituent assembly, confident of winning public consensus. the odds were not in the general’s favor, and the nld party won 392 seats out of 492 in a landslide victory. saw maung’s refused to step down from prime-minister ship, publicly clarifying that the constituent assembly was gathered only to understand trends in the general will of the people. the voice of the people, promised saw maung, would be heard and seriously taken into consideration by the government which would enact it through the gradual implementation of reforms (lubina, 2019). small protests of monks and students burst out again in rangoon and other major cities and were followed by the usual firm reaction, in which the tatmadaw shot a monk to death along with several students. the religious community was so outraged of the disrespect shown by the government that the major religious leaders called for a boycott in which monks were forbidden to accept alms from soldiers and government officials. the boycott was a deeply symbolic move and can be associated to the western conception of a political regime’s religious delegitimization through excommunication. the occurrence marked the beginning changes in the sangha’s political theology: the sangha would start leaning towards a more politically engaged role in society. as a consequence, from 1995 the slorc tightened its control over the buddhist community issuing a strict standard of conduct for the monks, and decreed in 1992 that the only legitimate sangha organization would be the union of myanmar sangha organization, nominated directly by the government (mccarthy, 2019). while regulating the religious institution, the slorc also financed and promoted cooperation between the military and the sangha: the government started an epic propaganda campaign of buddhist nationalism, spending large amounts of money in the upkeep and construction of pagodas2 and providing funds for buddhist education and training. this way the government hoped to create a sense of national identity based on the state promotion of buddhist religious value in civil society, which overlapped with a de facto support for the military government (cheesman, 2003). 3. results and discussion in 1997, the slorc changed its name into state peace and development council (spdc), hinting at the newly achieved social order. to celebrate the newly acquired equilibrium and tie itself to the ancient kingly traditions, the spdc initiated an intense program of public infrastructure building to realize the construction of the future capital that would replace rangoon: naypyidaw, or also ‘’kingly residence’’ (udin, 2017). the continuation of the ancient pre-colonial traditions was a politically astute move for the spdc, aware that equating its rule with a restoration of the old kingdom ensured legitimacy, popularity and even entitlement to tightly regulate religion. (smith, 1965, p.41). the expenditures for the ambitious capacity building program were again the main cause of great economic indebtedness for the country: 2% of the gdp was employed overall to cover the building expenses, becoming an increasing burden on the shoulders of the lower strata of the population. because of mass indebtedness and due to several imf admonitions, the spdc tried to reduce its public debt through an increase in indirect tax revenue by intervening on the prices of domestic goods such as oil, jade, timber and gas. t c s g ... 109 the economic intervention brought about a similar situation like the one in 1987 where natural gas prices increased six-fold, the price of fuel and diesel doubled and the price of the other goods far outreached the budget of the average citizen (mccarthy, 2019, p.299). the protests were again initially led by the members of the 1988 generation student movement, in which some 500 activists marched in rangoon, and were repressed as usual by the police force, who detained several students and activists. things however unfolded in a different way than in 1988, as religious-led pacific demonstrations against the unbearable cost of living outburst in pakokku, a very well-known buddhist enclave. the tatmadaw (matthews, 1993, p.38 ) response was overwhelming: the army stormed in the enclave, attacking unarmed monks the public outrage for the mistreatment of the traditionally highly estimated buddhist clergy allowed a real religious opposition movement to gain momentum: almost every sangha in the country gathered in the alliance of all burma monks (abma). on the 15th of september, abma declared a religious boycott, which consisted in forbidding the monks to accept alms and subsidies from the army. the act of overturning the bowl (pattam nikkyjjana kamma) is very symbolic in the politics of the country and has its roots in ancient burmese traditions. the burmese culture envisions the religious community as the maintainers of the karmic equilibrium and granter of merit and depicts the act of giving charity to the begging monks as the highest act of blessing and good fortune (udin, 2017). the protests reached a third phase when a numerous group of buddhist monks were mistakenly allowed by the military to visit nld leader san suu kyi’s on the 22nd of september. a few days later, hundreds of thousands of monks and secular civilians, activists and dissenters marched in all the major cities of the country, marking the greatest challenge to the military regime since its creation in 1962. on 26th of september 2007, the tatmadaw opened fire on the protestors and raided monasteries, civilian homes and public venues. thousands of monks were detained and at the same time a great propaganda campaign was launched, questioning the sanctity of the protesting monks (rogers, 2008, p.117). in 2007, the tatmadaw managed to successfully ward off the subversion of the widescale protests. however, they came out of the political battle with a weakened credibility, legitimacy and popularity: the incoherence of decades of fostering the religious community did not logically fit with the repressive, patronizing attitude towards them in the revolution (mccarthy, 2008). however powerful the military response, the saffron ushered in democratic change. in 2008 a referendum for a new constitution was set forth. the subsequent constitution was accepted by the 92% of the population, its preamble containing liberal principles shared by contemporary western democracies: the ultimate sovereignty of the people, the reiteration of the existence of a multiparty regime and of the legitimacy of democratic elections, support for racial and social equality, the commitment to values of freedom and justice (selth, 2008, p.292). although the statements of the preamble are very general and vague in their practical application and notwithstanding the arbitrary reservation of one quarter of the parliament seats for the military, the constitution was deemed a great democratic leap forward. it indeed paved the way for the twilight of the spdc and more concrete steps towards fair and open elections. an interim civilian government was elected in 2011 with thein sein, one of the former generals of the tatmadaw rule, as president. unexpectedly, sein’s mandate acquiesced to the will of the people for liberal and democratic reforms and enacted them with quiet determination and overall spontaneity: he allowed the liberation of thousands of dissidents previously imprisoned, brought the nld back to the official political arena, pledged in 2012 d o , p a110 at the un to pursue a road of ‘’irreversible change’’ towards reforms. thein sein’s actions culminated in the elections held on the 8th of november 2015, in which aung san suu kyi’s national league for democracy achieved an overwhelming victory. the vote, considered generally fair, ended nearly 50 years of military authoritarian rule and gave the nld the possibility to choose a president in full autonomy (fisher, 2015). the constitution in the shadow of a gun the public agitation filled with mass protests and led by buddhist monks and followed up by students in 2007 paved the path to some structural changes in myanmar in 2008, and the spd played a major role in drafting the new constitution. the whole design of the constitution was problematic as the new legal document needed to carefully balance the partial opening to democratic reforms with the preservation of the core interests of the tatmadaw. thus, the constitution legitimized the powers of the military and allocated the 25% of parliament’s seats to military officers (steinberg, 2012, p.223). while drafting the constitution, the tatmadaw made sure to ward off against charismatic leaders who could marginalize the prevailing role of the military in state stewardship. an article 59(f ) was thus introduced to bar anyone from becoming president if their spouse, either of their parents or any of their children had a genuine nationality link with a foreign country. the article has been considered by many a palpable attempt of thwarting aung san suu kyi’s ambition to become president, as her children and late husband were british. the constitution of 2008 has set forth the balance of the strongly upheld interests of the military in government while granting the state the possibility of having a political executive. in other words, the military strongly lobbied to put the other actors in a position where they would have been de facto unable to further politicize the executive (roberson, 2015). on the other hand, the constitution ensured that the religious institutions had a fair share of recognition. the special status of buddhism was reaffirmed by article 361, which states that “the union recognizes the special position of buddhism as the faith professed by the great majority of the citizens of the union” and the following article of the constitution has guaranteed the freedom for other religious practices in myanmar. to the biggest dismay of the sangha, the 2008 constitution affirmed that it could not be abused by using for political gain or promoting feeling of hatred among the religious or ethnic communities. such provision certainly displeased the sangha as they believed it was designed by the military to reduce their political participation over state affairs. the overarching problems arising from the balancing of the constitutional rights of the sangha and the tatmadaw have been challenging. from 1947 to 2008 the aforementioned relationship between the sangha and state authorities has been a cause for mutual suspicion (cheesman, 2009). to some extent, the constitution has been seen as a tool to compartmentalize and regulate religious communities. on the other side, it has prevented the sangha from posing a threat to state power (crouch, 2019). such constitutional dilemma plays a pivotal role in understanding how the burmese way towards democracy is ripe with hurdles. a salient feature that one can easily identify in examining the constitutional building process of myanmar under the military rule is that the whole process was driven by the military’s footprint. the idea of drafting a constitution for myanmar firstly circulated in 1993 and it took 15 years for the completion thereof (crouch, 2019). in the drafting session, the military reserved 25% of parliament seats for its functionaries and then included a provision t c s g ... 111 stating that any constitutional amendment requires a 75% support from the legislature. from a constitutional law point of view, the whole drafting process has been akin to give away as much unnecessary power to a political government that could be chosen by the people, while at the same time holding on to key decision-making stances (cheesman, 2013).with such project in mind, the spdc handpicked 54 members to draft the constitution and gave them limited drafting time and narrow wiggle room to settle incompatibilities between the various actors, that gave way to various constitutional ambiguities in the text (chambers, 2014). overall, the constitution reflected a presidential system with a bicameral legislature featuring a pyithu hluttaw (lower house) and an amyotha hluttaw (upper house). ostensibly, the structure of the union was a balance proportion representing all the ethnic communities in burma, but de facto, the military held on to the core levers of power. the whole trajectory of new democratic reforms in myanmar was dithering between a partially political system that would accommodate key military interests. notwithstanding the willingness shown by the tatmadaw to abdicate some of the powers they enjoyed, the core powers were still vested in their hands (chambers, 2014). on the other hand, the choice of some of the key provisions in the constitution was palpably intended to prevent aung san suu ki from entering the active political arena. the article 59 (f ) was crafted under the clear intention of removing suu ki and her children from burmese politics as it prohibits from presidency any person whose children are citizens of another country. the military furthermore ensured a privileged status by including a clause regarding the indispensable status of the military under the “basic principles”. to this end, an article 6 (f ) in the constitution stated “enabling the defense services to be able to participate in the national political leadership role of the state”, while the following article 7 disciplined the multi-party democratic system. given the asymmetrical status between the military and the political parties enshrined in the constitution, the expectations of a fully-fledged democratic governance seemed out of reach. with the same strategy in mind, the military achieved a de facto monopoly over the use of force securing the ministry of home affairs, border control and defense in an article 232 (b) ii of the constitution (crouch,2019). finally, the mechanism for constitutional amendment was purposefully rendered very demanding to activate, allowing the tatmadaw to have a veto power in all scenarios. the inclusion of article 420 was the simple shmithian version in myanmar due to its reference to the commander in chief of the defense service as the responsible person who would restrict or suspend one or more fundamental rights during the state of emergency (chambers, 2014). in a nutshell, the democratic features enshrined in the 2008 drafted constitution in myanmar were highly stifled by the military’s effort to hold on to key decision-making sectors. after the release in 2010 from her house arrest, aung san suu kyi often remarked that the democratic system in myanmar could not be established or sustained without the willingness of and cooperation from the tatmadaw (myat, 2019) whose support she understood to be critical for the establishment of a quasi-political government. suu kyi even made a strong attempt in 2011 along with her other loyal supporters from nld to gain public support via long petition to seek more democratic constitutional changes, but her efforts were not met as the military-dominated parliament explicitly denounced the campaign (phy taw, 2008). the major conclusion stemming from the constitutional experience of myanmar shows that the tatmadaw successfully gave some parts of their power away in a way which did not undermine their monopoly over the use of force and maintained their political clout intact. d o , p a112 the creation of the 2008 constitution can be seen as the tatmadaw’s effort to give in to international pressure while at the same time preserving their privileged role in decision making. it is however worth noting that the 2008 constitution paved the way for many major changes in myanmar which resulted in aung san suu kyi’s political victory in 2015. many of the western scholars in the field of constitutional law believed in the myanmar’s 2008 constitutional experiment as a progressive step toward democracy regardless of its major flaws (aung myoe, 2014, p.233). needless to say, however democratic the constitution claimed to be, it still rooted in military dominance, that is antithetical to a genuinely democratic society. the militarized constitution of 2008 has constitutionalized the continued participation of the military in myanmar while relegating the people to a position where they may never constitutionally depose the army. noah feldman has aptly described it as” drafted and adopted in the shadow of a gun” (feldman,n,2016). such anomalies were less helpful in fostering any constitutional mindset or consensus in myanmar; thus, the whole design of the constitution of myanmar can be viewed as an instrument that provided an easy path to the military takeover. fallen from grace and power: the reasons behind aung san suu kyi’s inability to meet international expectations since aung san suu kyi’s release from house arrest in 2010, up to her ascendency to power as the state councilor in 2015, the international community regarded suu kyi as the epitome of democracy. in her quest towards premiership and until the 2015 election, suu kyi’s image in the west was filled with a reverence proper to a champion of democracy. such image firstly took shape by her winning the nobel peace prize in 1991 for her activism. in the aftermath of such event, the western media zealously portrayed her political triumph in 2015 as the long-awaited moment to democracy (udin, 2017). however, the violence against the rohingya muslim community followed by continued state oppression definitely diminished suu kyi’s image and finally she fell from grace to become a global pariah. the rohingyas represent the largest percentage of muslims in myanmar who have claimed their descendants of the arab merchants. their own language and culture have distinguished them from majority of burmese buddhists as a different ethnic group, but the reluctance of burmese governments in the aftermath of independence to recognize them as an ethnic community in myanmar made their lives vulnerable. when the tatmadaw intensified their ethnic cleansing against the rohingiyas in 2017, the international community expected suu kyi to take a strong stance against it. on the contrary, she went on to describe the rohingiya as a problem imposed upon burma by the british prior to the independence and making such a claim severely diminished her credibility in the west (udin, 2017). in order to understand the deep political roots of the current military takeover of myanmar which ousted suu kyi from power, one needs to examine why suu kyi failed to address the wider expectations from the international community. after her first house arrest in 1988, the significant international reputation gained by suu kyi hinged on the western expectation that she could bring liberal democracy to myanmar. after the fall of the berlin wall and the end of bipolarism, the west emerged victorious. as a consequence, a gust of ideological exuberance pervaded the academia, with francis fukuyama at the forefront coining his end of history thesis which apotheosized “liberal democracy” as the final form of government which would be inevitably adopted universally (fukuyama, 1992). in the backdrop of the west’s sanguine hopes on liberal democracy in myanmar, suu kyi came into power, t c s g ... 113 but many argued that her political persona was filled with arrogance, which symbolized her buddhist political heritage. in writing his timely work “the moral democracy: the political thought of aung san suu kyi” michal lubina argues that the biggest drawback of suu kyi was rooted in reluctance to relinquish her queen style rule (lubina, 2019). lubina states: “she governs like a mandate of heaven holder, authoritarian matriarch who preaches, declares and orders from her celestial position, who makes politics behind the closed doors in the royal capital, who micromanages everything, who needs to consent every decision, who does not tolerate any dissident voices and does not listen to any outside ones, who limits parliamentarian and party democracy as well as freedom of speech” (lubina, 2019, p.41). the above-mentioned description belonging to a western political scientist simply portrays how a champion of liberal democracy had gradually transformed into an authoritarian leader driven by her oriental upbringings. from a vantage point, suu kyi’s political campaigning and speeches prior to the 2015 elections gave a clear sign that her conduct would not faithfully meet western expectations. instead of focusing on specific institutions in the way of governance, all of her appealing speeches had strong empathy on the desire to return to the people through an elected leader. burmese historian thant myint u claims that such scenario reflects a specific moment that exposes the political chicanery of aung sang suu kyi. to the biggest dismay of the international community and the ngo activists suu kyi failed to collaborate with all the communities in myanmar (desaine, 2018). the surprise emerged from the international community toward suu kyi was further worsened by the subsequent events in myanmar. especially, her lethargic reaction before the abominable ethnic cleansing carried out by the military against the rohingya muslims was a notable factor which raised vehement criticisms from the international community. in one instance aung san suu kyi empathetically ignored the rohingya crisis as a problem generated by rohingya’s inability to integrate into mainstream myanmar society and refused to acknowledge that lives of rohingya people were at stake. after 2015 the power transition of myanmar, suu kyi’s political party failed to frame a solid proposal addressing the pertinent issues in the society. the nld did not present a single candidate from ethnic minorities to the parliament as a populist move to secure their voting base in rural burmese buddhists. moreover, the cabinet chosen by suu kyi became the most long-lasting one in burmese history which consisted of her older nld loyalists and of former generals (iwanek, 2019) the atrocities committed in myanmar in the period from 2015 to 2017 raised international condemnation. in the occasion, the gambia filed a case before the icj alleging that myanmar’s atrocities against rohingyas violated the genocide convention of 1948. the case became significant as it was the first time that a country without any direct link to the alleged atrocities used its membership in the genocide convention to bring a case before the icj (bowcott, 2019). in doing so, the gambia filed a request from the court for an order to the provisional measures to safeguard the lives and rights of the rohingya community. the gambia pointed out that the court should consider with urgency to order myanmar to take immediate measures to prevent the genocide acts. in defending myanmar, its legal team to the icj was headed by aung san su kyi as the state counsellor and at that time tatmadaw declared it would cooperate with su kyi in defending the national interests of myanmar. the international community expected that su kyi would admit the state responsibility of myanmar in an attempt to recognize the issue of the violation of the rights of the rohingya. d o , p a114 on the contrary, su kyi went on to deny that such large-scale atrocities were perpetrated. from a legal point of view, su kyi’s speech was a legal defense intended to argue against the attribution of the wrongful act to the state of myanmar. in her defense, she was cautious to not using the term “rohingyas’ indicating the sheer reluctance of myanmar state apparatus to even acknowledge the existence of that ethnic community (bowcott, 2019). her speech was mainly driven by her traditional burmese buddhist nationalist sentiments which portrayed the rohingyas as a militant group. her remarks describing rohingyas as “muslims” controlled by the “global muslim power” gave rather visible signs of a xenophobic, islamophobic sentiments, which stroke a heavy blow to her image in the international world as a champion of human dignity and democracy (simons,2019). it is indeed not an exaggeration to state that her presence at the icj was the darkest hour of aung san suu kyi. yet, su kyi she took the plunge by justifying the military and defending the national interests. her act was widely perceived as an effort to secure the tatmadaw’s support so that the nld could uphold its political presence in myanmar. also, she was well aware of the fact that overwhelming majority voters in myanmar would support her despite all the international allegations on committing atrocities against the rohingya (peterson, 2018). 4. conclusions a question arises as to why a human rights defender and nobel peace laureate respected by the international community could not seize the given opportunity of giving myanmar momentum for more liberal reforms. the answer can be found in the analysis which we offered regarding the constitutional ambiguity of myanmar where the indispensable power balance of the military’s interest and the sangha’s has affected the whole statehood. furthermore, it needs to be highlighted that the myanmar’s buddhist majority did not call for a leader who would stand for the whole western liberal democratic values, many of which, like secularism or multiculturalism, have been deeply at odds with the burmese traditions. on the contrary, the prevailing opinion of myanmar has been to lean toward the archaic burmese notion of the bodhisattva ruler who would promote and protect buddhism as nation’s unifier. as a matter of fact, the west could not understand that the governing style of suu kyi was rooted in her firm belief in protecting the country’s unity and values than upholding liberal democratic values. the chasm between her initial quest for human rights and the way she addressed them after coming into power in 2015 has irked western expectations. on the other hand, in the constitutional power struggle, suu kyi’s and her party’s main motives have aimed to delegitimize the tatmadaw to secure their political power. in doing so, suu kyi opted for the common asiatic practice of pleasing the majoritarian religious sect for the preservation of political power from the opponents. despite the asymmetry of power, the political scenario in myanmar since 1988 has been an open competition between the tatmadaw and aung san suu kyi. having known the persistent threat of the former, suu kyi and the nld built a relationship with the sangha in the post 2015 context as a general appeal to burmese buddhists. however, suu kyi’s defense of the burmese buddhist majoritarian attitude and persistent denial of the rohingiya issue in myanmar were driven by the need to sway the general public opinion by the nld’s side exploiting the hostility of the theravada’s majority islam. t c s g ... 115 to conclude, the february 2021 coup d’état has been the result of years of unresolved tensions between myanmar’s various interest groups. the military, though securing the monopoly over the use of force in myanmar and a consistent political representation, decided to take a step back from today’s status quo that they reluctantly conceded after the saffron revolution after the nld landslide victory brought suu kyi close to be able to amend the constitution in parliament. the sudden change in circumstances should lead to the understanding that the tatmadaw gave up a significant amount of power, that in the right circumstances might have seriously threatened their rule. at the same time, aung san suu kyi’s recent political performance that has severely tarnished her international reputation should instead be seen with realist lenses: the political leader understood the necessity to appease the military in light of the constitutional power it retained even after the democratic opening. suu kyi’s deviation from the western expectations result from her attempt to reconcile the unstable equilibrium of a plethora of actors: the tatmadaw, the sangha, the people, with a pragmatist glance to the likely fact that, if the military felt threatened, it would have broken the status quo. for what concerns the forecasts of the consequences of the coup d’état, further studies should be conducted in the myanmar-china relations, understanding to what extent the regional hegemon supports the military junta. references aungmyoe, m. (2014). the soldier and the state: the tatmadaw and political liberalization in myanmar since 2011. south east asia research, 22(2), 233–249. https://doi.org /10.5367/sear.2014.0205 aung-thwin, m. (2012). a history of myanmar since ancient times: traditions and transformations. reaktion books. https://doi.org/10.5367/sear.2014.0198 bbc news. (2021). myanmar’s coup: us announces sanctions on leaders. https://www.bbc.com /news/world-asia-56015749 bechert, h. (1995). to be a burmese is to be a buddhist: buddhism in burma. in r. gombrich (ed.), the world of buddhism. thames and hudson. bowcott, o. (2019, november 11). gambia files rohingya genocide case against myanmar at un court. the guardian. https://www.theguardian.com/world/2019/nov/11/gambia -rohingya-genocide-myanmar-un-court chambers, p. (2014). constitutional change and security forces in southeast asia: lessons from thailand and myanmar. contemporary southeast asia, 36(1), 101–127. https://doi. org/10.1355/cs36-1e cheesman, n. (2003). school, state and sangha in burma. comparative education, 39(1), 45–63. https://doi.org/10-1080/0305006032000044931 cheesman, n. (2009). the rule of law or un rule of law in myanmar? pacific affairs, 82(4), 597–617. https://doi.org/10.2307/25608966 crouch, m. (2019). the constitutution of myanmar: a contextual analysis. hart publishing. https://doi.org/10.1111/lasr.12479 desaine, l. (2018). the politics of silence: myanmar’s ngo ethnic, religious and political agenda. research institute on contemporary southeast asia. https://books.openedition.org/ irasec/877?lang=en d o , p a116 ellis-peterson, h. (2018). from peace icon to pariah: aung san suu kyi’s fall from grace. the guardian. https://www.theguardian.com/world/2018/nov/23/aung-san-suu-kyi-fall-from -grace-myanmar feldman, n. (2016). subverting myanmar’s constitution for its own good. bloomberg opinion. https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2016-04-03/subverting-myanmar-s -constitution-for-its-own-good ferguson, j. (2015). who’s counting? ethnicity, belonging, and the national census in burma/myanmar. journal of the humanities and social sciences of southeast asia and oceania, 171(1), 1–28. https://doi.org/10.1163/22134379-17101022 fisher, j. (2015, november 13). myanmar’s 2015 general elections explained. bbc world news. https://www.bbc.com/news/world-asia-33547036 fukuyama, f. (1992). the end of history and the last man. free press. hlaing, k. (2008). challenging the authoritarian state: buddhist monks and peaceful protests in burma. fletcher forum of world affairs, 32(1). https://dl.tufts.edu/downloads /0r967f30w?filename=qf85nn79h.pdf iwanek, k. (2019). aung san suu kyi: a moral democrat or a precolonial queen? the diplomat. https://thediplomat.com/tag/aung-san-suu-kyi-democracy-and-human-rights kaddy, j.f. (1953). religion and politics in modern burma. far eastern quarterly, (12)2. https://doi.org/10.2307/2941976 kyaw, n. (2019). putting their guns on the scale: constitution making in burma under military command. chinese journal of comparative law, (7)2, 309–332. https://doi.org /10.1093/cjcl/cxz010 lubina, m. (2019). the political thought of aung san suu kyi. scholar publishing house. https://scholar.com.pl/pl/ksiazki/3711-the-moral-democracy-brthe-political-thought-of -aung-san-suu-kyi.html matthews, b. (1993). buddhism under a military regime: the iron heel in burma. asian survey, 33(4), 408–423. http://doi.org/10.2307/2645106 mccarthy, s. (2008). overturning the alms bowl: the price of survival and the consequences for political legitimacy in burma. australian journal of international affairs, 62(3), 298–314. myat, m.m. (2019). is politics aung san suu kyi’s vocation? palgrave communications 5(50). https://doi.org/10.1057/s41599-019-0258-1 phy taw, n. (2008). union of myanmar, commission for holding the referendum, announcement no 10/2008. roberson, p. (2015, november 12). can aung san suu kyi control myanmar’s military? cnn. https://edition.cnn.com/2015/11/12/opinions/myanmar-aung-san-suu-kyi-military/ rogers, b. (2008). the saffron revolution: the role of religion in burma’s movement for peace and democracy. totalitarian movements & political religions, 9(1), 115–118. https://doi.org/10.1080/14690760701856424 selth, a. (2008). burma’s ‘saffron revolution’ and the limits of international influence. australian journal of international affairs, 62(3), 281–297. https://doi.org/10.1080 /10357710802286742 shah, t.s., stepan, a.c., & toft, m.d. (2012). rethinking religion and world affairs. oxford university press. https://doi.org/978-0-19-982797 t c s g ... 117 simons, m. (2019). suu kyi defends myanmar against rohingiya genocide accusations. the new york times. https://www.nytimes.com/2019/12/11/world/asia/aung-san-suu-kyi -rohingya-myanmar-genocide-hague.htm smith, d. (1965). religion and politics in burma. princeton university press. steinberg, d. (2012). the problem of democracy in the republic of the union of myanmar: neither nation-state nor state-nation? southeast asian affairs, 220–237. https://www. jstor.org/stable/41713996 stifel, l.d. (1972). burmese socialism: economic problems of the first decade. pacific affairs, (45)1, 60–74. https://doi.org/10.2307/2755261 the economist. (2021). myanmar’s coup turns the clock back a decade. the economist group limited. https://www.economist.com/briefing/2021/02/06/myanmars-coup-turns-the -clock-back-a-decade torun international studies piotr siemiątkowski1 british foreign direct investments in the light of the world financial crisis this article analyzes outflow of foreign direct investment from the united kingdom, with particular emphasis on the period of the global financial crisis (2007 +). examined both flows and resources of british fdi in terms of industry and geography. in the final part of the article analyzes british transnational corporations profits from investments abroad. keywords: british foreign direct investments, profits of british corporations, stock of british fdi, british fdi flow 1. introduction the large number of world factors of production flowing is one of the most spectacular manifestations of globalisation. the greater ease of the transfer of commodities, services as well as persons and capital on the international scale causes the fact that the effects of interdependencies between world leading economies are coming into the limelight. these interdependencies result in the growth of susceptibility of particular markets to external turmoil. one of the main kinds of international flow of factors of production are nowadays foreign direct investments (hereinafter referred to as fdi). they involve creating new businesses abroad or taking over of business entities already operative (meyer & estrin, 1998, pp. 3–4). the capital-related corporations scattered around the world react strongly to the situation in their headquarters – despite the reassurance by their respective heads. many of these corporations are tycoons whose property is in fact international, but it is in principle allotted to the most developed countries in the world. the purpose of the paper is to analyse the annual flow and british resources of foreign direct investment. the justification for investigating the said subject matter is provided by the information about multiple capital-related british corporations of transnational character, especially of financial character coupled with the american banks suffering from great economic problems. 1 nicolaus copernicus university, e-mail: piotrs@umk.pl. no. 1 (6) 2013, pp. 55–66 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.006 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm piotr siemiątkowski56 2. the analysis of the structure of the flow of british foreign direct investments during the years 1997-2011 great britain is currently one of the biggest provider of foreign direct investments in the world. each year, these are a few dozen billion pounds that outflow in the form of foreign direct investments. british companies willingly make investments abroad banking on gaining an easy competitive edge due to its formidable market power. the annual flow of investments wavered in the scrutinised period; however, it seems that in the recent years, that level correlated with the world business cycle and somehow reflected the state of international economy. fig 1. british direct investment abroad in the years 1997–2011 (billion pounds) source: s. harrington, foreign direct investment 2006, “business monitor ma4”, national statistics, london 2008, p. 7; foreign direct investment involving uk companies, 2011 (ma4), office for national statistics, london 2013, p. 3. during the years 1997–2000, the annual outflow from foreign direct investments in great britain steadily grew. the streams of the outflow increased in that period from 38 to 154 billion pounds. it amounts to the growth by almost 300% within merely 3 years. the process of activating british companies on foreign markets was slowed down in 2001. the annual outflow due to foreign direct investment from the uk shrunk then to only 41 billion pounds. the causes of such situations are apparently the world slow-down of economic growth, the growing threat of terrorism or else with the temporary satisfaction with particular local investments (siemiątkowski, 2005, p. 67). the forthcoming years brought about – as mentioned already – a sort of stability of the scale of the outflow of foreign investment from britain. annual outflows from fdi during the years 2002-2006 reached the spectrum ranging from 34 to about 50 billion pounds. in 2007, there occurred a sort of outburst of the outflow of british fdi. despite the fact that the whole world was haunted with the threat of financial crisis, british corporations british foreign direct investments in the light of the world financial crisis 57 launched new fdi at the unprecedented amount of 159 billion pounds. in the successive year, the flow of investments decreased, and yet it was maintained at the relatively high level of 99 billion pounds. the repercussions of global financial crisis echoed in british fdi only during the years 2009–2010. the annual flow of british fdi were recorded back then at the level of approximately 25 billion pounds. in the last year, as presented in the picture 1, that is in 2011, british corporations invested over 68 billion pounds as far as fdi is concerned. then, it seems that the negative influence of financial crisis upon foreign investment activity of british corporations was only temporary. as important as the sheer amount of the outflow of investments is the very structure of the outflow. in that field, one mainly analyses the geographic structure, which points to the directions of flow as well as the department-and-branch structure, which in turn points to interdependencies between specific branches. the directions of foreign expansion of british enterprises till 2006, that is until the financial crisis, were relatively unexpected (siemiątkowski, 2008, p. 161). that is because it transpires that – contrary to the directions of the integration process with the european union structures – the business entities scrutinized here preferred america to europe as the destination of their respective enterprises (office for national statistics, 2006, p. 11). the situation changed radically after the outburst of financial crisis. british corporations started to more willingly choose different destinations for their investments. fig. 2. british fdi abroad by region of the world in 2008–2011 (£ billion) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 7. generally speaking, in 2006, america received the flow amounting to 21 billion pounds from britain, which equals 43% overall capital outflow from that country. relative to 2003, it was in fact a bigger inflow, but back then it amounted to 47% capital outflow from british isles. the second most popular direction of expansion of british companies was, in 2006, europe, who received the inflow of 16 billion pounds, which sum amounts to 32% british overall capital. it means some high growth relative to 2005. back then, the share of the capital piotr siemiątkowski58 located in europe relative to the overall british direct foreign investment was 27% (office for national statistics, 2006). the remaining continents were less popular with british enterprises. asian countries received the inflow of over 8 billion pounds, australia and oceania – 3,6 billion pounds and africa – only 300 million pounds. special attention should be paid to an over 95% decrease of the inflow of british investments in africa, which – even in very 2005 – received the inflow of almost 6 billion pounds of foreign direct investment from great britain (office for national statistics, 2006). the situation changed significantly after the outburst of financial crisis. the directions of foreign expansion of british investors were considerably modified. it were the countries from europe which came to the fore as far as the localization of the investment of british corporations are concerned (it amounted to 50 billion pounds in 2008), whereas america was the second best (over 33,5 billion pounds). in the successive year, the above-mentioned trends strengthened and britons withdrew from america more investments than they actually located (the so-called divestment). the year 2011 was characterized by the considerable growth of the significance of asia as a destination for british direct foreign investments. british corporations located in asia almost 21 billion pounds, which is more than in america [see fig. 2] fig. 3. british fdi in 2011, broken down by country of destination (% share) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 53. the more detailed data related to the destinations of british foreign direct investments is represented in chart 3. the biggest share in fdi flowing from great britain fell on such countries as usa – over 15,5 billion pounds, british dependent territories (mainly the islands at the english channel) – 9,45 billion pounds and luxemburg – almost 8 billion pounds. india is another important destination of british expansion. as on the of most populated country, india is regarded as the prospective market for many international companies. the choice of the isle of man or jersey as the location of investments mean that british companies took advantage – on the occasion of simultaneous investments – of tax havens (among which there are the said isles). british foreign direct investments in the light of the world financial crisis 59 fig.4. british fdi in 2011, by sector of the economy (share%) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 58. the branch-and-department structure of the inflow of foreign direct investments is as vital as their geographic structure. the former points to capital dependencies of particular branches as well as specific transnational corporations. that very structure allows for a glimpse into the extent to which a given economy is developed. less developed countries – in principle – admit the investments to their industrial sectors but they do not invest much themselves. on the other hand, more developed countries are the destinations of investments into the branches normally associated with new technologies. simultaneously, the corporations from such countries make intensive foreign investments into multifarious branches. the greatest number of british direct investments fell on – in 2011 – the sector of “financial services” – over 23% overall capital. it means that british capital is mainly located into better developed economies. it is corroborated by the geographical analysis of the destinations of investments. the deeper analysis of the department-and-branch structure of foreign direct investments flows shows that the britons invested in banking sectors of highly developed countries for many years. these were american banks which boasted a distinctive interest on the part of great britain. the second best in terms of its popularity with great britain was the sector of informatisation and communication with about 18% share of the overall capital flow. mining and natural resources exploitation as well as electricity, gas and providing with water occupied the third position. about 13% overall foreign direct investments from the commonwealth flew to these sectors each. the facts cited here demonstrate that despite the occurrence of global crisis, british enterprises did not draw conclusions from the predicament they were in during the years 2007-2009. they still invest substantial amounts of money in those sectors of economy which became the cause of troubles for the world economy. piotr siemiątkowski60 3. the scale and structure of british resources for foreign direct investments for the sake of completion of the issue of the flow in the form of foreign direct investments from great britain, one should conduct the analysis of the so-called resources of foreign direct investments abroad. that indicator means the aggregate outflows of investments issued from great britain. it is to be stated that the resources of investments of british companies considerably increased in the period scrutinized in this paper (górniewicz & siemiątkowski, 2006, pp. 146–147). fig. 5. british resources fdi abroad in the years 1997–2011 (£ billion) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 59. they grew from 218 billion pounds in 1997 to almost one trillion pounds in 2008. the fastest growth was recorded between 1997 and 2000, that is when british resources for foreign direct investments almost tripled. the successive years brought about the slow-down of the growth dynamics of the resources for foreign investments in the country scrutinized here. in 2004, there was even a small decrease of these resources – from 665 to 646 billion pounds. in 2012, british resources for foreign direct investments amounted to 735 billion pounds, which was equal to 12% world resource for outflowing investments. that percentage made british corporations on one of the top positions for providers of foreign direct investments in the world; great britain was second best, barely behind usa (unctad, 2007, p. 255; unctad, 2005, pp. 303–307). the successive year, 2009, brought about the decrease of resources for british investments to barely 1 trillion pounds. as a result of international financial crisis spreading, the value of british corporations scattered around the world decreased by almost 100 billion pounds. the businesses were withdrawn particularly from usa, where the mentioned crisis actually originated. british foreign direct investments in the light of the world financial crisis 61 fig. 6. the structure of uk fdi stocks in 2011, by region of the world (£ bilion) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 59. contrary to the trends of the first half of the first decade of the third millennium, in which the most popular destination of british corporate expansion was america; at the end of 2006, the major part of resources for foreign direct investments issued from united kingdom was located in europe. from the overall amount of 735 billion pounds of british resources in 2006, almost 394 reached european countries, which was the share of 54%. despite that, europe slightly decreased its share in that economic variable, because in 2005 its share as far as that variable is concerned was 56%. the cause of all this was the said increased interest in the american continent on the part of transnational british corporations. altogether at the end of 2006, british resources for fdi in america amounted to almost 260 billion pounds, which was equal to 36% overall shares. in the previous year, 31% share was recorded. asian countries received 7% and african and australia with oceania received about 2% overall shares each. as mentioned earlier, in the second half of the decade 2000-2010, there occurred a dynamic growth of british fdi. that very growth was due to the considerable modification of their geographical structure. at the end of 2001, in european countries a similar share of british fdi was located as in 2006, that is approximately 56%. the allocation of british investments among the remaining continents looked a bit different from that in the first half of the decade. in america, about 26% british fdi was located, whereas asian share in the said resources increased until it reached the level of 11,6%. the share having fallen on australia and oceania as well as africa oscillated at the end of 2011 around 3%. in the light of the above considerations, it seems to be interesting to analyse the geographical structure of british foreign investments in terms of those countries being the biggest beneficiaries of investments. piotr siemiątkowski62 fig. 7. the ten largest recipients of fdi uk – at the end of 2011 (£ billion) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 59. despite the gradually decreasing interest in the american continent on the part of british corporations, it proves that at the end of 2011, the majority of resources for british foreign direct investments located in american went directly to usa. royal statistical society estimates that about 19% overall amount 1098 billion pounds was invested in usa. considerably lower amount of investments reached holland – 13 %, slightly less – luxemburg – 12,4%. jointly, it was 71% resources for british investments which was located in 10 major fig. 8. structure of british stocks of fdi by sectors of the economy (as of end of 2011) source: own preparation: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 64. british foreign direct investments in the light of the world financial crisis 63 beneficiaries of the said investments. it is to emphasized that among that group of countries there are two well-known tax havens – the isle of jersey and guernsey. it hints at the desire to maximize profits by investors as a result of avoiding taxation in their respective homelands. it is also the data pertaining to the department-and-branch structure that provides the useful information concerning the structure of fdi. it gives a clue as to the increased interest on the part of british investors in financial services – 22% overall resources, mining and natural resources exploitation – 18% and informatisation and computerization – 11%. relative quite popular were also such branches of economies as chemicals, plastic and petrol derivatives – 7% as well as food production – 5%. the previously drawn hypothesis is confirmed; that is that british financial sector is grossly involved in american sector. it might be said that, analyzing the data pertaining to the property structure of british banking sector, these two countries virtually possess property-interrelated banking sectors. 4. the structure of profits by british direct investors during the years 1997–2011 in the last section of the present paper, the proportions and the structure of the profits by british foreign investors due to direct investments shall be presented. such an analysis demonstrates whether or not the value of located capitals in different parts of the world as well as specific countries has a bearing on tangible effects in the form of profits for foreign investors. thus, in a sense, it is a sort of confirmation of the investment attractiveness of given countries and economic sectors. the value of profits by british foreign direct investors rose each successive year during the years 1997–2007. annual amounts of profits increased then from 28 billion pounds in 1997 to over 92 billion pounds in 2007. the highest rate of growth in the analysed period fell in 2000 and 2005. fig. 9. net income from british direct investors in the years 1997–2006 (£ billion) source: s. harrington, op. cit., s. 53; foreign direct investment involving…, op.cit., p. 65. piotr siemiątkowski64 during the years 2008-2009 the decreases of profits by british direct investors from their foreign activity were recorded. the decreases were quite significant and reached almost 25% annually. the profits of british fdi rebounded and during the years 2010-2011 started to increase intensively. at the end of 2011, they reached the unprecedented value of over 101 billion pounds. the major source of profits for british foreign direct investors were investments in usa. the profits gained there amounted to almost 20% overall profits of british investors. the second best in that rating was holland, which provided about 12.6% profits, and the third best was luxemburg – 11.7%. altogether, the ten best countries in that rating provide 67% profits to british foreign investors. fig. 10. top 10 of british fdi location by the size of profits to foreign investors in 2011 source: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 65. it is worth mentioning that the presented above rating of 10 biggest receivers of british investments in terms of resources contributed to the concentration of the capital at the level of 71%. therefore, a considerable disproportion in that respect is conspicuous. by the same token, when it comes to what both lists comprise, considerable differences occur. the conclusion – the amount of the capital invested alone is not the determinant of the profits gained due to capital share. it is the structure of the capital that plays the significant role. the department-and-branch structure of british investors demonstrate that in 2011, the major part fell on financial services – 22%. mining and natural resources exploitation brought about 24% overall amount of profits and chemical branch, plastic and oil derivatives about 11%. the presented data complements the analysis of the structure of british foreign direct investments. the data confirms the excessive concentration of investments in two sectors which were also the source of the major part of profits, that is financial services and mining coupled with natural resources exploitation. british foreign direct investments in the light of the world financial crisis 65 fig. 11. profits of british fdi by sectors in 2011 (% share of sectors) source: foreign direct investment involving…, op.cit., p. 70. 5. summary from the presented analysis, one can easily infer the fact that there is a connection between international capital flow (in the form of foreign direct investments) and the troubles of british financial sector. the mutual interdependencies of british and american banking sector caused the troubles across the ocean to resonate in the british isles. yet, it cannot be stated with confidence that it is the only cause of british economic troubles. unsuccessful investments into american securities based on mortgages, real estate crisis and the overall weakening of economic growth did their job too. however, it can be asserted with certainty that the rigid capital relations of transnational corporations are not devoid of any significance. the troubles of british banking sector are so crucial that the government decided to assume the significant part of that sector, thus involving hundreds of billion pounds as an aid to the banks threatened with bankruptcy. “it was only a couple of months ago that four british banks belonged to the world leaders of that branch. now, the only institution willing to subsidize it is the government” (cieślak-wróblewska, 2008). the above-mentioned situation should serve as a worthy piece of advice for transnational corporations which make international transfers of the factors of production. the far-reaching conclusions are to be drawn for the future and instead of rushing headlong to maximize profits at any cost, one should rather diversify investment packet. locating foreign direct investments into multifarious branches may bring about smaller short-time effects but portfolios are less risky. references cieślak-wróblewska, a. (2008, october 13). banki do nacjonalizacji. rzeczpospolita, p. b1. górniewicz, g., & siemiątkowski, p. (2006). wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału. toruń: towarzystwo organizacji i kierownictwa “dom organizatora.” piotr siemiątkowski66 meyer, k. e., & estrin, s. (1998). entry mode choice in emerging markets: greenfield, acquisition, and brownfield. working paper center for east european studies, (18). office for national statistics. (2006). foreign direct investment 2006. newport. retrieved from http://www.ons.gov.uk/ons/rel/fdi/foreign-direct-investment/2006/2006-business-monitor.pdf siemiątkowski, p. (2005). wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na zwiększenie konkurencyjności polskiej gospodarki. in w. kosiedowski (ed.), regiony europy środkowej i wschodniej wobec globalizacji i integracji międzynarodowej. włocławek: włocławskie towarzystwo naukowe. siemiątkowski, p. (2008). foreign direct investment in chosen central and eastern europe countries. in b. kołosowska & p. prewysz-kwinto (eds.), gospodarka i finanse w warunkach globalizacji. toruń: wyższa szkoła bankowa. unctad. (2005). world investment report 2005. transnational corporations and the internationalization of r&d. new york and geneva. retrieved from http://unctad.org/en/ pages/publicationarchive.aspx?publicationid=693. unctad. (2007). world investment report. transnational corporations, extractive industries and development. new york and geneva. retrieved from http://unctad.org/en/pages/ publicationarchive.aspx?publicationid=724. torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 ewa jankowska pojęcie i narzędzia pomiaru jakości życia streszczenie artykuł stanowi wstęp do badań nad problematyką związaną z jakością życia. przedstawiono w nim: • kwestie teoretyczne związane z różnym podejściem do definiowania kategorii jakość życia, • zaprezentowano pojęcie potrzeby ludzkiej, oraz • przybliżono pojęcie wskaźnika społecznego jako narzędzie wykorzystywanego do pomiaru jakości życia jednostek i społeczeństwa. słowa kluczowe: jakość życia, potrzeba ludzka, wskaźniki społeczne. concept and tool s of measuring of the quality of life abstract the quality of life is one of the main categories of the social statistics research. it is related to assessment of the degree of satisfaction of the needs of the population, which is a symptom of economic and social changes taking place in the country. the assessment of satisfy of the needs is done with using the tools known as the social indicators. in this article, the author: • presented the different definitions of the categories of quality of life, • introduced the concept of human needs, and • showed the concept of the social indicator as a tool used to measure the quality of life of individuals and society. keywords: quality of life, human needs, social indicators. doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.003 e j34 1. wstęp jakość życia stanowi jedną z podstawowych kategorii badawczych statystyki społecznej. wiąże się ona z oceną stopnia zaspokojenia potrzeb ludności, który jest symptomem zmian gospodarczych i społecznych zachodzących w danym kraju. ocenę zaspokojenia potrzeb dokonuje się przy wykorzystaniu narzędzi określanych jako wskaźniki społeczne. w pierwszej części artykułu zaprezentowano różne definicje pojęcia jakości życia, pochodzące z zakresu nauk socjologicznych, psychologicznych i ekonomicznych. następnie przedstawiono koncepcję potrzeb ludzkich i wybrane sposoby ich porządkowania. w ostatniej części artykułu omówiono narzędzia wykorzystywane do pomiaru jakości życia, tzn. wskaźniki (indeksy) społeczne. 2. jakość życia zakres rozumienia kategorii jakość życia jest bardzo szeroki: od pojmowania jej jako dobrostanu (dobrego stanu ducha), przez dobrobyt, aż po stany osobistego zadowolenia, satysfakcji płynącej z konsumpcji, korzystania ze środowiska naturalnego, pozycji społecznej. w związku z tym w literaturze nie ma zgodności co do tego, co należy rozumieć pod pojęciem jakość życia. w naukach społecznych pojęcie jakość życia służy przede wszystkim odpowiedzi na pytanie: co leży u podstaw wartościowej, satysfakcjonującej egzystencji?. jakość życia stanowi przedmiot badań empirycznych i teoretycznych takich nauk, jak: socjologia, psychologia, ekonomia. w naukach socjologicznych jakość życia może być definiowana na wiele sposobów. jakość życia odnosi się do sposobu zaspokojenia potrzeb, na które składają się: • potrzeba bezpieczeństwa (ze względu na zagrożenia dotyczące m.in. sytuacji ekonomicznych); • potrzeba samorealizacji (głównie satysfakcji, jaką daje praca zawodowa); • potrzeba utrzymania równowagi psychicznej; • potrzeba uznania społecznego (identyfikowania z grupą, z którą jednostka może się utożsamiać). „jakość życia obejmuje te potrzeby jednostki, które ta uważa za najistotniejsze dla swojego życia (wartości egzystencjalne) oraz opinie jednostki na temat poziomu ich zaspokojenia”. w psychologii jakość życia często utożsamiana jest z: • sensem życia; związany jest z zadaniami stawianym przed sobą przez jednostkę, które składają się na odpowiedź na pytanie: po co żyć, jak postępować w życiu. realizacja celów życiowych daje człowiekowi poczucie zadowolenia. • dobrostanem. dotyczy ocen wartościujących związanych z własnym życiem (obecnym, przeszłym i przyszłym) lub szczęściem (rozumianym jako bilans doświadczeń emocjonalnych – bieżących lub z dłuższego okresu). nauki ekonomiczne wykorzystują m.in. następujące definicje jakości życia: „jakość życia jest to stopień satysfakcji (zadowolenia) człowieka (społeczeństwa) z całokształtu swej egzystencji. jakość życia byłaby […] w tym ujęciu […] sumą indywidualnego lub zbiorowego odczucia istniejących warunków życia i zarazem ich oceną”. p 35 „jakość życia to stopień zaspokojenia ogółu (materialnych, duchowych i społecznych) potrzeb ludzkich, stan satysfakcji społecznej będący rezultatem postrzegania przez ludność całokształtu warunków, wszystkich istotnych wymiarów życia” (j. rutkowski). „jakość życia to stopień satysfakcji uzyskanej przez jednostkę w wyniku spożycia dóbr i usług, spędzania wolnego czasu, korzystania z pozostałych materialnych i społecznych warunków środowiska, w którym jednostka ta się znajduje” (r. gillingham, w.s. reece). „jakość życia zawiera te wszystkie elementy życia człowieka, bycia kimś i odczuwania różnych stanów emocjonalnych, wypływających z faktu posiadania rodziny, kolegów, przyjaciół”. określeniem łączącym rożne podejścia do definiowania jakości życia jest potrzeba. 3. potrzeby najkrócej potrzebę można zdefiniować jako „odczuwany przez jednostkę brak czegoś”. w naukach społecznych potrzebę określa się jako „stan napięcia lub odczucie braku wynikające z biologicznej i psychicznej struktury organizmu, indywidualnego doświadczenia człowieka, miejsca w strukturze społecznej” lub „odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej”. podstawowym modelem opisującym potrzeby życiowe jest tzw. hierarchia potrzeb maslowa. rys. 1. piramida potrzeb maslowa potrzeby estetyczne (piękno, harmonia) potrzeby poznawcze (wiedza, rozumienie) potrzeby szacunku (poczucie własnej wartości) potrzeby przynależności (afiliacja, kochać, być kochanym) potrzeby bezpieczeństwa (spokój, wolność od strachu) potrzeby fizjologiczne (pożywienie, tlen) potrzeby samorealizacji (poszukiwanie pełniejszego rozwoju swojego potencjału) źródło: w. ostasiewicz (red.), ocena i analiza jakości życia, wydawnictwo ae im. o. langego, wrocław 2004. e j36 u podstaw piramidy znajdują się potrzeby biologiczne. kiedy potrzeby te zostaną zaspokojone, człowiek zaczyna odczuwać potrzeby bezpieczeństwa. jeżeli człowiek czuje się bezpiecznie, zaczyna dążyć do zaspokojenia potrzeby przynależności, itd. zaspokojenie potrzeb niższego rzędu jest warunkiem przejścia do potrzeb następnego, wyższego poziomu. na samym szczycie piramidy znajdują się potrzeby samorealizacji. według założeń a. maslowa potrzeby niższego rzędu są bardziej wyraźne, ale jednocześnie bardziej ograniczone niż potrzeby wyższego rzędu. zaspokojenie potrzeb wyższego poziomu prowadzi do osiągnięcia pożądanych efektów subiektywnych, np. szczęścia. w kontekście badania jakości życia model a. maslowa wydaje się być adekwatny, gdyż pokazuje w jaki sposób zaspokojenie potrzeb na kolejnych szczeblach hierarchii może wpłynąć na ogólny dobrostan jednostek. istotne jest zrozumienie, że poczucie zadowolenia z życia można osiągnąć na każdym ze stopni zaspokojenia potrzeb tak długo, aż nie pojawi się potrzeba zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. według koncepcji e. allardt’a, zaspokojenie potrzeb ludności odbywa się w następujących wymiarach1: • posiadanie (having): sytuacja dochodowa, warunki mieszkaniowe, zdrowie, edukacja; • uczucie (loving): odnoszą się do stosunków międzyludzkich i dotyczą m. in. stosunków ze społecznością lokalną, stosunków rodzinnych, kontaktów towarzyskich; • istnienie (being): potrzeby wynikające z rozwoju osobistego i osobistego prestiżu danej jednostki, związane z możliwościami samookreślenia, rozwojem osobistym, bezpieczeństwem osobistym itp. tab. 1. sposób pomiaru stopnia zaspokojenia podstawowych grup potrzeb według koncepcji e. allardta. grupy potrzeb oceny obiektywne oceny subiektywne posiadanie (having) obiektywne miary poziomu życia subiektywne odczuwanie niezadowolenia – zadowolenia z warunków życia stosunki międzyludzkie (loving) obiektywne miary stosunków międzyludzkich subiektywne poczucie szczęścia – nieszczęścia ze stosunków międzyludzkich rozwój osobisty (being) obiektywne miary relacji ze społeczeństwem i środowiskiem subiektywne poczucie alienacji – rozwoju osobistego źródło: e. allardt, having, loving, being. an alternative to the swedish model of welfare research, [w:] m. nussbaum, a. sen (red.), the quality of life, oxford clarendon press, oxford 1993. trzy wymiary zaproponowane przez e. allardt’a określają sfery względem, których dochodzi do zaspokojenia potrzeb ludności. poziom życia można opisać jako stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych, wiążących się z szeroko rozumianym posiadaniem 1 e. allardt, having, loving, being. an alternative to the swedish model of welfare research, [w:] m. nussbaum, a. sen (red.), the quality of life, oxford clarendon press, oxford 1993. p 37 (to have). natomiast jakość życia to stany uczuciowe wypływające ze stosunków międzyludzkich (to love) oraz poczucie istnienia, bycia kimś wiążące się z potrzebami samorealizacji (to be). 4. pomiar jakości życia wskaźniki społeczne odczuwanie jakości można określić jako zjawisko psychiczne. zjawiska psychiczne mogą przyjmować różne stopnie nasilenia. dobra (wysoka) jakość odczuć wpływa na wysoki poziom zadowolenia (satysfakcji). należy zatem przyjąć, że jakość można mierzyć stopniem zadowolenia. jakość jest cechą subiektywną i mierzalną na skali porządkowej (np. wysoka jakość, niska jakość). jednym z podejść do pomiaru jakości życia jest podejście ekonomiczne. wykorzystuje ono do pomiaru jakości życia mierniki, które określa się jako wskaźniki (indeksy) społeczne. wskaźniki (indeksy) społeczne najczęściej definiowane są jako „konstrukcje statystyczne oparte na obserwacjach, zwykle ilościowych, które mówią nam coś o pewnym aspekcie życia społecznego, którym jesteśmy zainteresowani lub o zmianach w nim zachodzących”2. nie wszystkie jednak dane uzyskane z badań statystycznych i socjologicznych mogą być wykorzystane jako wskaźniki społeczne. indeksy społeczne powinny nie tylko stanowić mocno teoretycznie uzasadniony i empirycznie sprawdzony związek z badanymi zjawiskami, ale również spełniać wiele innych warunków. wskaźniki społeczne powinny, m.in.: • „dotyczyć tych dziedzin, które mają największe znaczenie dla poziomu i jakości życia społeczeństwa; • odzwierciedlać przede wszystkim efekty działalności społeczeństwa i jego instytucji, a w mniejszym stopniu nakłady na ich realizację; • uwzględniać nie tylko stan obiektywny, ale także subiektywne oceny członków społeczeństwa, poziom zadowolenia z zaspokojenia potrzeb; • powinno być możliwe prowadzenie wielokrotnych, wzajemnie porównywalnych pomiarów wartości wskaźników, aby można było wykorzystać je do badania procesów społecznych (zmian w czasie); • zmiana wartości wskaźnika powinna podlegać ocenie jako społecznie pozytywna lub negatywna, a zatem wskaźniki społeczne powinny mieć charakter normatywny; • odnosić się do całego kraju, ale jednocześnie powinny umożliwiać dezagregację, aby można było obliczać wartości danego wskaźnika dla różnych jednostek terytorialnych i dla różnych grup społecznych; • opisywać istotne skutki polityki społecznej lub gospodarczej i jednocześnie powinny być tak dobierane, aby utrudniać podejmowanie działań mających na celu wyłącznie poprawę w zakresie zjawiska, które opisuje wskaźnik; • być tak dobierane, by umożliwiały międzynarodowe porównania warunków życia, procesów rozwojowych (lub regresu) społecznego; • być, w miarę możliwości, budowane na podstawie istniejących danych, których gromadzenie nie jest zbyt pracochłonne ani kosztowne”3. 2 j. kordos, metodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych, „wiadomości statystyczne” 1990, nr 12. 3 b. szatur-jaworska, op.cit. e j38 informacja wyrażona przez wskaźnik społeczny może mieć charakter: • obiektywny, wskazuje na osiągniętą pozycję związaną z pewnym aspektem życia społecznego lub na zmianę jakiej pozycja ta uległa. • subiektywny. pokazuje jak obiektywna pozycja lub jej zmiana odbierana jest przez całą zbiorowość lub jej poszczególne grupy. indeksy społeczne najczęściej dzieli się na: • obiektywne, posługując się nimi możliwe jest określenie stanu danego zjawiska, opis mierzalnych cech ludzi i zjawisk (np. stan zaspokojenia potrzeb). • subiektywne, ich celem jest przedstawienie samodzielnych ocen osób biorących udział w badaniu. oceny te zależą od indywidualnego systemu wartości. w związku z tym, że jakość jest cechą subiektywną, do pomiaru jakości życia powinno się wykorzystywać subiektywne wskaźniki społeczne. wskaźniki subiektywne ilustrują jakość życia, tzn. odzwierciedlają zadowolenie ludzi z ich życia jako całości lub jego poszczególnych dziedzin. wyrażają oceny wartościujące, charakteryzujące stopień osiągniętej satysfakcji. wśród subiektywnych wskaźników społecznych można wyróżnić: 1. wskaźniki globalne (odnoszą się do łącznego zadowolenia uzyskiwanego we wszystkich dziedzinach życia) oraz wskaźniki cząstkowe (informują o stopniu zadowolenia z konkretnej dziedziny życia lub określonej grupy potrzeb), 2. wskaźniki poznawcze i wskaźniki emocjonalne, 3. wskaźniki pozytywne (występują, gdy zmiana wartości wskaźnika oceniana jest jako stan pozytywny) oraz wskaźniki negatywne (gdy zmiana wartości wskaźnika oceniana jest jako stan negatywny). w celu pomiaru jakości życia należy stosować możliwie szerokie spektrum wskaźników społecznych. pozwoli to na ocenę możliwie wielu aspektów życia, postaw wobec życia, aktywności życiowej, możliwości przystosowywania się do zmian społecznych i ekonomicznych. 5. zakończenie wartości będące kryteriami oceny jakości życia muszą zostać „przetłumaczone” na język obserwowalnych wskaźników. tylko w ten sposób mogą stać się podstawą obserwacji, pomiaru i oceny tego pojęcia. oceny jakości życia dokonuje się za pomocą tzw. wskaźników społecznych, które są miernikami statystycznymi opartymi na danych ilościowych pochodzących m.in. z badań socjologicznych. służą one do opisu i oceny zjawisk społecznych, demograficznych i ekonomicznych związanych z warunkami bytowymi, poziomem i jakością życia danego społeczeństwa. stosowane są również do oceny poziomu rozwoju społecznego. p 39 literatura allardt e., having, loving, being. an alternative to the swedish model of welfare research, w: m. nussbaum, a. sen, the quality of life, oxford clarendon press, oxford 1993. bywalec c., wzrost gospodarczy a poziom życia społeczeństwa polskiego, instytut rynku wewnętrznego i konsumpcji, warszawa 1991. gałęski b., styl życia i jakość życia – próba systematyzacji pojęć, „studia socjologiczne” 1977, nr 1. helbich a., zmiany w poziomie życia w okresie transformacji systemowej, [w:] zadania społeczne, z. pisz (red.), wydawnictwo ae im. o. langego, wrocław 1996. kaleta a., jakość życia młodzieży wiejskiej. studium podobieństw i zróżnicowania międzyśrodowiskowych, umk, toruń 1988. kordos j., metodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych, „wiadomości statystyczne” 1990, nr 12. lisowski a., potrzeby społeczne i ich diagnozowanie, [w:] polityka społeczna, a. kuzynowski (red.), sgh, warszawa 2002. ostasiewicz w. (red.), ocena i analiza jakości życia, wydawnictwo ae im. o. langego, wrocław 2004. panek t., statystyka społeczna, wydawnictwo pwe, warszawa 2007 rybczyńska d., jakość życia młodzieży z rodzin ubogich, wsp, zielona góra 1998. słaby t., poziom życia, jakość życia, „wiadomości statystyczne” 1990, nr 6. szatur-jaworska b., diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, [w:] g. firlit-fesnak, m. szylko-skoczny (red.), polityka społeczna, pwn, warszawa 2009. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 monika wyrzykowska bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej – na przykładzie polski streszczenie bezpośrednie inwestycje zagraniczne są głównym czynnikiem intensyfikacji rozwoju i unowocześniania gospodarek narodowych. szczególne znaczenie w tym względzie miał napływ kapitału zagranicznego do państw rozwijających się czy krajów transformacji systemowej, takich jak polska i większość państw akcesyjnych unii europejskiej z 2004 roku. zagraniczny kapitał był gwarantem zachodzących w nich przemian gospodarczych. dlatego też istotne wydaje się kontynuowanie badań nad wpływem akcesji państw do unii europejskiej na poziom napływu do nich inwestycji zagranicznych. artykuł zawiera analizę strumieni biz w „nowych krajach” unii europejskiej, w tym zwłaszcza w polsce, a także prognozy ich napływu. foreign direct investment in the „new countries” of the european union – the case of poland summary fdi are the main factor of intensive development and modernization of economy. fdi had the special role in this activity in developing and transformation countires, such as poland and the most accession’s countries of the european union in 2004. the foreign capital was the guarantee of their economic transformation. for that reason the very important thing is the continuation of the research concerning the impact of the eu’s accession on the level of fdi inflow in this countries. the paper contains the analyzes of fdi inflow to the “new members” of european union, especially to poland, and the prospects of their future transfer. 180 monika wyrzykowska wstęp kapitał w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest uznawany powszechnie za najbardziej korzystną i bezpieczną formę lokaty. wynika to głównie z długookresowego charakteru tego rodzaju inwestycji, który nie niesie ze sobą niebezpieczeństwa zastosowania strategii hit and run, polegającej na nagłym wtargnięciu i natychmiastowym wycofaniu się z gałęzi po osiągnięciu przejściowego zysku1. bezpośrednie inwestycje zagraniczne są bowiem definiowane jako długoterminowe, o trwałym charakterze stosunki między podmiotami, umożliwiające podmiotowi mającemu siedzibę w jednym kraju przejęcie kontroli nad podmiotem, którego siedziba znajduje się w innym kraju2. w związku z powyższą definicją bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą przybierać następujące formy: fuzji, czyli połączenia firm z różnych krajów, w wyniku czego dochodzi do stworzenia nowego przedsiębiorstwa, przejęcia przedsiębiorstwa przez inwestora zagranicznego w wielkości wystarczającej do jego kontroli i zarządzania oraz inwestycji od podstaw, czyli tzw. inwestycji typu greenfield. bezpośrdnie inwestycje zagraniczne na świecie bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią jedną z głównych sił napędzających rozwój gospodarki światowej. w ostatnich latach tendencje w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz) w gospodarce światowej kształtowały się następująco (por. wykres 1): wykres 1. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 1990–2006 w mln usd źródło: opracowanie własne na podstawie http://stats.unctad.org/fdi/. 1 por. d. begg, s. fisher, r. dornbush, ekonomia. mikroekonomia, warszawa 1997, s. 282. 2 por. world investment report 2006, fdi from developing and transition economics: implication for development, united nations, new york and geneva 2006, s. 294. 181bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... od 1990 roku następował systematyczny przyrost kapitału zainwestowanego w postaci biz na świecie. najwyższy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w skali światowej wystąpił w 2000 roku i wynosił 1400 bln usd, z czego 1200 bln zostało zainwestowane w krajach rozwiniętych, natomiast około 200 bln w krajach rozwijających się. od 2000 roku wartość zainwestowanych środków systematycznie spadała, aż do 2004, w którym napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do gospodarki światowej zaczął ponownie rosnąć. trend ten został utrzymany również w 2006 roku. wielkość napływu biz na świecie w badanym okresie była kreowana przez państwa z kontynentu europejskiego, a zwłaszcza kraje członkowskie unii europejskiej (por. wykres 2). wykres 2. napływ biz do krajów rozwiniętych w latach 1990–2006 w mln usd źródło: jak dla wykresu 1. wśród kontynentów największym odbiorcą inwestycji zagranicznych była w badanym okresie europa. najwyższy napływ inwestycji nastąpił w 2000 roku i wyniósł 721 bln usd. od 2000 roku wartość inwestycji w krajach europejskich zaczęła spadać, ponieważ znaczącymi odbiorcami kapitału zagranicznego stały się kraje azjatyckie, a zwłaszcza chiny i indie. bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej wśród państw europejskich głównymi odbiorcami kapitału zagranicznego były państwa należące do unii europejskiej. od 1990 do 1994 roku udział państw unii europejskiej w odbiorze bezpośrednich inwestycji zagranicznych wynosił około 75%. w tym okresie wspólnotę tworzyło dwanaście państw członkowskich. w 1995 roku nastąpiło rozszerzenie ue o austrię, hiszpanię i portugalię. włączenie nowych państw do wspólnoty spowodowało, że udział napływu kapitału zagranicznego do unii europejskiej w ogólnych 182 monika wyrzykowska inwestycjach europejskich wynosił ponad 90%. w latach 2000–2004 nastąpił spadek wartości napływu kapitału zagranicznego do krajów wspólnoty, gdyż kierunkiem ich transferu stały się kraje azjatyckie, tj. chiny i indie. w 2005 i 2006 roku wartość napływu biz do unii europejskiej ponownie się zwiększyła. główną przyczyną wzrostu wolumenu ich napływu było kolejne rozszerzenie wspólnoty o dziesięć nowych państw członkowskich. ich akcesja spowodowała, że kraje te umocniły swoją pozycję jako odbiorcy bezpośrednich inwestycji zagranicznych. spośród nowych członków unii europejskiej największym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych cieszyła się polska (por. wykres 4). wykres 3. udział unii europejskiej w odbiorze biz w latach 1990–2006 źródło: jak dla wykresu 1. wykres 4. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do nowych krajów unii europejskiej w latach 2004–2006 źródło: world investment report 2007, transnational corporations, extractive industries and development, united nations conference on trade and development, geneva–new york 2007, s. 251. dane dla polski: zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2006 roku, nbp, warszawa, styczeń 2008 r., s. 104. 183bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... poza polską atrakcyjnym miejscem inwestowania dla przedsiębiorstw zagranicznych były również czechy, węgry, słowacja. jednak tylko czechy w 2005 roku przewyższyły polskę pod względem wartości ulokowanych w nich bezpośrednich inwestycji zagranicznych. w 2006 roku już tę pozycję straciły wskutek bezwzględnego spadku napływu kapitału zagranicznego. jak wynika z powyższego wykresu, zwiększało się zainteresowanie inwestorów lokowaniem kapitału na litwie, łotwie i w estonii. jednak wartość zainwestowanego tam kapitału była nadal jeszcze bardzo znikoma i nie przekraczała 2 mln usd rocznie. bepośrednie inwestycje zagraniczne w polsce wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polsce w latach 1990– –2006 kształtowała się poziomie (por. wykres 5). w głównej mierze uzależniona ona była od panującej sytuacji gospodarczej w kraju. wykres 5. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski w latach 1990–2006 w mln usd źródło: zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce, nbp, warszawa 2007, s. 5 oraz zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2006 roku, nbp, warszawa, styczeń 2008 r., s. 104. w badanym okresie najwyższy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych nastąpił w 2006 roku i wynosił 18 942,1 mln usd. oznacza to, że zagraniczne firmy pozytywnie oceniały sytuację polskiej gospodarki i perspektywy jej wzrostu, a także klimat do inwestowania, zwłaszcza po jej akcesji do unii europejskiej. w 2006 roku na kwotę 18 942 mln usd napływu środków w postaci inwestycji bezpośrednich złożyły się: – środki przeznaczone na zakup akcji lub udziałów w kwocie 7071,6 mln usd, – reinwestowane zyski w wysokości 5473,5 mln usd, – pozostały kapitał w wysokości 6579,0 mln usd. środki te w głównej mierze pochodziły od inwestorów z krajów unii europejskiej. ta be la 1 . sk ła dn ik i n ap ły w u b iz d o po lsk i w la ta ch 2 00 4– 20 06 r ok sk ła dn ik i n ap ły w u ka pi ta łu o gó łe m n ap ły w k ap ita łu z ag ra ni cz ne go k ap ita ł w ła sn y r ei nw es to w an e zy sk i po zo st ał y ka pi ta ł z ob ow ią za ni a n et to n et to n al eż no śc i z ob ow ią za ni a n et to n al eż no śc i z ob ow ią za ni a n et to 20 04 72 49 ,6 72 49 ,6 63 08 ,1 –1 11 8, 4 –8 4, 3 –1 20 2, 7 –1 11 8, 4 13 4 73 ,4 12 3 55 ,0 20 05 37 85 ,4 37 85 ,4 34 29 ,1 –6 71 ,3 29 72 ,2 23 00 ,9 –6 71 ,3 10 1 86 ,7 95 15 ,4 20 06 70 71 ,6 70 71 ,6 54 73 ,5 –1 66 3, 9 80 60 ,9 63 79 ,0 –1 66 3, 9 20 6 06 ,0 18 9 42 ,1 ź ró dł o: z ag ra ni cz ne in w es ty cj e be zp oś re dn ie w p ol sc e w 2 00 6 ro ku , n b p, w ar sz aw a, s ty cz eń 2 00 8 r., s . 1 04 . 185bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... wykres 6. geograficzna struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski w 2005 i 2006 roku źródło: zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2006 roku, nbp, warszawa, styczeń 2008 r., s. 114. inwestycje krajów wspólnoty w polsce wynosiły 82% ogółu inwestycji w 2005 roku, a w 2006 roku – 88%. natomiast największymi inwestorami spoza unii europejskiej byli nierezydenci pochodzący ze szwajcarii, korei południowej, japonii, stanów zjednoczonych ameryki północnej. wykres 7. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski według kraju pochodzenia w 2006 roku (kraje ue-24, szwajcaria, stany zjednoczone, japonia, korea południowa) źródło: opracowanie własne na podstawie zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2006 roku, nbp, warszawa 2008, s. 101. 186 monika wyrzykowska głównymi inwestorami w polsce w 2006 roku były takie kraje jak luksemburg niemcy, włochy, wielka brytania, hiszpania oraz francja. jednak w przypadku luksemburga 75% środków napływających do polski stanowił kapitał w tranzycie. przez to zjawisko rozumie się napływ zagranicznych środków powiększających kapitały podmiotów zagranicznych działających w polsce, które następnie są inwestowane przez firmy krajowe w tworzonych za granicą spółkach lub oddziałach3. w przypadku austrii w 2006 roku wystąpiła dezinwestycja, spowodowana sprzedażą akcji lub udziałów, a także spłatami kredytów i pożyczek oraz ujemnymi reinwestowanymi zyskami. przez napływające bezpośrednie inwestycje zagraniczne do polskich firm zostały wdrożone nowe technologie, nowoczesne systemy zarządzania produkcją i rozwiązania marketingowe, czyli wiedza (knowledge), stymulujące rozwój przedsiębiorstw4. środki te inwestorzy lokowali głównie w polskim sektorze usługowym oraz w produkcji przemysłowej (por. wykres 8). wykres 8. struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski w 2006 roku źródło: napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski w 2006 roku, nbp, warszawa 2007, s. 10. w ujęciu sektorowym największy napływ inwestycji zagranicznych w polce wystąpił w zakresie usług i wynosił 68% ogółu bezpośrednich inwestycji. wiąże się to głównie z lokalizacją w polsce tzw. business support services, do których zaliczamy m.in. outsourcing usług finansowych, księgowych, marketingowych. kolejnym działem, w którym koncentrowały się inwestycje w polsce, był sektor przetwórstwa przemysłowego. wśród inwestycji w branży produkcyjnej duży udział 3 por. międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, nbp, warszawa 2007, s. 9. 4 por. b. kogut, u. zander, knowledge of the firm and the evolutionary theory of the multinational corporation, „journal of international business studies”, no 34, plagrave macmillan ltd., basingstoke 2003, s. 518. 187bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... mają inwestorzy z sektora motoryzacyjnego, farmaceutycznego, elektronicznego oraz branży it. tylko 2% funduszy zagranicznych inwestorów koncentrowało się na produkcji energii elektrycznej, gazu, natomiast 1% ogółu bezpośrednich inwestycji zagranicznych napłynął do rolnictwa, rybołówstwa oraz do budownictwa. o strukturze transferu kapitału zagranicznego do polski decydowały inwestycje przedsiębiorstw z poszczególnych państw w sektorach. bezpośrednie inwestycje zagraniczne dla zagranicznych firm są sposobem internalizacji swojej produkcji, a tym samym budowy nowej sieci produkcyjnej. wśród inwestorów dominowały głównie wielkie koncerny, ale inwestycje w polsce podejmowały również małe i średnie przedsiębiorstwa. na koniec roku 2006 według listy największych inwestorów w polsce opracowywanej przez paiiiz najliczniejsza grupa inwestorów pochodziła z niemiec – 248 przedsiębiorstw, oraz z holandii – 124 przedsiębiorstwa5. największe projekty inwestycyjne z lat 2005 i 2006 pokazują, że najwięcej środków zagraniczne firmy zainwestowały w polsce w produkcję sprzętu elektronicznego, motoryzację oraz usługi (por. tabela 2). tabela 2. największe projekty inwestycyjne realizowane w 2005 i 2006 roku w polsce inwestor kraj pochodzenia branża lokalizacja rodzaj miejsca pracy 2005 rok lg philips lcd korea południowa elektroniczna kobierzyce produkcja panel lcd 3149 lg elektronics korea południowa elektroniczna mława telewizory plazmowe 1620 heesung korea południowa elektroniczna kobierzyce podzespoły do ekranów lcd 2742 ohsung korea południowa elektroniczna kobierzyce podzespoły do ekranów lcd x lg chem korea południowa elektroniczna kobierzyce panele polaryzacyjne 800 lucky smt korea południowa elektroniczna kobierzyce podzespoły do ekranów lcd 250 lg innoteh korea południowa elektroniczna kobierzyce podzespoły do ekranów lcd 1000 aam usa motoryzacyjna oława produkcja komponentów 361 michelin francja motoryzacja olsztyn produkcja opon 520 5 por. list of major foreign investors in poland, paiiiz, warszawa 2007, s. 6. 188 monika wyrzykowska inwestor kraj pochodzenia branża lokalizacja rodzaj miejsca pracy mahle niemcy motoryzacja krotoszyn produkcja tłoków, tulei, zaworów x man truck niemcy motoryzacja niepołomice produkcja ciężarówek 650 electrolux szwecja agd zarów (woj. dolnośląskie) zmywarki x electrolux szwecja agd oława (woj. dolnośląskie) pralki x cadbury schweppes wielka brytania spożywcza skarbierz produkcja gumy do żucia 500 2006 rok shell wielka brytania finanse zabierzów k. krakowa centrum finansowo księgowe 800 toshiba korea elektroniczna kobierzyce produkcja telewizorów lcd 1000 sharp japonia elektroniczna łysomice k. torunia fabryka modułów ciekłokrystalicznych x dell usa elektroniczna łódź komputery 3000 bringstone japonia motoryzacyjna stargard szczeciński produkcja opon 800 źródło: opracowanie własne na podstawie napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz) do polski, departament analiz i prognoz, ministerstwo gospodarki, warszawa, 29 sierpnia 2006 r., s. 5. głównym czynnikiem, który sprzyjał napływowi bezpośrednich inwestycji w polsce, był proces prywatyzacji przedsiębiorstw. potwierdza to udział inwestorów zagranicznych w dochodach z polskiej prywatyzacji (por. tabela 3). z danych w tabeli wynika, że kapitał zagraniczny pełnił istotną rolę w procesie polskiej prywatyzacji. w latach 1999, 2001 oraz 2002 udział inwestycji zagranicznych w dochodach z prywatyzacji wynosił ponad 70%. na dzień 30 czerwca 2006 roku głównymi inwestorami w procesie polskiej prywatyzacji były francja (40,37%), włochy (8,6%), niemcy (6,64%), szwecja (5,31%), irlandia (4,66%), czyli głównie kraje unii europejskiej, oraz stany zjednoczone (3,73%)6. 6 por. privatisation quarterly, ministry of the treasury, department of european integration and foreign relations, warszawa 2006, s. 15. tabela 2. cd. 189bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... tabela 3. udział inwestorów zagranicznych w dochodach z prywatyzacji w latach 1992–2006 w mln usd lata dochody z prywatyzacji udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dochodach z prywatyzacji 1991 170,9 97,7 1992 372,7 214,7 1993 433,6 190,2 1994 724,9 107,0 1995 1100,6 540,7 1996 1442,2 395,3 1997 2043,0 505,6 1998 2079,0 322,0 1999 3422,4 2648,9 2000 6263,1 5114,1 2001 1666,2 1288,1 2002 702,6 498,8 2003 1065,2 423,4 2004 2806,2 261,8 2005 1189,5 349,9 2006 200,6 9,37 źródło: opracowanie własne na podstawie privatisation quarterly, ministry of the treasury, department of european integration and foreign relations, warszawa 2006, s. 16. jak wynika z powyższej analizy, proces prywatyzacji przyczynił się, do stworzenia podstaw funkcjonowania rynku kapitałowego. do przyczyn zainteresowania polskim rynkiem inwestorów zagranicznych należy zaliczyć również wysokie tempo wzrostu gospodarczego. ponadto zjawisku temu sprzyjały: liberalizacja obowiązującego w polsce prawa dewizowego, korzystny układ parametrów makroekonomicznych w połowie lat 90., odzyskanie wiarygodności inwestycyjnej w wyniku podpisania z wierzycielami umów o restrukturyzacji zagranicznego długu, wysoki poziom stóp procentowych oraz praktycznie brak ryzyka kursowego7. ponadto czynnikami stymulującymi ich napływ była wielkość rynku, bliskość geograficzna (położenie w europie środkowej), dobre powiązania handlowe z krajami unii europejskiej, a także stosunkowo tania siła robocza. 7 zob. b. polszakiewicz, równoważenie zewnętrze i wewnętrzne gospodarki, [w:] idem, problemy gospodarki rynkowej w polsce, umk, toruń 2004, s. 62. 190 monika wyrzykowska główne korzyści z napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski przejawiają się we wzroście liczby miejsc pracy, modernizacji polskiego przemysłu, a ogólnie – w notowanym wzroście gospodarczym. perspektywy napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do „nowych” krajów unii europejskiej prognozuje się, że w przyszłości zostanie w gospodarce światowej zachowany trend wzrostowy, jeśli chodzi o napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. jednak wartość transferu nie będzie rosła już tak dynamicznie i będzie wynosiła w granicach 1400–1500 bln usd8. w raporcie firmy konsultingowej at kearney z 2005 roku bardzo pozytywnie oceniono polskę jako dynamiczne środowisko dla napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz). według inwestorów polska należała do światowej czołówki najbardziej zaufanych krajów bezpośrednich inwestycji zagranicznych, plasując się w tym rankingu na piątej pozycji. ponadto przedstawiciele światowych firm telekomunikacyjnych ocenili polskę jako pierwszą wśród światowych lokalizacji atrakcyjnych dla biz9. jednak ta sama firma już w 2006 roku sklasyfikowała polskę na dwudziestym drugim miejscu w rankingu najbardziej zaufanych państw lokowania kapitału zagranicznego. z wykresu 9 wynika, że w ostatnich latach najbardziej zaufanymi krajami inwestowania były niezmiennie chiny, indie, usa oraz wielka brytania. w porównaniu z rokiem 2005 w 2006 zainteresowanie inwestowaniem w polsce obniżyło się (polska przesunęła się w rankingach z piątego na dwudzieste drugie miejsce). spadek zaufania nastąpił również w stosunku do czech i węgier. głównymi powodami obniżenia zaufania do inwestycji w tych krajach były względy polityczne oraz obawa przed zaprzestaniem kontynuowania reform gospodarczych. jednak nastroje te miały charakter krótkotrwały. wśród głównych kierunków przyszłych inwestycji bezpośrednich przewiduje się rozwijające kraje azjatyckie, tj. chiny i indie, a ponadto stany zjednoczone, rosję, brazylię, wietnam, wielką brytanię oraz polskę10. pozostałe „nowe kraje” członkowskie unii europejskiej, a zwłaszcza czechy, będą konkurowały, również z polską, o napływ do nich biz. ponadto będzie rosła rola jako odbiorów bezpośrednich inwestycji zagranicznych krajów, które przystąpiły do unii europejskiej w 2007 roku, tj. bułgarii i rumunii11. 8 por. world investment report 2007, s. 28. 9 por. fdi confidence index, volume 8, global business policy council, at kearney, usa, december 2005, s. 2–3. 10 por. world investment report 2007, s. 28–29. 11 por. new concerns in an uncertain world, the 2007 a.t. kearney foreign direct investment confidence index, global business policy council, at kearney, usa, december 2007, s. 36–38. 191bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... wykres 9. dwadzieścia pięć najbardziej zaufanych krajów transferu biz w 2005 i 2006 roku * wskaźnik zaufania kształtuje się w przedziale od 0 do 3. źródło: opracowanie własne na podstawie fdi confidence index, vol. 8, global business policy council, at kearney, usa, december 2005, s. 2, new concerns in an uncertain world, the 2007 a.t. kearney foreign direct investment confidence index, global business policy council, at kearney, usa, december 2007, s. 2. prognozowana pozycja polski wśród czołowych odbiorców biz na świecie wynika przede wszystkim ze zwiększonej wiarygodności finansowej i atrakcyjności inwestycyjnej polski na skutek jej włączenia do struktur unii europejskiej, co świadczy, że ich napływ w wysokości 18 000 mln usd zostanie utrzymany lub zwiększy się12. prognozuje się niebawem ogromny wzrost napływu inwestycji telekomunikacyjnych do polski. podkreśla się również rosnący potencjał polski jako lokalizacji centrów 12 ibidem. 192 monika wyrzykowska takich usług jak finansowe czy obsługi telefonicznej, tzw. call-centers. jednak obniżenie zaufania do polski jako potencjalnego miejsca lokowania inwestycji sugeruje, że nadal należy prowadzić działania w celu utrzymania czy zwiększenia napływu biz do polski polegające na: – poprawie warunków dla inwestycji zagranicznych przez upraszczanie prawa, w tym zwłaszcza prawa podatkowego i finansowego, dbanie o jego stabilność oraz zwiększenie swobody działalności gospodarczej, – zapewnieniu dostępności do internetu i używaniu e-infrastruktury, zwłaszcza poza dużymi ośrodkami miejskimi, – prowadzeniu intensywnej promocji polski. wysoki planowany poziom inwestowania wpływa bowiem korzystnie na zmiany w strukturze produkcji przemysłowej, dostosowując jej poziom techniczny i technologiczny do standardów światowych, w rezultacie poprawiając konkurencyjność oferty towarowej na rynku krajowym i zagranicznym. podsumowanie i wnioski „nowe” kraje unii europejskiej są głównie odbiorcami bezpośrednich inwestycji zagranicznych. największe znaczenie w tym zakresie ma polska. należy podkreślić, że skutecznie konkuruje ona o kapitał zagraniczny nie tylko z „nowymi” krajami unii europejskiej, ale również ze „starymi” członkami wspólnoty i innymi gospodarkami. wielkość transferowanego kapitału zagranicznego do polski jest zadowalająca. jednak potrzeba dalszego zwiększania strumieni napływu kapitału zagranicznego do polski jest nieoceniona. są one przede wszystkim źródłem transferu wiedzy i technologii. ponadto dzięki nim przedsiębiorstwa zwiększają zatrudnienie. dają one również nadzieję na przyciągnięcie nowych strumieni kapitału. z punktu widzenia gospodarki krajowej najważniejsze jest stworzenie możliwości wykorzystania tych inwestycji przez tworzenie warunków do przenoszenia korzyści (wiedzy i doświadczenia pracowników) do polskich przedsiębiorstw, ułatwiając im finansowanie rozwoju lub kooperacji z inwestorami zagranicznymi. litertatura begg d., fisher s., dornbush r., ekonomia. mikroekonomia, warszawa 1997. fdi confidence index, vol. 8, global business policy council, at kearney, usa, december 2005. kogut b., zander u., knowledge of the firm and the evolutionary theory of the multinational corporation, „journal of international business studies”, no 34, plagrave macmillan ltd., basingstoke 2003. list of major foreign investors in poland, paiiiz, warszawa 2007. międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, nbp, warszawa 2007. 193bezpośrednie inwestycje zagraniczne w „nowych krajach” unii europejskiej... napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski w 2006 roku, nbp, warszawa 2007. new concerns in an uncertain world, the 2007 a.t. kearney foreign direct investment confidence index, global business policy council, at kearney, usa, december 2007. polszakiewicz b., równoważenie zewnętrze i wewnętrzne gospodarki, [w:] problemy gospodarki rynkowej w polsce, b. polszakiewicz (red.), umk, toruń 2004. privatisation quarterly, ministry of the treasury, department of european integration and foreign relations, warszawa 2006. world investment report 2006, fdi from developing and transition economics: implication for development, united nations conference on trade and development, new york– –geneva 2006. world investment report 2007, transnational corporations, extractive industries and development, united nations conference on trade and development, geneva–new york 2007. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce, nbp, warszawa 2007. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2006 roku, nbp, warszawa 2008. źródła internatowe http://stats.unctad.org/fdi/ torun international studies no. 1 (7) 2014 katarzyna krupa-lipińska*1 0000-0002-6906-9132 towards fair division of benefits from patent rights: remuneration for employee-inventor in polish legal system and in comparative context abstract remuneration for the employee-inventor is the key element to stimulate the development both in business and academic units for the beneficiary of the whole society. the purpose of the given article is to analyze whether the polish legal framework for employee remuneration for invention fairly balances interests of inventors and the units for which they are working for. research has been based on the statutory provisions and comments of legal doctrine. the first element that has been taken into consideration was to whom the right to obtain a patent belong and later – if the right to a patent belong to employer – whether and how the employee-inventor should be remunerated. both of those problems are differently set in different jurisdictions. polish law adhere to the systems which by statute prescribes the right to obtain a patent in case of employee inventions to employer and also by statue guarantee remuneration for the employee-inventor both in business and academic environment. upon the analysis the conclusion of the article is that despite of the fact that the statutory provisions are reasonably and fairly constructed, in certain elements they are vague and left much space for the internal regulation of economic entities and higher educational institutions, which at the end of the day might change the overall assessment and work better for those entities than for the employees. the value of the given paper is the practical approach of the analysis with references to the actual problems that arise. keywords: invention, inventor, patent, remuneration, employer, employee, higher education institution * nicolaus copernicus university in toruń (poland), e-mail: kkrupa@umk.pl 2023, no. 1 (17), pp. 111–120 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.009 https://orcid.org/0000-0002-6906-9132 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.009 1. introduction it is well known that innovation is a key element in micro scale by working for companies’ commercial benefit and development and in a macro scale by being a driver of state’s economies (ciborowski, 2012). most frequently inventions are created within employment contract (du vall, 2008) and are so called „employee inventions” or „service inventions”. wipo national workshop on innovative support services and their management (2004) pointed studies which shows that in industrialized countries the figures for patent applications for companies and corporations are over 80% and for granted patents are over 90%. according to polish patent office statistics for 2021 patens and utility model applicants’ structure is as follows: 43,40% commercial subjects, 32,23% higher education institutions, 15,74% individuals, 6,90% research institutes and 1,73% scientific units of the polish academy of sciences (p. 38). it might be therefore noticed that in poland the scientific units and commercial units are filing a comparable number of patent and utility models applications (40,83 % and 43,40% respectively). incentives for employee to create inventions contribute to the benefit of his/her company, corporation and scientific unit as well as for the innovative position of the country. one of the important stimulator for the employee to create an inventions is the remuneration. without a decent pay to inventors, it will be hard to obtain new and better solutions in different fields of technology (jyż, 2011). the remuneration systems of employees-inventors are not unified among different countries. it is particularly important in cases when the invention has been created by many inventors, each of whom resides in different country. the differences between jurisdictions relate to a basic issues such as the method of regulation (contractual or legislative), dependence of remuneration for invention of its usage by employer, the calculation methodology, etc. further analysis will explore the regulation for remuneration in polish legal system with regard to the solutions in other legal systems. 2. right to obtain a patent remuneration for an invention is an aftermath of a prior question to whom the right to obtain a patent belongs to when the invention has been developed as a part of the employment duties. the research presented by lando & anastasi ip company (2017) indicates, that in poland, as well as in the united kingdom, france, germany, italy, finland, the russian federation, australia, new zealand, philippines, thailand, singapore, brazil, chile, mexico, china, hong kong, ghana, tanzania, south africa in such a case the right to a patent belongs to an employer, sometimes followed by certain restrictions and requirements. in other countries, like in the usa and canada it depends on the agreement between an employee and an employer or whether an employee was „hired to invent” or like in india, colombia, qatar, the united arab emirates it is governed by an employment contract or like in saudi arabia, oman a specific assignment is required. in japan (after 2016) an employer stipulates whether the invention belongs to him/her and in south korea an employee owns the invention, and an employer is entitled to royalty-free non-exclusive license in case of smes, followed by internal compensation rules. certain countries possess some other modifications to this models. typically, when contractual rules regulate the matter, the court interpretation of it is of an utmost importance. therefore, for example, as merges (1999) noticed, in the usa employers have broad powers to claim the right for the employee inventions and the courts interpret those contracts in their favor. in polish law the right to a patent is prescribed in the act of 30 june 2000 industrial property law (hereunder ipla), art. 11. as a rule, the technical solutions protected by industrial property rights belong to its creators (inventors). therefore, the polish law does not recognize the right of a first inventor or the right of an applicant (kostański, 2020). there are, however, some exhaustive exceptions to the given rule. one of those exceptions is the employee invention. the provision stipulates that „where an invention, a utility model or an industrial design has been made by a creator in the course of employment duties or in the execution of any other contract, the right referred to in paragraph (1) [the right to obtain a patent – kkl] shall belong to the employer or the commissioner, unless otherwise agreed by the parties concerned”. (art. 11(3) ipla). the given rule is ius dispositivum – in a contract concluded before creating the invention it might be stipulated that the right to obtain a patent is assigned to a creator. it cannot be done by the unilateral declaration of will of the employer. the other situation when an economic entity is entitled to right to obtain a patent is when a creator of an invention who is entitled to obtain a patent makes the invention available for exploitation by the economic entity (art. 20 ipla). in such a case the assignment of the right to a patent shall be effective from a date on which such an invention has been reported to the economic entity, unless the parties have agreed on another time limit. the given situation is subject to acceptance by the economic entity for exploitation of the invention and notification of the creator of that fact within one month from the report day (art. 21 ipla). provision of ipla also recognizes a situation where an economic entity assisted the creator in making the invention. in such case the economic entity has the right to exploit the invention in its own field of activity. parties may stipulate in the assistance agreement, that the right to obtain a patent will belong wholly or partially to the economic entity. it is worth noticing here, that polish law does not recognize so called „plant invention”, i.e. the situation in which the entitled to right to obtain a patent would not be the particular person but all employees in the workplace where the invention has been created. the right to obtain a patent should be therefore assign to the specific person or persons (kostański, 2020). as mentioned, in 2021 patents and utility models applied by higher education institutions (in general) constituted 32,23 % of all applications to the polish patent office. the model prescribed above is modified in case of inventions (and related know-how) created within employment relationship in public higher education institution (hereinafter phei) and under the performance of duties resulting from such employment relationship. the given situation is governed by the act of 20 july 2018 – the law on higher education and science (hereinafter lhesa) and will be further referred as „scientific invention”. regulation in lhesa is supplemented i.a. by ipla, therefore the general rules prescribed above applies, if no special regulation is prescribed in lhesa (art. 158 lhesa). what is more, the rules of lhesa concerning the right to a patent might be excluded by the contract between a creator and phei (art. 157 lhesa). it is worth mentioning here, that the given regulation continues the changes introduced by the amendment from 2014 to the former statute – the law on higher education from 27 july 2005, which introduced so called „scientists enfranchisement”. the amendment was meant to aid the transfer of knowledge from phei to industry, commercialization of scientific works and in consequence improvement of an innovation of polish industry (jyż, 2015). the current solution is that in case of scientific inventions in the process of determining who possess the right to a patent the key moment is information from an employee (scientist, inventor, hereinafter „scientific employee”) to phei on the research results (like invention) and know-how relating to those results. the lhesa does not provide any information when such information should be provided by the scientific employee. in the internal regulation of phei such a term might be prescribed. for example, it might be two weeks from making an invention when an employee or the third party should notify the director of the scientific unit about its creation with information about willingness of making it available for the first time (§ 6 of resolution no 81 of senat of nicolaus copernicus university in toruń from 22 december 2020. regulation on protection, acquiring and using of intellectual property goods and technology improvements designs at nicolaus copernicus university in toruń). from the moment the scientific employee submits phei information on research results he/ she may either: — within 14 days in a written form file a declaration of interest in the transfer of rights to those results and the related know-how. then the phei have 3 months from the date of the declaration to decide on its commercialization. in case the phei decides: — not to undertake commercialization or after the expiry of the time limit of 3 months, the phei shall, within 30 days, make an offer to the employee to conclude an unconditional and paid agreement (in writing on pain of invalidity) for the transfer of the rights to the research results and the related know-how (together with the information, works, including the ownership of the media on which they are recorded, and technical experiments). the phei may be remunerated for transfer of rights. the given remuneration may not be higher than 5% of the average remuneration in the national economy in the previous year, as published by the president of statistics in poland. in 2022 an average remuneration in national economy was 6346,15 pln (1401, 76 euro), which means that the given remuneration in 2023 should not exceed 317,30 pln (70,10 euro). importantly however, the internal regulation of higher scientific institution may prescribe that in such case the transfer of right will be free of charge. — if the employee does not accept the offer to conclude the agreement on such terms, the rights to the research results and the related know-how (together with the information, works, including the ownership of the media on which they are recorded, and technical experiments), shall belong to the phei. according to art. 154.5 lhesa the given provisions shall not apply if the research was conducted: 1) under an agreement with the party financing or co-financing such research, providing for an obligation to transfer the rights to the research results to that party or to an entity other than a contracting party; 2) with the use of financial resources, the rules for the granting or use of which specify a different way of disposing of the research results and the related know-how than the act. — if the employee accepts the offer to conclude the agreement on such terms, the rights to research results and the related know-how (together with the information, works, including the ownership of the media on which they are recorded, and technical experiments) are transferred to scientific employee. in such case phei have a right to remuneration: 25% of the value of funds obtained by the employee from commercialization, reduced by no more than 25% of the costs directly related to such commercialization which were incurred by the employee. if employees formed part of the research team the given amount of remuneration and the share in the funds derived from commercialization, determine the overall remuneration and the share in these funds that a phei is entitled from employees forming part of the research team. an employee who is a member of such research team shall be accountable to a phei for the given obligations up to the limit of their share in the joint ownership of the research results and the related know-how. — to undertake commercialization. then the right to obtain a patent, upon art. 11.3. ipla belongs to phei as an employer. in such case the scientific employee is entitled to remuneration (see point 2 below). — not file within 14 days a declaration of interest in the transfer of rights to those results and the related know-how. then right to obtain a patent, upon art. 11.3. ipla belongs to phei as an employer. 3. remuneration for an employee-inventor inventors possess two types of rights: economic rights (right to obtain a patent, a patent, right to remuneration) and personal rights (right to be mentioned as such in specifications, registers and other documents and publications). only inventors are entitled to personal rights and the right to remuneration (art. 8 ipl) (kostański, 2020; jyż, 2011) in contrast to right to obtain a patent and a patent, to which can be entitled either an inventor or the third party (du vall, 2008). globally, as research presented by lando & anastasi ip company (2017) shows, at least three main approaches might be indicated for determination of remuneration for employees for their employment inventions. first, the regulation in the contract, including employment contract, which is present in japan, china (in case of no contract compensation might be determined by the court), brazil (as a rule compensation is limited to a salary, however an employer may grant an employee a share of economic gains from the patent exploitation), canada, chile, colombia (within a salary in the employment contract), india, mexico (additional compensation is possible if employees salary does not relate to employer’s benefit), qatar, the united arab emirates, singapore, south korea (in the internal compensation rules of companies). second, statutory regulation, which is present in germany (compensation relates to the economic value of the invention and other factors), spain, poland, argentina, egypt, ghana, tanzania, hong kong, indonesia, the russian federation. thirdly, no compensation for employees, like in south africa. there is also a difference in approaches concerning whether remuneration is due if the invention is used and whether an employee benefits from it or gets exceptionally high benefit from it, like in a former polish law (staszków, 1990). in poland the main article in ipla that prescribes the right to remuneration for an inventor is art. 8.1.2, which states that on the conditions as laid down in the given act, the author of an invention shall be entitled to remuneration. the given right is a legal right, inter partes, economic, transferable, inherited right to which entitled is always author against economic entity in the three situations mentioned below (kostański, 2010). the specific regulation in art. 22 ipla says that the given remuneration is due for the exploitation by the economic entity of his/her invention, where the right to exploit it or the right to a patent, belongs to that entity in situations mentioned above, namely in art. 11.3. and 11.5 or 21 ipla. importantly however, it is agreed in a legal doctrine that the right to remuneration might be differently stipulated in a contract, including the possibility of contractual exclusion of remuneration for an employee-inventor if parties explicitly decide so (szczepanowska-kozłowska, 2014; kostański, 2020; kostański, 2010; chlebny, 2015; michalak, 2016). it has been pointed by chlebny (2015) that current ipla only prescribes pecuniary remuneration for employee. other forms of awarding employee, like honours, awards, additional or equalising remunerations have been abandoned in statute, however employer may prescribe them in internal regulation or in a contract with employee. another question is how to calculate the amount of the remuneration for a creator. in general – as linde (2010) indicates – it should be fair and reasonable. it might be either in the form of lump sum or royalty, however both methods have their pros and cons (p. 21, 29). under polish law remuneration might be determined in an agreement. if the parties have failed to agree on the amount of the remuneration it shall be determined in due proportion to the profits obtained by the economic entity from the exploitation of the invention, taking into account circumstances in which the invention has been made, in particular the extent to which the author has been assisted in making the invention as well as the scope of the author’s employment duties involved in making the invention (art. 22 ipla). the given rule is criticized for its ambiguity. first, it is not clear what does it mean „due proportions to the profits of economic entity” – it seems that in case of inventions which may bring high benefits such „due proportion” should not be related to employee’s salary (szczepanowska-kozłowska, 2014). michalak (2016) gives a more specific guideline stating that – on one hand – this provision is an equitable clause for court discretionary opinion, but on the other hand he indicates that it seems that the creator’s remuneration should not exceed 10% of employer’s benefits. it is also disputable in a polish doctrine, whether „profits obtained by the economic entity” should only relate to measurable profits gained by the economic entity (this view represents szczepanowska-kozłowska, 2014) or also to, so called, immeasurable effects (in particular improvement of health and safety of work) and effects of exercise of a right (in particular royalties from license agreements obtained by economic entity), as it has been referred by szewc (2012) and górnicz-mulcahy (2008) in relation to practice and opinion of scholars. despite of the fact that the elements for which employees remuneration might be decreased, namely circumstances of making an invention, extent of employers’ assistance and scope of inventor’s employment duties has been inspired by german act richtlinen fur die vergutung von arbeitnehmererfindungen (szewc, 2012), they are also criticized for the lack of precision. as szczepanowska-kozłowska rightly pointed (2014) at the end of the day in case of a dispute between an inventor and an economic entity the „due proportion” of the remuneration will be established by the subjective (due to ambiguous criteria) decision of a court. some remedy to those ambiguities might bring the provision that if the profits obtained by the entity substantially exceed the profits which formed the basis for determination of the remuneration which has been paid, the author of the invention may claim the increase of the given remuneration (art. 23 ipla). the specific calculation of remuneration relates to scientific inventions. according to art. 152 lhesa the senate of phei should establish regulations governing the management of copyright, related rights and industrial property rights as well as the principles of commercialization, which shall specify inter alia the rights and obligations of phei, employees, doctoral students and students with regard to the protection and use of copyright, related rights and industrial property rights and the rules for the remuneration of authors. apart from details in such regulations, the lhesa establishes the basic rules concerning remuneration for scientific employees. in particular according to art. 155.1.(1) lhesa in the case of commercialization, a scientific employee shall be entitled to no less than: — 50% of the value of funds obtained by the phei from direct commercialization, reduced by no more than 25% of the costs directly related to such commercialization, which were incurred by the phei or the special purpose vehicle. — 50% of the value of funds obtained by the special purpose vehicle as a result of given indirect commercialization, reduced by no more than 25% of the costs directly related to such commercialization which were incurred by the phei or the special purpose vehicle. the meaning of „costs directly related to commercialization” is explained in art. 155.3 lhesa as external costs, in particular the costs of legal protection, expert opinions, valuation of the subject of commercialization and official fees. these costs shall not include the costs incurred before the decision to commercialize and the remuneration. the problematic issue may arise whether the given costs also include those that have been covered by the external funds. in the author’s opinion those costs should not be calculated as costs directly related to commercialization in the meaning of the given provision. importantly in the context of scientific inventions which very frequently are made in the research teams, the amount of the remuneration and the share in the funds derived from commercialization from a phei determines the total remuneration and the share in these funds, to which the employees forming part of the research team are entitled. an employee who is a member of the research team has the right to claim from a phei the part of the funds derived from corcialization they are entitled to. one of the problems concerning the given regulation is that it relates directly to „employees”. it might be therefore claimed that a person who lost the status of an employee of phei has no longer the right to remuneration. in the author’s opinion, the opposite interpretation is correct, namely that the moment determining the right to a patent as well as the status of an employee and the right to remuneration should be the moment of creating the invention. further changes in the status of employment should be irrelevant. it might be suggested, however, that due to unclear statutory provision, the regulations at the phei would stipulate the rules concerning remuneration after expiration of an employment contract. it is possible that such rules would require or suggest making an additional agreement between parties. consequently, the same arguments and reasoning should apply to the situation mentioned in point 1, i.e. when an employee (or more specifically – a former employee) is obliged to remunerate a public higher institution in consequence of commercialization done by that scientific employee (a former scientific employee). what happens with the remaining 50% of the value of the funds obtained by the phei depends on its internal regulations. one of possible solutions is that a certain percentage of those funds is directed to the unit in which a scientific employee (inventor) is employed (or proportionally where scientific employees are employed). some part of it might be further reserved for the development of scientific goals and upholding protection of patent rights. in such a regulation there might be also a prescription that some part of the fund must be used solely to promote further support of innovation and entrepreneurship at the phei. there may be also a provision that the scientific inventor employed in a spin-off company or its shareholder or a partner is not entitled to additional remuneration from commercialization, like for example in § 12 of the regulation at the nicolaus copernicus university in toruń, poland. according to general rules stemming from ipla, the method of payment for remuneration might be stipulated in the agreement. in case of its absence, the remuneration shall be paid in the total amount or in installments. payment of a total amount of remuneration or first installment should be paid at the latest within two months from the date on which initial profits have been obtained from the exploitation of the invention. if payment is made by installments, the remaining installments shall be paid at the latest within two months after the expiry of each year, however for no longer than five years from the date on which the first profits have been obtained (art. 22.3 and 22.4 ipla). as michalak (2016, p. 46) indicates, the choice of method of payment is on the employer (debtor). 4. conclusions the described system of remuneration in poland is bifurcated: on one hand it leaves the possibility to govern it by the agreement between parties, on the other hand it gives statutory rules in case such contracts are not concluded or the employers’ benefits are much higher than established as a basis for the remuneration. the statutory provisions on a very general – or as szczepanowska-kozłowska (2014) claims – „enigmatic” terms fairly divide the obligation of employers and the benefits for inventor-employees. the problem is in particulars. the measurement of remuneration in practice usually depends on internal rules of the employer (established in conformity with statutory regulation), which might not be entirely understood by the employees, and which might be constructed disproportionally with the employers’ benefit in relation to the statutory model assumptions. in case of scientific inventions, the regulation is more precise as it refers to phei with public money and issues as, so called „scientists enfranchisement” and commercialization of scientific inventions. at the end of the day also in the given situation the specific solutions prescribed in internal regulations of phei might be of key importance to assess whether the given system is beneficial for scientists. especially the rules on how the remaining benefits of the scientific institution (50%) are divided and for whose interests might stimulate or weaken further scientific development. summing up, on general statutory terms the solutions prescribed in polish law seem to be fair for all interested parties, however the final evaluation depends mostly on case-by-case analysis of the internal provisions established in commercial or scientific entities and which – at least in theory and even within the statutory framework – might lead to more favorable solutions for those entities. references chlebny, j. (2015). wynalazek pracowniczy – studium prawnoporównawcze (employee invention – comparative law study). wydawnictwo c.h. beck. ciborowski, r. (2012). innowacje w rozwoju gospodarczym (innovations in economic development). in a. h. jasiński, & r. ciborowski (eds.), ekonomika i zarządzanie innowacjami w warunkach zrównoważonego rozwoju (economics and innovation management in conditions of sustainable development) (pp. 43–48). wydawnictwo uniwersytetu w białymstoku. du vall, m. (2008). prawo patentowe (patent law). wolters kluwer business. górnicz-mulcahy, a. (2008). prawo do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w prawie polskim (right to remuneration for employees invention designs in polish law). wolters kluwer business jyż, g., & szewc, a. (eds.). (2011). prawo własności przemysłowej (industrial property law). c.h. beck. jyż, g. (2015). nowelizacja ustawy prawo o szkolnictwie wyższym w zakresie organizacji i funkcjonowania spraw własności intelektualnej w szkołach wyższych (zagadnienia wybrane) (amendment of a statute on higher education in the scope of organization and functioning intellectual property affairs in higher education institutions (chosen issues)). białostockie studia prawnicze, 9. kostański, p. (2010). prawo własności przemysłowej. komentarz (industrial property law. a commentary). c.h. beck. kostański, p. (2020). podmiot praw (rightholder). in p. kostański, & ł. żelechowski (eds.), prawo własności przemysłowej (industrial property law). c.h. beck. lando & anastasi. (2017). thinking globally: inventor remuneration rights. https://lalaw. com/knowledge-center/article/thinking-globally-inventor-remuneration-rights#_ftn1 linde, s. (2010). inventor remuneration – issues for a multinational company. stockholms universitet. https://patentingenior.no/wp-content/uploads/2015/02/inventor-remuneration-issues-for-a-multinational-company.pdf merges, r.p. (1999). the law and economics of employee inventions. harvard journal of law & technology, 13(1). michalak, a. (2016). prawo własności przemysłowej. komentarz (industrial property law. a commentary). c.h. beck. staszków, m. (1990). rozdzial xxii. wynagradzanie twórców pracowniczych projektów wynalazczych (chapter xxii. remuneration of creators of employee inventive projects). in j. szwaja, & a. szajkowski (eds.), system prawa własności intelektualnej (intellectual property law system). tom iii. prawo wynalazcze (volume iii. the law of inventiveness). wydawnictwo polskiej akademii nauk. szczepanowska-kozłowska, k. (2014). wynagrodzenie twórcy (remuneration of the creator). in e. nowińska, u. promińska, & k. szczepanowska-kozłowska (eds.), własność przemysłowa i jej ochrona (industrial property and its protection). leisnexis 2014. szewc, a. (2012). rozdział xxiii. wynalazczość pracownicza (chapter xxiii. employee invention). in r. skubisz (ed.), system prawa prywatnego. prawo własności przemysłowej (system of private law. industrial property law). c.h.beck. uchwała nr 81 senatu uniwersytetu mikołaja kopernika w toruniu z dnia 22 grudnia 2020 r.. regulamin ochrony, nabywania i korzystania z dóbr intelektualnych i projektów https://lalaw.com/knowledge-center/article/thinking-globally-inventor-remuneration-rights%23_ftn1 https://lalaw.com/knowledge-center/article/thinking-globally-inventor-remuneration-rights%23_ftn1 https://patentingenior.no/wp-content/uploads/2015/02/inventor-remuneration-issues-for-a-multinational-company.pdf https://patentingenior.no/wp-content/uploads/2015/02/inventor-remuneration-issues-for-a-multinational-company.pdf racjonalizatorskich na uniwersytecie mikołaja kopernika w toruniu (resolution no 81 of senat of nicolaus copernicus university in toruń from 22 december 2020. regulation on protection, acquiring and using of intellectual property goods and technology improvements designs at nicolaus copernicus university in toruń), biuletyn prawny uniwersytetu mikołaja kopernika w toruniu, rok 2020, poz. 455. urząd patentowy rzeczypospolitej polskiej. (2021). raport roczny 2021 (patent office of the republic of poland (2021). annual report 2021). ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, dz. u. z 2023, poz. 742 (act of 20 july 2018 – the law on higher education and science, journal of laws 2023, poz. 472). ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – prawo własności przemysłowej, dz. u. 2023, poz. 588 (act of 30 june 2000 industrial property law, journal of laws 2023, poz. 588). wipo national workshop on innowvationinnovation suppertsupport services and their management (2004). relationship between employed inventors and employers: legal, contractual and financial questions. muscat, april 20, 2004. document prepared by the international bureau of wipo. https://www.wipo.int/edocs/mdocs/arab/en/wipo_inn_ mct_04/wipo_inn_mct_04_8.doc https://www.wipo.int/edocs/mdocs/arab/en/wipo_inn_mct_04/wipo_inn_mct_04_8.doc https://www.wipo.int/edocs/mdocs/arab/en/wipo_inn_mct_04/wipo_inn_mct_04_8.doc toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 grzegorz górniewicz piotr siemiątkowski przyczyny zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski streszczenie przedmiotem niniejszej publikacji jest międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski (nazywana również bilansem aktywów i pasywów zagranicznych). wskazuje ona, czy kraj jest wierzycielem, czy dłużnikiem netto w stosunku do zagranicy. w swojej istocie międzynarodowa pozycja inwestycyjna stanowi różnicę pomiędzy wielkością zagranicznych aktywów i pasywów. reasons for changes in the international investment position of poland summary the subject of this publication is polish international investment position (also called the balance of foreign assets and liabilities). it indicates whether a country is a net creditor or debtor in relation to the rest of the world. in its essence, the international investment position is the difference between the size of foreign assets and liabilities. wprowadzenie w ostatnich dziesięcioleciach ogromną rolę w globalnej gospodarce zaczęły odgrywać międzynarodowe przepływy kapitału. przepływy te ewaluowały co do swej formy od międzynarodowych kredytów długookresowych i pożyczek do przepływów w postaci inwestycji zagranicznych. obecnie wyróżnia się dwie podstawowe formy inwestycji zagranicznych: portfelowe oraz bezpośrednie. zagraniczne inwestycje portfelowe (zip), nazywane inaczej inwestycjami portfolio, polegają między innymi na zakupie przez podmioty zagraniczne dłużnych 88 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski papierów wartościowych emitowanych przez dany kraj. inwestycje te mają często charakter spekulacyjny. bezpośrednie inwestycje zagraniczne (biz) natomiast polegają na zakupie udziałów w przedsiębiorstwach działających na terenie danego kraju przez podmioty zagraniczne lub na tworzeniu przez te podmioty nowych przedsiębiorstw w kraju innym niż ich kraj macierzysty. mają one z reguły charakter długookresowy1. przedmiotem niniejszej publikacji jest międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski (nazywana również bilansem aktywów i pasywów zagranicznych). wskazuje ona, czy kraj jest wierzycielem, czy dłużnikiem netto w stosunku do zagranicy. w swojej istocie międzynarodowa pozycja inwestycyjna stanowi różnicę pomiędzy wielkością zagranicznych aktywów i pasywów. ogólnie można powiedzieć, że zagraniczne aktywa polski stanowią polskie inwestycje portfelowe i bezpośrednie ulokowane za granicą. zagraniczne pasywa polski są to natomiast inwestycje portfelowe i bezpośrednie dokonane przez podmioty zagraniczne na terytorium polski. dane statystyczne międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski na koniec 2006 roku była ujemna i wyniosła 123,3 mld eur. oznacza to, że polska w stosunku do zagranicy była dłużnikiem netto. w ciągu 2006 roku międzynarodowa pozycja inwestycyjna pogorszyła się o 15,3 mld eur, a jej relacja do pkb wyniosła 45,4%. o wzroście długu netto zadecydował głównie wzrost pasywów zagranicznych o 28,4 mld eur, który był wyższy aniżeli wzrost aktywów – 13,1 mld eur. skumulowana wartość zagranicznych inwestycji w polsce wyniosła na koniec 2006 roku 214,2 mld eur, a stan polskich inwestycji za granicą w tym samym czasie ukształtował się na poziomie 90,9 mld eur2. w latach 1997–2006 międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski permanentnie pogarszała się. omawiane zjawisko było spowodowane przede wszystkim ponad czterokrotnym wzrostem pasywów (szczególnie bezpośrednich inwestycji zagranicznych). z kolei przyrost polskich aktywów był zbyt wolny. niepokoić musi szczególnie okres 2002–2003, gdy zanotowano nawet ich spadek. dopiero w latach 2005–2006 polskie podmioty zaczęły chętniej inwestować za granicą. może to świadczyć o większej integracji polskiej gospodarki z gospodarką światową, w szczególności z unią europejską, a tym samym o łatwiejszym dostępie jej podmiotów do zagranicznych rynków finansowych. 1 zob. p. siemiątkowski, bezpośrednie inwestycje zagraniczne a inwestycje portfelowe, „studia ekonomiczne i finansowe”, wyższa szkoła bankowa, toruń 2006, s. 199–200. 2 międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 r., departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 7–14. ta be la 1 . z m ia ny m ię dz yn ar od ow ej p oz yc ji in w es ty cy jn ej p ol sk i ( w m ln e u r ) w ys zc ze gó ln ie n ie 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 m ię dz yn ar od ow a po zy cj a in w es ty cy jn a –2 7 64 0 –3 5 78 0 –4 8 91 5 –5 9 47 0 –6 5 44 5 –7 0 10 5 –7 3 13 9 –9 4 17 2 –1 07 5 72 –1 23 3 17 o gó łe m a kt yw a 28 8 85 32 8 77 39 9 03 48 0 22 55 8 09 49 3 75 48 6 22 58 1 99 77 8 07 90 9 06 1. p ol sk ie in w es ty cj e be zp oś re dn ie z a gr an ic ą 61 4 99 7 10 19 10 95 13 09 13 90 14 95 24 01 53 05 12 3 75 2. p ol sk ie in w es ty cj e po rt fe lo w e za g ra ni cą 75 9 93 7 11 38 16 92 14 83 26 07 32 04 49 21 74 11 10 5 04 3. p oz os ta łe in w es ty cj e za gr an ic zn e 81 36 67 35 10 5 66 15 7 10 22 9 49 16 9 27 16 8 29 23 9 10 28 6 99 30 7 77 4. o fic ja ln e ak ty w a re ze rw ow e 19 3 76 24 2 08 27 1 80 29 5 25 30 0 68 28 4 51 27 0 94 26 9 67 35 9 71 36 8 33 o gó łe m p as yw a 56 5 25 68 6 57 88 8 18 10 7 49 2 12 1 25 4 11 9 48 0 12 1 76 1 15 2 37 1 18 5 38 0 21 4 22 3 1. z ag ra ni cz ne in w es ty cj e be zp oś re dn ie w p ol sc e 13 2 05 19 2 31 25 9 47 36 7 92 46 6 86 46 1 39 43 8 27 63 5 05 76 6 45 94 6 03 2. z ag ra ni cz ne in w es ty cj e po rt fe lo w e w p ol sc e 10 2 52 11 6 94 14 5 45 19 4 10 21 3 86 22 9 56 25 9 86 41 5 32 60 3 82 66 1 41 3. p oz os ta łe in w es ty cj e za gr an ic zn e 33 0 68 37 7 32 48 3 26 51 2 90 5 3 18 2 50 3 85 51 9 48 47 3 34 48 3 53 55 0 12 ź ró dł o: m ię dz yn ar od ow a po zy cj a in w es ty cy jn a po lsk i w 2 00 3 ro ku , d ep ar ta m en t s ta ty st yk i n b p, w ar sz aw a 20 04 , s . 2 6– 27 o ra z m ię dz yn ar od ow a po zy cj a in w es ty cy jn a po lsk i w 2 00 6 ro ku , d ep ar ta m en t s ta ty st yk i n b p, w ar sz aw a 20 04 , s . 8 . 90 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski polskie aktywa zagraniczne na polskie aktywa zagraniczne składają się przede wszystkim aktywa rezerwowe, inwestycje bezpośrednie i portfelowe. te pierwsze wywołują trwałe skutki dla gospodarki kraju przyjmującego. inwestycje portfelowe nie wiążą się z procesem podejmowania decyzji w danej jednostce gospodarczej i zwykle mają krótkookresowy charakter3. oznacza to, że równie szybko, jak napływają, mogą odpływać. rysunek 1. struktura polskich aktywów zagranicznych (stan na koniec 2006 roku) źródło: opracowanie własne na podstawie międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, warszawa 2007, s. 14. na przełomie xx i xxi wieku notowano nieustanny wzrost polskich aktywów za granicą. główną przyczyną tego zjawiska było prawdopodobnie otwarcie gospodarki dokonane wraz z rozpoczęciem na początku lat 90. procesów transformacyjnych oraz integracyjnych. dzięki nim polska gospodarka zaistniała w sposób znaczący w świecie. dokonujące się procesy globalizacyjne będą prawdopodobnie nadal stymulować ten proces w przyszłości. jak widać na rys. 2 w latach 1997–2006 wzrastały intensywnie zarówno biz, jak i inwestycje portfelowe dokonywane przez polskę za granicą. większe wartości przypadały na ogół (z wyjątkiem 1998 roku) na inwestycje typu portfolio. sytuacja zmieniła się w ostatnim analizowanym roku. w tym czasie wypłynęło z polski więcej biz (12,3 mld eur) niż inwestycji portfelowych (10,5 mld eur). 3 e. chrabonszczewska, l. oręziak, międzynarodowe rynki finansowe, szkoła główna handlowa, warszawa 2000, s. 133; g. górniewicz, konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem polski, wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2007, s. 12–13. 91przyczyny zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski rysunek 2. bezpośrednie inwestycje zagraniczne a inwestycje portfelowe polski w latach 1997–2006 (w mln eur) źródło: opracowanie własne na podstawie międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 8. tabela 2. polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w latach 1997–2006 (w mln eur) wyszczególnienie 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ogółem 614 997 1019 1095 1309 1390 1701 2364 5440 12 375 kapitał własny i refinansowane zyski 575 768 808 936 1130 1207 1285 1624 4077 10 458 pozostały kapitał 39 229 211 159 179 183 416 740 1363 1917 źródło: międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2005 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2006, s. 8 oraz międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 9. tabela 2 ilustruje wspomniany wzrost polskich bezpośrednich inwestycji za granicą. polskie podmioty najczęściej inwestowały w akcje i udziały firm zagranicznych, w rezultacie kapitały własne wzrosły w 2006 roku o ponad 6,5 mld eur (tj. o 165,3%) w stosunku do roku poprzedniego. jednocześnie pozostałe składniki polskich biz (głównie należności z tytułu udzielonych kredytów) wykazują również stałą tendencję wzrostową4. 4 międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 11. 92 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski tabela 3. polskie inwestycje portfelowe za granicą w latach 1997–2006 (w mln eur) wyszczególnienie 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ogółem 759 937 1138 1692 1483 2607 3285 4921 7410 10 504 udziałowe papiery wartościowe 2 8 28 50 122 180 182 547 1412 3967 dłużne papiery wartościowe 757 929 1110 1642 1361 2427 3103 4374 5998 6537 źródło: międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2005 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2005, s. 9 oraz międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 11. z wyjątkiem 2001 roku, cały czas wzrastała także wielkość polskich inwestycji portfelowych (zob. tab. 3). podobnie jak w przypadku biz, szczególnie znaczący wzrost odnotowano w 2005 roku (nieco ponad 50%). również w ostatnim analizowanym roku zanotowano zwiększenie polskich zip o ponad 41%. podobnie jak w poprzednich latach, głównym składnikiem inwestycji portfolio okazały się papiery dłużne (62,2%), których łączna wartość wyniosła ponad 6,5 mld eur. jednak począwszy od 2004 roku można zaobserwować pewien spadek udziału papierów dłużnych w całkowitej wartości zip. jeszcze w 2005 roku stanowiły one ponad 80% inwestycji portfelowych. wysoka dynamika charakteryzuje wzrost wartości inwestycji rezydentów w zagraniczne udziałowe papiery wartościowe. wartość portfela tych papierów na koniec 2006 roku wyniosła ponad 3,9 mld eur i w porównaniu z poprzednim rokiem wzrosła o 180,6%5. na koniec 2006 roku pozostałe polskie inwestycje za granicą wyniosły ponad 30 mld eur, co stanowiło 33,9% wartości aktywów zagranicznych. największy udział miała kategoria „gotówka, rachunki bieżące i lokaty” (około 20,5 mld eur). inwestycje te wiązały się między innymi z przeprowadzonymi przez banki operacjami, których przedmiotem były pochodne instrumenty finansowe, stanowiące zabezpieczenie transakcji. należy również wspomnieć o stanie oficjalnych aktywów rezerwowych. na koniec 2006 roku wyniósł on 36,8 mld eur. w porównaniu z poprzednim rokiem oznacza to wzrost o 2,4%6. podsumowując tę część pracy, należy zastanowić się nad konsekwencjami inwestowania za granicą. z pewnością udzielenie konkretnej odpowiedzi, przede wszystkim ze względu na ogromną złożoność zjawiska, wydaje się trudne. ocena dotycząca zasadności lokowania przez polskę inwestycji za granicą jest tym bardziej 5 ibidem, s. 11–12. 6 ibidem, s. 12–13. 93przyczyny zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski problematyczna ze względu na relatywnie mały kapitał krajowy, który mógłby zostać wykorzystany na własnym rynku7. polskie pasywa zagraniczne drugą stronę międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski stanowią pasywa zagraniczne. jak wyżej wspomniano, do pasywów zagranicznych zalicza się wszelkie inwestycje dokonane w polsce przez podmioty zagraniczne. rozpatrzeć należy zatem zagraniczne inwestycje bezpośrednie oraz portfelowe dokonane w polsce, a także pozostałe inwestycje. rysunek 3. struktura pasywów zagranicznych polskich podmiotów (stan na koniec 2006 roku) źródło: opracowanie własne na podstawie międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, warszawa 2007, s. 14. dostępne najnowsze dane wskazują, że zagraniczne pasywa polski wyniosły na koniec 2006 roku 214 223 mln eur. w porównaniu z rokiem 2005 ich stan zwiększył się o 15,3%, tj. o 28,4 mld eur. wśród tych inwestycji można wyróżnić trzy najważniejsze składniki (zob. rys. 3): – inwestycje bezpośrednie, które wyniosły 94 603 mln eur (44,2% pasywów ogółem), 7 g. górniewicz, p. siemiątkowski, wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, tnoik, toruń 2006, s. 162 i n. 94 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski – inwestycje portfelowe, które wyniosły 64 141 mln eur (29,9% pasywów ogółem), – pozostałe inwestycje – 55 012 mln eur (25,7%). rysunek 4. bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polsce a zagraniczne inwestycje portfelowe w latach 1997–2006 źródło: opracowanie własne na podstawie międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, warszawa 2007, s. 14. inwestycje portfelowe w polsce to przede wszystkim zakupy dłużnych rządowych papierów wartościowych przez zagraniczne podmioty. do pozostałych inwestycji zalicza się w omawianym bilansie głównie kredyty otrzymane przez polskie podmioty od podmiotów zagranicznych. zmiana stanu pasywów pomiędzy rokiem 2005 a 2006 wywołana została przede wszystkim znacznym wzrostem inwestycji bezpośrednich – o prawie 18 mld eur (ponad 63% całego wzrostu pasywów). wzrostowi temu towarzyszył jednoczesny wzrost wartości zagranicznych inwestycji portfelowych w kraju – o 3,8 mld eur (13,2% wzrostu pasywów zagranicznych). jak już wspomniano, zobowiązania z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polsce na koniec 2006 roku wyniosły prawie 94,6 mld eur. na tę sumę składały się dwie podstawowe wielkości: wartość kapitałów własnych polskich przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania przypadająca na zagranicznych inwestorów bezpośrednich – 74 365 mln eur (78,65%), oraz kwota zobowiązań spółek z tytułu kredytów otrzymanych od udziałowców zagranicznych, pomniejszona o wartość na95przyczyny zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski leżności spółek z tytułu kredytów udzielonych wspólnikom zagranicznym – 20 238 eur (21,4%) (zob. tab. 4). wspomniany wcześniej wzrost wartości zagranicznych inwestycji bezpośrednich w polsce pomiędzy rokiem 2005 a 2006 spowodowany był głównie wzrostem wartości zobowiązań wobec inwestorów zagranicznych w kapitały własne – o 20,5%, a także wzrostem wartości pozostałych inwestycji, głównie kredytów pomiędzy firmami powiązanymi kapitałowo – o 35,5%. tabela 4. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w latach 1997–2006 (w mln eur) wyszczególnienie 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ogółem 13 205 19 231 25 947 36 792 46 686 46 139 45 896 63 505 76 645 94 603 kapitał własny i refinansowane zyski 9166 13 753 18 893 27 253 35 100 34 365 33 239 50 821 61 712 74 365 pozostałe inwestycje 4039 5478 7054 9539 11 586 11 774 12 657 12 684 14 933 20 238 źródło: międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2005 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2005, s. 9 oraz międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 15. jako główną przyczynę wzrostów powyższych wartości wskazuje się wzrost wartości transakcji rejestrowanych w bilansie płatniczym (nabycie udziałów, reinwestowane zyski oraz dodatnie saldo obrotów kredytowych). stan zagranicznych inwestycji bezpośrednich zwiększył się także dzięki dodatnim różnicom kursowym. tabela 5. zagraniczne inwestycje portfelowe w polsce w latach 1997–2006 (w mln eur) wyszczególnienie 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ogółem 10 252 11 694 14 545 19 410 21 386 22 956 27 271 41 532 60 382 64 141 udziałowe papiery wartościowe 2419 4254 4956 5751 4868 4200 5316 10 047 15 869 17 137 dłużne papiery wartościowe 7833 7440 9589 13 659 16 518 18 756 21 955 31 485 44 513 47 004 źródło: międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2005 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2005, s. 9 oraz międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 16. 96 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski jak wcześniej wspomniano, wartość zagranicznych inwestycji portfelowych wzrosła w roku 2006 w stosunku do roku 2005 o 6,2%. główną część tych inwestycji stanowiły papiery dłużne (w większości długoterminowe), których wartość wyniosła na koniec 2006 roku 47 004 mln eur, czyli 73,3% stanu zagranicznych inwestycji portfelowych (zob. tab. 5). znaczącą część zip w polsce stanowią udziałowe papiery wartościowe – 17 137 mln usd – 26,7%. jeżeli chodzi o konkretne przyczyny wzrostu inwestycji portfelowych, to były nimi zakupy długoterminowych obligacji rządowych. łączna ich wartość znajdująca się w rękach inwestorów zagranicznych na koniec 2006 roku wyniosła 41 512 mln eur. obligacje wyemitowane na rynkach zagranicznych stanowiły 52,9% tej kwoty. właśnie ta część przyrosła najbardziej w rozpatrywanym okresie. poza powyższymi rodzajami można wskazać jeszcze jeden, mianowicie obligacje polskich przedsiębiorstw emitowane na rynkach zagranicznych. pewien wzrost względem 2005 roku wykazały również pozostałe inwestycje zagraniczne w polsce8. wzrosły one w 2006 roku o ponad 13,7%. przyczyną takiej sytuacji był przede wszystkim wzrost zobowiązań z tytułu kredytów handlowych oraz wartości depozytów nierezydentów w polskich bankach. w 2006 roku największą część pozostałych inwestycji zagranicznych w polsce stanowiły pozostałe kredyty i pożyczki otrzymane – ponad 68%. atrakcyjność inwestycyjna polski na tle innych krajów regionu w ostatnich latach polska straciła pozycję lidera w zakresie napływu inwestycji z zagranicy, jaką przez stosunkowo długi czas utrzymywała wśród krajów europy środkowo-wschodniej. jako przyczyny tej sytuacji podaje się na przykład spowolnienie gospodarki w latach 2001–2002, wyczerpanie się ofert prywatyzacyjnych w atrakcyjnych sektorach czy wreszcie lepsze postępy w restrukturyzacjach gospodarek pozostałych krajów europy środkowej i wschodniej. powtarzane są także opinie, że konkurenci lepiej prezentują ofertę, jak również, że stosują korzystniejsze zachęty inwestycyjne (np. obniżają podatki). obecnie spadkowa tendencja z lat 2000–2004 w zakresie napływu inwestycji zagranicznych, szczególnie bezpośrednich, została zahamowana. wszelkie prognozy wskazują, że w najbliższych latach utrzyma się znaczny wzrost wartości inwestowanego w polsce kapitału. głównie ze względu na integrację z unią europejską oraz ze związaną z tym faktem restrukturyzacją i przyspieszonym rozwojem gospodarki. oceniając atrakcyjność inwestycyjną kraju, bierze się przede wszystkim pod uwagę stabilność gospodarki oraz perspektywy jej rozwoju. w tym zakresie polska jest 8 międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, departament statystyki nbp, warszawa 2007, s. 17. 97przyczyny zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski oceniana wyjątkowo dobrze, szczególnie pod względem wzrostu gospodarczego, który od kilku lat kształtuje się na stosunkowo wysokim poziomie i w latach kolejnych ma oscylować około 5%, tak więc będzie znacznie wyższy od średniej dla całej unii europejskiej. szacunki takie potwierdzają liczne międzynarodowe raporty9. kolejnym wyznacznikiem atrakcyjności inwestycyjnej gospodarki jest jej pozycja we wszelkiego rodzaju rankingach publikowanych przez renomowane instytucje ratingowe czy też przez organy międzynarodowych organizacji. wydaje się, że w kluczowych z nich w ostatnich latach polska pogorszyła swoją pozycję. przykładowo w rankingu najbardziej konkurencyjnych krajów w latach 2003–2004, przygotowanym na potrzeby światowego forum ekonomicznego, polskę sklasyfikowano ogólnie na 47. miejscu. oznaczał to utrzymanie pozycji z roku poprzedniego. ten sam raport zawierał także ranking krajów pod względem konkurencyjności wzrostu, w którym to nasz kraj poprawił pozycję o jedno miejsce – awansował z 46. na 45. z krajów regionu europy środkowej i wschodniej najwyżej oceniono we wspomnianym rankingu estonię, łotwę i słowenię – odpowiednio na 28., 29. i 30. miejscu10. niestety, w rankingu z roku 2008 polska znalazła się dopiero na 74. pozycji, co oznacza ogromny spadek. najgorzej oceniono obszar wydawania licencji – 156. miejsce. bardzo słabo oceniono także rozpoczynanie działalności gospodarczej – 129. miejsce, oraz płatności podatków – 125.11 dla porównania warto zaznaczyć, że inne kraje regionu znajdują się w omawianym rankingu znacznie wyżej niż polska. dla przykładu estonia sklasyfikowana została na 17. miejscu, łotwa na 22. miejscu, a litwa na 26. miejscu. w obliczu choćby takich danych należy uznać, iż polska wykazała znaczący regres, przesunęła się w stronę krajów zacofanych. znalazła się w otoczeniu takich krajów jak kenia, kiribati czy pakistan. jeszcze lepiej polska wypadała w przeszłości w rankingu agencji a.t. kearney, który bada atrakcyjność dla inwestorów zagranicznych krajów rozwiniętych i rozwijających się według własnego wskaźnika zaufania (fdi confidence index). wskaźnik ten jest konstruowany na podstawie opinii menedżerów z około tysiąca największych korporacji międzynarodowych na świecie i dotyczy prawdopodobnych kierunków inwestowania w najbliższych trzech latach. w raporcie z jesieni 2003 roku na pierwszym miejscu znalazły się chiny, które wyprzedziły stany zjednoczone oraz meksyk. polska znalazła się na 4. miejscu, awansując o 7 miejsc względem poprzednich lat12. niestety, w ciągu kilku lat pozycja polski pogorszyła się dość znacznie – w 2007 roku spadła na 22. pozycję13. z krajów regionu wyżej znalazła się tylko rosja – 9. miejsce. 9 p. ważniewski, ocena atrakcyjności polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów europy środkowej i wschodniej, [w:] inwestycje zagraniczne w polsce. raport roczny, b. durka (red.), ikichz, warszawa 2004, s. 162–163. 10 ibidem, s. 165. 11 doing business 2008, world bank, washington 2007, s. 144. 12 ibidem, s. 166. 13 new concerns in an uncertain world, the 2007 a.t. kearney foreign direct investment confidence index, s. 2. 98 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski we wspomnianych rankingach i raportach wskazuje się także na główne bariery, z jakimi borykają się inwestorzy zagraniczni, oraz na zagrożenia dla rozwoju poszczególnych krajów. także pod adresem polski padają ostrzeżenia i wskazówki. powszechnie uważa się na przykład, że koniecznym warunkiem dalszego rozwoju jest reforma finansów publicznych. krytycznie ocenia się jakość instytucji publicznych oraz makroekonomiczne otoczenie biznesu. wskazywane są przyczyny niepowodzeń w przyciąganiu dużych inwestorów, którzy często wybierają czechy czy słowację. są to na przykład biurokracja, korupcja czy zły stan infrastruktury. podkreśla się także, że spektakularne porażki w przyciąganiu dużych zagranicznych inwestorów negatywnie wpływają na wizerunek polski jako miejsca lokalizacji inwestycji. omawiana w niniejszym opracowaniu ujemna międzynarodowa pozycja inwestycyjna jest pomimo wszystko dowodem wysokiej atrakcyjności polski dla zagranicznych inwestorów. jak bowiem już wyżej wspomniano, suma ich lokat w polsce znacząco przewyższa inwestycje polskich podmiotów dokonane za granicą. z drugiej jednak strony może oznaczać, że polskie przedsiębiorstwa nie osiągnęły jeszcze na tyle wysokiego stopnia rozwoju oraz silnej pozycji rynkowej na rynku krajowym, aby dokonywać większych inwestycji na rynkach zagranicznych. rysunek 5. stosunek pozycji inwestycyjnej do pkb w wybranych krajach europy środkowo-wschodniej źródło: opracowanie własne na podstawie międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 roku, warszawa 2007, s. 23. z drugiej jednak strony, kiedy porówna się sytuację pozostałych krajów europy środkowo-wschodniej, przynajmniej w kilku przypadkach wygląda ona podobnie (słowacja, litwa). biorąc pod uwagę czechy, można powiedzieć, że ich ujemna po99przyczyny zmian międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski zycja inwestycyjna jest najlepsza – 25% pkb. negatywnie w tym zakresie wyróżniają się węgry. ich ujemna pozycja inwestycyjna była większa od pkb o ponad 4%. wnioski ujemna międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski nie jest zjawiskiem zaskakującym. w krajach o gospodarce otwartej, które znajdują się w fazie szybkiego rozwoju, na ogół ze względu na znaczny import kapitału z zagranicy, występuje deficyt na rachunku bieżącym. w innych krajach europy środkowo-wschodniej międzynarodowa pozycja inwestycyjna jest również ujemna. można przypuszczać, że w najbliższych latach sytuacja taka utrzyma się, głównie ze względu na wzrost atrakcyjności polskiej gospodarki pod wpływem jej dalszej restrukturyzacji, stymulowanej środkami strukturalnymi z unii europejskiej. zachęceni taką sytuacją inwestorzy zagraniczni zapewne stopniowo będą zwiększać zaangażowanie kapitału w polsce. jednocześnie w perspektywie średniookresowej można przypuszczać, że dzięki otwarciu rynków „starych” krajów unijnych, szczególnie na produkty rolne, znacznie zwiększy się zaangażowanie polskiego biznesu za granicą. pierwsze tego symptomy, choć chwilowo dotyczy to głównie przedsiębiorstw małych i średnich, widoczne są już dziś na przykład w berlinie, gdzie kilkakrotny wzrost rejestracji nowych podmiotów gospodarczych przeszedł najśmielsze oczekiwania urzędników14. tak więc na wyraźne polepszenie międzynarodowej pozycji inwestycyjnej polski trzeba będzie jeszcze poczekać. dla jej poprawy niezbędna jest przede wszystkim solidna podstawa w postaci stabilnej, zdolnej do szybkiego rozwoju gospodarki. przekłada się to z kolei na silne przedsiębiorstwa, będące w stanie stawić czoła światowej konkurencji, inwestując za granicą i oferując konkurencyjne produkty czy usługi. literatura chrabonszczewska e., oręziak l., międzynarodowe rynki finansowe, szkoła główna handlowa, warszawa 2000. doing business 2008, world bank, washington 2007. górniewicz g., konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem polski, wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2007. górniewicz g., siemątkowski p., wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie ze szczególnym uwzględnieniem europy. zagrożenia i korzyści, [w:] problemy integracji europejskiej, t. 2, bydgoski dom wydawniczy margrafsen s.c., bydgoszcz 2004. górniewicz g., siemiątkowski p., wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, tnoik, toruń 2006. międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2003 r., departament statystyki nbp, warszawa 2004. 14 d. walewska, p. jendroszczyk, przyczółek berlin, „rzeczpospolita” 2005, nr 33, s. b1. 100 grzegorz górniewicz, piotr siemiątkowski międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2005 r., departament statystyki nbp, warszawa 2006. międzynarodowa pozycja inwestycyjna polski w 2006 r., departament statystyki nbp, warszawa 2007. new concerns in an uncertain world, the 2007 a.t. kearney foreign direct investment confidence index. przybylska k., determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie, kraków 2001. siemiątkowski p., bezpośrednie inwestycje zagraniczne a inwestycje portfelowe, studia ekonomiczne i finansowe, wyższa szkoła bankowa, toruń 2006. walewska d., jendroszczyk p., przyczółek berlin, „rzeczpospolita” 2005, nr 33. ważniewski p., ocena atrakcyjności polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów europy środkowej i wschodniej, [w:] inwestycje zagraniczne w polsce. raport roczny, b. durka (red.), ikichz, warszawa 2004. torun international studies grzegorz górniewicz1 the problem of public debt (the case of spain) abstract the present paper concerns a crucial problem of contemporary public finances, that is the public debt. apart from the definition, the causes and methods of incurring debt , the present paper demonstrates the acceptable limits of being indebted. furthermore, the paper presents the scale of public debt in the world and the current status of public finances of spain (one of the most indebted countries). key words: public debt, the limits of debt, public finances, spain 1. the concept of public debt in the professional literature, there are multiple definitions of public debt to be found (public or government or national debt), also known as government or national debt. according to the most succinct student-book definitions, public debt refers to financial liabilities of public authorities related to the loans taken (owsiak, 2005, p. 330). other sources claim that public debt encompasses all the liabilities incurred by the treasury, national earmarked funds having legal personality and by municipalities (misiąg, 1996, p. 16). the definition of public debt sensu largo is to be found in the supplementary documents to the treatise of maastricht. according to the afore-mentioned definition, public debt means “the totality of liabilities of the treasury to national and foreign entities related to loans taken in financial institutions and directly from the governments of member countries of paris club or these which were guaranteed or insured by the governments or their agendas as well as treasury securities remaining to be purchased issued onto the foreign and national market and other registered liabilities of the treasury” (chmielewski, 1997, p. 16). 1 kazimierz wielki university in bydgoszcz, e-mail: ggorn68@o2.pl no. 1 (6) 2013, pp. 23–32 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.003 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm grzegorz górniewicz24 2. the classification of public debt the economical literature at large, particularly that on public finances, distinguishes a series of kinds of public debt. however, using the term “classifications” kinds) does not appear entirely justifiable. perhaps from the point of view of methodology, at least equally proper is the use at that point the term “debt structures”. assuming the criterion of the place of origin of creditors, one can distinguish the national and foreign debt2. the former, also referred to as internal debt, encompasses the debt in relations to local entities, resulting mainly from treasury bonds still due to be redeemed. on the other hand, foreign debt (external debt) emerges from the loans taken from international organizations, governments, banks and from the treasury bonds sold abroad. „productive debt” and „dead-weight debt” are the successive kinds of public debt. the criterion used in that dichotomy is the reason for its emergence. “productive debt” is correlated with the assets (the property of the treasury, that is land, capital and infrastructural devices of different kinds; however, “dead-weight debt” does not show the above-mentioned correlation (dalton, 1948, p. 215–216). furthermore, professional literature also distinguish the following kinds of debt 1. gross and net (gross net-receivables), 2. short-term debt also referred to as liquid debt (up to one year) and long-term debt also referred to as funded debt (more than one year), 3. nominal and real (taking inflation into consideration), 4. central (national) and local (local-governmental), 5. voluntary and compulsory debt (owsiak, 2005, s. 331–335). in economic reports as well as in the modern opinion journalism, one can find the information about the official and real amount of public debt. the former essentially overlaps with the nominal debt. the real debt additionally comprises the so-called hidden debt, that is-among others – due payments related to health service and pension scheme. the reason for the existence of the difference between the official and real debt is the accounting system, which subdivides further into cashing accounting system and accrual accounting system. if any events causes the transfer of money, then they are referred to as cashing, and when the events give rise to economic consequences, they are called accrual (dobrowolski, 2009, p. 1–5). it is worth mentioning that in the light of the definition highlighted in the point 1.1., debt regarded as real is not actually public debt because it does satisfy the is certainly a serious fiscal problem of many economies. 3. the reasons for contracting debt in developed and moderately developed countries with respect to their economies, public debt is a common phenomenon and it has been in effect for dozens of years. despite the fact that the economic situation of these countries is different, it can be said that public debt has become the constant ingredient of their public finances. the accumulation of public debt was 2 one cannot confuse external debt of the treasury with the overall debt, which additionally comprises the liabilities of extra-governmental sector and the sector outside banks (mostly enterprises) as well as bank sector. the problem of public debt (the case of spain) 25 the reason for much criticism pronounced not only by economists but also by politicians. for these reasons it is worth acquainting oneself with the fundamental causes of indebtedness of particular countries. the professional literature generally distinguishes the causes of the emergence of public debt: 1. long-standing budget deficit3; 2. the period of increased public spendings (particularly periods of wars and deep economic crises); 3. the implemented economic doctrine which can consciously assume the long-standning budget deficit and public debt as tools of state interventionism; 4. the implementation of political goals of the ruling elite which does not decide on increasing the taxes and neither does it cut spendings (the theoretical justification of such a policy is public debt-neutrality thesis for both the economy and the society as such. if one assumes that thesis is correct, then it is more advantageous for the government to take new loans than to impose new taxes). 5. public authorities falling for the so-called debt trap (losing the ability of the due repayment of debt) (owsiak, 2005, p. 337). a particularly important reason for the emergence of public debt seems to be budget deficit, being mentioned at the beginning. the elementary relation between debt and the state of budget is reflected in the following formula: d = d0 + r * b where: d – the balance of government budget – conventionally conceived – in relations to national gross product d0 – primary deficit or budget surplus (without the expenses for debt service) in relation to national gross product r – average interest rate in the public debt service b – the level of public debt in relations to national gross product (gotz-kozierkiewicz, 1994, p. 57). the analysis of primary balance in the government budget (wernik, 2001, p. 10) is becoming the issue of utmost importance, which analysis sheds some light on its balancing. primary balance provides an answer to the question how the equilibrium in the government budget would be shaped if there were no public debt and thus there would not be any necessity for its service. it also serves as basis for determining if the amount of debt does not threaten the budget solvency. the emergence of negative primary balance means exceeding safety threshold with respect to debt. on the other hand, the increasing primary surplus under the condition of total deficit means approaching balancing budget, which takes place at the moment of the equilibrium between the primary surplus and the expenses for debt service. it is to be emphasized that relatively high public debt does not directly threaten the solvency of the government budget if there is primary surplus in the budget (ciak & górniew icz, 2002, p. 97–98). 3 the growing national budget spendings can obviously be covered by the method of growing tax burdens (increasing interest rates and introducing new taxes) but such a budget policy may result in the growth of inflation and impeding the pace of economic growth, which in practice may lead to the decrease of budget revenues. (a. laffer curve). grzegorz górniewicz26 4. the forms of contracting public debt it follows from the definition of public debt presented in the first point of the chapter that public debt is the result of contracted liabilities by public authorities. the liabilities can assume the following forms: 1. securities, 2. loans and credits, 3. receivables not regulated by public entities as well as liabilities related to legal decisions, provided warranties and guarantees and other titles (gołębiowski, 2004, p. 710–711). among major securities used to finance budget deficit by contracting public debt, there are promissory notes and treasury bonds to be mentioned. treasury bills are short-term securities issued by the government in order to cover the current payments due. promissory notes are usually issued in big nominals and are devoted to transactions on the so-called wholesale market. they belong to the basic instruments of open market operations; and thus, apart from satisfying the government demand on money, they are an instrument enabling monetary authorities to regulate the supply of money in the economy. treasury bills are sold at the nominal value minus a discount according to the rules being in effect when it comes to the discount of bills. the term of maturity of treasury bills does not exceed one year (usually it reaches three or six months). from the economic point of view, being short-term has some conventional meaning. as a matter of fact then, the process of issuing, selling and then the payment of bills last permanently. being short-term concerns only a given series of bills then. that is why one can safely say that treasury bills as a whole are a fixed instrument of financing public debt. the essential property of bills is the possibility of adjusting their amount to the needs of budget deficit and the service of public debt (owsiak, 2005, p. 344–345). an important instrument used to cover borrowing requirements are treasury bonds. a bond is a security containing the issuer’s commitments to pay the owner of the bond its nominal value together with the interests specified in the bonds or on the basis of general rules of subscription. the distinctive feature of the bond is that they guarantee the flat interest rate. there are many kinds of bonds. assuming the criterion of time, one can distinguish the bonds of the following types: short-term bonds (up to 5 years), medium-term bonds (from 5 up to 15 years) and long-term bonds (more than 15 years). assuming the criterion of the issuer of the bond, one can distinguish treasury bonds and municipal bonds. loans are credits are essential methods of contracting public debt. two terms are to be explicitly distinguished. “each credit is a loan, but not each loan is a credit”4. both loans and credits may come from national creditors (mainly from commercial banks) and foreign creditors (other countries’ governments, foreign commercial banks and international organizations such as international monetary fund). 4 the category of credit is inextricably intertwined with the central bank and commercial banks having the right of money creation. a commercial bank can extend a credit at the amount considerably exceeding the financial resources possessed. if, for instance, households purchase treasury bonds, they thus extend a loan to a country – not a credit. a similar situation occurs in the loans between countries (governments) especially in relation to the autonomy – in relation to government – of central bank and the treasury resigning from direct issuing of money for governmental needs. thus, loan is a broader concept than credit. the problem of public debt (the case of spain) 27 the professional literature distinguishes short-term credits or loans (up to 1 year), medium-term ones (from 1 up to 5 years) and long-term ones (more than 5 years) or just shortterm ones (up to 1 year) and long-term ones (more than 1 year). modern credits are a highly diversified and wide group of financial transactions. they differ from one another mainly with respect to – as stated above – the term as well as the purpose, form of security for a debt, negotiating procedure or documentation. as a result, international credit market is not a coherent economic organism. only loan policy ensures some coherence of big transnational banks, which manage the credit portfolio in a more or less centralized manner (pietrzak & szymański, 1991, p. 141). 5. the acceptable limits of debt the appearing critical opinion concerning the accumulation of public debt and the problems with its payment give rise to the issues related to the limits of debt. the most widely accepted criterion is the claim that debt should not violate economic equilibrium. however, it seems that it is such a vague and general statement that apart from the general idea it is difficult to relate the statement to any specific amount of public debt (górniewicz, 2012, p. 36). already in 1923, two indices specifying the degree of debt were produced. these were: the relation of debt to the society income and the relations of current debt (short-term ones) to long-standing debt (long-term ones) (krzyżanowski, 1923, p. 346–347). in the analysis of the measurements and the structure of debt, it seems indispensable relate the amount of debt to basic economic units and to international trade in particular. the whole issue concerns the indicators of debt service (the relation of debt to export (zabielski, 1994, p. 328–329) and to national gross product) and to the average debt per capita. in the professional literature one can find the thesis that if the increase of national gross product at a given period is bigger than the debt payment due for the same time, it can be described as situation not detrimental to a given economy. ∆gnp > oz, gdy: oz = a + %z where: ∆gnp – the increase of national gross product oz – debt service a – debt depreciation for a given period %z – interests from the debt on the other hand, in case the increase of national gross product allows only for covering the expenses resulting from debt service, that is ∆gnp = oz that is the beginning of insolvency (bernaś, 2006, p. 327). real insolvency emerges when debt service is bigger than the increase of national gross product: ∆gnp < oz grzegorz górniewicz28 in the nineties, organization for economic cooperation and development, after the analysis of the amount of debt in many countries, assumed the following indicators: – the relations of debt to export (the critical value is 275%), – the relation of interests to export (the critical value is 20%), – the relations of debt service (payment of installments and interests to export (30%), – the relation of debt to national gross product (50%) (kołodko, 1992, p. 70, 71). within maastricht summit, which resulted in signing the treatise of establishing european union 7 february 1992, one specified the basis conditions of joining economic and monetary union also called convergence criteria. in one of these criterion (budnikowski, 2001, p. 369), it was assumed that base value for public debt in relations to national gross product in market prices amounts to 60% (the data presenting the relation of public debt to national gross product are demonstrated in the second chapter of the present paper). the treatise was nonetheless taking into account the exceptions from nominal convergence criteria. european commission may consider a criterion to be satisfied despite the possibility that a given country may achieve a higher value than the base value, if the relation of public debt to national gross product is decreasing at a sufficient rate and approaches base value at the satisfying pace. to a small extent, also the procedure valid in case of the emergence of excessive budget deficit relates to the amount of public debt. if the debt exceeds 60% of national gross product, then irrespective of whether it is accompanied by the budget deficit exceeding 3% of national gross product, european commission prepares the report after the opinion on it is expressed, it becomes the basis to evaluate the issue of the emergence of excessive deficit. the mere fact of exceeding the debt limit amounting to 60% of national gross product is not the basis to sanction a particular country (górniewicz, 2012, p. 39). 6. scale of public debt it is usa which is an infamous leader as far as the biggest public debt in concerned. its debt exceeded 17 trillion usd in 2012, which amounted to 1/3 of the debt of the whole world (see table 1). the second biggest debtor was at that time japan (almost 10 trillion of usd debt). the next places in this descending order were occupied by (respectively) china, germany, italy, france and great britain. tab. 1. public debt of countries country public debt (billion usd) % of gdp per capita (usd) % of world public debt world 56,308 64 7,936 100 united states 17,607 73,6 36,653 31,27 japan 9,872 214,3 77,577 17,53 china 3,894 31,7 2,885 6,91 germany 2,592 81,7 31,945 4,6 italy 2,334 126,1 37,956 4,14 the problem of public debt (the case of spain) 29 country public debt (billion usd) % of gdp per capita (usd) % of world public debt france 2,105 89,9 31,915 3,74 united kingdom 2,064 88,7 32,553 3,67 brazil 1,324 54,9 6,588 2,35 spain 1,228 85,3 25,931 2,18 canada 1,206 84,1 34,902 2,14 india 995 51,9 830 1,75 mexico 629 35,4 5,416 1,11 korea, south 535 33,7 10,919 0,95 turkey 489 40,4 6,060 0,87 netherlands 488 68,7 29,060 0,87 egypt 479 85 5,610 0,85 greece 436 161,3 40,486 0,77 poland 434 53,8 11,298 0,77 belgium 396 99,6 37,948 0,7 singapore 370 111,4 67,843 0,66 taiwan 323 36 13,860 0,57 argentina 323 41,6 7,571 0,57 indonesia 311 24,8 1,240 0,55 russia 308 12,2 2,159 0,55 portugal 297 119,7 27,531 0,53 thailand 292 43,3 4,330 0,52 pakistan 283 50,4 1,462 0,5 source: cia world factbook 2013 (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/). the main indicator demonstrating the public debt burden of a given country was its relation to the national gross product (gnp). among the biggest debtors the worse result was “achieved” by japan, whose public debt exceeded 214% of gnp. very bad results fell on the countries belonging to the piigs group (that is portugal, ireland, italy, greece and spain) as well as singapore. another vital indicator is the amount of debt per capita. in this respect, the worst predicament was that of japan (77,5 000 uds per capita) and singapore (67,8 000 usd per capita). 7. the financial condition of spain until recently, spain has been regarded as a dynamically developing country. it owed its favourable conjuncture mainly to the then boom on the real estate market, which had a positive influence not only on developers but on civil engineering companies and the banks financing grzegorz górniewicz30 those investments (sadecki, 2010, p. 57–58). the crash occurred already in october, 2008. the mortgage sales decreased then by 44%. additionally, high unemployment rate (particularly in the civil engineering branch) limited the tax incomes and simultaneously increased the governmental spendings on allowances, which amounted to the serious budget problem. according to the predictions by eurostat, spanish civil engineering market is bound to shrink till 2012. the government of jose luis rodriguez zapatero implemented radical budget cuts amounting to about 15billion euros, that is 1,1% gnp. such actions added to the credibility of spain in the eyes of financial investors. on the other hand, direct investors – to a considerable extent – fled spain – as well as the other member countries of piigs group. direct foreign investment outflow additionally strengthened the descending trend and solidified the economic recession to boot (gruszecki, 2010, s. 113–116). like the remaining member countries of piigs group, in the recent years, spain has been burdened with the permanent budget deficit (see picture 1). it took the greatest proportions in 2009 and 2010 (respectively 11,6 and 9,3%). according to the prognosis by european commission, in the forthcoming years, the deficit of public finances is bound to decrease, but its proportions (oscilating around 6% of gnp) are to be considered as highly unfavourable. pic 1. budget deficits of spain within 2005–2012 (in % gnp) * prognosis source: my own lay-out based on the date provided by european commission another problem of spanish economy was the indebtedness of private sector (households and companies). the mortgages valid for 50 years and the possibility of tax relief amounting to 15% of paid installments contributed to the situation in which the net sum of debt in the whole economy amounted to more than 340% ngp in 2010. among the developed countries, only japan and great britain were then more harassed with debts (wróbel, 2010, p. 153). the decrease of spanish trustworthiness enforced the increase in the treasury yield.70% of issued bonds in 2009 had a maturity date shorter than a year. those short-term obligations were to be renewed in the successive year but on the less favourable conditions. in 2011, the pay-off will coincide with the necessity of the rollovers of long-term bonds, which can deepen the economic crisis in the country. according to experts, spain may not be able to take that burden (górniewicz, 2012, p. 133). in the first months of 2011, the government of span disclaimed the possibility of accepting some aid from european union and instead focused on reducing its own spendings. 12 10 8 6 4 2 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* 2012* the problem of public debt (the case of spain) 31 at the beginning of february, spain signed a contract with the trade unions and employers enabling to raise the pensioners’ age from 65 to 67 years old. the government also started to fix the regional banks (the so-called cajas), the balance of which were to be cleared of any bad debts (walewska, 2011, s. b6). despite these action, in the middle of 2011, the fear concerning the condition of public finances in spain were still bigger. in order to alleviate the fear, in august, the prime minister jose luisa zapatero announced that he should constitutionalize the limit of public debt and budget deficit. however, specific information was not given (potocki, 2011, p. a8). the condition of spain deteriorated in september. then it transpired that the government would have to spend 5 billion euros to take over three regional banks (novacaixagalica, calixa catalunya and unnim), which – due to the crisis on the real estate market – did not find private buyers and whose bankruptcy might cause social panic. according to “financial times”, the government would need as much as 50 billion euros to capitalize all the cajas, and not merely 15 billion euros, as was announced until recently. such big spendings make the zapaterian plan of the budget deficit reduction and the achievement of public finances stability much harder. what is more, the situation will be worsened by the low economic growth. according to the prognosis by european commission in 2011, ngp of spain will increase only by 0,8%. to save the public finances, the government implemented in septempber the additional tax from the wealth for 160 000 people, whose wealth exceeds 700.000 euros. they will pay from 0,2 to 2,5% of the value of their wealth, which should contribute 1,08 billion euros to the budget (bielecki, 2011, p. a8). in november 2011, there were general elections in spain, as a result of which the leftist prime minister j. zapatero lost power. the decisive victory of centre-right people’s party did not calm the investors down. the return on sales of 10-year bonds increased the day after the elections by 6,6%. investors feared if the new government will be implementing public finances reforms. during the electional campaign, the future prime minister mariano rajoy announced that he was not going to raise taxed and neither lower the revenues in the budget sector. instead he promised to search for savings through lowering the spendings. the governmental agencies were to be penalized for excessive cost and national companies which would be losing market competition with private ones were to undergo privatization. m rajoy announced the decision of the regulated blockade for self-governmental spendings. the new pm will be trying to stimulate economy by dint of tax reliefs for companies employing new workers (kozieł, 2011, a9). up to 100 billion euros, that will be the aid from euro zone countries for the banks of spain – as was agreed on by the ministers of finances of euro – group countries. the eventual amount of the aid will be determined after conducting the audits of bank balances being in the greatest financial need. the money for spanish banks will come from european financial fund – this temporary one (efsf) and a “stability” one (esm), which will be viable in july. it is meant as support for spanish banks and not the whole spain – as is stressed by the spanish minister of finances luis de guindos. spain will be the fourth country of the euro zone, which will receive the international financial support (http://www.bbc.com/news/ business-18382659). until now, the greatest amount was cashed in by greece (240 billion euros). furthermore, the greek scale of being indebted to the creditors was also reduced. portugal got 85 billion euros of financial aid and 78 billion euros was attributed to ireland. grzegorz górniewicz32 references bernaś, b. (2006). bilans płatniczy i pozycja inwestycyjna państwa. in b. bernaś (ed.), finanse międzynarodowe, warszawa: pwn. bielecki, j. (2011). hiszpania idzie na dno, ciągną ją kasy. dziennik gazeta prawna, 182. budnikowski, a., (2001). międzynarodowe stosunki gospodarcze. warszawa: pwe. chmielewski, a. (1997). raport o gospodarce. dług publiczny. życie gospodarcze, 9. ciak, j. & górniewicz, g. (2002). dług publiczny w polsce w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, in „firma i rynek: vol. 2/3. szczecin: kwartalnik naukowy zachodniopomorskiej szkoły biznesu w szczecinie. dobrowolski, p. (2009), wysokość długu publicznego w polsce. warszawa: raport instytutu sobieskiego. dalton, h. (1948). zasady skarbowości, łódż: wydawnictwo k. rutskiego. gołębiowski, g. (2004). dług publiczny. in b. pietrzak, z. polański & b. woźniak (eds.). system finansowy w polsce., warszawa: pwn. gotz-kozierkiewicz, d. (1994). dług publiczny a stabilizowanie gospodarki trasformowane. in polityka finansowa, wzrost, dług publiczny. warszawa: instytut finansów. górniewicz, g. (2012). dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy, bydgoszcz: oficyna wydawnicza mirosław wrocławski. kołodko, g. (1992). transformacja polskiej gospodarki – sukces czy porażka. warszawa: polska oficyna wydawnicza bgw. kozieł, h. (2011). trudne zadanie przed nowym hiszpańskim premierem, rzeczpospolita, 271. krzyżanowski, a. (1923). nauka o skarbowości. poznań: fiszer i majewski. misiąg, w. (1996). finanse publiczne w polsce. warszawa: presspublica. owsiak, s. (2005). finanse publiczne. teoria a praktyka. warszawa: pwn. pietrzak, e. & szymański, k. (1991). międzynarodowy rynek walutowy i finansowy. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. potocki, m. (2011). hiszpania z hamulcem zadłużenia. dziennik gazeta prawna, 163. walewska, d. (2011). hiszpania wyklucza pomoc unii. rzeczpospolita, 28. wernik, a. (2001). deficyty budżetowe i metody ich liczenia. warszawa: biuro studiów i ekspertyz kancelarii sejmu. wróbel, ł. (2010). problemy w amerykańskim stylu. bank, 4. other sources http://www.bbc.com/news/business-18382659 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 daniel gach kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy streszczenie obecnie przyjmuje się, że decydujący wpływ na nowoczesne koncepcje zarządzania mają dwie grupy czynników: pierwsza grupa to czynniki związane z postępującym procesem globalizacji, a druga to zbiór zawierający zmienne wynikające ze wzrastającej roli zasobów niematerialnych. podstawowym czynnikiem w tym zakresie jest wiedza oraz procesy jej generowania, transferu, wykorzystania i gromadzenia. olbrzymie znaczenie w odniesieniu do tych procesów odgrywa kultura. celem artykułu jest prezentacja procesów dzielenia się wiedzą w zróżnicowanym kulturowo środowisku. w pierwszej części artykułu autor przedstawia wpływ kultury na kształtowanie się ludzkiej osobowości, umiejętności i nastawienia człowieka. następnie, wychodząc od koncepcji wymiarów kultury bazującej na badaniach g. hofstede, autor przedstawia wpływ kultury na proces zarządzania wiedzą pomiędzy pracownikami reprezentującymi odmienne narodowości. w ostatniej części artykułu przedstawiono ogólne konsekwencje zróżnicowania kulturowego. culture aspects of international knowledge transfer summary presently, at least two concepts have a clear impact on the form of modern management: those resulting from the process of globalization, and those increasing role of intangible assets. the knowledge is in this range the fundamental factor as well as processes of her generating, transfer, using and accumulating. of great importance to all of these process is the culture. the aim of this paper is investigate, how knowledge is shared across cultural boundaries. in the first section of the article, the author presents the influence of culture on formation the human personality, skills and the human attitudes. next, starting from a discussion of the concept of dimensions of culture, based on the research conducted by 56 daniel gach g. hofstede the author moves to a presentation the impact of culture on knowledge management among representing the different nationalities workers. the last section of the article describes the consequence of cultural differentiation. wprowadzenie wzrost znaczenia zasobów niematerialnych organizacji gospodarczych, a szczególnie wiedzy powoduje, że wzrasta zainteresowanie nią zarówno teoretyków, jak i praktyków zarządzania. jej analiza dokonywana jest na różnych poziomach funkcjonowania przedsiębiorstw, obszarów ich działalności jak również w powiązaniu do ich wielkości czy też innych wielkości charakteryzujących firmy. przy czym można przyjąć, że działania te ze względu na problematykę pomiaru wiedzy mają ograniczony i utrudniony charakter. ich złożoność wzrasta w przypadku, gdy badania dotyczą organizacji funkcjonujących na zróżnicowanych kulturowo czy też narodowo rynkach. kultura narodowa albo kultura określonej grupy społecznej mają olbrzymi wpływ na kształtowanie się postaw i zachowań jednostki ludzkiej. stając się później członkiem określonej organizacji, wnosi ona do niej bagaż swoich własnych doświadczeń, swój własny system wartości, zbiór norm i zasad moralnych oraz ukształtowane wyobrażenia i stereotypy o innych. te elementy w znacznym stopniu wpływają na realizowane zarówno w tej organizacji, jak i w relacji z innymi instytucjami procesy pozyskiwania, generowania, wykorzystania i przekazywania wiedzy. szczególnie w sytuacji, gdy uznajemy, że kreowanie i transfer wiedzy jest dynamicznym procesem społecznym charakteryzującym się głębokimi interakcjami międzyludzkimi, które uwarunkowane są kompleksowym zbiorem społecznych założeń, wartości, symboliki oraz języka. odmienne pochodzenie kulturowe może być źródłem pewnych barier w rozwijaniu i przekazywaniu wiedzy, ale też bodźcem odkrywania nowych jej zasobów. ludzie pomimo tego, że stanowią jeden gatunek, również cechują się silnymi zdolnościami adaptacyjnymi, które z kolei stają się źródłem odmiennego podchodzenia do realizowanych na całej ziemi działań. jest to szczególnie ważna problematyka z punktu stosowania zespołowych form rozwoju i transferu wiedzy. celem artykułu jest próba rozpoznania pewnych uwarunkowań kulturowych realizowania działań związanych z procesami generowania wiedzy, umożliwiająca odpowiednią modyfikację wykorzystywanych w tym obszarze procedur i metod. konieczne staje się również odkrywanie instrumentów wykorzystywanych w zakresie przeciwdziałania problemom spowodowanym odmiennością kulturową członków danej zbiorowości. kultura a osobowość człowieka profil osobowości danego człowieka jest niepodobny do wszystkich innych. zawarte w nim informacje umożliwiają lepsze zrozumienie danej jednostki, poznanie jej 57kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy słabych i mocnych strony oraz określenie wrodzonych cech, które powodują, że reaguje ona we właściwy sobie sposób. dzięki ich znajomości możliwe staje się bliższe poznanie i wzajemne zrozumienie współdziałających ze sobą osób. jest to szczególnie ważne w przypadku wspólnego uczestniczenia w realizacji procesów związanych z funkcjonowaniem systemów zarządzania wiedzą, w których zwiększa się liczba wzajemnych interakcji i są one zachowane w dłuższym okresie. w osobowości człowieka, którą możemy określić jako zespół charakterystycznych dla niego sposobów reagowania na innych ludzi i obiekty oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje, możemy wyróżnić dwa podstawowe elementy. są to1: – tożsamość osobista, zawierająca aspekty wywodzące się z jednostkowych cech człowieka, których źródłem są genetyczne uwarunkowania budowy organizmu ludzkiego; cechy te w głównej mierze ukierunkowane są na zaspokojenie własnych potrzeb i dążeń, nawet kosztem innych ludzi, – tożsamość społeczna, obejmująca te aspekty, które są konsekwencją przynależności do różnych zbiorowości ludzkich, takich jak rodzina, grupy i klasy społeczne, naród itp., czyli możemy przyjąć, że cechy te są uwarunkowane kulturowo, a ukierunkowane są na dobro wspólne, na tworzenie i rozwijanie pozytywnych interakcji międzyludzkich. należy zwrócić uwagę, że tożsamość społeczna przyczynia się do powstawania i utrzymywania się pewnych postaw i zachowań, a proces pobudzania aspektu grupowego, zwany depersonalizacją, stanowi podstawę wszystkich zjawisk grupowych2, w tym również procesów zbiorowego generowania wiedzy i jej transferu. sprzyja temu inteligencja społeczna, która rozumiana jest jako „zdolność rozumienia mężczyzn i kobiet, chłopców i dziewcząt oraz mądre postępowanie z ludźmi”3. przejawia się ona w ogólnej zdolności radzenia sobie z ludźmi, w wiedzy o sprawach społeczeństwa, gotowości właściwego reagowania na bodźce płynące od jednostek i grup oraz w dostrzeganiu zmiennych nastrojów i ukrytych cech osobowościowych innych osób. choć podkreśla się fakt, że to właśnie tożsamość społeczna jest wyznacznikiem ludzkiej skłonności do współdziałania z innymi, to równocześnie badacze sugerują, że i taka postawa może mieć również swoje uwarunkowanie genetyczne. przy czym pierwotne jest dążenie do zapewnienia sobie przetrwania w oparciu o współpracę z innymi. mając na uwadze dominację w osobowości ludzkiej cech uwarunkowanych kulturowo, stwierdza się, że to właśnie kultura, bez względu na przyjętą jej definicję, wyznacza zachowanie człowieka jako istoty ludzkiej, które jest wręcz przez nią zde1 w.g. stephan, c.w. stephan, wywieranie wpływu przez grupy. psychologia relacji, gdańskie wydawnictwo psychologiczne, gdańsk 1999, s. 99. 2 ibidem, s. 112. 3 z. plewicka, zdolności psychospołeczne oraz funkcjonowanie jednostki w grupie, uniwersytet marii curie-skłodowskiej, lublin 1982, s. 7. 58 daniel gach terminowane i stanowi odpowiednią reakcję na bodźce kulturowe4. dlatego też, przyjmując jako podstawę rozważań kwestie postępowania ludzi, możemy uznać za dominujące twierdzenie, że kultura „jest kolektywnym zaprogramowaniem umysłu, które odróżnia członków jednej grupy lub kategorii ludzi od drugiej”5. to zaprogramowanie jest kształtowane przez środowisko społeczne, w którym dorastamy, oraz przez zbiór własnych doświadczeń życiowych. zaczyna się ono w rodzinie, potem rozwija się w najbliższym otoczeniu, szkole, grupach rówieśniczych, miejscu pracy i miejscu zamieszkania. o głębokości tego „programowania” świadczy fakt, że elementy kultury determinują zachowanie jednostki na poziomie podświadomości, oznacza to, że6: – „przewodzą” one poczynaniami człowieka, wpływając na charakter podejmowanych przez niego aktywności, w celu odniesienia sukcesu, – warunkują sposób myślenia i postrzegania świata (obecnych w nim zdarzeń, percepcję czasu itp.), – determinują posługiwanie się określonymi słownictwem (stosowaniem i zrozumieniem określonych pojęć), składnią i stylem konwersacji, – kształtują uprzedzenia, stereotypy (tzn. konstrukcje myślowe zwierające uproszczony i często zabarwiony uczuciowo obraz rzeczywistości) jak również postawy etnocentryczne, – warunkują pozawerbalne elementy procesu komunikowania się. podejmując próby wyróżniania pewnych podobnych sposobów funkcjonowania poszczególnych jednostek ludzkich, badacze wprowadzają różnego rodzaju typologie postaw czy też orientacji ludzkich. przy czym analizując najnowsze wyniki badań w tym zakresie, pewna część naukowców stoi na stanowisku, że w funkcjonowaniu jednostki ludzkiej dominuje postawa indywidualistyczna, a wszystkie pozostałe są tylko pewnym szczególnymi jej przypadkami. przykładowo wyróżnianie postawy kooperacyjnej nie ma uzasadnienia, gdyż jest to tylko sytuacja, w jakiej znajdują się osoby reprezentujące orientację indywidualistyczną, które poprzez udzielanie wsparcia innym osobom realizują świadomie bądź też nieświadomie, otwarcie bądź też w sposób ukryty swoje indywidualne cele. w tym podejściu uznaje się, że dzielenie się wiedzą w rzeczywistości nie jest procesem naturalnym i oczywistym, a indywidualny opór przed udostępnianiem własnych zasobów wiedzy jest zjawiskiem, które dominuje w organizacjach7. dzielenie się wiedzą i współdziałanie przy jej 4 l.a. white, rozwój kultury, [w:] elementy teorii socjologicznych. materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, w. derczyński, a. jasińska-kania, j. szacki [wyb.], pwn, warszawa 1975, s. 343. 5 g. hofstede, kultury i organizacje. zaprogramowanie umysłu, pwe, warszawa 2000, s. 40. 6 r. winkler, d. gach, uwarunkowania kulturowe funkcjonowania zespołów pracowniczych, „zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie” 2003, nr 626, s. 78. 7 k. hutchings, s. michailova, the impact of group membership on knowledge sharing in russia and china, „international journal of emerging markets” 2006, vol. 1, no. 1, s. 23. 59kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy generowaniu oraz poszukiwaniu dla niej praktycznych zastosowań jest podejmowane przez pracowników, gdyż wymaga tego od nich system, w którym funkcjonują, ale też i taka sytuacja zapewnia im dostęp do najnowszych rozwiązań, które sami mogą wykorzystać. problematyka zróżnicowania kulturowego źródłem kultury jest środowisko społeczne, a ją samą nabywamy na drodze świadomej edukacji bądź też nieświadomego przyswojenia. człowiek pełni wobec niej funkcję nośnika i warunku. z jednej strony to kultura, w jakiej się wychowuje określona jednostka ludzka, kształtuje jej osobowość, ale z drugiej – ten sam człowiek przekazuje elementy kultury innym jednostkom i sam może ją zmieniać. rozwój kultury przebiega równolegle z rozwojem człowieka, jednakże przebiega on według własnych zasad i reguł. właściwe jej elementy wzajemnie oddziałują na siebie, tworząc nowe układy i całości. od czasu do czasu pojawiają się nowe elementy, a zanikają stare. proces ten ma charakter postępowy, bowiem z biegiem czasu osiąga się coraz skuteczniejsze środki przystosowania i kontroli nad środowiskiem8. istotnymi czynnikami rozwoju kultury są ilość energii związanej przypadającej na osobę oraz środki wiązania tej energii, przy czym dotyczy to zarówno sprawności narzędzi i maszyn, jak i społecznej organizacji ich zastosowania. początkowy rozwój gatunku ludzkiego następował w obrębie jednego kontynentu i w oparciu o te same zasady. oznacza to, że ówczesna kultura dla poszczególnych plemion była wspólna. późniejsze różnicowanie wykorzystywanych narzędzi i zasobów, bytowanie w odmiennych warunkach środowiskowych i przyrodniczych doprowadziło do pojawienia się różnic w kulturach poszczególnych szczepów, plemion czy też narodowości. na przykład zupełnie inne warunki kształtowały kolektywistyczne postawy japończyków, a inne indywidualistyczną tradycję mieszkańców stanów zjednoczonych9. ciężkie warunki uprawy ryżu na skalistych, mało urodzajnych i wulkanicznych terenach japonii, wymagające skomplikowanych urządzeń nawadniających oraz systemu zabezpieczeń przed klęskami żywiołowymi, wyrobiły nawyk i przekonanie o potrzebie wspólnego wysiłku oraz współpracy, nie tylko członków rodziny, ale również wszystkich mieszkańców danego regionu. natomiast w stanach zjednoczonych osadnictwo prowadzone na rozległych obszarach prowadziło do znacznego rozproszenia przestrzennego ludności, co zmuszało do liczenia tylko na własne siły. przetrwanie jednostki było zależne od jej indywidualnej inicjatywy, odwagi, pomysłowości i skłonności do ryzyka. 8 l.a. white, rozwój kultury, s. 342. 9 cz. sikorski, ludzie nowej organizacji. wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 1998, s. 158. 60 daniel gach podejmując problematykę zróżnicowania kulturowego, należy zwrócić uwagę, że różnice w kulturze reprezentowanej przez poszczególnych ludzi mogą być spowodowane zarówno przynależnością do różnych narodów, jak również cechami danej jednostki, takimi jak wiek, płeć, wykształcenie, wykonywany zawód, status społeczny oraz jej przynależność religijna czy etniczna. choć g. hofstede zwraca uwagę, że decydująca jest kultura narodowa10, to w przypadku funkcjonowania ludzi w złożonych organizacjach nie można pomijać różnic kulturowych wynikających z pozostałych czynników. dlatego też przynależność kulturową można definiować w szerokim jak i w wąskim znaczeniu. w szerokim ujęciu zróżnicowanie kulturowe występuje wówczas, gdy przynajmniej jeden z członków danej zbiorowości reprezentuje kulturę wyraźnie odróżniającą się od pozostałych, bez względu na przyczynę tej różnicy. w wąskim znaczeniu wielokulturowość utożsamiana jest ze zbiorowością tworzoną przez osoby reprezentujące różne narodowości i wówczas stosuje się zamiennie nazwę zróżnicowanie wielonarodowe lub międzynarodowe. jak stwierdza r. winkler, przynależność jednostki do pewnej odrębnej kulturowo kategorii wyodrębnionej czy to w kontekście szerokim, czy też wąskim „pociąga za sobą określone konsekwencje w odniesieniu do jej społecznego i zawodowego funkcjonowania”11. w ramach odmiennych kultur, w jakich poszczególni ludzie są wychowywani, następuje przyswojenie sobie przez nich określonych, a zarazem odmiennych zbiorów norm, zasad, reguł, wyobrażeń, założeń, pojęć, definicji, schematów myślowych i pojęciowych, wierzeń oraz innych czynników, które determinują jego sposób postrzegania otoczenia, odczuwania, myślenia, wnioskowania jak również reagowania i działania. wymiary kultury a zarządzanie wiedzą porównywanie odmiennych kultury wymaga niezbędnego zestawu odpowiednich cech czy też wymiarów, które będąc pewnymi aspektami kultury, równocześnie dają się precyzyjnie zdefiniować i zmierzyć. dzięki temu możliwe staje się porównywanie kultur i określanie ich wzajemnej pozycji. już w latach 50. xx wieku amerykańscy badacze a. inkeles i d. levinson w oparciu o swoje badania literaturowe określili listę zagadnień, które można było uznać za uniwersalne na całym świecie i znaczące dla funkcjonowania zarówno społeczeństw tworzących je grup, jak i pojedynczych ludzi12. badania przeprowadzane w późniejszych latach przez innych badaczy potwierdziły wyniki tych teoretycznych rozważań i obecnie przyjmuje się, że takimi uniwersalnymi wymiarami kultury są13: 10 g. hofstede, kultury i organizacje, s. 53–55. 11 winkler r., komunikacja w warunkach różnorodności kulturowej, [w:] podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy, b. mikuła, a. pietruszka-ortyl, a. potocki (red.), difin, warszawa 2007, s. 148, 12 g. hofstede, kultury i organizacje, s. 49–50. 13 ibidem; d.p. ford, y.e. chan, knowledge sharing in a multi-cultural setting: a case study, „knowledge management research & practice” 2003, no. 1, s. 14. 61kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy – dystans władzy – obrazuje stosunek do zjawiska nierówności między ludźmi w danym społeczeństwie, wyraża oczekiwania i akceptację dla tej sytuacji, uzewnętrzniane przez mniej wpływowych członków instytucji lub organizacji, określa emocjonalną przestrzeń oddzielającą podwładnych od przełożonych, – kolektywizm i indywidualizm – w społeczeństwach kolektywnych dobro grupy jest przedkładane nad dobro jednostki, pojedynczy ludzie zorganizowani są w silne i spójne zbiorowości, w społeczeństwach indywidualistycznych dobro jednostki przedkładane jest nad dobro grupy, relacje pomiędzy ludźmi są nietrwałe, a cenione są osobiste osiągnięcia, – kobiecość i męskość – „kobiecość” charakteryzuje te społeczeństwa, w których role społeczne obu płci wzajemnie się przenikają, co oznacza, że zarówno od mężczyzn, jak i kobiet oczekuje się takich postaw jak skromność, czułość i troska o jakość życia; społeczeństwa „męskie” to takie, w których role społeczne związane z płcią są klarownie określone, co oznacza, że od mężczyzn oczekuje się asertywności, „twardości” i ukierunkowania na sukces materialny, natomiast od kobiet skromności, czułości i troskliwości o jakość życia, – unikanie niepewności – jest to stopień zagrożenia odczuwany przez członków danej kultury w obliczu sytuacji nowych, nieznanych lub niepewnych; uczucie to wyraża się m.in. stresem i potrzebą przewidywalności, czego przejawem są wszelkiego rodzaju prawa, przepisy i utarte zwyczaje; społeczeństwa o wysokim poziomie tego wymiaru cechują się rozbudowanymi systemami kodyfikacji, – orientacja długoi krótkoterminowa – w społeczeństwach o orientacji długoterminowej wysoce cenione są postawy ukierunkowane na sukces w przyszłości, a dominujące są takie cechy jak wytrwałość i zapobiegliwość; orientacja krótkoterminowa oznacza skłonność do przekazywania i cenienia wartości zorientowanych na przeszłość i teraźniejszość, w szczególność respektu dla tradycji i wypełniania społecznych zobowiązań. określony poziom dystansu władzy wpływa na stosunki panujące w organizacji między podwładnymi i przełożonymi. duży dystans powoduje, że kierownicy nie dzielą się swoją wiedzą z szeregowymi pracownikami, ale też się od nich nie uczą i nie akceptują faktu, że mogliby się czegoś od nich nauczyć14. z drugiej strony podwładni „zamrażają” i nie uzewnętrzniają swojej wiedzy, gdyż nie chcą, aby okazało się, że mają większy zasób umiejętności i zdolność od swoich przełożonych, co mogłoby spowodować, że byliby pomijani przez nich w awansowaniu na wyższe stanowiska. wskazuje się również na istnienie szczególnych przypadków, w których szeregowi pracownicy nie prezentują swojej wiedzy na forum w trosce o to, aby ich przełożony „nie utracił twarzy” i aby przez to oni sami nie ucierpieli. uogólniając, można przyjąć założenie, że procesom generowania wiedzy oraz jej transferowi sprzyja kolektywizm danej społeczności. szczególnie, iż wskazuje się, że 14 k. hutchings, s. michailova, the impact of group membership on knowledge sharing, s. 30. 62 daniel gach we współczesnych organizacjach najczęstszym nośnikiem wiedzy zbiorowej są zespoły pracownicze15. dzieje się tak dlatego, że zespołom pracowniczym powierzana jest realizacja zadań i przedsięwzięć, których wykonanie przynosi nową wiedzę zarówno całej organizacji, jak i pojedynczym pracownikom. na przykład są to badania nad nowymi technologiami, opracowywanie nowych rozwiązań organizacyjnych czy też transformacja kultury organizacyjnej. wspólne rozwiązywanie problemów poprawia skuteczność bieżących działań, zwiększa intensywność przepływów informacyjnych oraz pozwala wykorzystać umiejętności pracowników. rodzi to nowe doświadczenia, które tworzą wiedzę zbiorową. z drugiej strony zespoły wielofunkcyjne, łącząc różne osoby, stają się narzędziem „uzewnętrzniania” wiedzy rozproszonej w całej organizacji, wiedzy, która jest „ukryta” w indywidualnych umiejętnościach, doświadczeniu, jednostkowych ideałach, wartościach czy emocjach. proces ten odbywa się na drodze dialogu lub zbiorowej refleksji, podczas której wykorzystywane są metafory lub analogie ułatwiające dzielenie się indywidualnymi zasobami wiadomości. jednakże należy pamiętać, że kolektywizm w kulturze może być utożsamiany z familijnością, czyli współdziałaniem, współpracą, dzieleniem się informacjami i wiedzą tylko w ramach grup rodzinnych czy quasi-rodzinnych16. przykładem może być funkcjonowanie zbiorowości ludzkich w takich krajach jak rosja i chiny. realizacja procesu transferu wiedzy następuje tylko z osobami, do których ma się zaufanie, którzy uznawani są za członków danej grupy. przy czym stawanie się członkiem określonej zbiorowości odbywa się w oparciu o istniejącą sieć powiązań międzyludzkich i ma charakter „polecania” sobie nawzajem znajomych i ręczenia za nich. w konsekwencji generowanie i dzielenie się wiedzą ma charakter ciągłego procesu realizowanego w obrębie zamkniętego kręgu ludzi17. w tym przypadku lokalne sieci powiązań są ważniejsze i dominują nad prawem, ustawodawstwem i procedurami biurokratycznymi, co wpływa na ograniczoną możliwość stosowania doraźnych form zbiorowego tworzenia i wykorzystania wiedzy. ze względu na fakt, że w przypadku kultury męskiej jej członkowie są silnie ukierunkowani na awans oraz cechują się wysokim poziomem asertywności18, może być ona przeszkodą w dzieleniu się wiedzą. z drugiej strony kultura kobieca, przez dominację w niej takich czynników jak relacje z przełożonymi i współpraca, sprzyja działaniom ukierunkowanym na rozwój wiedzy. w kulturach o orientacji długoterminowej pracownicy wykazują większą skłonność do aktywnego uczestniczenia w tych procesach zarządzania wiedzą, które zorientowane są na długofalowe cele (np. tworzenie baz danych, identyfikacja niezbędnych zasobów wiedzy, projektowanie nowych wyrobów, restrukturyzacja firmy itp.), 15 g. probst, s. raub, k. romhardt, zarządzanie wiedzą w organizacji, oficyna ekonomiczna, kraków 2002, s. 158. 16 k. hutchings, s. michailova, the impact of group membership on knowledge sharing, s. 22. 17 ibidem, s. 27–28. 18 g. hofstede, kultury i organizacje, s. 138–139. 63kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy a mniejszą uwagę skupiają na krótkookresowych działaniach o mało widocznych efektach19. członkowie społeczeństw o orientacji krótkookresowej mogą z niechęcią odnosić się do uczestniczenia w złożonych procedurach generowania wiedzy, w przypadku których brak natychmiastowych, widocznych efektów. konsekwencje zróżnicowania kulturowego różnice wynikające z odmiennego pochodzenia narodowościowego są przyczyną odmiennego postrzegania i rozumienia wybranych uwarunkowań działań zbiorowych, które również odnoszą się do procesów generowania wiedzy w organizacjach, takich jak20: – rola lidera – wymagań co do posiadanych przez niego kwalifikacji oraz kompetencji, cech charakteru itp.; przykładowo dla japończyków najodpowiedniejsza jest osoba mająca odpowiednio wysokie umiejętności i kwalifikacje techniczne, dla włochów osoba mająca władzę i pewien wpływ na organizację, dla koreańczyków zaś nie do przyjęcia jest styl partnerski, itp. – struktura społeczności – hierarchia władzy, ustalanie i pełnienie ról społecznych, przydział zadań cząstkowych, np. przedstawiciele kultur indywidualistycznych preferują sztywną i wyraźnie określoną strukturę, – forma wspólnych spotkań – chodzi tu o ustalenie godzin współpracy, czasu trwania spotkań, miejsca podejmowania wspólnych przedsięwzięć, jego aranżacji, przebiegu spotkania, przygotowania i przestrzegania programu spotkania itp., np. anglicy przywiązują dużą wagę do czasu, przychodzą punktualnie na spotkania i zostają do jego zakończenia; francuzi odnoszą się do czasu z pewnym dystansem, przychodzą i wychodzą podczas trwania spotkania, prowadzą „kuluarowe” dyskusje itp., – tryb rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji – możliwe są różne rozwiązania w tej kwestii; decyzje mogą być podejmowane na podstawie głosowania, negocjowania, dochodzenia do porozumienia, mogą też być samodzielnie podejmowane przez lidera w oparciu o opinię członków. dodatkowo zróżnicowanie kulturowe może przyczynić się do wystąpienia następujących barier ograniczających efektywną realizację wspólnych przedsięwzięć, a co za tym idzie również procesów transferu i rozwoju wiedzy21: – dominacja jednej z kultur reprezentowanych przez członków zbiorowości – w miarę czasu trwania realizacji wspólnych przedsięwzięć pojawiają się wśród 19 d.p. ford, y.e. chan, knowledge sharing in a multi-cultural setting, s. 14. 20 m. berger, going global: implications for communication and leadership training, „industrial and commercial training” 1998, no 4, s. 125–127; j.m. werner, managing a multicultural team, „b&e review” 1995, jan.–mar., s. 16–17. 21 c. heimer, r. vince, sustainable learning and change in international teams: from imperceptible behaviour to rigorous practice, „leadership & organization development journal” 1998, no. 2, s. 84. 64 daniel gach reprezentantów poszczególnych kultur tendencje do dominowania i narzucania innym swojego „punktu widzenia”, – „ucieczka” przed nieznanym i niepewnością – praca w zróżnicowanym kulturowo środowisku rodzi obawy przed wystąpieniem pewnych sytuacji konfliktowych, członkowie zbiorowości mogą unikać rozmów na ich temat, mogą unikać „trudnych” dyskusji służących analizie zjawisk zachodzących w życiu zespołu i ustanawianiu „niewygodnych” kompromisów, w dążeniu do zachowania pozornej zgodności poszczególni członkowie mogą unikać tematów uznanych za tabu, – niewłaściwe podejście do problemów językowych – w przypadku występowania różnic w znajomości języka, który uznano za oficjalny język organizacji, część osób może ukrywać własny brak wiedzy czy też kompetencji za „kurtyną” barier językowych, może też dochodzić do sytuacji, że część członków zbiorowości podczas oficjalnych spotkań może prowadzić rozmowy i dyskusje w swoim ojczystym języku, co powoduje rozproszenie uwagi i podważenie wzajemnego zaufania, – zbytnie zogniskowanie się na zadaniu i nieuwzględnienie aspektu zespołowego uczenia się – kierownicy, aby w miarę szybko wykonać powierzone jednostce organizacyjnej zadanie, mogą bezkrytycznie korzystać z dostępnych wzorców i zaleceń, nie uwzględniając lokalnych uwarunkowań, w ten sposób zatraca się również korzyści płynące z obserwacji i analizy procesów zachodzących w życiu organizacji oraz z samodzielnego ustalania reguł jej funkcjonowania, – nieodpowiednie wykorzystanie narzędzi komunikowania się – niektórzy członkowie mogą wykorzystywać nowoczesne technologie informacyjne po to, aby unikać bezpośrednich kontaktów, ale też z drugiej strony, jeżeli przerwy między spotkaniami są dość długie, to niewykorzystywanie nowoczesnych środków komunikowania się może doprowadzić do spadku zaangażowania we współpracę. również i. nonaka i h. takeuchi zwracają uwagę na problematykę zróżnicowania kulturowego w zakresie kreowania wiedzy w organizacjach22. punktem wyjścia w rozważaniach tych autorów jest wskazanie silnego wpływu kontekstu kulturowego na rozumienie wiedzy, który spowodowany jest odmienną historią, uwarunkowaniami środowiskowymi i wynikającymi stąd dominującymi nurtami filozoficznymi poszczególnych narodów. przy czym skupiają oni głównie swoją uwagę na kulturze japońskiej oraz, dokonując pewnego uproszczenia, na „kulturze zachodniej”, przy czym pod tym pojęciem ukryte są głównie stany zjednoczone, jak również kraje europy zachodniej. nonaka i takeuchi, dokonując podziału wiedzy ludzkiej na wiedzę dostępną i ukrytą, wskazują trzy podstawowe obszary zróżnicowania: 22 i. nonaka, h. takeuchi, kreowanie wiedzy w organizacji, placet, warszawa 2000, s. 235–237 i dalsze. 65kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy 1. w konsekwencji dominującego w zachodniej kulturze indywidualizmu proces wymiany między tymi dwiema kategoriami wiedzy odbywa się na poziomie jednostki. oznacza to, że nowe koncepcje, idee czy rozwiązania powstają najczęściej w wyniku wysiłku i działalności wybitnych liderów oraz twórców. w japonii, kraju o kulturze kolektywnej, ten sam proces wymiany zachodzi na poziomie grupowym, nowe koncepcje i produkty powstają w wyniku intensywnego współdziałania wielu osób. 2. na zachodzie kładzie się nacisk na wiedzę dostępną, tworzoną i rozwijaną dzięki umiejętnościom analitycznym oraz konkretnym formom prezentacji słownej i wizualnej, które umożliwiają jej formalizację, uporządkowanie i komunikowanie (są to np. dokumenty, podręczniki, komputerowe bazy danych, skodyfikowane procedury itp.). natomiast w japonii wiedzę dostępną uznaje się za zaledwie wierzchołek góry lodowej. ważniejsza od niej jest wiedza ukryta, głęboko zakorzeniona zarówno w indywidualnych działaniach i doświadczeniach, jak i w jednostkowych ideałach, wartościach i emocjach. wskazuje się na dwa podstawowe jej wymiary: techniczny (trudne do wykrycia zawodowe umiejętności i zdolności) oraz poznawczy (ukryte modele mentalne, przekonania i spostrzeżenia wyznaczające sposób postrzegania świata zewnętrznego przez daną osobę). jej istnienie i trudność w komunikowaniu są przyczyną korzystania z języka symboli, metafor, analogii i gestów. konsekwencją tego jest unikalna cecha japońskiego sposobu myślenia, sprowadzająca się do jedności ciała i umysłu oraz nabywania wiedzy na drodze bezpośredniego doświadczenia (metoda prób i błędów). 3. tworzeniu wiedzy w zachodniej kulturze sprzyjają takie okoliczności jak jasne zamiary organizacyjne, wyraźna i w miarę precyzyjnie określona polityka rozwoju, wyraziste zasady i normy organizacyjne, pewna stałość decyzyjna władz, wysoka autonomia jednostki i duża różnorodność akcesoriów wypływająca z indywidualnych, naturalnych różnic. w przypadku podejścia japońskiego źródłem wiedzy jest chaos twórczy, związany z nakładaniem się zadań, istnieniem wielofunkcyjnych zespołów, wysoką nadmiarowością informacji oraz niestałością w podejmowaniu decyzji przez władze organizacji. podsumowanie różnic w praktykach tworzenia wiedzy w japońskich i „zachodnich” organizacjach przedstawia tabela 1. zróżnicowanie kulturowe przekładające się na różnice w podejściu do kwestii wiedzy powoduje pewne perturbacje w funkcjonowaniu międzynarodowych koncernów, które w jednakowy sposób traktują pracowników różnych narodowości. rodzi to konieczność podejmowania odpowiednich działań modyfikujących stosowane rozwiązania w zakresie organizacji pracy. przykładem mogą być działania podjęte przez firmę nissan w latach 90. w czasie wdrażania do produkcji światowego modelu samochodu nissan primera23. aby zachować jednakowo wysoki poziom jakości 23 ibidem, s. 248–249. 66 daniel gach i staranności w produkcji samochodów, wdrożono identyczne rozwiązania technologiczne i organizacyjne w zakładach ulokowanych na terenie japonii oraz wielkiej brytanii, jednakże ze świadomością występowania różnic kulturowych między tymi środowiskami. ponieważ robotnicy japońscy mają stosunkowo wysoki poziom wiedzy ukrytej, dlatego też wdrożenie wymagało niewielu procedur formalnych, skodyfikowanych instrukcji oraz podręczników. odwrotna sytuacja była w wielkiej brytanii, bowiem mieszkający tutaj robotnicy przyzwyczajeni byli do tego, że ich obowiązki i poszczególne zadania operacyjne przekazywane im były w wysoce skodyfikowanej postaci i za pomocą obszernych oraz zrozumiałych podręczników. dlatego też w ramach zakładów produkcyjnych ulokowanych w japonii dokonano odpowiedniej kodyfikacji wymiaru technicznego wiedzy ukrytej i w formie podręcznika przesłano do zakładów brytyjskich. dodatkowo około 300 europejskich inżynierów i techników wysłano do japonii, aby na miejscu przez trening „w akcji”, bezpośrednie obcowanie i odczuwanie pogłębili własną wiedzę ukrytą. tabela 1. porównanie japońskiego i zachodniego stylu tworzenia wiedzy organizacja japońska organizacja zachodnia opiera się na grupie opiera się na jednostce ukierunkowuje się na wiedzę ukrytą ukierunkowuje się na wiedzę dostępną jej mocną stroną jest artykułowanie (eksternalizacja) i uzewnętrznianie (internalizacja) jej mocną stroną jest artykułowanie (eksternalizacja) i łączenie (kombinacja) podkreśla doświadczenie podkreśla analizę istnieje niebezpieczeństwo „grupowego myślenia” i „nadmiernej adaptacji do odniesionego sukcesu” istnieje niebezpieczeństwo „paraliżu przez analizę” dwuznaczne intencje organizacyjne jasne intencje organizacyjne autonomia grupowa autonomia jednostki chaos twórczy powstaje przez nakładanie się zadań chaos twórczy powstaje z różnic indywidualnych częste wahania najwyższego zarządu rzadsze wahania najwyższego zarządu redundancja informacji niewielka redundancja informacji różnorodność rekwizytów wynikająca z istnienia zespołów wielofunkcyjnych różnorodność rekwizytów wynikająca z różnic indywidualnych źródło: i. nonaka, h. takeuchi, kreowanie wiedzy w organizacji, placet, warszawa 2000, s. 237. 67kulturowe aspekty międzynarodowego transferu wiedzy podsumowanie pomimo że ludzie z punktu widzenia nauk biologicznych tworzą jeden gatunek, to jednak charakteryzują się silnym zróżnicowaniem, zarówno w wymiarze psychicznym, jak i fizycznym. to zróżnicowanie, uwarunkowane pierwotnie odmiennymi elementami środowiska geograficznego, powoduje, że realizacja różnego rodzaju procesów wymiany pomiędzy odmiennymi zbiorowościami ludzkimi napotyka na nieznane w homogenicznym środowisku problemy. sytuacja ta ulega wzmocnieniu w przypadku transferu zasobów niematerialnych, w tym m.in. wiedzy, które same w sobie trudne do opisu i analizy są silnie związane z elementami osobowości różnych ludzi. stąd pojawia się konieczność analizy różnych elementów poszczególnych kultur narodowych i badania ich wpływu na procesy generowania i dzielenia się wiedzą. literatura berger m., going global: implications for communication and leadership training, „industrial and commercial training” 1998, no. 4. ford d.p., chan y.e., knowledge sharing in a multi-cultural setting: a case study, „knowledge management research & practice” 2003, no. 1. heimer c., vince r., sustainable learning and change in international teams: from imperceptible behaviour to rigorous practice, „leadership & organization development journal” 1998, no. 2. hofstede g., kultury i organizacje. zaprogramowanie umysłu, pwe, warszawa 2000. hutchings k., michailova s., the impact of group membership on knowledge sharing in russia and china, „international journal of emerging markets” 2006, vol. 1, no. 1. nonaka i., takeuchi h., kreowanie wiedzy w organizacji, placet, warszawa 2000. plewicka z., zdolności psychospołeczne oraz funkcjonowanie jednostki w grupie, uniwersytet marii curie-skłodowskiej, lublin 1982. probst g., raub s., romhardt k., zarządzanie wiedzą w organizacji, oficyna ekonomiczna, kraków 2002. reykowski j., motywacja, postawy prospołeczne a osobowość, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa 1986. sikorski cz., ludzie nowej organizacji. wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 1998. stephan w.g., stephan c.w., wywieranie wpływu przez grupy. psychologia relacji, gdańskie wydawnictwo psychologiczne, gdańsk 1999. werner j.m., managing a multicultural team, „b&e review” 1995, jan.–mar. white l.a., rozwój kultury, [w:] elementy teorii socjologicznych. materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, derczyński w., jasińska-kania a., szacki j. [wyb.], pwn, warszawa 1975. winkler r., gach d., uwarunkowania kulturowe funkcjonowania zespołów pracowniczych, „zeszyty naukowe akademii ekonomicznej w krakowie” 2003, nr 626. winkler r., komunikacja w warunkach różnorodności kulturowej, [w:] podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy, b. mikuła, a. pietruszka-ortyl, a. potocki (red.), difin, warszawa 2007. torun international studies no. 1 (7) 2014 anna maria kola*1 0000-0002-6208-8701 social innovations implemented by higher education institutions as elements of process of teaching accreditation and research assessment in poland in the european context abstract the purpose of this article is to describe and analyze social innovation implemented by polish higher education institutions (heis) as an element of teaching accreditation and research assessment processes in (1) the context of the third mission of the university and (2) concerning other european science and higher education systems. the paper takes as its starting point an analysis of the literature and discourse on innovation in the university in relation to teaching and research. that was followed by reviewing and interpreting documents of the polish accreditation committee (pka) and the committee for the evaluation of academic units (kejn). for the study, the author read 103 program evaluation reports of the polish accreditation commission to look for the bad and best practices in criteria for scientific and professional cooperation between the university and stakeholders. finally, a comparative approach was adopted, pointing to the international context of the discussed subject, including the agencies in each country undertaking evaluations analogous to pka and kejn. innovations are essential factors of social development, realized not only by different types of companies but also by the private, public, or non-governmental sectors. organizations and institutions operating in the economy, including universities, whose general activities are situated in different areas, create their own typical and original innovations to increase work efficiency and transparency. the other aim is to raise employees’ subjectivity or proficiency level. nowadays, social innovations have become part of the statutory activities of * nicolaus copernicus university in torun (poland), e-mail: amkola@umk.pl 2023, no. 1 (17), pp. 101–110 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.008 https://orcid.org/0000-0002-6208-8701 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.008 anna maria kola102 the university (treated as the third mission – tm), located in the sphere of two main tasks, i.e., education and research. as a main result, there are 11 universities (in the group of 103) whose forms and ways of collaboration were evaluated below the required standards. on the other hand, in the case of 4 universities, experts pointed to good practice. the individual case studies in the article describe one and the other group in detail. the article discusses existing definitions of social innovation. it also proposes a new one dedicated to universities that can be beneficial from the point of view of teaching accreditation and research assessment processes. the text additionally analyses good practices in cooperation with the stakeholders, which can be defined as social innovations. the analysis is presented in the european context. keywords: social innovations, hei, third mission of universities, tm, third mission activities, teaching accreditation, research assessment, good practices 1. introduction universities are institutions whose influence on social or political reality and economic growth is significant for modern societies. their tasks are not only education or research, but there is a more and more noticeable and meaningful role in fulfilling the third mission (tm) (kola & leja, 2015). as francesca spigarelli and lorenzo compagnucci pointed out: “in recent years, there has been increasing pressure on universities to shift from mainly teaching and performing research, and adding a tm, portrayed as a contribution to society” (abreu et al., 2016; urdari et al., 2017, cit. per. spigarelli and compagnucci 2020, p. 1). they consider universities’ engagement in tm activities to be recognized as engines that contribute to the social, economic, and cultural development of the countries or regions in which they operate (spigarelli & compagnucci, 2020). this potentially huge impact on societies is processing by transferring knowledge and technologies to industry and society (spigarelli & compagnucci, 2020). part of these activities realized as the third mission of the university is social innovations that should be an integral part of the innovation scientific policy of any university that implements its third mission (kola & leja, 2015). it is possible because “an important characteristic of social innovation is its capacity to involve in the generation of solutions to actors from all sectors and according to the social, economic, environmental, institutional, and cultural context where it takes place” (portales, 2019). the article discusses the role of social innovation in the university’s operation in two fundamental processes, i.e., teaching accreditation and research assessment. the article’s author indicates that they create social benefits for the academic and local community and for the community per se. they can also occur in these two areas – teaching accreditation and research assessment – and additionally resolving value in educational and scientific competition between universities. in the article, the way of thinking is reversed, as it shows the place and role of social innovations in teaching accreditation and research assessment based on reports of these two areas researched by the author. the main problem of the research is: what is the role of social innovations in the teaching accreditation and research assessment process at polish universities? social innovations implemented by heis as elements... 103 2. social innovations’ definitions luis portales, in his work social innovation and social entrepreneurship: fundamentals, concepts, and tools, points out that “the promise of social change by social innovation leads to the position of the concept within the agenda of international organizations, governments, companies, non-profit organizations, and academia, who through various initiatives promote their development from a practical perspective as theoretical” (2019, vii). this allows for a change in thinking about the university no longer as an ivory tower (bok, 1982) but a lively institution full of initiative and relationships supporting different areas of society – industry, public services, education, policy, etc. portales also shows the unique role of social innovations, which “as a consequence of social impulse” can be “the proliferation of approximations in its theoretical understanding, as well as the generation of initiatives of all sectors of society to encourage the creation of a greater number of social innovations, especially in contexts characterized by exclusion, marginalization, and poverty” (2019, vii). nowadays, in economic, environmental, energetic, and war crises, the pro-social activities of universities seem extremely important for societies. public funds coming from the states’ budgets or european union sources that are spent on research and education in these difficult times should serve a social purpose of trying to solve the current problems of societies rather than focusing only on the core (krasnopolskaya & minnigaleeva, 2018). the definition of social innovation developed by the young foundation presented in the tepsie project (theoretical, empirical, and policy foundations for building social innovation in europe), funded by the european commission, states that: “social innovations are new solutions (products, services, models, markets, processes, etc.) that, simultaneously, satisfy a social need (more effectively than existing solutions), create new or better capabilities and relationships, and make better use of assets and resources” (the young foundation, 2012, p. 18). this is a fairly broad definition, which allows formulating some implications for social development, i.e., “social innovations are good for society and improve society’s capacity to act” (the young foundation, 2012, p. 18). more precisely, it is worth emphasizing the difference between social innovation and any other type of innovation, which, after all, also induces a change in society and stimulates the capacity to act among citizens or employees (table 1). table 1 comparison of different types of innovation and social innovation innovations social innovations economic focused on the generation of income. commercial motivation motivation in social value and transformation of society radical there is no interest in improving the living conditions of excluded populations. they can generate damages or externalities for society aim for the improvement of society. intentionality in social change disruptive low-cost products and vision of the beneficiaries as a market segment. commercial motivation motivation focused on social value and view of the marginalized population as development actors bottom-up change in society at the local level change in society at the system level social programs welfare perspective and preservation of the social structure vision-based on the empowerment and change of the social structure anna maria kola104 one can see there the main difference – the meaning of the benefit. portales states: “while economic innovation seeks to generate a commercial or financial benefit, social innovation seeks social change” (portales, 2019, p. 9). these benefits are guaranteed by cooperation, not competition between actors, which can increase the gaps between different sectors of society (yunus, 2010). in other words, social innovation has several attributes that have increased people’s life from a long-term perspective. it changes social systems in society on different scales – not only states’ industries but also health systems, care systems, universities, and other educational institutions. social innovation “reinforced the need to generate alternative and innovative systems that allow addressing these problems in a systemic rather than a partial way” (portales, 2019, p. 11). phills, deiglmeier, and miller, in the article rediscovering social innovation (2008), assume that one can see social innovation from two perspectives (2008). innovation can be treated as a process and outcome (phills et al., 2008). furthermore, “to be considered an innovation, a process or outcome must meet two criteria: novelty and improvement” (phills et al., 2008, p. 37). however, both features are united by the third one – sustainable development incorporating a broader ecological perspective. indeed, each innovation or invention should be created as an environmentally friendly idea. social innovation’s third main attribute must represent circular, pro-environmental thinking and potential impact globally. it is crucial to develop local solutions that can be used to generate global innovations. research should today serve not only local communities or countries but all of humanity. this way of thinking is similar or close to the idea represented by alfred nobel, who founded a prize for those who, with the results of their scientific activities, can help others in social and economic development and care for the health and life of every human being. thus, the author postulates adding to research defined as a social innovation a factor that could have a global impact that (1) reduces social inequality and be an action for social inclusion and (2) stops environmental degradation and be an action for sustainable development. 3. social innovation in the process of accreditation and scientific evaluation at polish universities the article presents the results of research on social innovation at polish universities. the main problem of the study is: what is the role of social innovations in teaching accreditation and research assessment processes at polish universities? the research uses the desk research method to determine whether universities present activities defined as social innovations in the accreditation process and research assessment. the study is based on the polish accreditation commission (pka) reports and the committee for assessment of research units (kejn) documentation. the methodology adopted in this document is a systematic review of the documents and reports of the institutions mentioned above. for the study, the author read 103 program evaluation reports of the polish accreditation commission to look for the bad and best practices in criteria for scientific and professional cooperation between the university and stakeholders. the reports are public and available to read for everyone after the final decision of the minister of education and science. the analyzed reports were published in a year social innovations implemented by heis as elements... 105 (12 months – from january 2022 to january 2023). the assessment of pka includes ten criteria for the quality of university education – they are described as detailed criteria for program assessment in annex no. 2 to the statutes of the polish accreditation committee. one of the criteria is “cooperation with social and economic stakeholders on the development, implementation, and improvement of the study program and its impact on the development of the degree program.” experts who evaluate this criterion put attention on “cooperation with social and economic stakeholders, including employers, on the development, implementation, and improvement of the study program is ensured” and “relations with social and economic stakeholders about the study program and their impact on the program and its implementation are subject to regular reviews carried out with the participation of students. the results of reviews are taken into consideration in improvement measures”. also, in the strategy of the polish accreditation committee, which will be implemented until 2025, strategic areas underline cooperation between pka and public and private sector institutions and organizations. in strategic area i, pka is defined as an upholder of higher education quality standards, and in strategic area ii – pka is a partner in fostering quality culture. strategic goals are to build a relationship between the studies and the university’s strategy and between the university and stakeholders, initiating and conducting a debate on key issues related to the quality of education culture in universities. thus, pka aims to intensify dialogue with external and internal stakeholders (university candidates, relatives and educators, entrepreneurs, employers, and organizations). this dialogue can be implemented by, e.g., “consultations with institutions from pka’s environment on its functioning and challenges in ensuring and improving the quality of education in higher education in the 21st century.” this activity requires deepening relations with business organizations and institutions, employers, and leaders of social projects to succeed. for the study, 103 program evaluation reports of pka were analyzed, focusing on cooperation between universities and stakeholders. as a main result, there are 11 universities (in the group of 103) whose forms and ways of collaboration were evaluated below the required standards. on the other hand, in the case of 4 universities, experts pointed to good practice. the problems with standards of cooperation between universities and the stakeholders are based on a need for more permanent and formalized cooperation with institutions of the social and economic environment and a low level of diversification of the form of collaboration. cooperation should not be limited only to the organization of internships but should have a broader and more intensive character. experts state the lack of regular and formalized reviews of the study program by representatives of the socio-economic environment, especially by alumnus of the university. they recommended developing cooperation with external stakeholders to provide students access to the newest knowledge and technologies. experts underline a list of best practices in cooperation between universities and organizations, and institutions, e.g., playing a crucial role in developing the region-building model relations of the business–science–administration. it could provide a diverse and wide range of sources of funds for teaching, research, and self-development. universities create a proper environment for commercializing research and services and engaging in current and longrange projects that lead to breakthrough innovations. in the accreditation process, universities show their crucial role in transferring competence and building systems of creative participation in solving the problems of residents, the city, and the region. thus, one can say about creating local intellectual and social capital. this anna maria kola106 process was conducted by many different local actors and forms, e.g., the development of cooperation with local high schools as an initiative called “patronage classes.” developing both research and teaching aims, universities decide to invest funds in infrastructure, e.g., in machinery parks or production lines that allow r&d activities, including commercial ones. to reach a large scale of developing hei, look for companies that can be sponsors to provide research equipment and software. they are asked to sponsor conferences, funding scholarships, and prizes for students and young scientists. one of the essential activities linking universities and stakeholders is multifaceted cooperation in research and development projects that involve students as contractors in these applied projects. it causes the prevalence of diploma theses in close scientific and research collaboration with the socio-economic environment. the result of that everyday activity is the improvement of the study program with new elements concerning the updating of curriculum content, new didactic forms that increase the effectiveness of the learning process, and the use of the latest world technologies in this process. the effect of that can be fruitful to society because of inventing new research with attributes of innovations, e.g., the mars rover projected by agh university of science and technology students who won one of the most prestigious contests international rover challenge 2023, in india. social innovation in research assessment of universities is much more difficult to describe. there is an assessment of, i.e., social impact, which is the third criterion in evaluating research activities, which experts in particular disciplines rate. each university prepares a report on its research once every four years. this report is mainly based on the outputs of research activities. still, one part of it is a description of activities carried out for the benefit of society, and for this reason, it is called “social impact.” the description of impact takes place on several levels: global reach and significance, regional reach and significance, local reach and significance, and minor reach and significance. these criteria can also be evaluated as an activity with “no relevance or no proven link between scientific activity and impact.” marta natalia wróblewska states that “impact, understood broadly as the influence of academic research beyond the academic sphere, including areas such as business, education, public health, policy, public debate, culture, etc., has been progressively implemented in various systems of science evaluation” is a trend observable worldwide (2020, 2; after donovan, 2011; grant et al., 2009; european science foundation, 2012). the impact is part of the research evaluation of the australian research quality framework – rqf (donovan, 2008) and the dutch standard evaluation protocol (vsnu – association of universities in the netherlands, 2016) or british research excellence framework (ref) what is as part of a broader governmental policy – the impact agenda. the british system of evaluation is the most influential for universities, also for the polish system, but not everyone has to agree with its terms and conditions. many experts contrast the impact versus academic quality of research. e.g., stefan collini, professor of intellectual history and english literature at the university of cambridge criticized the changes to valuation in these terms. he argues that: “instead of proposing that impact of this kind is a desirable social good over and above the quality of the research, and the exercise makes the extent of such impact part of the measurement of the quality of the research. in terms of this exercise, research plus marketing is not just better than research without marketing: it is better to research” (2009, p. 19). the others reflect on the observable consequences of this kind of academic practice (wróblewska 2021, chubb et al., 2016). social innovations implemented by heis as elements... 107 nowadays, in poland, the research assessment of the universities implemented in 2017– 2021 is completed. the following evaluation will include the years 2022–2025. each university gets to know the results defined as awarded scientific categories. categories are known, but the knowledge of the social innovation and social impact system, i.e., criteria 3 of the evaluation, still needs to be revealed. this knowledge needs to be more transparent, although only some universities and dissertations make reviews of their applications public. it is very interesting how they define social impact, while this is still far from the understanding of social innovation. 4. conclusions and the european context michał kleiber emphasizes that “social innovation is not usually important for contemporary poland.” he states: “the world is facing a number of challenges of such a broad nature that it would be a huge misconduct to omit the social aspect from innovation activities” (2013). as it was analyzed in the article, not all heis find social innovation equally important and defined. this is still a field for universities to develop. witold kwaśnicki asks the fundamental question for universities whether social innovation is a new paradigm or the next stage in human creativity? (2013). for the article’s author, the answer can be only one – the future of universities is available only with social innovations. the latter, in the relevant literature and the practice of educational institutions, is becoming increasingly associated with sustainability. it implies not only pro-environmental thinking and practice in these institutions but also – appropriate action for the benefit of the local community and cooperation with it. this change of emphasis is significant. it is about a community ‘dynamic interactive capabilities’ in which universities co-evolve with the local community (von tunzelmann & wang, 2003, after petersen, 2022). the social innovations produced within tm must therefore be localized. universities are seen in europe in their natural local innovation ecosystem (reichert, 2019). governments and administrations are supposed to create the framework, and businesses capitalize on innovations and employ alumni. still, it is up to universities to be proactive in innovative creativity, including involving the local community in the knowledge production process. in this sense, the local context determines to a large extent, the third mission of each university. contrary to the unifying approach coming from the state and supranational regulators in the he sector, the university tailors its third mission according to the profile, the local public, the partners, and the area in which it is placed (observations from uk research confirm this – kitagawa et al., 2016). following this line of thought, it should therefore be assumed that the determinants of evaluation systems – whether teaching accreditation or research assessment – should also be local. an example is the italian study “a new method for evaluating universities’ third mission activities in italy: case study contribution to the oecd tip knowledge transfer and policies project.” the italian example is based on the experience of anvur, the italian agency for evaluating universities and research, which has been involved in university tm evaluation for more than a decade. it has prepared a manual for the evaluation of third mission and organized the committee of evaluation of third mission – cetm. universities are evaluated from the perspective of the quality of teaching, research, or administrative functioning and tm (blasi et al., 2019). the italian system identifies eight critical areas for this evaluation: intellectual property, academic spin-off companies, third-party research, anna maria kola108 intermediaries, cultural heritage, contribution to public health, lifelong learning, and public engagement (blasi et al., 2019). it is evident that the selection of elements to be evaluated in this process is always adventurous, contextually dependent on the socio-economic-political situation, on the changes taking place in universities, but also in their public perception. like these, italian evaluation mechanisms operate in other countries, including the british research excellence framework, the dutch standard evaluation protocol, and the australian engagement and impact assessment. different systems were already described in detail a decade ago by lutz bornmann (2013), pointing to the early 1990s as the beginning of the evaluation process in the world of the social impact of knowledge and universities. today, however, there are significant developments in this process. these are due to the long-term effects of the changes brought about by the bologna process, the concentration of students on undergraduate studies, the growing importance of alumni competencies, and preparation for the labor market under conditions of high social uncertainty and continuous variability or fluidity. the shift in emphasis on evaluating research and higher education at the european level is also essential. the practical aspect of knowledge creation, labor market teaching, lifelong learning, and open educational systems such as micro-credentials are forcing a significant shift on a european scale. tm evaluation is, therefore, no longer taking place locally but is moving to increasingly higher levels – including, for example, the assessment of strictly european research projects. the ongoing work on citizen engagement for knowledge valorization within the european commission clearly shows the way for the eu member states. the challenge that still faces us – both from a national and a european level – is to maintain, with common regulations, the potential for local differences of particular universities and to secure their innovative potential in cooperation with stakeholders. global knowledge always has its local potential. references abreu, m., demirel, p., grinevich, v., & karataş-özkan, m. (2016). entrepreneurial practices in research-intensive and teaching-led universities. small business economics, 47 (3), 695–717. https://doi.org/10.1007/s11187-016-9754-5 alvesson, m. (2013). the triumph of emptiness. oxford university press. bepa. (2011). empowering people, driving change: social innovation in the european union. luxembourg: bureau of european policy advisers. https://ec.europa.eu/migrant-integration/librarydoc/empoweringpeople-driving-change-social-innovation-in-the-european-union blasi, b. et al. (2019). a new method for evaluating universities’ third mission activities in italy: case study contribution to the oecd tip knowledge transfer and policies project. https:// stip.oecd.org/assets/tkkt/casestudies/11.pdf bornmann, l. (2013). what is societal impact of research and how can it be assessed? a literature survey’. journal of the american society for information science and technology, 64, 217–33. bonaccorsi, a., & daraio, c. (2007). universities and strategic knowledge creation. edward elgar. bok, d. (1982). beyond the ivory tower. social responsibilities of the modern universities. harvard university press. https://doi.org/10.2307/j.ctvk12qz7 https://doi.org/10.1007/s11187-016-9754-5 https://ec.europa.eu/migrant-integration/librarydoc/empoweringpeople-driving-change-social-innovation-in-the-european-union https://ec.europa.eu/migrant-integration/librarydoc/empoweringpeople-driving-change-social-innovation-in-the-european-union https://ec.europa.eu/migrant-integration/librarydoc/empoweringpeople-driving-change-social-innovation-in-the-european-union https://stip.oecd.org/assets/tkkt/casestudies/11.pdf https://stip.oecd.org/assets/tkkt/casestudies/11.pdf https://doi.org/10.2307/j.ctvk12qz7 social innovations implemented by heis as elements... 109 bulaitis, z. (2017). measuring impact in the humanities: learning from accountability and economics in a contemporary history of cultural value. palgrave communications 3(7). https://doi.org/10.1057/s41599-017-0002-7 carayannis, e. g. (ed.). (2020). encyclopedia of creativity, invention, innovation and entrepreneurship. springer. caulier-grice, j., davies, a., patrick, r., & norman, w. (2012). defining social innovation. a deliverable of the project: “the theoretical, empirical and policy foundation for building social innovation in europe” (tepsie). european commission – 7th framework programme, european commission, dg research. https://youngfoundation. org/wp-content/uploads/2012/12/tepsie.d1.1.report.definingsocialinnovation. part-1-defining-social-innovation.pdf chubb, j., & watermeyer, r. (2017). artifice or integrity in the marketization of research impact? investigating the moral economy of (pathways to) impact statements within research funding proposals in the uk and australia. studies in higher education, 42(12), 2360–2372. collini, s. (2009). impact on humanities: researchers must take a stand now or be judged and rewarded as salesmen. times literary supplement, 18–19. compagnucci, l., & spigarelli, f. (2020). the third mission of the university: a systematic literature review on potentials and constraints, technological forecasting and social change, 161. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2020.120284 donovan, c. (2008). the australian research quality framework: a live experiment in capturing the social, economic, environmental, and cultural returns of publicly funded research. new direction for evaluation, 118, 47–60. https://doi.org/10.1002/ev.260 donovan, c. (2011). state of the art in assessing research impact: introduction to a special issue. research evaluation, 20(3), 175–179. https://doi.org/10.3152/095820211x13 118583635918 european commission. (2013). guide to social innovation. https://ec.europa.eu/eip/ageing/ library/guide-social-innovation_en european science foundation. (2012). the challenges of impact assessment. working group 2: impact assessment. esf archives. http://archives.esf.org/index.php?eid=tx_nawsecur edl&u=0&g=0&t=1609373495&hash=08da8bb115-5e95209bcea2af78de6e84c0052f3c8&file=/fileadmin/be_user/ceo_unit/mo_fora/moforum_eval_pfr__ii_/ publications/wg2_new.pdf grant, j., brutscher, p.b., kirk, s., butler, l., & wooding, s. (2009). capturing research impacts. a review of international practice. rand corporation. rand europe. https:// www.rand.org/content/dam/rand/pubs/documented_briefings/2010/rand_db578. pdf kitagawa, f., sànchez-barrioluengo, m., & uyarra, e. (2016). third mission as institutional strategies: between isomorphic forces and institutional logics. science and public policy, 43(6), 736–750. https://doi.org/10.1093/scipol/scw015 kleiber, m. (2013). jak mierzyć efekty innowacji społecznych (how to measure the effects of social innovation). http://crnavigator.com/materialy/bazadok/478.pdf krasnopolskaya, i., & minnigaleeva, g. (2018). social innovation. in a. farazmand (ed.), global encyclopedia of public administration, public policy and governance. cham: springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-31816-5 https://doi.org/10.1057/s41599-017-0002-7 https://youngfoundation.org/wp-content/uploads/2012/12/tepsie.d1.1.report.definingsocialinnovation.part-1-defining-social-innovation.pdf https://youngfoundation.org/wp-content/uploads/2012/12/tepsie.d1.1.report.definingsocialinnovation.part-1-defining-social-innovation.pdf https://youngfoundation.org/wp-content/uploads/2012/12/tepsie.d1.1.report.definingsocialinnovation.part-1-defining-social-innovation.pdf https://doi.org/10.1016/j.techfore.2020.120284 https://doi.org/10.1002/ev.260 https://doi.org/10.3152/095820211x13118583635918 https://doi.org/10.3152/095820211x13118583635918 https://ec.europa.eu/eip/ageing/library/guide-social-innovation_en https://ec.europa.eu/eip/ageing/library/guide-social-innovation_en http://archives.esf.org/index.php%3feid%3dtx_nawsecuredl%26u%3d0%26g%3d0%26t%3d1609373495%26hash%3d08da8bb115-5e95209bcea2af78de6e84c0052f3c8%26file%3d/fileadmin/be_user/ceo_unit/mo_fora/moforum_eval_pfr__ii_/publications/wg2_new.pdf http://archives.esf.org/index.php%3feid%3dtx_nawsecuredl%26u%3d0%26g%3d0%26t%3d1609373495%26hash%3d08da8bb115-5e95209bcea2af78de6e84c0052f3c8%26file%3d/fileadmin/be_user/ceo_unit/mo_fora/moforum_eval_pfr__ii_/publications/wg2_new.pdf http://archives.esf.org/index.php%3feid%3dtx_nawsecuredl%26u%3d0%26g%3d0%26t%3d1609373495%26hash%3d08da8bb115-5e95209bcea2af78de6e84c0052f3c8%26file%3d/fileadmin/be_user/ceo_unit/mo_fora/moforum_eval_pfr__ii_/publications/wg2_new.pdf http://archives.esf.org/index.php%3feid%3dtx_nawsecuredl%26u%3d0%26g%3d0%26t%3d1609373495%26hash%3d08da8bb115-5e95209bcea2af78de6e84c0052f3c8%26file%3d/fileadmin/be_user/ceo_unit/mo_fora/moforum_eval_pfr__ii_/publications/wg2_new.pdf https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/documented_briefings/2010/rand_db578.pdf https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/documented_briefings/2010/rand_db578.pdf https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/documented_briefings/2010/rand_db578.pdf https://doi.org/10.1093/scipol/scw015 http://crnavigator.com/materialy/bazadok/478.pdf https://doi.org/10.1007/978-3-319-31816-5 anna maria kola110 kwaśnicki, w. (2015). innowacje społeczne – nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywności człowieka? (social innovation – a new paradigm or the next stage in the development of human creativity?) in w. misztala, g. chimiak & a. kościanski (eds.), obywatelskość wobec kryzysu: uśpieni czy innowatorzy? (citizenship in the face of the crisis: dormant or innovators?) (pp. 23–58). wydawnictwo ifis pan. kola, a. & leja, k. (2015). rozszerzona trzecia misja uniwersytetu na przykładzie jego relacji z podmiotami trzeciego sektora (extended third mission of the university on the example of its relations with entities of the third sector). e-mentor, 4 (61), 4–12. http://dx.doi. org/10.15219/em61.1201 petersen i., kruss g., & van rheede n. (2022). strengthening the university third mission through building community capabilities alongside university capabilities. science and public policy, 49(6), 890–904, https://doi.org/10.1093/scipol/scac036 phills, j. a., deiglmeier, k., & miller, d. t. (2008). rediscovering social innovation. stanford social innovation review, 6(4), 34–43. portales, l. (2019). social innovation and social entrepreneurship. fundamentals, concepts, and tools. palgrave macmillan. reichert, s. (2019). the role of universities in regional innovation ecosystems. european university association. statutes of the polish accreditation committee. (2019). resolution no. 1/2019 of the polish accreditation commission of february 18, 2019. https://www.pka.edu.pl/wp-content/ uploads/2022/10/statut_tekst_ujednolicony-en-2018.pdf strategy of the polish accreditation committee. (2021). https://www.pka.edu.pl/wp-content/ uploads/2021/12/strategii-pka-na-lata-2021-2025.pdf urdari, c., farcas, t., & tiron-tudor, a. (2017). assessing the legitimacy of heis’ contributions to society: the perspective of international rankings. sustainability accounting, management and policy journal, 8 (2), 191–215. https://doi.org/10.1108/sampj-12 -2015-0108 wróblewska, m.n. (2017). ewaluacja „wpływu społecznego”? nie naśladujcie brytyjczyków! wywiad z davidem sweeneyem, dyrektorem higher education funding for england (hefce) do spraw badań, edukacji i transferu wiedzy (evaluation of „social impact”? do not imitate the british! interview with david sweeney, director of research, education and knowledge transfer at higher education funding for england (hefce). nauka i szkolnictwo wyższe, 49, 157–166. wróblewska, m. n. (2021). research impact evaluation and academic discourse. humanities and social sciences communications, 8(58), 1–12. https://doi.org/10.1057/s41599-021 -00727-8 the young foundation. (2012). social innovation overview: a deliverable of the project. in j. caulier-grice, a. davies, r. patrick, & w. norman (eds.), the theoretical, empirical and policy foundations for building social innovation in europe. european commission. taipale, i. (2020). 100 fińskich innowacji społecznych (100 finnish social innovations). translated by: a. gołąbek-asikainen. szara godzina. von tunzelmann n., & wang q. (2003). an evolutionary view of dynamic capabilities. economie appliquee, 56 (3), 33–64. yunus, m. (2010). building social business: the new kind of capitalism that serves humanity’s most pressing needs (1st ed.). public affairs. http://dx.doi.org/10.15219/em61.1201 http://dx.doi.org/10.15219/em61.1201 https://doi.org/10.1093/scipol/scac036 https://www.pka.edu.pl/wp-content/uploads/2022/10/statut_tekst_ujednolicony-en-2018.pdf https://www.pka.edu.pl/wp-content/uploads/2022/10/statut_tekst_ujednolicony-en-2018.pdf https://www.pka.edu.pl/wp-content/uploads/2021/12/strategii-pka-na-lata-2021-2025.pdf https://www.pka.edu.pl/wp-content/uploads/2021/12/strategii-pka-na-lata-2021-2025.pdf https://doi.org/10.1108/sampj-12-2015-0108 https://doi.org/10.1108/sampj-12-2015-0108 https://doi.org/10.1057/s41599-021-00727-8 https://doi.org/10.1057/s41599-021-00727-8 toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 ewa jankowska zastosowanie wskaźnika rozwoju społecznego hdi do oceny sytuacji społeczno-gospodarczej krajów unii europejskiej w latach 2004–2011 streszczenie w artykule podjęto próbę oceny sytuacji społeczno-gospodarczej krajów ue w okresie 2004– 2011 z wykorzystaniem wskaźnika rozwoju społecznego hdi. w pierwszej części opracowania przedstawiono podstawowe pojęcia związane ze wskaźnikiem rozwoju społecznego hdi. następnie podjęto próbę analizy zmiany poziomu rozwoju zarówno w sferze społecznej, jak i gospodarczej krajów unii europejskiej w latach 2004–2011 na podstawie hdi. na zakończenie, w celu określenia dystansu, jaki dzieli kraje najuboższe od najbogatszych (czy inaczej – rozwijające się od rozwiniętych) pod względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego, zaprezentowano ranking krajów ue według wartości hdi. keywords: economic development, social development, socio-economic development, social indicators, human development index, hdi application of human development index (hdi) for assessment of socio-economic development of european union countries in the years 2004–2011 summary in the article attempts to assess the socio-economic situation of the eu in the period 2004– 2011 using the human development index hdi. in the first part of the paper the basic concepts associated with the human development index hdi were presented. next, the attempt of the analysis of changes in the level of development in both the social and economic situation in the countries of the european union in the period 2004–2011 was undertaken. at the end, in order to determine the gap between doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.003 ewa jankowska34 the poorest countries to the richest in terms of the level of civilization development, the author presented the ranking of eu countries according to the value of hdi. keywords: economic development, social development, socio-economic development, social indicators, human development index, hdi 1. wprowadzenie w 2004 oraz 2007 roku unia europejska powiększyła się o 12 nowych krajów. proces integracji europejskiej stanowił jedno z najważniejszych uwarunkowań rozwoju społeczno -gospodarczego nowych krajów członkowskich oraz kierunków prowadzonej przez nie polityki gospodarczej. ważną kwestią wymagającą rozwiązania zarówno przez ekonomistów, jak i polityków zajmujących się sprawami gospodarczymi, wydaje się być obecnie znalezienie możliwości zdynamizowania i zoptymalizowania procesów rozwoju społeczno-ekonomicznego państw. wzrost poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów, które poszerzyły struktury europejskie w 2004 i 2007 roku, powinien być rozważany w aspekcie szans i warunków wynikających z członkostwa w unii europejskiej. czynniki wpływające na ten wzrost mogą być rozpatrywane w kontekście corocznie sporządzanych przez organizacje międzynarodowe rankingów krajów świata według stopnia rozwoju społeczno-ekonomicznego, które opierają się na odpowiednio dobranych wskaźnikach. jeden z takich rankingów sporządzany jest przez organizację narodów zjednoczonych na podstawie wartości wskaźnika rozwoju społecznego (human development index – hdi). w pierwszej części artykułu przedstawiono podstawowe pojęcia związane ze wskaźnikiem rozwoju społecznego hdi. w dalszych częściach podjęto próbę analizy zmiany pocziomu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów unii europejskiej w latach 2004–2011 na podstawie wartości hdi. zaprezentowano również pozycje, zajmowały kraje ue w rankingu hdi w raportach undp. 2. wskaźnik rozwoju społecznego hdi jedna z agend organizacji narodów zjednoczonych: program ds. rozwoju (united nations development programme – undp) prowadzi od kilkunastu lat badania porównawcze rozwoju społecznego i gospodarczego na świecie na podstawie danych uzyskanych prawie ze wszystkich krajów świata1. ocena postępu społecznego i gospodarczego dokonywana jest na podstawie wskaźnika rozwoju społecznego hdi. hdi jest syntetycznym miernikiem opartym na średniej wskaźników obejmujących trzy podstawowe sfery życia: 1. sferę zdrowia, oceniana jest przez wskaźnik przeciętnej długości trwania życia. 2. sferę edukacji, oceniana jest na podstawie wskaźnika osiągnięć edukacyjnych, który mierzony jest za pomocą dwóch wskaźników edukacyjnych wyznaczonych dla populacji osób dorosłych, 1 w 2011 roku hdi wyznaczono dla 187 krajów. zastosowanie wskaźnika rozwoju społecznego hdi 35 tzn.: alfabetyzmu2 (udział osób umiejących pisać i czytać ze zrozumieniem) oraz skolaryzacji (średni czas edukacji rozumianej jako średnia liczba lat nauki szkolnej). 3. sferę dochodu. oceniana jest na podstawie pkb ($ usa)3 przypadającego na jednego mieszkańca, liczonego według parytetu siły nabywczej (ppp $). konstrukcja wskaźnika hdi określa skrajne, docelowe wartości każdej z wymienionych sfer. informacje zawarte we wskaźniku rozwoju społecznego obejmują tylko niewielką część elementów zawartych w koncepcji rozwoju ludzkiego, gdyż nie wszystkie jakościowe cechy rozwoju można zmierzyć, a dla wielu z możliwych do oszacowania brakuje danych. uwzględnienie w ogólnym wskaźniku hdi trzech wskaźników cząstkowych, które dotyczą nie tylko rozwoju gospodarczego, ale również rozwoju demograficznego i społecznego, pozwalają na pełniejszą ocenę poziomu rozwoju niż miary uwzględniające tylko wymiar ekonomiczny4. hdi pozwala na prowadzenie porównań międzynarodowych w zakresie rozwoju społecznego i gospodarczego. jest miarą wykorzystywaną jako kryterium hierarchizacji krajów według ogólnego ich rozwoju w określonym momencie. kraje klasyfikowane są, według wartości hdi, do czterech grup według poziomu rozwoju społecznego-gospodarczego5: – kraje słabo rozwinięte, gdy hdi < 0,535, – kraje średnio rozwinięte, gdy 0,535 ≤ hdi ≤ 0,710, – kraje wysoko rozwinięte, gdy 0,710 < hdi < 0,800, – kraje bardzo wysoko rozwinięte, gdy 0,800 ≤ hdi ≤ 1. wskaźnik hdi uzupełniany jest przez trzy syntetyczne miary, które konstruowane są w oparciu o podobne zasady: 1. wskaźnik rozwoju społecznego z uwzględnieniem płci (gender-related development index – gdi), wyznaczany jest na identycznej zasadzie jak wskaźnik hdi. stanowi odpowiednią kombinację wskaźników liczonych dla kobiet i mężczyzn, z zachowaniem proporcji według płci. 2. wskaźnik udziału kobiet i mężczyzn w rozwoju społecznym (gender empowerment measure – gem), określa możliwość aktywnego uczestniczenia kobiet i mężczyzn w życiu publicznym (w polityce, rozwoju gospodarczym kraju, życiu zawodowym) oraz w podejmowaniu decyzji, 3. wskaźnik ubóstwa (human poverty index – hpi). jest to syntetyczny miernik, który przedstawia poziom ubóstwa społeczeństwa w odniesieniu do rozwoju ludności. określa skalę „zubożenia” w takich wymiarach życia społecznego, jak: stan zdrowia, długość trwania życia, poziom osiągnięć edukacyjnych oraz podział dochodów i standard życia. hdi pozwala na pełniejsze porównania międzynarodowe. przy wykorzystaniu jednolitej metodologii, rekomendowanej przez undp, opisuje efekty w zakresie rozwoju społecznego poszczególnych krajów. ze względu na dużą liczbę uwzględnionych w badaniu krajów, w artykule tym analizie poddane zostaną wartości syntetycznego wskaźnika rozwoju społecznego hdi. 2 ang. literacy. 3 od 2010 roku w wyznaczaniu hdi uwzględniany jest pnb ($ usa) przypadający na jednego mieszkańca, liczony według parytetu siły nabywczej (ppp $). 4 np. pkb w przeliczeniu na jednego mieszkańca. 5 do 2008 roku kraje klasyfikowane były, według wartości hdi, do trzech grup według poziomu rozwoju społecznego: 1. kraje słabo rozwinięte i zacofane, gdy hdi < 0,500, 2. kraje średnio rozwinięte, gdy 0,500 ≤ hdi ≤ 0,799, 3. kraje wysoko rozwinięte, gdy 0,800 ≤ hdi ≤ 1. ewa jankowska36 3.wskaźnik rozwoju społecznego dla krajów unii europejskiej w latach 2004–2011 w 2011 roku 25 państw unii europejskiej znajdowało się w gronie państw o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego według wartości wskaźnika rozwoju społecznego hdi, tzn. w grupie krajów bardzo wysoko rozwiniętych. badaniu poddano wartości, jakie wskaźnik hdi przyjmował w latach 2004–2011 dla wszystkich państw członkowskich unii europejskiej. zakres lat poddanych analizie należy rysunek 1. wartość hdi w latach 2004–2011 dla państw „starej” unii europejskiej źródło: opracowanie własne na postawie: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. zastosowanie wskaźnika rozwoju społecznego hdi 37 podzielić na dwa okresy: 2004–2009 oraz 2010–2011. podział ten konieczny jest z uwagi na to, że od 2010 roku zmieniła się metodologia wyznaczania hdi. przyjęcie nowej metodologii spowodowało, że wartości wskaźnika rozwoju społecznego hdi, począwszy od 2010 roku, przyjmują niższe wartości od tych, wyznaczanych w latach wcześniejszych. nie oznacza to jednak, że poziom rozwoju społeczno-gospodarczego państw ujętych w raportach dotyczących hdi obniżył się. w przypadku wszystkich krajów „starej” unii europejskiej wartość wskaźnika hdi w latach 2004–2009 rosła. największy wzrost wartości odnotowano w przypadku: hiszpanii (o 0,033 punktu wartości hdi), włoch (o 0,031) oraz francji (o 0,029). w roku 2010 odnotowano spadek wysokości wskaźnika rozwoju społecznego (ze względu na przyjęcie nowej metodologii jego wyznaczania), jednak już w kolejnym roku jego wartość wzrosła. największy wzrost miał miejsce w przypadku austrii i danii. rysunek 2. wartość hdi w latach 2004–2011 dla państw, które zostały członkami unii europejskiej w 2004 i 2007 roku źródło: opracowanie własne na postawie: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. ewa jankowska38 w przypadku krajów przyjętych do unii europejskiej w 2004 i 2007 roku sytuacja wyglądała podobnie, jak w przypadku starych członków ue: w latach 2004–2009 miał miejsce systematyczny wzrost wartości wskaźnika hdi. najwięcej wartość wskaźnika rozwoju społecznego wzrosła w przypadku najmłodszych państw unijnych: rumunii (o 0,049 punktu wartości hdi) i bułgarii (o 0.044). w 2011 roku w stosunku do 2010 roku największy wzrost wartości hdi odnotowano w przypadku słowenii (o 0,056 punktu wartości hdi) oraz łotwy (o 0,036). podkreślić należy fakt, że poza bułgarią i rumunią, które w 2011 roku znalazły się w gronie krajów o nieco niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego (grupa państw wysoko rozwiniętych), wszystkie pozostałe „nowe” kraje unii europejskiej zaliczone zostały do państw bardzo wysoko rozwiniętych. rysunki 3. i 4. przedstawiają przyrost wartości wskaźnika rozwoju społecznego odpowiednio w latach 2004–2009 oraz 2010–2011. rysunek 3. przyrost wartości hdi w latach 2004–2009 źródło: opracowanie własne na postawie: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. zastosowanie wskaźnika rozwoju społecznego hdi 39 rysunek 4. przyrost wartości hdi w latach 2010–2011 źródło: opracowanie własne na postawie: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. w latach 2004–2009 największy przyrost wartości hdi wśród wszystkich państw członkowskich unii europejskiej odnotowano w przypadku jej najmłodszych członków, a w szczególności rumunii (przyrost wartości powyżej 6%) oraz bułgarii (5,5%). można zatem wysnuć wniosek, że przystąpienie do struktur ue pozwoliło tym krajom na zwiększenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego. ewa jankowska40 najwolniejsze tempo przyrostu wartości wskaźnika rozwoju społecznego miał miejsce wśród krajów, które od wielu lat należą do wspólnoty europejskiej, tzn. belgii, wielkiej brytanii (przyrost wartości hdi o 1,2%) oraz portugalii (o 1,3%). w latach 2010–2011 wskaźnik rozwoju społecznego w najszybszym tempie przyrastał w przypadku słowenii (o 6,8%), łotwy (o 4,7%) oraz austrii (o 4%). najmniejszy przyrost wartości wskaźnika hdi odnotowano w grecji (o 0,7%), finlandii (o 1,2%) oraz węgier (o niecałe 1,4%). oznacza to, że w ostatnich latach okresu analizy przyśpieszenie w tempie rozwoju społeczno-gospodarczego następowało już nie tylko wśród nowych krajów członkowskich ue. 4. pozycja krajów ue w rankingu według wartości hdi w latach 2004–2011 wskaźnik rozwoju społecznego hdi jest miarą wykorzystywaną jako kryterium przy hierarchizacji krajów według poziomu ogólnego ich rozwoju – społecznego i gospodarczego – w określonym momencie. poprzez porównanie wartości tego wskaźnika pomiędzy różnymi krajami można określić dystans, jaki dzieli kraje najuboższe od najbogatszych (czy inaczej – rozwijające się od rozwiniętych) pod względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego. tabela 1. pozycja krajów ue w rankingu hdi w raportach undp w latach 2004–2011 2004 2005 2006 2008 2009 2010 2011 austria 14 17 14 15 14 25 19 belgia 6 9 13 17 17 18 18 dania 17 14 15 14 16 19 16 finlandia 13 13 11 11 12 16 22 francja 16 16 16 10 8 14 20 grecja 24 24 24 24 25 22 29 hiszpania 20 21 19 13 15 20 23 holandia 5 12 10 9 6 7 3 irlandia 10 8 4 5 5 5 7 luksemburg 15 4 12 18 11 24 25 niemcy 19 20 21 22 22 6 9 portugalia 26 27 28 29 34 40 41 szwecja 2 6 5 6 7 9 10 wielka brytania 12 15 18 16 21 26 28 włochy 21 18 17 20 18 23 24 cypr 30 29 29 28 32 35 31 czechy 32 31 30 32 36 28 27 estonia 36 38 40 44 40 34 34 zastosowanie wskaźnika rozwoju społecznego hdi 41 2004 2005 2006 2008 2009 2010 2011 litwa 41 39 41 43 46 44 40 łotwa 50 48 45 45 48 48 43 malta 31 32 32 34 38 33 36 polska 37 36 37 37 41 41 39 słowacja 42 42 42 42 42 31 35 słowenia 27 26 27 27 29 29 21 węgry 38 35 35 36 43 36 38 bułgaria 56 55 54 53 61 58 55 rumunia 69 64 60 60 64 50 50 źródło: opracowanie własne na postawie: human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world, human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world, human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world, human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development, human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human development, human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. w analizowanym okresie większość „nowych” krajów członkowskich poprawiło swoją pozycję w rankingu według wartości, jakie przyjął wskaźnik hdi. w 2011 roku, w porównaniu z sytuacją z 2004 roku, węgry nie zmieniły swojej pozycji (plasowały się na 38 miejscu wśród 187 krajów ujętych w raporcie undp). cypr, malta i polska przesunęły się na niższe pozycje w rankingu (odpowiednio z 30 na 31, z 31 na 36 oraz z 37 na 39). w grupie „starych” państw ue tylko trzy poprawiły swoją lokatę: holandia (z 5 na 3), irlandia (z 10 na 7) oraz niemcy (z 19 na 9). pozostałe kraje w całym okresie od 2004 do 2011 roku systematycznie przesuwały się na coraz niższe pozycje w omawianym rankingu. 5. zakończenie przeprowadzona powyżej analiza pozwala na stwierdzenie, że w ciągu siedmiu analizowanych lat, dystans dzielący kraje o najniższej wartości wskaźnika hdi (z grupy państw badanych) od krajów o najwyższej wartości tego wskaźnika systematycznie zmniejszał się (w 2004 roku wynosił 0,158 punktu wartości hdi, zaś w 2011 roku – 0,139). oznacza to, że kraje o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego rozwijały się w tym czasie w tempie szybszym od tych z grupy państw o najwyższym poziomie rozwoju. sprzyjał temu fakt, że kraje słabiej rozwinięte stały się pełnoprawnymi członkami wspólnoty europejskiej. wadą hdi jest duża wrażliwość tego wskaźnika na gwałtowne zmiany w sytuacji gospodarczej i społecznej kraju. natomiast jego zaletę stanowi możliwość wykorzystania go do porównań międzynarodowych w zakresie jakości i poziomu życia oraz tworzenia rankingów krajów według jego wartości. w warunkach unii europejskiej wskaźnik rozwoju społecznego hdi był i jest wykorzystywany w ocenach rozwoju społeczeństwa i gospodarki przez różne instytucje i organizacje. literatura human development report 2004: cultural liberty in today’s diverse world. human development report 2005: international cooperation at a crossroads: aid, trade and security in an unequal world. human development report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis. human development report 2007/8: fighting climate change: human solidarity in a divided world. human development report 2009: overcoming barriers: human mobility and development. human development report 2010: the real wealth of nations: pathways to human developmen. human development report 2011: sustainability and equity: a better future for all. firlit-fesnak g., szylko-skoczny m., polityka społeczna, pwn,warszawa 2008. kurowska a., wskaźniki społeczne w polityce społecznej. historia, teoria i zastosowanie w praktyce, difin, warszawa 2011. panek t. (red.), statystyka społeczna, pwe, warszawa 2007. torun international studies no. 1 (7) 2014 mateusz wojciech kuliński*1 0000-0002-2078-2981 comparative analysis of the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment on the example of the republic of poland and the federal republic of germany abstract purpose: the purpose of this scientific article is to conduct a comparative analysis of the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment, using the examples of the republic of poland and the federal republic of germany, and to identify the differences between the analysed systems as a determining factor for the superiority of the german higher education system over the polish system. methodology: three research methods were employed to achieve the chosen research objective: the formal-dogmatic method (dogmatic-legal), the comparative law method (legal comparativism), and the empirical method (empirical research) as an auxiliary method. the formal-dogmatic method was used to analyse the logical and linguistic regulations governing the institutional framework of agencies responsible for the quality of education in poland and germany. the comparative law method will be implemented through classical comparative legal research aimed at analysing the similarities and differences in legal regulations regarding the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment in the republic of poland and the federal republic of germany. the empirical method was used as an auxiliary method to analyse the thesis presented by the author, which is the superiority of german universities over polish universities. findings: the article points out fundamental differences in the legal status of agencies responsible for the quality of education and the systems of quality evaluation in the area of university cooperation with the socio-economic environment in the republic of poland and * lazarski university in warsaw (poland), e-mail: m.kulinski@lazarski.edu.pl 2023, no. 1 (17), pp. 87–99 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.007 https://orcid.org/0000-0002-2078-2981 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.007 mateusz wojciech kuliński88 the federal republic of germany. furthermore, the author identifies this state of affairs as one of the factors determining the superiority of the german higher education system over the polish system. originality/value: the chosen research objective represents an unexplored field so far. there is a lack of studies in the domestic and european markets that aim to systematically compare the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment in the republic of poland and the federal republic of germany. the conducted analysis and the resulting conclusions effectively fill this gap. keywords: higher education, university, socio-economic environment, evaluation, quality of education 1. introduction universities in the federal republic of germany have been consistently ranked among the top higher education institutions in europe and the world, while domestic universities enjoy significantly less recognition. the academic ranking of world universities 2022 (shanghai ranking), which included 1,000 classified universities, featured 47 german universities and only 11 universities from poland. according to this ranking, the top three german universities are the technical university of munich (56), ludwig maximilian university of munich (57), and heidelberg university (70). the top three universities from poland are jagiellonian university (401–500), university of warsaw (401–500), and agh university of science and technology in kraków (601–700). the quacquarelli symonds world university rankings 2023 covered 1,422 universities, including 46 german universities and 22 polish universities. the highest-ranked german universities are the technical university of munich (49), ludwig maximilian university of munich (59), and heidelberg university (65). the top-ranked polish universities are the university of warsaw (284), jagiellonian university (293), and warsaw university of technology (521–530). out of the 1,001 universities classified in the times higher education world university rankings 2023, 49 are from germany and only 5 are from poland. the leading german universities in this ranking are the technical university of munich (30), ludwig maximilian university of munich (33), and heidelberg university (43). the polish universities mentioned are wrocław medical university (352–400), jagiellonian university (601–800), and medical university of łódź (601–800). the cwts leiden ranking (pp top 10%) 2021, which is based solely on bibliometric indicators, classified 1,224 universities, including 50 german universities and 31 polish universities. the highest-ranked german universities in this ranking are ludwig maximilian university of munich (141), georg-august university of göttingen (173), and westphalian wilhelms university of münster (178). the best-ranked polish universities are gdańsk university of technology (612), poznań university of technology (875), and medical university of gdańsk (906). a study conducted by university-business cooperation in europe on behalf of the european commission indicates that the conditions for cooperation between universities and the business sector in poland are lower than the european average and compared to the conditions for german universities, both in terms of resources and promotion. comparative analysis of the evaluation of university cooperation... 89 the criterion that most differentiates poland and germany in terms of cooperation with businesses is the scope of activities in which universities collaborate with private entities engaged in economic activities. german universities are almost twice as likely to use business support in the implementation of tasks in the field of management, research, education and commercialization. in germany, academics most often cooperate with business in the area of student mobility, in which as many as 28.5% of academics stated a high level of cooperation between universities and the business community. similarly, in the area of scientific research, 28.5% of academics willingly cooperate with the private environment, as well as a high the result is achieved by cooperation in the area of scientific advice (18.6%). in comparison, in poland, the most common form of cooperation with private entities is research and development. however, within this area, only 9.3% of academics indicate a high level of collaboration, and over 65% of academics do not engage in any cooperation with private entities. polish universities also exhibit significantly lower levels of cooperation with businesses located outside the country, as 59% of respondents do not cooperate with foreign entities at all, whereas in germany, this figure is only 25%. polish academics more frequently than german academics point to insufficient funding from universities as one of the main barriers to cooperation with businesses, remaining below the european average. they also more often indicate an excess of bureaucracy in the procedure of business cooperation. polish academics also often express concerns that collaboration with businesses may interfere with their duties as researchers and lecturers. as indicated by the analyzed reports, polish academics would much prefer to strengthen cooperation between universities (76.8% to 42.7%) than with businesses, which suggests other external factors contributing to weaker development of cooperation with businesses in poland. an example of this is the role of “initiators,” entities that initiate cooperation between higher education and businesses. according to representatives of the polish academic community, they themselves are the most common initiators of these relationships. the situation is similar in the german higher education environment. however, in germany, there are two additional entities that are significant initiators: university authorities and the state, which, according to 38% of surveyed academics, always or often initiate contacts with businesses. their polish counterparts achieve lower results: 30% of academics claim that university authorities often or always initiate cooperation with businesses, while in the same metric, polish government authorities achieve a result of only 17%, which is more than twice as low as the german result. in summary, according to representatives of the academic community, the actual level of cooperation with businesses in poland significantly differs from the realities in germany, both quantitatively and qualitatively. this is the case despite the fact that polish academics show strong willingness to further develop cooperation with private entities. this situation may indicate the presence of macro-scale problems, such as a passive attitude of university authorities and state bodies, as well as a lack of sufficiently developed legal regulations that stimulate university cooperation with the socio-economic environment, as well as the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment carried out by national accreditation agencies. the presented analysis was conducted based on research carried out by university-business cooperation in europe, namely: state of university-business cooperation. poland. university perspective. study on the cooperation between higher education institutions and public mateusz wojciech kuliński90 and private organisations and state of university-business cooperation. germany. university perspective. study on the cooperation between higher education institutions and public and private organisations, both prepared by university-business cooperation in europe. 2. methodology the research was conducted using research methods typical for legal sciences, namely the formal-dogmatic method (dogmatic-legal) and the comparative law method (legal comparative studies). the empirical method (empirical research) serves as an auxiliary method in relation to the mentioned methods. within the formal-dogmatic method, a logical-linguistic analysis was conducted of the legal regulations defining the institutional framework of agencies responsible for quality education in poland and germany (particularly regarding the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment). the analysis carried out using this method allows for a proper understanding of the legal norms governing the researched subject matter and helps to understand the differences between the two compared systems of evaluating university cooperation with the socio-economic environment. the comparative law method (legal comparative studies) will be implemented through classical comparative legal research aimed at analyzing the similarities and differences in legal regulations concerning the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment in the republic of poland and the federal republic of germany. the comparative research focuses on comparing two legal systems. the empirical method (empirical research) was used as an auxiliary method to analyze the thesis presented by the author, i.e. the advantage of german universities over polish universities. current, leading industry rankings were analysed and a comparative analysis of research on the state of cooperation between universities and the socio-economic environment was made, based on research carried out by university-business cooperation in europe. 3. legal status of the polish accreditation committee the polish accreditation committee (pka henceforth) appeared in the polish legal system as the state accreditation committee under the act of july 20, 2001, amending the act on higher education, the act on higher vocational schools, and certain other acts (journal of laws of 2001, no. 85, item 924). in the justification of the aforementioned bill, the establishment of the academic accreditation committee was argued as follows: “regardless of the ongoing work on the draft law on higher education, the academic community expressed the urgent need to amend the act of september 12, 1990, on higher education and the act of june 26, 1997, on higher vocational schools, and to regulate new issues of fundamental importance for the proper functioning of the higher education system, namely the establishment of an accreditation and quality assessment system for education (...)” (jakubowski, 2023, pp. 803–806). currently, under the existing law of july 20, 2018 – higher education and science act (consolidated text: journal of laws of 2023, item 742 as amended), the activity of the polish accreditation committee is governed by article 251, which states that “the pka is an comparative analysis of the evaluation of university cooperation... 91 institution acting independently for the purpose of improving the quality of education.” it is worth examining the individual elements of this definition. the institutional nature of the pka corresponds, in practice, to an administrative entity acting, in most cases, through its bodies. the independence of the polish accreditation committee may initially raise doubts due to its strong ties to the minister responsible for higher education and science (hereinafter referred to as the minister). the minister, among other things, appoints members of the pka (article 251, paragraph 3), appoints and dismisses the chairperson of the pka (article 253, paragraph 4), and determines the criteria for programme evaluation (article 248, item 1). however, the independence of the pka is not manifested in its separate constitutional status since it de facto serves as an auxiliary body to the minister, but rather in its activities. the minister does not have legal instruments to influence the content of opinions and conclusions issued during the evaluations carried out by the pka teams, nor can the minister influence the outcome of programme evaluations or comprehensive assessments conducted by the pka (waltoś & rozmus, 2016). the minister can only influence the execution of tasks by the pka based on statutory provisions. other entities, including universities, are also unable to influence the substantive aspects of opinions and evaluations issued by the pka (balicki & pyter & zięba, 2021). the autonomy of the polish accreditation committee as an institution was confirmed as a result of two external assessments conducted in 2008 and 2013 in accordance with the european standards and guidelines for quality assurance in the european higher education area, esg of the european association for quality assurance in higher education (enqa) (woźnicki, 2019). the aim of the pka is to improve the quality of education, which is also a key element of the mission of the entire higher education and science system (article 2). therefore, it exercises effective control over the activities of higher education institutions and supports the minister in his activities within the higher education system. pka (polish accreditation committee) consists of up to 100 members (the law does not provide for a lower limit) nominated by institutions associated with the higher education system and appointed by the minister and the chairman of the parliament of students of the republic of poland. the term of office for pka is 4 years and begins on january 1st. pka operates in plenary sessions, including the adoption of its own statute, or through its bodies, which are the presidium and the chairman. the pka statute specifies the organization and operation of pka and comes into effect if the minister does not raise objections to its compliance with the law within the specified period. the pka also includes teams responsible for comprehensive and programmatic evaluation, as well as appeal teams (izdebski & zieliński, 2019). the tasks of the polish accreditation committee (pka) are defined in article 258. however, due to the scope of this article, the most important aspect of pka’s activities is the evaluation of the quality of education, which can take two forms: programmatic evaluation (which includes criteria such as cooperation with the socio-economic environment) or comprehensive evaluation. the detailed criteria for programmatic evaluation are currently defined in the regulation of the minister of science and higher education of september 12, 2018, on the criteria for programme evaluation (journal of laws, item 1787). the evaluation of the quality of education is issued based on the report of a team operating within a given field and the position of the university. the evaluation is issued in the form of a resolution by the pka presidium. decisions of the presidium can be subject to a request for reconsideration and an mateusz wojciech kuliński92 appeal to the administrative court, as they are administrative actions concerning the rights or obligations of entities (article 3, section 2, point 4 of the code of administrative procedure). there are doubts in the academic community about the legal nature of pka resolutions. on the one hand, they are individual and specific acts that shape the rights and obligations of the parties, which would indicate that pka resolutions have the character of administrative decisions, especially in connection with article 246, which imposes the obligation to cease conducting studies in that field by the end of the semester in which the resolution became final if pka issued a negative evaluation of the quality of education. however, another part of the academic community, including a. jakubowski, states that the key element of an administrative decision, namely a resolution, is lacking in pka resolutions. therefore, they only constitute a statement of knowledge, which may result in the creation of an obligation arising from a statutory provision but is not in itself an act of applying the law. the confusion regarding the legal nature of pka resolutions has far-reaching consequences, as depending on the adopted position, provisions of the code of administrative procedure may or may not apply to them. another important activity of pka, in the context of this work’s scope, is cooperation with international institutions and organisations operating in the field of higher education, particularly in collaboration with other accreditation committees in the implementation of the bologna process and the construction of the european higher education area (jakubowski, 2023). 4. legal status of german accreditation agencies accreditation, as an element of ensuring the quality of education, appeared at german higher education institutions in the 1990s as a response to the agreements of the bologna process. the german system of ensuring the quality of education is characterised by multi-agency and hierarchical structure. an important feature is also the responsibility for ensuring the quality of education, including accreditation, belonging to the competence of the federal states, which have autonomy in this regard due to the federal nature of the german state. all the described forms of centralisation and standardisation of the accreditation procedure are the result of cooperation between the federal states through bodies such as the standing conference of ministers of education and cultural affairs (szewior, 2018). the current legal system of accreditation has been in place since 2018, created under the influence of a ruling by the federal constitutional court, which recognized external quality assurance in teaching conducted through the accreditation process as constitutional. this triggered a process of standardising the accreditation system, in which the federal states carry out their tasks in ensuring the quality of education through the accreditation council foundation, serving as an overarching institution for the entire accreditation system. the statutory body of the foundation, the accreditation council, functions as the decision-making body in the accreditation process, while the actual procedure is carried out by external agencies, which undergo a two-step procedure to be implemented into the german accreditation system. firstly, these agencies must be registered with the european quality assurance register for higher education (eqar), and then, as a mere formality, approved by the accreditation council. such a structure not only makes the german accreditation system significantly more flexible than the polish system but also opens it up to entities operating on a european scale, comparative analysis of the evaluation of university cooperation... 93 thereby meeting higher quality standards associated with elevated criteria for such agencies in many western european countries (huther & krucken, 2018). in parallel with the described accreditation system in germany, there is also the science council, which is responsible for institutional accreditation of private universities. accreditation carried out by agencies has two dimensions: programmatic and systemic. programmatic accreditation aims to assess the quality of teaching offered by a university from the perspective of an external entity, while systemic accreditation evaluates not the actual quality of education offered but the internal quality assurance system functioning within the university. it is worth noting that due to the federal nature of germany and the fact that ensuring the quality of education falls within the competence of the federal states, the obligations regarding accreditation may differ to a greater or lesser extent among individual federal states (bednarczyk-płachta, 2016). three main criteria can be mentioned as differentiating factors: — the choice of undergoing systemic or programmatic evaluation; — the mandatory timing for conducting the first accreditation; — the mandatory nature of accreditation and its scope. as a result of the conducted accreditation, an external agency formulates its opinion and compiles comprehensive documentation regarding the procedure, which is then provided to the accreditation council. based on the presented documentation, the council issues an administrative decision, concluding the accreditation process and determining whether the formal and material requirements of the university are met. thanks to a clear division of roles between the agencies and the accreditation council, the german accreditation system is characterised by stability and procedural certainty, which is also beneficial for higher education institutions. they can appeal the decision of the accreditation council through the regular administrative procedure. such structuring of the process also avoids the confusion present in the polish legal system regarding the legal nature of the assessment of the quality of education carried out in the form of a resolution of the presidium of the polish accreditation committee, which combines characteristics of both an opinion and an administrative decision. in germany, the opinion on the quality of education or the quality of the education system at a university is issued by a separate entity from the decision-making body, thus ensuring a clear division of roles and competencies that is understandable to all stakeholders. 5. the criteria for evaluating the cooperation of universities with the socio-economic environment in the polish higher education system in the polish higher education system, evaluation is carried out in the form of program evaluation or comprehensive evaluation. comprehensive evaluation involves assessing the actions taken to ensure the quality of education at the university. when conducting a comprehensive evaluation, particular attention is given to the effectiveness of actions taken to ensure the quality of education in all fields of study offered by the university. the subject of evaluation is carried out at the request of a university that has only received positive programme evaluations or a positive comprehensive evaluation. programme evaluation involves the cyclic assessment of the quality of education in a specific study programme. programme evaluation mateusz wojciech kuliński94 is initiated by the polish accreditation committee (pka), at the request of the university, or promptly at the request of the minister (świstak, 2022). one of the 10 criteria for evaluating programme work is the criterion of cooperation with the socio-economic environment in the construction, implementation, and improvement of the study programme, as well as its impact on the development of the field. cooperation with the socio-economic environment is crucial for aligning study programmes with the needs of the labour market, enabling graduates to have better employment prospects and professional development (kozień, 2021). the polish accreditation committee (pka) attaches great importance to this aspect when evaluating the quality of study programmes. this criterion is divided into two standards: standard 6.1 and standard 6.2 of the quality of education. standard 6.1 (appendix no. 2 to the statute of the polish accreditation committee – detailed criteria for program evaluation) pertains to conducting cooperation with the socio-economic environment, including employers, in the construction, implementation, and improvement of the study program. the aspects taken into account during the evaluation by the polish accreditation committee (self-assessment report – appendix no. 2 to resolution no. 66/2019 of the presidium of the polish accreditation committee of february 28, 2019, as amended) include: — professional internships: the pka verifies whether study programmes include periods of professional internships that allow students to gain practical experience and whether they are implemented according to the study programme. professional internships should take place in business entities and institutions approved by the institution offering the study programme. the completion of internships is associated with the formal establishment of cooperation between the internship provider and the institution offering the study programme; — consultations with employers: the pka expects universities to conduct consultations with representatives of the socio-economic environment, including employers, during the construction of study programmes. employers should have the opportunity to express their opinions on the needs of the job market and the competencies that graduates of a particular programme should possess. in addition to the basic form of cooperation with socio-economic institutions such as professional internships and student internships, collaboration in consulting the study programme, the possibility of preparing theses on thematic areas related to a specific field, and the diverse infrastructure of cooperating entities with local government units in the field should also be taken into account; — partnerships with employers: the pka appreciates the cooperation between universities and employers through partnerships, research projects, student internships, and other forms of collaboration. these partnerships can contribute to better adapting study programmes to the requirements of the job market. an interesting form of cooperation is conducting research, as well as preparing various analyses, reports, and expertise in the functioning, development, and preparation of projects related to the broad functions and development that contribute to the improvement and development of study programmes; — updating study programmes: the pka expects universities to continuously monitor changes in the job market and adjust study programmes to meet the current needs of comparative analysis of the evaluation of university cooperation... 95 employers and society. universities should respond to changes in technology, professional trends, and social needs. standard 6.2 (attachment no. 2 to the statute of the polish accreditation committee detailed criteria for program evaluation) assesses the relationships with the socio-economic environment in relation to the study programme and the impact of this environment on the programme and its implementation. the assessment is conducted systematically with the participation of students, and the results of these assessments are used in improvement activities. this includes analysis and interpretation of collected data, identification of areas requiring improvement, and the development of strategies and action plans to implement appropriate changes (bugaj & budzanowska-drzewiecka, 2022). the impact of the socio-economic environment on the programme and its implementation is diverse. changing labour market needs may suggest the need to introduce new skills or areas of specialisation in the programme (leja, 2013). the assessment and improvement process should be continued systematically so that the study programme can continue to be adjusted to the changing socio-economic environment. regular updating of the programme based on assessment results will help ensure that students receive the most up-to-date knowledge and skills that are valuable in the job market and beyond (przyszczypkowski & cytlak, 2021). 6. national guidelines for programme and systemic accreditation regarding cooperation with the socio-economic environment in the federal republic of germany the accreditation process in the federal republic of germany is determined at the state level, within the guidelines formulated by the standige konferenz der kultusminister der lander in der bundesrepublik deutschland (standing conference of the ministers of education and cultural affairs) and state laws on higher education, as a necessary condition for obtaining state licensing/permission for higher education. german solutions regarding the criteria for evaluating the quality of education, including the evaluation of cooperation with the socio-economic environment, significantly differ from the way this matter is regulated in poland (szewior, 2019). first and foremost, it should be noted that the criteria used by german accreditation agencies do not impose standardised methods and evaluation criteria for all types of universities and study programs. the idea behind the german accreditation system is to have decentralised evaluation criteria based on specific common frameworks. one important element of evaluation in germany is the presence of representatives from the socio-economic sphere. regarding the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment, it should be noted that the german higher education system implements both programmatic accreditation and systemic accreditation. the evaluation criteria depend on the type of assessment being conducted. the purpose of programmatic accreditation is to verify first and second-degree studies conducted in state and state-recognised universities. a positive accreditation of a programme results in obtaining accreditation for a specific period of time and the awarding of a quality mark. systemic accreditation involves assessing the university’s mateusz wojciech kuliński96 quality assurance system along with its elements (related to management, provision, impact, and effectiveness), as well as the system’s ability to ensure quality regulations, curriculum, and teaching. the main goal of systemic evaluation is to verify the quality assurance system (to determine if the university is capable of self-accreditation) (szewior, 2020). in terms of criteria for educational programme accreditation, concerning programmatic accreditation, the criterion related to direction-oriented cooperation encompasses the collaboration between the university and the entity responsible for program implementation, aiming to guarantee the achievement of educational goals and ensure quality. cooperation should be described, documented, and included in an agreement. cooperation partners can include universities, businesses, and other institutions. the criteria for programmatic accreditation regarding cooperation and partnership linked to the program include the following aspects: — cooperation requires justification due to “specific” adopted solutions in terms of didactic and research aspects, interdisciplinary nature of educational content, bilateral or multilateral nature of studies, international student body, etc.; — collaboration with universities and other scientific institutions, as well as scientific networks, and also with entities from the economic and social spheres in areas and fields relevant to the direction (connections within the discipline and/or the university, going beyond them, institutionalised nature); — the scope and nature of cooperation, as well as the list of entities involved, are included in the appropriate agreement, documented and described; — the method of defining the scope of partners’ competencies, ensuring transparency of mutual relations; — in the case of jointly conducting education with internal entities (universities) and/ or external entities, determining their nature and role in this cooperation, division of competencies, commitment to adhering to quality assurance standards; — the method of ensuring and enforcing quality standards in education in the case of cooperative implementation of study programmes; — results regarding the effectiveness and purposefulness of the cooperation, the scope of changes undertaken, including partners; — activities of the career office and provision of career counselling to promote the employability of graduates, support students/graduates in transitioning from academic education to the job market; — collaboration and engagement in alumni relations to build a community of graduates from the program/university and obtain feedback on the quality and relevance of education. in relation to the criteria for the systemic evaluation of university cooperation with the socio-economic environment, there is a criterion concerning cooperation. if a university cooperates with an external entity in the field of studies and education, it ensures the quality of education in the conducted programs and their continuous improvement through implemented actions. the nature and scope of this cooperation should be documented, described, and recorded. the same principles apply to the cooperation of universities with other foreign higher education institutions in the field of joint teaching (including within joint programmes). the criteria for systemic accreditation regarding cooperation and collaboration with groups and entities within and outside the university include the following subjects: comparative analysis of the evaluation of university cooperation... 97 — specifics of the partners, areas of activity, the manner of regulating relationships, and their documentation; — stakeholder impact in the field of studies and teaching; — the way in which quality is ensured in the joint implementation of education with a university or a social/economic entity (e.g., study programme, pathway, internships), areas under supervision, and actions taken; — the manner of regulating cooperation in the field of teaching and studies with foreign universities governed by separate legal frameworks. 7. conclusions the conducted comparative analysis of the evaluation of university cooperation with the socio-economic environment, using the examples of the republic of poland and the federal republic of germany, allows us to conclude that the compared systems differ significantly from each other, which can be considered one of the factors determining the advantage of the german higher education system over the polish system. the fundamental element that sets apart the analysed systems of evaluating the quality of education in terms of cooperation with the socio-economic environment is the difference in the number of entities authorised to conduct accreditation. in poland, there is one such entity, while in germany, there is a plurality of entities in this regard. the multiplicity of german accreditation agencies has led to the formation of a system characterised by a lack of standardisation of evaluation criteria (despite being based on common frameworks), which, on the other hand, is a dominant feature of the polish higher education system. different systemic conditions and evaluation criteria for university cooperation with the socio-economic environment are factors influencing the development of higher education in the analysed countries. the solutions developed by the federal republic of germany are an important element influencing the position of german universities on the international stage and serve as a stimulus for development in the analysed area. references act of 12 september 1990 on higher education (journal of laws, 1990, no. 65, item 385). act of 20 july 2001 amending the law on higher education, the law on higher vocational schools, and amending certain other laws (journal of laws, 2001, no. 85, item 924). act of 20 july 2018 – law on higher education and science (journal of laws, 2018, item 1668, as amended). act of 26 june 1997 on higher vocational schools (journal of laws, 1997, no. 96, item 590). balicki, a., pyter, m., & zięba, b. (2021). prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz. (law on higher education and science. a comment). c.h. beck. bednarczyk-płachta, a. (2016). status szkoły wyższej jako podmiotu administracji publicznej. (the status of a higher education institution as a public administration entity). wolters kluwer. mateusz wojciech kuliński98 bugaj, j.m., & budzanowska-drzewiecka, m. (eds.). (2022). jakość kształcenia akademickiego. (quality of academic education). jagiellonian university press. centre for science and technology studies (dutch: centrum voor wetenschap en technologische studies, cwts) at leiden university in the netherlands. (2021). cwts leiden ranking 2022. https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 european standards and guidelines for quality assurance in the european higher education area, esg. hochschulrahmengesetz in der fassung der bekanntmachung vom 19. januar 1999 (bgbl. i s. 18), das zuletzt durch artikel 1 des gesetzes vom 15. november 2019 (bgbl. i s. 1622) geändert worden ist ländergemeinsame strukturvorgaben der kmk gemäß §9 abs.2 hrg für die akkreditierung von bachelorund masterstudiengängen. huther, o., & krucken, g. (2018). higher education in germany – recent developments in an international perspective. springer cham. izdebski, h., & zieliński, j.m. (2019). prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz. (law on higher education and science. a comment). wolters kluwer. jakubowski, a. (ed.). (2023). prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz. (law on higher education and science. a comment). c.h. beck. kozień, a. (2021). administracyjnoprawna problematyka współpracy uczelni z otoczeniem społeczno-gospodarczym. (administrative and legal issues of cooperation between universities and the socio-economic environment). jagiellonian university press. leja, k. (2013). zarządzanie uczelnią. koncepcje i współczesne wyzwania. (university management. concepts and contemporary challenges). wolter kluwer. polska komisja akredytacyjna. (2023). misja polskiej komisji akredytacyjnej. https://www. pka.edu.pl/o-pka/misja-pka/ przyszczypkowski, k., & cytlak, i. (eds.). (2021). uniwersytet. wspólnota różnorodności i różnicy. (university. a community of diversity and difference). wydawnictwo naukowe uam. quacquarelli symonds. (2022). quacquarelli symonds world university rankings. https:// www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 regulation of the minister of science and higher education of 12 september 2018 on program evaluation criteria (journal of laws, item 1787). resolution no. 66/2019 of the presidium of the polish accreditation committee dated 28 february 2019 on guidelines for preparing a self-assessment report. shanghairanking consultancy. (2022). academic ranking of world universities 2022. http://www.shanghairanking.com/rankings/arwu/2022 statute of the polish accreditation committee (consolidated text, taking into account the changes introduced by the resolution of the polish accreditation committee no. 1/2019, dated 18 february 2019), attachment to the resolution no. 4/2018 of the polish accreditation committee dated 13 december 2018, attachment no. 4 to the statute of the polish accreditation committee. świstak, m. (2022). autonomia publicznych uczelni akademickich w polsce. (autonomy of public universities in poland). wydawnictwo uniwersytetu marii curie-skłodowskiej. szewior, k. (2018). akredytacja w niemieckim szkolnictwie wyższym. zarys zagadnienia. (accreditation in german higher education. an outline). oficyna wydawnicza aspra-jr. https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 https://www.pka.edu.pl/o-pka/misja-pka/ https://www.pka.edu.pl/o-pka/misja-pka/ https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 http://www.shanghairanking.com/rankings/arwu/2022 comparative analysis of the evaluation of university cooperation... 99 szewior, k. (2019). pomiędzy ewaluacją i akredytacją. polska percepcja niemieckich doświadczeń w kontekście polityk publicznych. (between evaluation and accreditation. polish perception of german experience in the context of public policies). annales universitatis mariae curie-skłodowska, 4. https://doi.org/10.17951/en.2019.4.81-93 szewior, k. (2020). zmiana modelu zarządzania i nadzoru nad jakością kształcenia w szkolnictwie wyższym. perspektywa doświadczeń republiki federalnej niemiec. (changing the model of management and supervision over the quality of education in higher education. perspective of the experience of the federal republic of germany). przegląd europejski, 2. https://doi.org/10.31338/1641-2478pe.2.20.9 times higher education. (2023). times higher education world university rankings 2023. https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2023/world-ranking university-business cooperation in europe. (2017). state of university-business cooperation. poland. university perspective. study on the cooperation between higher education institutions and public and privet organisations. https://www.ub-cooperation.eu/ index/reports university-business cooperation in europe. (2017). state of university-business cooperation. germany. university perspective. study on the cooperation between higher education institutions and public and private organisations. https://www.ub-cooperation. eu/index/reports waltoś, s., & rozmus, a. (ed.). (2016). szkolnictwo wyższe w polsce. ustrój. prawo. organizacja. (higher education in poland. regime. law. organization). wolters kluwer. woźnicki, j. (ed.). (2019). prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. komentarz. (law on higher education and science. a comment). wolters kluwer. https://doi.org/10.17951/en.2019.4.81-93 https://doi.org/10.31338/1641-2478pe.2.20.9 https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2023/world-ranking https://www.ub-cooperation.eu/index/reports https://www.ub-cooperation.eu/index/reports https://www.ub-cooperation.eu/index/reports https://www.ub-cooperation.eu/index/reports toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 grzegorz hryciuk stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego we lwowie w 1939 roku streszczenie władze niemieckie niemal od chwili nawiązania stosunków dyplomatycznych z polską dążyły do utworzenia placówki konsularnej we lwowie. te zamiary napotykały na zdecydowany opór strony polskiej, która obawiała się, że konsulat w tym mieście mógłby doprowadzić do nawiązania dobrych kontaktów między opozycyjnie nastawionymi do polski ukraińcami a niemcami. plan utworzenia konsulatu we lwowie powrócił po anschlussie austrii w marcu 1938 roku. w mieście bowiem działał honorowy konsulat generalny, który w 1939 roku przejęła iii rzesza. po pewnych wahaniach strona polska w czerwcu 1938 roku wyraziła zgodę na ustanowienie we lwowie zawodowego konsulatu niemieckiego z jurysdykcją na obszar województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. the assessment of the polish-ukrainian relations by the german consulate in lviv in 1939 summary the german authorities strove to establish a consulate in lviv almost from the beginning of the establishment of the diplomatic relations with poland. those intentions were opposed by the apprehensions of polish side which feared that the establishment of the german consulate in this city would lead to an opening of the good relations between germans and ukrainians hostile-minded towards poland. the german plan returned after the anschluss of austria in march 1938. austria had the honorary consulate in the city which was taken over by the third reich in 1939. after some hesitation polish government gave its assent to establish a german consulate in lviv in june 1938 which had its jurisdiction over voivodeships: lwów, tarnopol and stanisławów. 20 grzegorz hryciuk władze niemieckie niemal od chwili nawiązania stosunków dyplomatycznych z odrodzonym państwem polskim dążyły do utworzenia placówki konsularnej we lwowie. te zamiary napotykały na zdecydowany opór strony polskiej, która – jak uważali sami niemcy – obawiała się, „że niemiecki konsul we lwowie, tj. w centrum ukraińskiego życia w polsce, mógłby nawiązać kontakt z opozycyjnie nastawionymi ukraińcami i wzmocnić ich w walce przeciwko polsce”1. ze względu na wyrażaną w „ostrej formie” bezwarunkową odmowę władz polskich dyplomacja niemiecka zrezygnowała z forsowania tego pomysłu2. powróciła jednak do sprawy natychmiast, gdy nadarzyła się po temu okazja. był nią anschluss austrii. do 1938 r. interesy austrii reprezentował we lwowie honorowy konsul generalny stefan baczewski3. konsulat austriacki mieścił się przy ul. ossolińskich 44. zatrudnieni w nim byli oprócz obywateli polskich także zawodowi dyplomaci austriaccy. niemal natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich austriackie ministerstwo spraw zagranicznych wysłało depeszę do swojego poselstwa w warszawie z poleceniem zaprzestania działalności placówek konsularnych, w tym m.in. we lwowie, oraz powrotu zawodowych pracowników austriackiego msz do kraju. wiadomość o tym dotarła do ambasadora niemieckiego w warszawie hansa-adolfa von moltke, który zwrócił się do berlina z propozycją przejęcia dwu konsulatów austriackich – w białej oraz we lwowie, miastach, w których iii rzesza nie miała swoich placówek. ambasador niemiecki dowodził, że utrzymanie ciągłej działalności konsulatu honorowego ułatwi starania o przekształcenie jej w placówkę zawodową5. za zgodą auswartiges amt do lwowa wysłany został pracownik wydziału konsularnego ambasady oberinspektor sprink, który pełnić miał początkowo obowiązki likwidatora konsulatu. dotychczasowy kierownik placówki we lwowie stefan baczewski natychmiast po anschlussie austrii złożył rezygnację. została ona przyjęta skwapliwie, jak można sądzić nie tylko ze względu na fakt, że konsul honorowy nie przejawiał nadmiernej aktywności, ale również z uwagi na niewłaściwe – w rozumieniu ustaw norymberskich – pochodzenie baczewskiego. sprink miał tymczasowo przejąć pracowników konsulatu. jednak jednym z pierwszych jego kroków było zwolnienie pracownicy narodowości żydowskiej. spośród pozostałych urzędników zamierzał usunąć jednego z referentów – polaka z pochodzenia, zatrzymać natomiast, 1 politisches archiv des auswartiges amtes dalej: paaa), botschaft warschau 16, konsulat lemberg, a iii 2m, koncept pisma dotyczącego utworzenia konsulatu we lwowie, marzec 1938, b.p. 2 ibidem. 3 stefan baczewski (1892–1940) był znanym lwowskim prawnikiem i przemysłowcem, dyrektorem fabryki wódek i likierów j.a. baczewski, radcą izby przemysłowo-handlowej we lwowie, radnym miejskim. aresztowany przez władze radzieckie we wrześniu 1939 r., został zamordowany w charkowie na wiosnę 1940 r. ukraiński ślad katynia, opr. z. gajowniczek, warszawa 1995, s. 217. 4 paaa, botschaft warschau 16, konsulat lemberg aiii 2m, reinkonzept, moltke do aa, 15 iii 1938; sprink (lwów) do ambasady w warszawie, 25 iv 1938, b.p. 5 ibidem, reinkonzept, moltke do aa, 15 iii 1938, b.p. 21stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego... choć na 3-miesięcznym wymówieniu ze względu na niejasny jeszcze status placówki, dwóch innych pracowników – obywateli polskich pochodzenia niemieckiego6. tymczasem od marca do czerwca 1938 r. trwały starania niemieckie o przekształcenie lwowskiego konsulatu honorowego w zawodowy7. strona polska stała na stanowisku wyrażonym w nocie słownej z 12 kwietnia 1938 r., że exequatur zostało udzielone jedynie konsulatom austriackim, więc „czynności dokonywane przez organa rządu niemieckiego odnośnie dwóch b.konsulatów austriackich dotyczyć” mogły „przejęcia archiwów i majątku oraz likwidacji biur tych przedstawicielstw”8. strona niemiecka uważała, że za ustanowieniem we lwowie konsulatu zawodowego przemawiały względy gospodarcze: zainteresowanie przemysłem drzewnym, naftowym w galicji wschodniej, udział w targach wschodnich, oraz polityczne: opieka nad ludnością niemiecką. najistotniejszą jednak przyczyną gospodarczą była możliwość obserwowania nowo tworzonego okręgu przemysłowego w pobliżu sandomierza (centralny okręg przemysłowy), a polityczną – zainteresowanie kwestią ukraińską w polsce. przekonaniu władz polskich służyć miało wskazywanie na dysproporcję i wyraźną przewagę liczby polskich placówek konsularnych w niemczech oraz groźba nieuczestniczenia firm niemieckich w targach wschodnich. rzekomo jedynie obecność niemieckiego konsulatu we lwowie mogła przyczynić się do właściwego przygotowania uczestnictwa przemysłu niemieckiego w tej imprezie handlowej9. w nocie słownej wręczonej 24 maja 1938 r. polskiemu msz argumentowano, że konsulat w krakowie „z powodu dalekiej odległości nie może sprawować opieki nad byłymi austriackimi teraz obywatelami rzeszy i interesami gospodarczymi”, w związku z tym rząd niemiecki był „zdecydowany stworzyć niemiecki konsulat zawodowy we lwowie”10. w miesiąc później rząd polski poinformował stronę niemiecką w nocie słownej o swojej zgodzie „na ustanowienie we lwowie zawodowego konsulatu niemieckiego z jurysdykcją na obszar województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego”11. zgoda władz polskich pozwoliła na kontynuowanie prac organizacyjnych. ze względu na konieczność powrotu sprinka do warszawy działalnością konsulatu kierował tymczasowo radca hans forner, zatrudniony jeszcze w austriackim konsulacie 6 ibidem, sprink (lwów) do ambasady w warszawie, 25 iv 1938; sprink (lwów) do ambasady w warszawie, 1 v 1938; pismo z 30 iii 1938 r. do stefana v. baczewskiego; sprink (lwów) do ambasady w warszawie, 1 iv 1938; sprink (lwów) do ambasady w warszawie, 6 v 1939; reinkonzept, moltke do aa, 10 v 1938, b.p. 7 ibidem, nota słowna do polskiego msz, 30 iii 1938; koncept noty do polskiego msz, 29 iv 1938; koncept noty słownej do polskiego msz, 24 v 1938, b.p. 8 ibidem, nota słowna polskiego msz, 12 iv 1938, b.p. 9 ibidem, koncept pisma dotyczącego utworzenia konsulatu we lwowie, marzec 1938, b.p. 10 ibidem, koncept noty słownej do polskiego msz, 24 v 1938, b.p. 11 ibidem, nota słowna polskiego msz, 24 vi 1938, b.p. 22 grzegorz hryciuk honorowym, uznawany za „sumiennego, pilnego urzędnika”12. stan ten przeciągnął się ponad 9 miesięcy. auswärtiges amt dopiero 10 lutego 1939 r. na nowego konsula niemieckiego we lwowie wyznaczyło dr. gebharda seelosa13. nie był on nowicjuszem w służbie dyplomatycznej na obszarze polski. seelos przybył do polski 6 marca 1939 r. do lwowa przyjechał dwa dni później, o czym ambasada niemiecka w aide-memoire poinformowała polski msz14. półtora miesiąca później polskie msz poinformowało ambasadę niemiecką o udzieleniu seelosowi z dniem 15 kwietnia 1939 r. exequatur15. konsulat niemiecki wczesną wiosną 1939 r. zmienił swoją siedzibę. od 14 kwietnia 1939 r. mieścił się on przy ul. herburtów 3. do lwowa oprócz seelosa zostali skierowani na niższe stanowiska administracyjne alfons gaerte i krause16. seelos rozpoczął swoją pracę we lwowie w momencie, kiedy stosunki niemiecko -polskie uległy wyraźnemu zaostrzeniu. nie pozostało to bez wpływu na możliwości i warunki jego działalności. seelos skarżył się w swoich sprawozdaniach na ciągłą inwigilację policji polskiej. każdy jego krok był śledzony17. potwierdzenie tego, jak się wydaje, znaleźć można chociażby w sprawozdaniach miesięcznych wydziału społeczno-politycznego urzędu wojewódzkiego we lwowie, w których np. odnotowywano wyjazdy konsula samochodem w teren. w dokumentach polskich można natknąć się nawet na wzmianki, że w czasie jednej z podróży w kalinowie zatrzymał się w sklepie józefa hellebrandta, „gdzie zażądał wędlin i piwa”; „charakter quasi dyplomatyczny i fakt rozporządzania autem” sprowadzał, jak się skarżono, „do minimum możliwości utrudniania mu działalności”18. by zniechęcić konsula do zbyt częstych objazdów prowincji, w nocy z 7 na 8 maja „nieznani sprawcy” uszkodzili silnik jego samochodu. sprowadzony mechanik samochodowy uszkodzenia określił jako pracę „fachowca pierwszej klasy”19. z dostępnych w archiwum politycznym aa raportów seelosa wynika, że głównym punktem zainteresowania konsula niemieckiego we lwowie była sytuacja ludności ukraińskiej w polsce. 12 ibidem, reinkonzept, moltke do aa, 10 v 1939; reinkonzept, moltke do aa, 2 vii 1938.; konsulat niemiecki we lwowie do ambasady w warszawie, 27 xii 1938, b.p. 13 ibidem, seelos (berlin) do ambasady w warszawie, 20 ii 1939; seelos do ambasady w warszawie, 4 iii 1939; aa do ambsady w warszawie, 10 ii 1939, b.p. 14 ibidem, aide-memoire do polskiego msz, 8 iii 1939, b.p. 15 ibidem, nota słowna polskiego msz, 21 iv 1939; koncept pisma ambasady w warszawie do konsulatu niemieckiego we lwowie, 29 iv 1939, b.p. 16 ibidem, konsulat niemiecki we lwowie do ambasady w warszawie, 17 iv 1939; konsulat niemiecki we lwowie do aa, 14 iv 1939; konsulat niemiecki we lwowie do ambasady w warszawie, 2 v 1939; konsulat niemiecki do ambasady w warszawie, 4 v 1939, b.p. 17 ibidem, seelos (lwów) do aa, 11 v 1939, b.p. 18 derżawnyj archiw lwiwśkoji obłasti, f.1, op. 52, s. 2805, k. 76, miesięczne sprawozdanie sytuacyjne z życia polskich stronnictw politycznych za miesiąc kwiecień 1939, urząd wojewódzki we lwowie. 19 paaa, botschaft warschau 16, konsulat lemberg aiii 2m, seelos do aa, 11 v 1939, b.p. 23stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego... nadzór polskich władz bezpieczeństwa, status dyplomaty, pogarszające się relacje polsko-niemieckie powodowały, że seelos w swoich analizach sytuacji opierał się na oficjalnej prasie polskiej i ukraińskiej oraz na (niebezpośrednich) kontaktach z czołowymi politykami ukraińskimi. mężem zaufania i pośrednikiem seelosa był przedstawiciel miejscowej diaspory niemieckiej gorgon. seelos w swoich raportach starał się z jednej strony – w formie syntetyczno-przekrojowej, częściowo retrospektywnej – scharakteryzować ukraińskie życie polityczne, gospodarcze i relgijne, z drugiej wiele miejsca poświęcał relacjonowaniu bieżących wydarzeń politycznych, analizie stosunków polsko-ukraińskich oraz stanowiska ukraińców wobec niemiec. konsul trzeciej rzeszy we lwowie podkreślał, niejednokrotnie do tego powracając, specyfikę ukraińskiego życia organizacyjnego w polsce, stwierdzając przy okazji charakterystyki głównych ukraińskich partii i ugrupowań politycznych m.in.: duża siła ukraińców w polsce leży w tym, że wszystkie ich partie, instytucje gospodarcze i kulturalne nakierowane są na jeden, wspólny cel: utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego. całkowicie obojętne jest, czy się określają jako socjalistyczne, demokratyczne czy ludowe – wszystkie mają ten cel jako główny punkt w swoim programie partyjnym. dlatego też nie można mierzyć ukraińskich partii miarą zachodnioeuropejskich pojęć. jeśli w programie partyjnym przyjmuje się według zabarwienia światopoglądowego różne nastawienie do problemów własności, w sprawach społecznych i gospodarczych, to schodzi to w tło w obliczu najpilniejszej narodowej walki. problemy światopoglądowe zaznaczyłyby się mocniej dopiero w momencie, w którym zostałoby stworzone własne państwo. ukraińskie partie działają dlatego nie tyle poprzez swoje poglądy, ile przez swoją ideę narodową, którą chcą urzeczywistnić na różne sposoby. we wszystkich istotnych kwestiach narodowych i wobec narodowych przeciwników występują możliwie zespolone20. jako przykład podawano, że w 1935 radykalni socjaliści i undo w sejmie zagłosowali tylko raz inaczej21. dowodem tendencji do skupiania narodowych sił w obliczu ważnych wydarzeń politycznych stało się utworzenie w kwietniu 1939 r., o czym konsul niemiecki informował w ściśle tajnym sprawozdaniu z końca kwietnia 1939 r., tzw. komitetu inicjatywnego, składającego się z przedstawicieli pięciu głównych kierunków politycznych22. najczęściej w sprawozdaniach przewijało się undo, które seelos uznawał za partię „większościową”, dysponującą dużymi wpływami, kierowaną przez ludzi prezentujących wysoki poziom myślenia politycznego. redaktora „diła” iwana kedryna określał nawet jako jedną z „najlepszych głów ukraińskich”23. 20 paaa, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 19 viii 1939, s. 111–112 (455464–455465). 21 ibidem, s. 112 (455465). 22 ibidem, seelos (lwów) do aa, 27 iv 1939, s. 70–71 (455423–455424). 23 ibidem, r 104149, seelos (lwów) do aa, 21 iii 1939, s. 23 (455390). 24 grzegorz hryciuk niemało miejsca poświęcał także postaci i działalności dmytro palijewa, przywódcy frontu jedności narodowej. uznawał, że krytyka „ugodowej” polityki undo przyczyniła się do wzrostu jego popularności. jednym z głównych środków umacniania pozycji palijewa było pismo „ukrajinśki wisti”, które dzięki swojej zawartości, sprawnemu kolportażowi i niższej od „diła” cenie miało wyższy nakład, a co za tym idzie i większy zasięg od tego zasłużonego dziennika24. szczególne zainteresowanie seelosa budziła jednak organizacja ukraińskich nacjonalistów. pisał o niej m.in.: nie ma mocnego programu partyjnego, chociaż jej zwolennicy hołdują głównie faszystowskim ideom. mówi się o zwolennikach oun, jako o nacjonalistach w węższym sensie, podczas gdy nastawienie nacjonalistyczne w szerszym sensie jest oczywiste dla każdego ukraińca, dowolnie jakiego kierunku. oun jest zbudowana na zasadzie bezwarunkowego posłuszeństwa i wymaga od swoich zwolenników bezwzględnego działania. jej celem jest organizowanie walki obronnej przeciwko polakom, utworzenie grup terroru i przygotowanie powszechnego ruchu powstańczego. zasługa oun leży w oczach ukraińców przede wszystkim w tym, że, ponosząc ofiary, podtrzymuje narodową energię stale przez aktywne działania i nie dopuszcza, żeby ukraińcy pogodzili się z obecnym stanem25. piętą achilessową oun była jej podatność i wrażliwość na działania prowokatorów. miało się to przejawić zarówno podczas procesu w sprawie zabójstwa pierackiego, jak i w falach aresztowań w 1938 i 1939 r.26 inne partie nie budziły zainteresowania niemieckiej placówki konsularnej, zapewne ze zwględu na ich mniejsze wpływy w społeczeństwie ukraińskim. wysoką ocenę w sprawozdaniach seelosa zyskała „wyśmienicie zorganizowana” ukraińska spółdzielczość, która „obok kościoła grecko-katolickiego i organizacji kulturalnych” była „głównym punktem oparcia dla ukraińców w polsce”; jej ostatecznym celem, podobnie jak wszystkich innych organizacji ukraińskich, było stworzenie „podstawy dla ukraińskiego państwa”27. w raportach seelosa znalazł swoje odbicie kolejny swoisty fenomen ukraińskiego życia narodowego, jakim była rola odgrywana przez kościół greckokatolicki i jego głowę „ukraińskiego przywódcę, metropolitę, hrabiego szeptyckiego”28 w odrodzeniu narodowym i walce o niepodległość. pretekstu do obszernej charakterystyki postaci metropolity dostarczyły uroczyste obchody 40. rocznicy sakry biskupiej andrija szeptyckiego. 24 ibidem, r 104150, seelos (lwów) do aa, 4 viii 1939, s. 73–74 (455446–455447). 25 ibidem, seelos (lwów) do aa, 19 viii 1939, s. 117 (455469); cały raport: s. 111–119 (455464– –455471). 26 ibidem, s. 117 (455469). 27 ibidem, seelos (lwów) do aa, 9 viii 1939, s. 76–77 (455448–455449). 28 paaa, botschaft moskau 495, seelos (lwów) do aa, 23 vi 1939, s. 517987. 25stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego... seelos pisał: jego całe życie stało w służbie swojego ukraińskiego narodu, w którego narodowym rozwoju ma znaczący udział. ponieważ ukraińcy widzą w nim nie tylko księcia kościoła, lecz przede wszystkim narodowego przywódcę, hrabia szeptycki cieszy się ich nieograniczonym zaufaniem. jego osoba stoi jeszcze nad codziennymi sporami ukraińskich organizacji i różnicami zdań ukraińskich przywódców partyjnych, którzy wszyscy uznają jego niezaprzeczalny autorytet. metropolita należy do jednej z niewielu ukraińskich rodzin szlacheckich, które się nie spolonizowały w pełni, lecz kultywują ukraińskie tradycje. w ciągu ostatnich 150 lat dom szeptyckich obdarował kościół unicki trzema metropolitami29. wyjątkowa rola szeptyckiego przejawiała się zarówno na polu religijnym, jak i w życiu politycznym, naukowym i kulturalnym. metropolita określany był jako jeden z najważniejszych zwolenników i pionierow unii z kościołem prawosławnym. szeptycki nie wahał się wspierać finansowo takich inicjatyw narodowych jak naukowe towarzystwo im. szewczenki, muzeum narodowe (którego był fundatorem), wykopaliska archeologiczne. jego zasługą miało być spopularyzowanie określenia „ukrainiec” w miejsce „rusina”. nie angażując się w bezpośrednią działalność żadnego z ugrupowań politycznych, był „doradcą wszystkich ruchów”, stał ponad podziałami. to właśnie z jego inicjatywy powstać miał w 1939 r. komitet kontaktowy polityków ukraińskich. dzięki wieloletniej działalności zdobył szeptycki miłość narodu ukraińskiego, „dla którego jest nie tylko księciem kościoła, lecz ojcem swojego narodu”30. kilka raportów niemieckiego konsula we lwowie przynosiło charakterystykę polskiej polityki narodowościowej w stosunku do ukraińców. ingerencja władz polskich dotyczyć miała każdej właściwie sfery ludzkiej działalności. środki, którymi państwo polskie miało się posługiwać, zawierały się między „politycznym wpływem”, „uciskiem finansowym” a „najostrzejszą policyjną samowolą” i „wojskowymi akcjami terrorystycznymi”31. wśród działań politycznych wymieniane były: ograniczanie wolności osobistej poprzez kontrole policyjne, zezwalanie na podróże wewnętrzne za wiedzą policji, nieudzielanie zgody na wyjazdy zagraniczne. zakaz zebrań dotyczył m.in. manifestacji w zielone świątki, podczas których czczono poległych w zmaganiach o niepodległość. wyjątkowo dotkliwy był terror wyborczy – unieważnianie list wyborczych i skreślanie wyborców. wymownym przykładem nadużyć był przytaczny przez se29 ibidem, s. 517987–517988. 30 ibidem, s. 517987–517991. 31 ibidem, seelos (lwów) do aa, marzec 1939 (odpis raportu „polska polityka ucisku wobec ukraińców”), s. 1. 26 grzegorz hryciuk elosa fakt, że w wyborach do lwowskiej rady miejskiej wybrano 64 polaków, 16 żydów i ani jednego ukraińca. władze polskie uniemożliwiały też legalną działalność niektórych partii politycznych. za przynależność do oun grozić miała nawet kara do 8 lat więzienia. wobec prasy ukraińskiej stosowana była najostrzejsza cenzura. „nie ma tygodnia – pisano w raporcie – w którym bardziej znaczące gazety «diło» i «ukrajinśki wisti» nie są konfiskowane”32. ludność ukraińska poddana była również uciskowi finansowemu – zmuszano ją do udziału w zbiórkach państwowych, pozbawiano prawa nabywania parcelowanej ziemi, stosowano represje wobec „kwitnących ukraińskich spółdzielni”, „które są cierniem w oku dla polaków”. dyskryminacja ukraińców przejawiała się także w zakazie zajmowania pewnych posad i stanowisk w administracji i służbie państwowej. ukraińców usuwano nawet z najniższych funkcji np. na kolei. władze polskie stosować miały ucisk również na polu oświaty. ograniczono z 3000 w 1923 r. do kilkuset pod koniec lat 30. liczbę szkół ukraińskich, utrudniano działalność ridnej szkoły, nauczycielom ukraińskim odbierano prawo nauczania, pozbawiano niektóre szkoły ukraińskie ich charakteru narodowego przez delegowanie do nich nauczycieli polaków, którzy prowadzili część lekcji po polsku. poważne bariery stawały przed młodzieżą pragnącą studiować. na medycynę w latach 30. przyjmowano jedynie 3–4 ukraińców rocznie, a na politechnice stosować miano zasadę numerus clausus. do studiowania na wielu innych kierunkach zniechęcano uniemożliwianiem znalezienia zatrudnienia po zakończeniu uczelni. reglamentacji podlegało także ukraińskie życie kulturalne. „proświty” znajdować się miały pod nadzorem policji, uniemożliwiono funkcjonowanie teatru ukraińskiego we lwowie, z różnymi trudnościami borykały się ukraińskie stowarzyszenia sportowe. jako przykład takich działań podawano fakt odebrania ukraińcom w marcu 1939 r. we lwowie boiska sportowego. władze polskie nie cofały się nawet przed ingerencją w życie religijne. próbowały przejąć kontrolę nad prawosławiem, prowadziły „wichrzycielską” robotę w kościele greckokatolickim, skierowaną przeciw szeptyckiemu. na drugą połowę lat 30., zwłaszcza ostatnie 2–3 lata, przypadać miała bezwzględna walka państwa z duchownymi greckokatolickimi. skazywano ich nawet na 2 lata więzienia za wpisywanie do ksiąg parafialnych nazwisk i imion wiernych w brzmieniu ukraińskim. w ciągu 2 lat zapaść miało 1600 wyroków, ponad 500 księży zostało tymczasowo aresztowanych. ukoronowaniem tych poczynań były akcje pacyfikacyjne w 1930 i 1938 r., „w których polacy z niewiarygodnym okrucieństwem i sadyzmem wymordowali w straszliwy sposób i męczyli setki ukraińców, spalili niezliczoną ilość domów prywatnych, zabudowań i całych ukraińskich wsi”33. 32 ibidem, s. 2. 33 ibidem, s. 9. 27stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego... ten zawierający tak ponury bilans polityki polskiej na kresach południowo -wschodnich raport kończył się następującą konkluzją: „spoiwem, które jednoczy ukraińców, pomimo wszystkich konfliktów wewnętrznych, jest nienawiść do polaków”34. jedną z płaszczyzn najostrzejszej konfrontacji polsko-ukraińskiej miało być życie religijne, a jednym ze skuteczniejszych narzędzi walki z ukraińcami pozostawał kościół rzymskokatolicki. katalog zarzutów stawianych tyleż hierachii kościoła rzymskokatolickiego, co władzom państwowym był nader obszerny. władze polskie uniemożliwiać miały np. przechodzenie prawosławnych na obrządek greckokatolicki w obawie przed konsolidacją ukraińców również na płaszczyźnie religijnej. utrudniać miano też budowę nowych cerkwi greckokatolickich i to w chwili, gdy z poparciem państwa i czynników wojskowych wznoszono wiele kościołów łacińskich. seelos pisał: „każdemu zwiedzającemu kraj, który przejeżdża autem przez wschodniogalicyjską prowincję, rzucają się w oczy liczne nowe budowle, dzięki swojemu stylowi natychmiast rozpoznawalne jako kościoły rzymskokatolickie”35. bardziej szczegółowo omawiane były w raporcie metody zachęcania czy zmuszania grekokatolików do zmiany obrządku. od zmiany tej uzależniać miano zatrudnienie na kolei i na poczcie, w jednym z gimnazjów lwowskich w roku szkolnym 1936/1937 zapowiadano, że maturę zdadzą jedynie ci uczniowe grekokatolicy, którzy przejdą na obrządek łaciński. skłanianiu do przechodzenia do kościoła rzymskokatolickiego i w efekcie polonizacji służyć miało polszczenie nazwisk czy organizowanie ruchu szlachty zagrodowej. w raporcie rozwijano wątek tworzenia w łonie cerkwi greckokatolickiej kierunku propolskiego, na czele którego stać miał kapelan mykoła ilkiw, przewidywany na greckokatolickiego biskupa polowego. próbą poddania polskim wpływom łemków było stworzenie administracji apostolskiej łemkowszyzny. restrykcyjna polityka dosięgała także cerkwi prawosławnej. zarzucano władzom polskim odbieranie cerkwi i majątków kościelnych na cele osadnictwa wojskowego, próby wpływania na samych metropolitów oraz na dobór proboszczów, likwidację seminariów prawosławnych w krzemieńcu i wilnie, odebranie 130 cerkwi na chełmszyźnie czy wreszcie mianowanie na biskupów dwu księży uznających się za polaków. mimo tak ponurego obrazu totalnej walki państwa z cerkwią greckokatolicką i prawosławną wnioski końcowe tchnęły optymizmem: „dotychczas także ta obrzydliwa walka polaków na terenie kościelnym i użycie polskiego kościoła katolickiego przeciwko ukraińcom nie mogą w żaden sposób złamać siły oporu narodu ukraińskiego”36. 34 ibidem, s. 10. 35 ibidem, seelos (lwów) do aa, 17 vii 1939, b.p. 36 ibidem. 28 grzegorz hryciuk więcej miejsca niż ta retrospektywa w raportach konsula zajmowała charakterystyka bieżących wydarzeń politycznych. jednymi z najważniejszych i przykuwających uwagę zjawisk były podejmowane wiosną 1939 r. inicjatywy – z jednej strony w obliczu upadku rusi zakarpackiej, co zmuszać musiało ukraińców do poszukiwania bardziej realistycznych rozwiązań, oraz w obliczu wzrostu napięcia między rzeczypospolitą a iii reszą, co znowu władze polskie mogło zachęcać do jakiejś formy porozumienia polsko-ukraińskiego – kontakty i rozmowy polsko-ukraińskie. do konsulatu docierały ze źródeł ukraińskich informacje o propozycji nadania ukraińcom autonomii politycznej, gospodarczej i kulturalnej w zamian za ukraińską antyniemiecką deklarację lojalności wobec państwa polskiego. dojść miało nawet w tej sprawie do bezpośredniego spotkania trzech wybitnych ukraińskich działaczy politycznych z premierem składkowskim. jednak tematyka rozmów dotyczyła raczej spraw bieżących, jedynie marginalnie dotknęła kwestii autonomii. władze rzeczypospolitej były równie niechętne spełnieniu postulatów ukraińskich jak ukraińcy – polskich37. latem 1939 r. w doniesieniach seelosa więcej miejsca zajmowały informacje wskazujące raczej na zaostrzenie stosunków polsko-ukraińskich niż na ich uspokojenie. w lipcu 1939 r. seelos opisywał brutalną akcję polskiej policji w wioskach szybalin, byszki i ceniów w pow. brzeżany38. w sierpniu w kilku raportach lub depeszach informował szczegółowo o prewencyjnej akcji polskich władz bezpieczeństwa i aresztowaniach w woj. lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim ukraińskich działaczy politycznych i społecznych. akcja ta wywołać miała olbrzymie wzburzenie wśród społeczności ukraińskiej, a nawet, jak dowodził seelos, niosła groźbę przerodzenia się w niekontrolowany wybuch niezadowolenia, który mógłby zostać krwawo stłumiony przez władze polskie39. trochę jakby pragnąc usprawiedliwić swoje zainteresowanie kwestią ukraińską, niemiecki konsul we lwowie wskazywał także na wzmożoną aktywność z jednej strony radzieckiej propagandy, odwołującej się wręcz do argumentacji narodowej, a z drugiej strony na ożywioną działalność brytyjskich służb dyplomatycznych w galicji wschodniej40. 37 ibidem, botschaft moskau 520, seelos (lwów) do aa, 22 iv 1939, s. 225362–225363; po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 12 v 1939, s. 33–35 (455428–455430); seelos (lwów) do aa, 29 v 1939, s. 41 (455436). 38 ibidem, botschaft moskau 495, seelos (lwów) do aa, 11 vii 1939, b.p.; po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104149, seelos (lwów) do aa, 22 vii 1939, s. 243–249 (455393–455399). 39 ibidem, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 2 viii 1939, s. 64; seelos (lwów) do aa, 17 viii 1939, s. 92–97; seelos (lwów) do aa, 21 viii 1939, s. 107–108 (455462–455463). 40 ibidem, botschaft moskau 495, 13 vii 1939, s. 234309–234310; po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 18 viii 1939, s. 99–100 (455455–455456). 29stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego... jedną z najistotniejszych i najważniejszych dla dyplomacji iii rzeszy kwestii była ocena, a właściwie niemal monitorowanie nastrojów ukraińców i ich stosunku do niemiec. misja seelosa rozpoczęła się w momencie mało fortunnym. rozbudzone powstaniem autonomicznej rusi zakarpackiej nadzieje i oczekiwania spotkał bolesny zawód. „koniec autonomicznej karpato-ukrainy wywołał wśród polskich ukraińców głębokie przygnębienie i utratę nadziei. w stosunku do niemiec i ich przywódcy, którego ukraińcy dotychczas traktowali jako swojego zbawcę i czcili jak bożyszcze, pojawiło się poczucie, że zostali zdradzeni”41. przypuszczenia seelosa dotyczące możliwości przyjęcia bardziej realistycznego stanowiska przez większość ukraińców wydawały się sprawdzać. już w niecały miesiąc później, w raporcie z 13 kwietnia 1939 r. seelos oceniał, że przygnębienie spowodowane upadkiem rusi zakarpackiej miały się ku końcowi. ożywienie nadziei przynieść miała gwarancja brytyjska i pogorszenie stosunków polsko-niemieckich. seelos pisał: „stanowisko ukraińców opiera się tym razem nie jak podczas istnienia karpato-ukrainy na przesadnej wierze w misję zbawczą niemiec wobec ukrainy, lecz na trzeźwej rozwadze, że przy zaostrzeniu stosunków polsko-niemieckich przypadnie im istotna rola. ukraińcy śledzą dlatego z napiętą uwagą dalsze skutki porozumienia polsko-angielskiego i niemiecką reakcję na nią”42. seelos w kolejnym raporcie sugerował, że w obliczu dalszego zaognienia relacji polsko-niemieckich przywódcy ukraińscy oczekiwaliby jakiejś deklaracji czy próby bliższego wyjaśnienia stanowiska niemieckiego w sprawie ukraińskiej. w dniu 12 maja 1939 r. konsul niemiecki we lwowie pisał: jak mój zaufany człowiek w końcu oświadczył, ukraińscy przywódcy chcieliby teraz z chęcią widzieć jaśniej postawę niemiec wobec problemu ukraińskiego. nie sądzę, że pozytywne niemieckie oświadczenie byłby oczekiwany jako warunek tego, żeby ukraińcy pozostali dalej przy swoim negatywnym stanowisku wobec polskiej oferty, gdyż zarówno wśród ukraińskich mas jak i warstwy przywódczej panuje ponownie zasadniczo nastawienie germanofilskie. wszakże ukraińskim przywódcom łatwiej byłoby utrzymać proniemiecką postawę, jeśli przekazano by im ustnie oświadczenie dobrej woli43. ta uwaga była w jakiejś mierze wyrazem opinii samego konsula. świadczył o tym wysłany równocześnie z raportem prywatny list skierowany do jednego z urzędników aa, w którym skarżąc się na brak wskazówek i instrukacji w sprawie niemieckiego stanowiska w kwestii ukraińskiej, postulował on złożenie deklaracji. winna ona 41 ibidem, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104149, seelos (lwów) do aa, 21 iii 1939, s. 234 (455389). 42 ibidem, botschaft moskau 520, seelos (lwów) do aa, 13 iv 1939, s. 225380. 43 ibidem, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 12 v 1939, s. 37 (455430). 30 grzegorz hryciuk zawierać słowa potępienia dla okrucieństw popełnionych przez węgrów przy obsadzaniu rusi zakarpackiej, poparcia dla autonomii rusi w ramach węgier. oświadczenie zawierać miało deklarację „dobrej woli” wobec dążeń ukraińców w polsce (formalnie ograniczonych tylko do starań o autonomię), co miało upewnić ich, że nie są traktowani jako narzędzie, środek do celu44. ta propozycja seelosa spotkała się z odzewem i była dyskutowana przez wysokich urzędników aa. już 17 maja 1939 r. kierownik wydziału politycznego w aa podsekretarz stanu ernst woermann pisał w notatce do weizsackera, że konsul niemiecki we lwowie nie powinien wydawać żadnych oświadczeń o charakterze oficjalnym i ograniczyć się tylko do osobistego wyrażenia – w formie najogólniejszej – poparcia dążeń autonomicznych w polsce. jeśli chodzi o kwestię autonomii rusi, seelos winien nadmienić, że ma otrzymać informację o stanowisku węgier45. mimo iż kwestię złożenia deklaracji seelos uznawał za pilną, na ostateczną decyzję berlina musiał czekać aż do końca lipca. dopiero bowiem 29 lipca 1939 r. otrzymał ściśle poufną depeszę, w której nakazywano wstrzymać się od oficjalnych deklaracji. nie wyrażano natomiast żadnych obiekcji przed złożeniem, „utrzymanego w tonie ogólnym”, osobistego oświadczenia dobrej woli wobec dążeń autonomicznych czy kryjących się za tym postulatów niepodległości. wykluczone miało być składanie jakichkolwiek antywęgierskich deklaracji, a zwłaszcza potępianie okrucieństw popełnionych na rusi. wolno było natomiast napomknąć o zwolnieniu więźniów i przekazaniu ich rzeszy, przy wyraźnym podkreśleniu niemieckiego wpływu na taką decyzję władz węgierskich46. trudno określić, czy taka deklaracja została złożona, jak została odebrana przez ukraińskich polityków, na ile uspokoiła ich i wyjaśniła niemieckie intencje. jeśli wierzyć depeszom seelosa ze lwowa, do sierpnia 1939 r. nie zachodziły większe zmiany w proniemieckim na ogół nastawieniu ludności ukraińskiej. sporadyczne antyniemieckie oświadczenia składane przez niektórych polityków ukraińskich czy zdystansowane wobec niemiec głosy prasy nie były wyrazem prawdziwej opinii ukraińców. w raporcie z 3 czerwca 1939 r. seelos pisał: na przekór temu mogę na podstawie moich miejscowych wrażeń tylko na nowo podkreślić, że duża masa ukraińskiego narodu po przezwyciężeniu zawodu związanego z karpato-ukrainą znowu jest usposobiona przyjaźnie do niemiec i swoje nadzieje na stworzenie państwa ukraińskiego widzi w niemczech47. podkreślał, żeby nie przywiązywać wagi do antyniemieckich deklaracji składanych z obawy przed prześladowaniami. 44 ibidem, list prywatny seelosa do woermanna, 13 v 1939, s. 38–39 (455432–455434). 45 ibidem, woermann do weizsackera, 17 v 1939, s. 40 (455435). 46 ibidem, woermann do seelosa, 29 vii 1939, s. 43–44 (455439–455440). 47 ibidem, botschaft moskau 520, seelos (lwów) do aa, 3 vi 1939, s. 225296. 31stosunki polsko-ukraińskie w ocenie konsulatu niemieckiego... z miarodajnej ukraińskiej strony informowano mnie już przed dwoma tygodniami, że takie antyniemieckie oświadczenia z taktycznych powodów są oczekiwane [...], ale ze strony niemieckiej w żadnym wypadku nie powinno być przywiązywane materialne znaczenie. przed kilkoma dniami na nowo poinformowano mnie, że ich przyjazne polsce stanowisko w celu uspokojenia polaków w najbliższym czasie nawet się wzmocni48. świadectwem owych prawdziwych nastrojów m.in. wsi ukraińskiej było zachowanie młodzieży podczas brutalnej akcji policyjnej w pow. brzeżańskim. charakteryzowała ją „zacięta twardość” i rzucanie w twarz policjantom, którzy ich aresztowali i bili, słów „róbcie z nami co chcecie, za 2 miesiące przyjdzie przecież hitler”49. w sierpniu 1939 r. nastroje miały się tak zradykalizować, że niewykluczone wydawały się „lokalne wybuchy rewolucyjnego rodzaju”50. co więcej, zaczęły pojawiać się plotki, że natychmiastowego powstania ukraińców życzy sobie właśnie rzesza. te pogłoski miały być prowokacją obliczoną na skompromitowanie niemiec w przypadku wybuchu powstańczego ruchu ukraińskiego. niewsparty – po raz kolejny przez niemcy – zakończyć się mógł krwawą łaźnią i ostateczną utratą wiary w poparcie iii rzeszy51. w lipcu i sierpniu niepokój, zwłaszcza wśród starszej, bardziej doświadczonej generacji polityków ukraińskich z galicji wschodniej, budzić zaczęła możliwość porozumienia się niemiec i związku radzieckiego52. obawy te zostały przedstawione w ostatniej dostępnej autorowi depeszy seelosa wysłanej o godzinie 11:45 w dniu 23 sierpnia 1939 r. ukraińcy są głęboko poruszeni zamiarami zawarcia paktu niemiecko-radzieckiego, w którym widzą koniec gorąco znienawidzonej polski, z drugiej strony panuje we wszystkich ukraińskich grupach ciężka obawa, że przez to nie tylko idea wielkiej ukrainy upadnie na długo, lecz przede wszystkim, że także polska ukraina zachodnia zostanie zaofiarowana rosjanom jako rekompensata53. 48 ibidem. opinię taką formułował seelos jeszcze 19 sierpnia 1939 r., a więc tuż przed podpisaniem porozumień radziecko-niemieckich. konsul iii rzeszy we lwowie pisał w swoim raporcie m.in.: „na zlecenie ukraińskiej partii większościowej undo i narodowych grup palijewa zostałem poinformowany, że polski rząd chce zmusić partie ukraińskie pod groźbą najostrzejszych represji do wydania oświadczenia antyniemieckiego. ukraińcy proszą o zapewnienie wszystkich istotnych niemieckich placówek, że takie oświadczenie nastąpi tylko pod polskim naciskiem. stanowisko ukraińskiej prasy wobec niemiec byłoby z taktycznych względów negatywne”. ibidem, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r. 104150, seelos (lwów) do aa, 19 viii 1939 (telegram), s. 89 (455452). 49 ibidem, botschaft moskau 495, seelos (lwów) do aa, 11 vii 1939, b.p. 50 ibidem, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 21 viii 1939, s. 107–108 (455462–455463) i załącznik do raportu z 21 viii 1939, s. 109–110 (455464–455465). 51 ibidem, s. 107 (455462). 52 ibidem, notatka dr meyer-heydenhagena, 13 vii 1939, s. 42 (455437); seelos (lwów) do aa, 28 vii 1939, s. 50–52 (588209–588211). 53 ibidem, seelos (lwów) do aa, 23 viii 1939 godz 11,45 (telegram), s. 106 (455461). 32 grzegorz hryciuk te obawy i przeczucia okazały się nad wyraz trafne. krótka, ledwie półroczna działalność gebharda seelosa na stanowisku konsula we lwowie nastawiona była przede wszystkim na śledzenie stosunków polsko -ukraińskich, rozpoznanie i relacjonowanie nastrojów ukraińców oraz stanowiska przywódców ukraińskich partii politycznych. w swoich raportach seelos wyraźnie prezentował nieprzychylny polsce inspirowany przez koła ukraińskie obraz wzajemnych realcji polsko-ukraińskich. były to wiadomości otrzymywane z drugiej ręki, niemniej szybko – i jak się wydaje – stosunkowo wiernie oddające opinie strony ukraińskiej. raz jeden, w maju 1939 r., seelos wystąpił z polityczną inicjatywą złożenia deklaracji „dobrej woli” wspierającej autonomiczne, a w istocie niepodległościowe aspiracje polskich ukraińców. czy ta deklaracja i płynąca z kart raportów niekłamana życzliwość dla ukraińców rozpraszały obawy bardziej realnie, trzeźwo myślących przedstawicieli części elit ukraińskich? z pewnością nie w pełni, o czym świadczą odnotowane przez samego dyplomatę niemieckiego głosy dotyczące paktu niemiecko-radzieckiego. a że obawy elit rozmijały się być może z odczuciami wielu mniej doświadczonych politycznie ukraińców – świadczyło to tylko, niestety, o potencjale niechęci czy wręcz nienawiści do państwa polskiego, w którego zniszczeniu pomóc mogła iii rzesza, sojusznik wprawdzie niepewny, niemniej jedyny. literatura derżawnyj archiw lwiwśkoji obłasti, f.1, op. 52, s. 2805, k.76, miesięczne sprawozdanie sytuacyjne z życia polskich stronnictw politycznych za miesiąc kwiecień 1939, urząd wojewódzki we lwowie. król m., ład utajony, kraków 1983. paaa, botschaft warschau 16, konsulat lemberg aiii 2m, reinkonzept, moltke do aa, 15 iii 1938; sprink (lwów) do ambasady w warszawie, 25 iv 1938. paaa, botschaft warschau 16, konsulat lemberg aiii 2m, seelos do aa, 11 v 1939. paaa, po 6 rassenfrage, nationalitatenfrage, fremdvolker in polen, r 104150, seelos (lwów) do aa, 19 viii 1939. politisches archiv des auswartiges amtes dalej: paaa), botschaft warschau 16, konsulat lemberg, a iii 2m, koncept pisma dotyczącego utworzenia konsulatu we lwowie, marzec 1938. toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 beata stachowiak wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej oraz ukrainy do społeczeństwa informacyjnego streszczenie w artykule tym zostaną omówione wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej oraz ukrainy do społeczeństwa informacyjnego. autorka swoje rozważania przeprowadzi z perspektyw historycznej oraz demograficznej, takie ujęcie problematyki jest rzadziej uwzględniane w rozważaniach o społeczeństwie informacyjnym, o wiele częściej brane są pod uwagę aspekty infrastrukturalne oraz technologiczne. ponadto refleksje autorki zostaną wzbogacone o wyniki badań poziomu przygotowania studentów do aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym, jakie zostały przez nią przeprowadzone w roku akademickim 2009/2010 na sześciu uniwersytetach w omawianych państwach. słowa kluczowe: społeczeństwo informacyjne, transformacja, demografia, studenci, litwa, niemcy, polska, republika czeska, ukraina selected aspects of the transformation of lithuania, germany, polish, czech republic and ukraine to the information society summary this article will discuss selected aspects of the transformation of lithuanian, german, polish, czech republic and ukraine to the information society. the author will conduct reflections of the historical and demographic perspectives. this approach to problems is rare, much more likely to be taken into account aspects of infrastructure and technology. in addition, reflections of the author will be enriched by the results of the level of preparation of students doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.006 beata stachowiak78 for active functioning in the information society. the research was conducted by the author in the academic year 2009/2010 at six universities in these countries. keywords: information society, transformation, demography, students, lithuania, germany, poland, republic czech, ukraine 1. wprowadzenie celem artykułu jest ukazanie wpływu sytuacji historycznej oraz demograficznej na proces tworzenia i rozwoju społeczeństwa informacyjnego. ponadto dzięki przedstawieniu w artykule wyników badań przeprowadzonych wśród studentów zostaną ukazane prawidłowości zachodzące w procesie rozwoju społeczeństwa informacyjnego np. zanikanie wpływu niektórych determinantów na aktywność członków społeczeństwa informacyjnego. 2. historyczne aspekty tworzenia i rozwoju społeczeństwa informacyjnego litwa, niemcy, polska, republika czeska oraz ukraina to państwa, które łączy wspólna historia, często część ziem, które obecnie wchodzą w skład wymienionych państw było składowymi tych samych organizmów państwowych. bywało też, że te sąsiadujące ze sobą narody stawały po przeciwnych stronach barykady albo wchodziły ze sobą w sojusze. w pierwszym momencie może wydawać się, że wydarzenia z ostatnich stu lat nie mają związku z budową i rozwojem społeczeństwa informacyjnego, jednakże po głębszym zastanowieniu okazuje się, że jest inaczej. wspólnymi elementami w historii omawianych państw są m.in.. • straty poniesione przez te kraje podczas i oraz ii wojny światowej w ludności, w infrastrukturze, w tym także w zapleczu naukowo-badawczym. • zmiany terytorialne w wyniku obydwu wojen światowych, połączone z migracjami ludności. • doświadczenia okupacyjne, w tym wyniszczenie elity intelektualnej w czasie działań wojennych i okresu okupacji. • zmiana ustroju politycznego i dostanie się w połowie lat czterdziestych do radzieckiej strefy wpływów. • opór części społeczeństwa wobec nowego porządku społeczno-polityczno-ekonomicznego. • wydarzenia przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, określane mianem transformacji politycznej, ekonomicznej oraz społecznej. i to właśnie te ostatnie wydarzenia stworzyły bezpośrednio możliwość tworzenia społeczeństwa informacyjnego w omawianych państwach. do przełomowych wydarzeń inicjujących transformację należy zaliczyć. • rozmowy okrągłego stołu w polsce (luty–kwiecień 1989). • „bałtycki łańcuch” utworzony przez dwa miliony mieszkańców litwy, łotwy i estonii (sierpień 1989). • zburzenie muru berlińskiego (listopad 1989). • aksamitna rewolucja w czechosłowacji (listopad 1989). • proklamowanie przez litwę niepodległości (marzec 1990). • uchwalenie przez ukraińską radę najwyższą ustawy o suwerenności w ramach związku socjalistycznych republik radzieckich (lipiec 1990). wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 79 wydarzenia te obrazują tempo, kierunek oraz natężenie procesu przemian. transformacja przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych była wspólnym doświadczeniem opisywanych państw, ale zarazem elementem różnicującym. zmiany przebiegały odmiennymi drogami. i tak, niemiecka republika demokratyczna została właściwie wchłonięta przez republikę federalną niemiec i od razu znalazła się w strukturach unii europejskiej oraz nato. w polsce i czechosłowacji proces przemian przebiegał inaczej, zapoczątkowały go rozmowy rządzących z opozycją. ich konsekwencją były częściowo wolne wybory. w przypadku państw, które przez ponad czterdzieści lat wchodziły w skład związku socjalistycznych republik radzieckich, proces transformacji przebiegał jeszcze według innego scenariusza. państwa te zazwyczaj ogłaszały deklarację niepodległości, początkowo jeszcze w ramach związku socjalistycznych republik radzieckich, a następnie dochodziło do częściowo wolnych lub całkowicie wolnych wyborów. po wolnych wyborach część państw ogłaszała pełną deklarację niepodległości. wszystkie opisywane państwa doświadczyły okupacji, represje okupacyjne były o różnorodnym nasileniu. począwszy od pozbawienia możliwości kształcenia, przymusowej pracy, poprzez system kontyngentów, wysiedlanie z mieszkań, a skończywszy na eksterminacji ludności. działania te nie ominęły także elity intelektualnej kraju, co więcej to właśnie ta grupa była poddana szczególnym szykanom. w latach drugiej wojny światowej zginęło bądź było represjonowanych wielu przedstawicieli nauki i kultury, duże straty odnotowano przede wszystkim w grupach zawodowych mających wpływ na funkcjonowanie państwa takich jak: nauczyciele, prawnicy, lekarze, urzędnicy. w wyniku tych zdarzeń państwa te przez długi czas odbudowywały elitę intelektualną kraju, gdy inne bez większych zakłóceń rozwijały się. należy także uwzględnić fakt, że część naukowców nie powróciła do kraju po wojennej tułaczce, gdyż obawiała się represji lub też została „przekonana” do pracy na rzecz aliantów. a ta z kolei często wiązała się z koniecznością opuszczenia ojczyzny. w każdym z tych przypadków potencjał intelektualny ojczystego kraju zmniejszał się. kolejną konsekwencją historyczną był podział świata na dwa przeciwstawne bloki, w wyniku którego naukowcy i intelektualiści mieli utrudnione wzajemne kontakty. w szczególności osoby z państw bloku wschodniego były skazane właściwie tylko na relacje naukowe w obrębie krajów demokracji ludowej. i kiedy w połowie lat sześćdziesiątych w japonii oraz w stanach zjednoczonych inicjowano dyskusję o nowym społeczeństwie, które miało nastąpić po społeczeństwie przemysłowym, to w państwach bloku wschodniego wciąż zajmowano się przeobrażeniami charakterystycznymi dla społeczeństwa przemysłowego i problemami ideologicznymi w tym zakresie. za „żelazną kurtyną” przez dziesięciolecia preferowano także kierunki kształcenia przygotowujące kadry dla przemysłu ciężkiego, jeszcze w latach siedemdziesiątych wyznacznikiem nowoczesności państwa według peerlowskiej propagandy był tonaż wydobywanego węgla oraz wielkość produkcji stali. kolejną konsekwencją zdarzeń historycznych rzutującą na budowę społeczeństwa informacyjnego był brak dostępu krajów bloku wschodniego do najnowszych technologii1. stąd też i dostęp do technologii informacyjno-komunikacyjnych był ograniczony, dotyczyło to nie tylko sprzętu, ale także i oprogramowania. tak więc na początku lat dziewięćdziesiątych opisywane społeczeństwa były społeczeństwami ery przedinformacyjnej. dopiero na połowę lat dziewięćdziesiątych można datować początek dyskursu i pojawienie się pierwszych 1 cocom – powstały w roku 1949 komitet koordynacyjny wielostronnej kontroli eksportu (coordinating committee for multilateral export controls), składający się z siedemnastu państw. ta jednostka czuwała nad tym, aby nowe technologie, w tym komputerowe nie były dostępne dla państw bloku wschodniego. beata stachowiak80 dokumentów związanych z budową i rozwojem społeczeństwa informacyjnego. ważną w tym zakresie jest inicjatywa e-europe2003+, czyli pierwsze wspólne uzgodnione działania komisji europejskiej oraz krajów kandydujących do unii europejskiej w celu stworzenia narodowych planów rozwoju społeczeństwa informacyjnego. dzięki tej inicjatywie w państwach, które podpisały ten dokument przyjęto ujednolicone priorytety, standardy oraz procedury. kończąc wątek zależności między historią a procesami tworzenia i rozwoju społeczeństwa informacyjnego należy podkreślić, że historia, która nie zawsze bywa przychylna. jednak i z takiego położenia przy właściwie prowadzonej polityce, można osiągnąć korzyści. ale należy pamiętać o jednym, aby nie popełniać błędów państw wysokorozwiniętych w procesie rozwoju społeczeństwa informacyjnego. 3. związek między sytuacją demograficzną a procesem rozwoju społeczeństwa informacyjnego analiza procesu transformacji do społeczeństwa informacyjnego powinna także uwzględniać charakterystykę demograficzną kraju. sytuacja ludnościowa wpływa na potencjał oraz konkurencyjność każdego państwa. litwa, niemcy, polska, republika czeska oraz ukraina zmagają się z podobnymi problemami demograficznymi, chociaż o zróżnicowanym natężeniu. wszystkie opisywane państwa są populacjami starymi demograficznie, świadczy o tym nie tylko mediana wieku powyżej 34 lat, ale także procentowy udział ludności w wieku powyżej 65 lat2. ponadto wskaźnik procentowy ludności do 14. roku życia nie pozostawia złudzeń co do struktury populacji. szczegółowe dane zawarto w tabelach 1. oraz 2. stan ten jest wynikiem niskiego współczynnika dzietności3, nie gwarantującego od lat zastępowalności pokoleń. i tak, według danych opublikowanych w roku 2014 współczynnik dzietności wynosił dla litwy 1,29, ukrainy 1,30, polski 1,33 oraz dla niemiec i republiki czeskiej 1,434. według demografów zastępowalność pokoleń ma miejsce, gdy współczynnik ten wynosi 2,1–2,15. tabela 1. wybrane wskaźniki demograficzne w roku 2013 państwo odsetek ludności w wieku 65+ odsetek ludności w wieku do 14 lat odsetek ludności w wieku 80+ litwa 18,2% 14,7% 4,8% niemcy 20,7% 13,1% 5,4% polska 14,2% 15,0% 3,7% republika czeska 16,8% 14,8% 3,9% ukraina 15,2% 14,6% b.d. źródło: eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?data-set-demo_pjanind&lang-en, dostęp z dnia 3 maja 2014 roku. 2 według who społeczeństwo, w którym wskaźnik procentowy ludności w wieku sześćdziesięciu pięciu lat i więcej przekracza 10% jest populacją o zaawansowanej starości demograficznej. 3 współczynnik dzietności, jeden z powszechnie stosowanych wskaźników demograficznych. określa liczbę dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym, czyli w wieku od 15 do 49 lat. 4 źródło: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2127rank.html? countryname=lithuania&countrycode=lh&regioncode=eur&rank=217#lh, dostęp z dnia 3 maja 2014 roku. wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 81 starzejąca się populacja jest ogromnym wyzwaniem dla zbiorowości, rezultatem starzenia się społeczeństwa są większe obciążenia podatkowe, problemy na rynku pracy, spadek atrakcyjności gospodarki na rynku światowym, niewydolność systemu emerytalnego, spadek tempa wzrostu pkb, zmiany na rynku towarów i usług, reformy w systemie edukacyjnym oraz wzrost wydatków w niektórych sektorach. starzejące się społeczeństwo jest także sprawdzianem dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego, ponieważ pracownicy w dojrzałym wieku mogą nie być dostatecznie innowacyjni, a to właśnie innowacyjność jest podstawą postępu. innymi słabymi stronami starszych pracowników, a rzutującymi na rozwój społeczeństwa informacyjnego to: niechęć do zmian miejsca pracy czy do nowych form pracy np. pracy zdalnej; luka kompetencyjna, która może być jednak zniwelowana przez odpowiedni system szkoleń. starzejący się pracownicy, o czym nie można zapominać, mają też i mocne strony, są nimi: lojalność; dokładność; cierpliwość; ustabilizowana sytuacja rodzinna; doświadczenie zawodowe; szczególne predyspozycje wynikające z wieku do pełnienia pewnych funkcji takich jak: doradztwo, mentoring, praca w niektórych branżach np. ubezpieczenia. jednak o czym należy pamiętać raczej nie stworzą nowych, niekonwencjonalnych rozwiązań, które są siłą napędową rozwoju technologicznego, tak charakterystycznego dla społeczeństwa informacyjnego. tabela 2. mediana wieku w wybranych państwach oraz jej prognoza demograficzna dla roku 2050 oraz 2100 państwo mediana wieku w roku 2000 prognozowana mediana w roku 2050 przy średniej płodności prognozowana mediana w roku 2100 przy średniej płodności litwa 36 44.4 44.5 niemcy 39.9 46.8 44.9 polska 35.2 48.9 45.4 republika czeska 37.6 51.7 43.7 ukraina 37.2 50.7 42.6 źródło: united nations department of economic and social affairs/population division world population to 2300, http://www.un.org/esa/population/publications/longrange2/worldpop2300final.pdf. sytuacja demograficzna, jak widać jest skomplikowana i będzie niosła za sobą poważne konsekwencje w funkcjonowaniu społeczeństw. podstawowym działaniem podejmowanym w obrębie systemów emerytalnych będzie wydłużeniem aktywności zawodowej obywateli. spowoduje to ogromne zmiany na rynku pracy, wywołane pojawieniem się większej grupy pracowników w wieku 60+. wydłużenie okresu aktywności zawodowej wiąże się w pewnym stopniu z rozwojem społeczeństwa informacyjnego, dzięki zmianom w strukturze zatrudnienia, które są efektem rozwoju społeczeństwa informacyjnego pojawi się wiele zawodów, w których obciążenie pracownika nie zawsze będzie związane z wysiłkiem fizycznym. rozwój społeczeństwa informacyjnego będzie także wymagać zorganizowania efektywnego systemu edukacji dla wszystkich obywateli, w szczególności dla tych z grup wiekowych 50+ oraz 60+. tym bardziej, że funkcjonowanie na rynku pracy w społeczeństwie informacyjnym będzie związane z kilkakrotną zmianą zawodu. starzejące się społeczeństwo będzie wymagać beata stachowiak82 zwiększenia współczynnika zatrudnienia, drogą do tego rezultatu będzie nie tylko przesunięcie granicy wieku emerytalnego, ale także zwiększenie aktywności zawodowej w pozostałych grupach wiekowych. reasumując, rozwój społeczeństwa informacyjnego zbiega się w czasie z uwidocznieniem problemów demograficznych. lecz społeczeństwo informacyjne daje szansę rozwiązania chociażby części tych problemów. 4. poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego w subiektywnie dobranych wskaźnikach w diagnozie stanu zaawansowania procesu transformacji do społeczeństwa informacyjnego można posługiwać się wieloma wskaźnikami. przykładami często stosowanych w literaturze wskaźników są: liczba pracowników w branży it, odsetek pracujących w sektorze usług, liczba komputerów na stu uczniów bądź studentów, stopień wykorzystania e-learningu, stopień korzystania z internetu przez indywidualnych użytkowników oraz przez przedsiębiorstwa. to standardowe podejścia, autorka wybrała jednak inne wskaźniki, które w publikacjach i opracowaniach są stosowane rzadziej. tym samym są mniej znane szerszemu gronu czytelników. tworzenia się i rozwój społeczeństwa informacyjnego w europie środkowo-wschodniej jest niewątpliwie związane z transformacją ustrojową. to złożony proces, który była i nadal jest tematem wielu analiz często porównawczych. aby łatwiej dokonywać zestawień komparatywnych wprowadzono specjalny wskaźnik, noszący nazwę indeksu transformacji bertelsmanna (ang. bertelsmann transformation index – bti). parametr ten składa się z dwóch elementów, pierwszy z nich status index opisuje stan transformacji politycznej i ekonomicznej, natomiast drugi management index określa poziom nakierowania przywództwa politycznego na dążenie do demokracji i gospodarki rynkowej. w tabeli 3. przedstawiono trend wartości składowych wskaźnika bertelsmanna z roku 2014, a w nawiasach podano miejsca w międzynarodowych rankingach. tabela 3. trend wartości składowych indeksu transformacji bertelsmanna na rok 2014 państwo status index management indextransformacja polityczna transformacja gospodarcza litwa 9,25 (8) 8,71 (7) 7,08 (8) polska 9,35 (5) 8,96 (4) 7,21 (6) republika czeska 9,60 (4) 9,43 (2) 6,57 (17) ukraina 6,10 (58) 5,68 (62) 4,25 (87) źródło: weltkarte bti 2014, http://www.bti-project.de/bti-home/ dostęp z dnia 3 maja 2014 roku. dane z roku 2014 wskazują na to, że pod względem transformacji politycznej republika czeska, litwa i polska są w pierwszej dziesiątce analizowanych państw i taki stan rzeczy wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 83 utrzymuje się od kilku lat. świadczy to o znacznym zaawansowaniu przemian politycznych i ekonomicznych. ukraina natomiast znajduje się dopiero na 58. miejscu, co jest znacznym spadkiem w stosunku do roku 2010. wówczas kraj ten znajdował się na miejscu 37. wyniki w obszarze transformacji gospodarczej są podobne. natomiast w obszarze zaangażowania przywództwa politycznego na rzecz demokracji i gospodarki rynkowej w stosunku do lat poprzednich nastąpiły zmiany, polska wyprzedziła republikę czeską w tym zakresie. dane te świadczą o tym, że przywództwo polityczne nie zawsze dąży w dostateczny sposób do demokracji i gospodarki rynkowej i ponadto dowodzi tego, że społeczeństwa nie są przygotowane do przemian gospodarczych. wskaźnik bertelsmanna informuje również o tym, że omawiane kraje nie są jednorodną zbiorowością. innym wskaźnikiem, który jest rzadziej wykorzystywany w opisie stanu rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest poziom przestrzegania praw związanych z własnością intelektualną. na użytek międzynarodowych porównań wprowadzono m.in. indeks poszanowania własności (ang. international property rights index – ipri). składowe tego złożonego wskaźnika przedstawiono na rysunku 1., podczas jego wyznaczania bierze się pod uwagę ocenę obowiązującego w danym państwie prawa do własności, poziom ustanowionych praw związanych z własnością intelektualną oraz uwarunkowania polityczne i prawne. ppr (ang. physical property rights) prawo do własności lp (ang. legal and political environment) ipr (ang. intellectual property rights) prawa związane z własnością intelektualną rysunek 1. składowe międzynarodowego wskaźnika poszanowania własności źródło: opracowanie własne na podstawie definicji wskaźnika. rankingi państw w zakresie poszanowania własności są publikowane już od kilku lat. dane za rok 2013, przedstawione w tabeli 4. wskazują na to, że najlepiej sytuacja przedstawia się w niemczech, które uzyskały 14. miejsce w międzynarodowym rankingu. nieco więcej problemów z poszanowaniem własności jest w republice czeskiej, która znalazła się w czwartej dziesiątce, jeszcze dalsze pozycje – w piątej dziesiątce – zajęła polska i litwa. wyniki dla ukrainy mieszczą poza pierwszą setką. dokładniejsza analiza składowych wskazuje na to, że uwarunkowania polityczne i prawne oraz poziom praw związanych z własnością intelektualną na ukrainie zostały ocenione stosunkowo nisko. beata stachowiak84 tabela 4. wartości międzynarodowego indeksu poszanowania własności wraz z jego składowymi w roku 2013 miejsce w rankingu ipri lp ppr ipr litwa 47 6,0 5,8 6,3 5,9 niemcy 14 7,7 7,1 8,1 8,1 polska 43 6,2 6,4 6,0 6,1 republika czeska 33 6,5 6,3 6,4 6,9 ukraina 112 4,2 3,6 4,8 4,3 źródło: international property rights index. raport 2013, http://www.internationalpropertyrightsindex. org/ranking dostęp z dnia 3 maja 2014 roku. ważnym aspektem przestrzegania prawa związanego z własnością intelektualną jest skala szerzącego się piractwa komputerowego. niestety, to problem, który dotyka wiele państw, a straty producentów oprogramowania są ogromne. w tabeli 5. przedstawiono dane dotyczące zasięgu piractwa komputerowego oraz wielkości strat producentów oprogramowania. dane te dowodzą tego, że najwyższym wskaźnikiem piractwa komputerowego wśród opisywanych państw cechuje się ukraina, a najniższym jak się można było spodziewać niemcy. aczkolwiek to w tym państwie straty producentów oprogramowania są najwyższe, to niewątpliwie świadczy także o poziomie rozwoju społeczeństwa informacyjnego. funkcjonowanie w społeczeństwie informacyjnym to nie tylko stosowanie nowych technologii, ale również zmiana postaw i mentalności obywateli. każda jednostka musi być świadoma, że nielegalne używanie programów komputerowych jest przestępstwem, tak samo jak kradzież samochodu czy włamanie do mieszkania. autorka zwraca uwagę na jeszcze jedną trudność jaka może wystąpić w kształtowaniu postaw jednostek wobec poszanowania własności intelektualnej. w wielu państwach, które w przeszłości były krajami demokracji ludowej zmierzano do zastąpienia własności prywatnej własnością państwową lub własnością spółdzielczą. znaczna część społeczeństwa traktowała własność państwową jako niczyją, co obecnie jeszcze skutkuje brakiem szacunku do własności w ogóle. tabela 5. dane dotyczące skali piractwa komputerowego w wybranych państwach za rok 2011 państwo skala piractwa w roku 2011 straty producentów oprogramowania mln $ litwa 54% 44 niemcy 26% 2265 polska 53% 618 republika czeska 35% 214 ukraina 84% 647 źródło: fifth annual bsa and idc global software. piracy study, źródło: http://globalstudy.bsa.org/2011/ dostęp z dnia 3 maja 2014 roku. wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 85 innym spojrzeniem na poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest podejście do tych kwestii od strony aktywności jednostki. w myśl następującej zasady, im wyższy poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego, tym wyższy poziom aktywności jednostek. aktywność można rozpatrywać na wielu płaszczyznach, gdyż przejawia się ona między innymi korzystaniem z: poczty elektronicznej, stron internetowej czy też e-usług. dane te publikowane są m.in. na stronach eurostatu i są powszechnie znane, stąd też zostaną pominięte w tym opracowaniu. 5. przygotowanie studentów do aktywnego życia w społeczeństwie informacyjnym w świetle badań własnych autorka w roku akademickim 2009/2010 prowadziła badania nad stopniem przygotowania studentów do aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym, zostały one przeprowadzone na sześciu uczelniach w pięciu państwach. były to badania ankietowe, informacje dotyczące liczebności grup studenckich zostały zawarte w tabeli 6. tabela 6. krótka informacja o badanych studentach w roku 2009/2010 państwo uczelnia liczba studentów litwa vytauto didžiojo universitetas (tłum. uniwersytet witolda wielkiego w kownie) 299 niemcy universität rostock (tłum. uniwersytet w rostocku) 309 polska uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu 505 republika czeska univerzita karlova v praze (tłum. uniwersytet karola w pradze) 304 ukraina донецький національний університет (tłum. państwowy uniwersytet w doniecku) львівський національний університет імені івана франка (tłum. uniwersytet im. iwana franki we lwowie) 476 źródło: badania własne (stachowiak 2012). badania te prowadziły m.in. do wyznaczania wskaźnika zaangażowania w społeczeństwo informacyjne, parametru złożonego i wieloskładnikowego (stachowiak 2012) o wartości przedziału [0;28]. podstawowymi składniki tego wskaźnika są: składowa infrastrukturalna, składowa usługowa oraz składowa przyszłościowa. badania wykazały, że studenci z omawianych państw są wyraźnie zróżnicowani pod względem pod względem składowej infrastrukturalnej. dane zawarte w tabeli 7. wskazują na to, że najtrudniejsza sytuacja pod względem dostępności do komputera oraz sieci internet jest na ukrainie. wartość średniej dla tego państwa nie przekroczyła 5. wyniki, jakie zostały osiągnięte przez pozostałe populacje, są wyższe, a wartości średniej dla litwy, niemiec oraz polski nie różnią się zbytnio od siebie. wszystkie zbiorowości studenckie są zróżnicowane w sposób statystycznie istotny, gdyż współczynnik beata stachowiak86 zmienności przekracza 10%, a zbiorowość żaków ukraińskich jest zróżnicowana w sposób znaczny, gdyż v=34,10%. osiągnięcie przez respondentów wartości równych co najmniej 1 było spowodowane przede wszystkim zadeklarowaniem posiadania telefonu komórkowego. wskaźnik tych deklaracji wahał się od 98% do 100%. tabela 7. informacje o wartości składowej infrastrukturalnej w poszczególnych państwach litwa niemcy polska republika czeska ukraina wartość średniej 5,75 5,76 5,67 6,20 4,74 odchylenie standardowe 1,13 0,93 1,03 0,75 1,64 współczynnik zmienności 19,71% 16,19% 18,18% 12,05% 34,55% maksymalna wartość 7 7 7 7 7 minimalna wartość 1 1,75 1,75 3,25 1 mediana 6 6 5,75 6,13 5 źródło: badania własne (stachowiak 2012). szczegółowa analiza komponentów składnikowych składowej infrastrukturalnej wskazała, że państwem w którym nie odnotowano powszechnego dostępu do komputera oraz internetu jest ukraina. co ciekawe w państwie tym płeć okazała się czynnikiem determinującym ów dostęp, mężczyźni okazali się grupą uprzywilejowaną w tym względzie. natomiast dla studentów polskich, czeskich oraz niemieckich płeć okazała się determinantem jeżeli chodzi o posiadanie laptopa, studentki częściej deklarowały ten fakt i była to różnica statystycznie istotna. badania także wykazały że w państwach, które stały na wyższym rozwoju społeczeństwa informacyjnego, respondenci częściej deklarowali użytkowanie komputera w miejscu zamieszkania. dane dotyczące miejsca korzystania z sieci znajdują się w tabeli 8., nie zsumują się do 100%, gdyż ankietowani mogli wskazać dwa miejsca, w których najczęściej korzystają z internetu, i często z tej możliwości korzystali. tabela 8. deklaracje studentów dotyczące miejsc najczęstszego korzystania z internetu litwa niemcy polska republika czeska ukraina % (zaokrąglenie do jedności) miejsce zamieszkania 94 99 98 97 76 uczelnia 47 17 37 57 20 kawiarenka internetowa 1 0 0 1 27 wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 87 litwa niemcy polska republika czeska ukraina znajomi 10 15 18 0 21 praca 2 12 3 5 7 hotspoty w miejscach publicznych 4 6 3 1 2 inne miejsce 3 7 2 1 5 źródła: badania własne (stachowiak 2012). znamienne są wyniki deklaracji dotyczących kawiarenek internetowych. właściwie respondenci korzystają z nich tylko na ukrainie, w pozostałych państwach są to śladowe ilości. wyniki dotyczące korzystania z kawiarenek internetowych potwierdzają pewną prawidłowość, że wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego spada zainteresowanie korzystaniem z sieci w takich punktach. statystycznie istotne różnice występują także między studentami z badanych państwach w zakresie deklarowanej częstotliwości korzystania z sieci internet, tabela 9. zawiera kluczowe dane. tabela 9. deklarowana przez studentów częstotliwość korzystania z internetu litwa niemcy polska republika czeska ukraina % (zaokrąglenie do jedności) nie korzystam 1 0 0 0 3 sporadycznie – kilka razy w miesiącu 1 0 1 0 20 regularnie 11 13 16 14 34 codziennie 87 87 84 86 44 źródło: badania własne (stachowiak 2012). wyniki badań dotyczące składowej infrastrukturalnej wskazują na to, że w przypadku czterech państw: litwy, niemiec, polski oraz republiki czeskiej różnice są niewielkie, wręcz znikome. jednak ukraina w porównaniu z tymi państwami osiąga niższe wskaźniki, co niewątpliwie jest związane z tym, że poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego w tym państwie jest niższy. badania autorki wykazały także, że wraz z osiąganiem kolejnych etapów budowy społeczeństwa informacyjnego w grupie młodych ludzi wpływ pewnych determinantów zanika, takim przykładem jest płeć. w przypadku ukrainy warunkuje ona np. posiadanie dostępu do komputera, w innych bardziej rozwiniętych państwach, nie odgrywa już takiej roli. kolejną składową ujętą we wskaźniku zaangażowania w społeczeństwo informacyjne jest składowa usługowa. w tym przypadku, jak można było przewidzieć, wyniki dla litwy, niemiec, polski oraz republiki czeskiej nie różniły się zbytnio od siebie, natomiast wyniki dla ukrainy były już niższe przeciętnie o 1,5 punktu. w tabeli 10. przedstawiono najważniejsze charakterystyki dotyczące składowej usługowej. beata stachowiak88 tabela 10. informacje o wartości składowej usługowej w poszczególnych państwach litwa niemcy polska republika czeska ukraina wartość średniej 10,27 9,86 9,95 9,71 8,01 odchylenie standardowe 1,95 1,92 1,90 1,78 2,70 współczynnik zmienności 19% 19,4% 19,1% 18,3% 33,7% maksymalna wartość 16,75 14,50 15,50 14 17,50 minimalna wartość 4,45 3 1 2 1 mediana 10 10 10 10 8 źródło: badania własne (stachowiak 2012). rysunek 2. składowa usługowa wraz z jej komponentami w poszczególnych państwach źródło: badania własne (stachowiak 2012). wartości średniej arytmetycznej składowej usługowej wskazują na to, iż wykorzystywanie e-usług jest najniższe wśród studentów ukraińskich. w pozostałych państwach wyniki są do siebie zbliżone, aczkolwiek studenci litewscy są w tym względzie najbardziej aktywni. potwierdzają to także wartości mediany, w czterech państwach są jednakowe. wszystkie badane wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 89 zbiorowości są zróżnicowane w sposób statystycznie istotny, ale studenci ukraińscy są zróżnicowani w sposób znaczny, gdyż współczynnik zmienności v=33,7%. składowa usługowa jest złożonym komponentem, w jej skład wchodzą: wskaźnik korzystania z usług oferowanych przez uczelnię, wskaźnik korzystania z wybranych usług priorytetowych dla społeczeństwa informacyjnego oraz wskaźnik korzystania z usług charakterystycznych dla społeczeństwa informacyjnego niemieszczących się w kategorii usług priorytetowych. wyniki cząstkowe przedstawione graficznie na rys. 2. wskazują na to, że najmniejsze różnice występują w kategorii usług świadczonych przez uczelnię. drugą podkategorią były usługi priorytetowe dla społeczeństwa informacyjnego, w badaniach uwzględniono tylko wybrane. korzystanie z usług priorytetowych dla społeczeństwa informacyjnego jest zdeterminowana nie tylko postawami studentów, ale także poziomem rozwoju społeczeństwa informacyjnego w danym państwie. najmniejszą popularnością cieszyły się szczególnie dwie usługi: rozliczenie podatku dochodowego oraz zapisywanie się do lekarza za pośrednictwem sieci. najbardziej popularnymi usługami w przypadku wszystkich państw były: dostęp do katalogów bibliotek publicznych oraz poszukiwania pracy online. analiza statystyczna testami nieparametrycznymi chi kwadrat wykazała, że czynnikami wpływającymi na korzystanie z usług priorytetowych dla społeczeństwa informacyjnego mogą być płeć i dostęp do internetu. nie można było jednak stwierdzić, który z nich był dominujący. usługi priorytetowe dla społeczeństwa informacyjnego to jednak nie wszystko. są jeszcze inne usługi charakterystyczne dla tego typu społeczeństwa, część bardzo popularnych usług nie mieści się w kategorii usług priorytetowych. także w tym zakresie jest widoczne zróżnicowanie – zarówno wtedy, gdy bierzemy pod uwagę zbiorowości studenckie w poszczególnych państw każde z osobna, jak i wtedy, gdy rozważamy je wspólnie. tabela 11. ranking popularności usług charakterystycznych dla społeczeństwa informacyjnego litwa niemcy polska republika czeska ukraina głosowanie online 0,32 0,19 0,29 0,16 0,35 zakupy w sklepach internetowych 0,37 0,64 0,61 0,67 0,35 bankowość internetowa 0,72 0,64 0,70 0,78 0,25 portal społecznościowy 0,64 0,73 0,69 0,81 0,45 prowadzenie blogu 0,28 0,30 0,29 0,30 0,36 e-learning na uczelni i poza nią 0,55 0,38 0,31 0,38 0,30 czasopisma online 0,70 0,65 0,65 0,65 0,54 radio i telewizja internetowa 0,60 0,62 0,65 0,69 0,53 biblioteka cyfrowa 0,47 0,60 0,51 0,37 0,56 wypożyczanie filmów lub spektakli 0,41 0,34 0,29 0,31 0,43 praca zdalna – telepraca 0,33 0,30 0,26 0,12 0,27 źródło: badania własne (stachowiak 2012). beata stachowiak90 w rankingu popularności ważne jest nie tylko korzystanie z danej usługi, ale także sama znajomość istnienia danej usługi. jedynie odpowiedź nie znam lub brak odpowiedzi skutkowała przelicznikiem równym 0. ranking wykazuje, że w trzech państwach na pięć najpopularniejszymi usługami były: portal społecznościowy, bankowość internetowa, czasopisma online. gdy stosujemy tę samą zasadę w stosunku do usług najmniej popularnych, to lista tych usług jest następująca: głosowanie online, praca zdalna, prowadzenie blogów. wartość wskaźnika poniżej 0,25 oznacza, że wielu respondentów nie zna tej usługi. i tak, w trzech państwach na pięć najczęściej używanymi usługami online są: czasopisma online, radio i telewizja internetowa oraz zakupy internetowe. natomiast najmniej wykorzystywanymi usługami czy też formami aktywności są telepraca, prowadzenie blogu oraz głosowanie online. te wyniki w znacznym stopniu pokrywają się z rankingiem popularności. dane wskazują, że studenci z litwy są najbardziej aktywną grupą w badanych populacjach najmniej aktywną grupą są studenci z ukrainy. opisane w powyższych akapitach komponenty składały się na główną składową usługową, której wartość maksymalna mogła wynosić aż 19 punktów. tak jak w przypadku poprzedniej głównej składowej, także i teraz wyniki z czterech państw, czyli litwy, niemiec, polski oraz republiki czeskiej nie różniły się między sobą, jedynie dla ukrainy były inne. wyniki tych badań wskazują także na to, że nie zawsze dostępność do sprzętu i internetu przekłada się w jednoznaczny sposób na korzystanie z usług świadczonych drogą elektroniczną. ostatnią składową we wskaźniku zaangażowania w społeczeństwo informacyjne jest składowa nazwana przyszłościowa. w składowej tej chodzi przede wszystkim o zdiagnozowanie zachowań respondentów w przyszłości. autorka wybrała zainteresowanie telepracą oraz e-learningiem. pytanie o wykorzystywanie w przyszłości np. blogów nie miało większego sensu, gdyż prowadzenie bądź korzystanie z blogów nie jest kluczowe dla społeczeństwa informacyjnego. w przypadku składowej przyszłościowej, której wartości zostały umieszczone w tabeli 11., widoczne są duże różnice, najwyższy wskaźnik uzyskała litwa – 0,67, następnie ukraina – 0,57, w przypadku polski i niemiec miał on wartość 0,34, a republiki czeskiej – 0,31. analizując współczynniki zmienności w poszczególnych zbiorowościach, możemy zauważyć, iż wszystkie państwa są co najmniej zróżnicowane w sposób statystycznie istotny, a czasami to zróżnicowanie jest nawet znaczne. ale największym stopniem zróżnicowania odznaczała się ukraina. dane z tabeli 12. wskazują na to, iż respondenci raczej nie zamierzają w przyszłości korzystać z e-learningu czy też świadczyć pracę zdalnie. tabela 12. wartości charakterystyczne dla składowej przyszłościowej w poszczególnych państwach litwa niemcy polska republika czeska ukraina wartość średniej 0,67 0,34 0,34 0,31 0,57 odchylenie standardowe 0,58 0,42 0,43 0,38 0,57 współczynnik zmienności 87,04% 122,93% 125,69% 121,54% 99,74% maksymalna wartość 2 2 2 2 2 wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 91 litwa niemcy polska republika czeska ukraina minimalna wartość 0 0 0 0 0 mediana 0,5 0 0 0 0,5 źródło: badania własne (stachowiak 2012). badania przeprowadzone przez autorkę wykazały, że badane zbiorowości są zróżnicowane w sposób statystycznie istotny, a populacja ukraińskich studentów jest zróżnicowana w sposób znaczny. niewątpliwie na ten fakt wpływa stopień rozwoju społeczeństwa informacyjnego w tym państwie. co ciekawe, dostęp do komputera oraz internetu nie przekłada się w bezpośredni sposób na aktywność respondentów w zakresie korzystania z e-usług w teraźniejszości oraz w przyszłości. świadczy to niewątpliwie o tym, jak ważna jest edukacja jednostek w zakresie korzystania z e-usług oraz promocja tychże usług w społeczeństwie. wszystkie elementy składowe wymienione w poprzednich akapitach tworzą wskaźnik zaangażowania w społeczeństwo informacyjne, który ukazuje różnice między poszczególnymi państwami. wartość wskaźnika zaangażowania w społeczeństwo informacyjne mogła wahać się od 0 do 29. średnia wartość tego wskaźnika dla poszczególnych państw wahała się od 13,32 do 16,69. państwem, które charakteryzuje się najniższym wskaźnikiem jest ukraina, wynosił on 13,32, dla porównania litwa – 16,69, niemcy – 15,96, polska – 15,95 oraz republika czeska – 16,22. dowodzi to zróżnicowania poszczególnych państw. również wartości mediany wskazują na to, że cztery państwa, tj. litwa, niemcy, polska oraz republika czeska, nie różnią się między sobą w znaczny sposób, ale już wartość mediany dla ukrainy, wskazuje na to, że wskaźnik zaangażowania w społeczeństwo informacyjne znacznie różni się od pozostałych państw. badane zbiorowości są także zróżnicowane same w sobie, czego dowodzi współczynnik zmienności należący do przedziału od 12,28% do 28,08%. studenci we wszystkich państwach są zbiorowościami zróżnicowanymi w sposób statystycznie istotny, gdyż wartość współczynnika przekroczyła 10%, ale ukraina jest zróżnicowana w sposób znaczny, gdyż wartość ta wynosiła 28,08%. co świadczy ewidentnie o znacznym zróżnicowaniu zbiorowości – studentów ukrainy. najmniej zróżnicowaną zbiorowością są studenci z republiki czeskiej, tam współczynnik zmienności wynosi zaledwie 12,28%. o skali zróżnicowania świadczy także odchylenie standardowe, które waha się od 1,99 dla republiki czeskiej do 3,74 dla ukrainy. tabela 13. wartość wskaźnika zaangażowania w społeczeństwo informacyjne w poszczególnych państwach litwa niemcy polska republika czeska ukraina wartość średniej 16,69 15,96 15,95 16,22 13,32 odchylenie standardowe 2,55 2,47 2,47 1,99 3,74 współczynnik zmienności 15,31% 15,50% 15,48% 12,28% 28,08% beata stachowiak92 litwa niemcy polska republika czeska ukraina maksymalna wartość 24,25 22 22,50 21,50 24,50 minimalna wartość 7 8 8 9,75 2 mediana 16,75 16 15,75 16,25 13,75 źródło: badania własne (stachowiak 2012). analiza charakterystyk statystycznych dla badanych zbiorowości w zakresie współczynnika zaangażowania w społeczeństwo informacyjne dostarcza również ciekawych wniosków. w przypadku niektórych, takich jak litwa, niemcy, republika czeska, wartość mediany jest nieco wyższa od wartości średniej, co świadczy o tym, iż w zbiorowościach znajdują się jednostki, które zaniżają wartość średniej arytmetycznej. tylko w przypadku polski występuje odwrotna zależność. znaczące są także wartości minimalne, jakie osiągnęły poszczególne populacje. jak można się spodziewać, najniższą osiągnęli studenci z ukrainy, którzy są zarazem najbardziej zróżnicowaną zbiorowością. wyniki, jakie uzyskała autorka, wskazują na to, iż w takich państwach jak litwa, niemcy, polska, republika czeska, w których budowa społeczeństwa jest już zaawansowana, stopień zróżnicowania populacji badanych jest niższy, aczkolwiek statystycznie istotny. okazuje się, że w tych państwach związek między korzystaniem z usług świadczonych elektronicznie a uwarunkowaniami infrastrukturalnymi jest niewielki, czy wręcz znikomy. inaczej jest w przypadku ukrainy, gdzie współczynnik zmienności w prawie wszystkich kategoriach przekracza 30%, co świadczy o stopniu zróżnicowania badanej populacji. w państwie tym we wszystkich kategoriach wartości średniej oraz mediany były zdecydowanie niższe niż w czterech pozostałych. wydaje się słuszne sformułowanie następującego wniosku: tak jak do zapoczątkowania reakcji łańcuchowej rozszczepiania jądra atomu jest potrzebna minimalna ilość materiału rozszczepialnego, zwanego masą krytyczną, tak w budowie społeczeństwa informacyjnego jest pewien moment, który można nazwać krytycznym, po przekroczeniu którego czynnik infrastrukturalny przestaje odgrywać znaczącą rolę w postawach jednostek. uzyskane przez autorkę wyniki wskazują także na to, iż w państwach mniejszych zarówno pod względem terytorialnym, jak i liczby ludności rozwój społeczeństwa informacyjnego przebiega dynamiczniej. wystarczy w tym miejscu porównać chociażby wyniki niemiec i polski i skonfrontować je z danymi dla litwy i republiki czeskiej. wydaje się że, większe państwa często pomimo swej zamożności (niemcy), charakteryzują się większą bezwładnością. 6. podsumowanie badania autorki wskazały, że nie tylko w polsce, ale także w innych państwach wzrost dostępności do komputera oraz internetu nie przekłada się w bezpośredni sposób na korzystanie z e-usług. autorka podkreśla, że potrzebne są inne bodźce, które wpływają na jednostkę w zakresie korzystania z e-usług. jednym z nich jest edukacja i informacja, drugim stwarzanie odpowiednich warunków do korzystania z usług świadczonych elektronicznie. eksploracje wybrane aspekty transformacji litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej... 93 autorki również wskazują na to, że powoli dotychczasowe determinanty przestają w młodym pokoleniu odgrywać jakąkolwiek rolę, przykładem może być w tym zakresie płeć. studenci użytkując sieć internet są zazwyczaj odbiorcami niż twórcami, oznacza to, że zazwyczaj korzystają z zasobów internetowych, jakie wytworzyły inne osoby, rzadko tworzą w internecie. ich aktywność jest jednokierunkowa, należy dążyć do dwukierunkowości. jednak aby człowiek był aktywną jednostką w społeczeństwie informacyjnym, nie tylko musi mieć zapewniony dostęp do sprzętu i sieci internet, ale także należy mu zapewnić dostęp do edukacji i odpowiedniej formy szkoleń. wyniki badań ukazały jeszcze jedną ciekawą prawidłowość. badane państwa są bardziej zróżnicowane między sobą, gdy pod uwagę brany jest statystyczny obywatel, w przypadku populacji studenckiej te różnice nie są tak duże. to wskazuje na to, że istotnie młodzi ludzie dorastali w jednoczącej się europie i coraz więcej z nich wyjeżdża ze swoich państw na staże, praktyki zagraniczne. wyniki badań autorki pozwalają także na sformułowanie wspólnego dla wszystkich państw postulatu. postulatu brzmiącego w następujący sposób, że należy w większym stopniu zadbać o edukację i szerzej wprowadzić do programów kształcenia tematykę społeczeństwa informacyjnego oraz nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych, i to w rozmaitych kontekstach, np. zastosowania nowych technologii w pracy administracji, placówek edukacyjnych, szpitali czy też niebezpieczeństw, jakie mogą się pojawić podczas wykorzystywania nowych technologii. należy również podkreślić to, że nie należy zwlekać z podjęciem tych działań, ponieważ każde opóźnienie będzie oddziaływać negatywnie. literatura stachowiak b., socjalizacja studentów do społeczeństwa informacyjnego na przykładzie litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej, ukrainy. studium porównawcze, wydawnictwo naukowe uniwersytetu mikołaja kopernika, toruń 2012. pozostałe źródła http://www.bertelsmann-transformation-index.de http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/ http://w3.unece.org/ http://globalstudy.bsa.org/2011/ http://www.internationalpropertyrightsindex.org/ http://global.bsa.org/ http://www.internetworldstats.com/ recenzje tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 valen nas navickas*1 orcid: 0000-0002-7210-4410 tomas skripkiūnas**2 orcid: 0000-0002-9815-6518 macro dynamics of the real estate market value: temporal effects abstract the aim of this research is to establish a methodological background for understating the real estate macro dynamics and the role played by architecture in explaining the real estate market value fluctuations. although various models of the housing market fluctuations have been developed, the fundamental question of what drives the real estate market value is still peculiarly neglected. housing market value fluctuations can be largely explained by macroeconomic fundamentals, housing market indicators as well as the social, political and cultural situation. after assessing these fundamentals of the real estate market value, other factors may be added such as short-term dynamics and irrational factors, contributing to an instantaneous unpredictability of the real estate market. nowadays there is a belief in society that housing is an investment opportunity. an assumption can be made about the speculative and irrational nature of the housing market, having impact on the real estate market value. comparing the housing market to the stock market, the housing market has much higher cost of carry and complicated administration to it; and therefore, the real estate market is highly inefficient. because of the irrational nature of human behavior, similarly to stock prices, the housing market is driven by expectations. the originality of this research lies in the fact that irrationality of human behavior suggests looking at other sciences, with architecture being a tool to bring those irrationalities into the real estate market. given that behavioral economics accounts for a significant part of irrationality of market behavior, the hypothesis can be ventured that architecture, as a human interaction in the process, can have its own causal role in fixing real estate market value. keywords: real estate, market value, price, volatility, housing, architecture * kaunas university of technology (lithuania), e-mail: valentinas.navickas@ktu.lt ** kaunas university of technology (lithuania), e-mail: tomas.skripkiunas@ktu.edu 2020, no. 1 (13), pp. 119–129 published online june, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.009 v n , t s120 1. introduction the volatility of the real estate market value is discussed in this study. the aim of this research is to establish a methodological background for understating the nature of the real estate macro dynamics and the position of architecture in the real estate market value fluctuations. a broader definition of architecture is used which includes the design of the totality of residential environment ranging from the macro level of town planning, urban design and landscape architecture to the micro level of individual detached houses. architecture and housing have different meanings in this study: housing refers to physical objects of architecture (together with their attributes like streets, bridges, sidewalks, landscape structures, as well as small scale architecture et cetera) while architecture is used to express the design of those objects. the micro determinants of housing market value are usually observed at a fixed time or during some short-term period, trying to introduce the factors that determine market value. adding temporal effects for longer periods of time introduces even more complications. although various models of the housing market fluctuations have been developed, the fundamental question of what drives the real estate market fluctuations is still peculiarly neglected. housing can be considered in parallel with corporate stock, commodities or other speculative assets these days. actually, housing market is larger than the value of entire stock market in most countries, especially in the baltic states. in baltic states the amount of outstanding housing loans to households was eur 19.0 billion in 2018 (hypostat, 2019) and the market capitalization of listed companies was eur 6.7 billion (nasdaq baltic, 2020). this suggests that the housing market constitutes a large amount of our assets, which serves not only the purpose of shelter these days. 2. literature review 2.1. the uniqueness of the housing market all consumer goods and services can have substitutes while competing for a place in the consumer’s budget. however, some commodities are more related to each other and can be grouped according to their closeness. what counts as commodities in the housing market are various forms of shelter substitutes. still, these units constitute a strongly separated cluster as compared to, say, transport or electronics. the concept of a housing market becomes meaningful because housing constitutes a commodity distinct from other consumer goods (blank and winnick, 1953). it is an item that answers to one of our basic needs and cannot be simply dismissed in the family budget. the housing market is also a local market. a person would seek for a house within some distance from his work, school, or other relevant locations, therefore houses that are more distant are not even close substitutes. furthermore, there are various submarkets in the housing market. those could be identified by size, quality, tenure type, structure type, neighborhood, location and others. in addition to this, the housing market is personal and sensitive. the fact that economic actors buy a house one, two or three times during their lifetime makes those decisions risky because gains and losses cannot be smoothed out by frequent trading. therefore, policymakers should monitor housing market value because in most societies buying a house is major financial risk households are facing (cocco, 2004; yao and zhang, 2005). macro dynamics of the real estate market value: temporal effects 121 housing is an investment and consumption at the same time. the decision to purchase rather than rent is an investment opportunity but also personal preference of lifestyle (shiller, 2007). another important aspect of the housing market is that transaction costs are high. together with small number of transactions, this results in slow response and operations (see later about inefficiency of the real estate markets) and makes the housing market long-term focused. 2.2. fundamentals of the housing market value macroeconomic variables. there are studies that are trying to find links between major macroeconomic variables and the real estate market value or its volatility. a study by glindro et al. (2011) assumes that in each period, in each area (a country or a city), there is a fundamental value of housing that is largely determined by economic conditions and institutional arrangements: p* it = f(x it ), where p* it is the log of the real fundamental value of house prices in country i at time t, f(·) is a function and x it is a vector of macroeconomic and institutional variables that determine house price fundamentals. glindro et al. (2011) suggests four blocks of explanatory variables based on theoretic reasoning or previous empirical work (part of figure 1). the first block of explanatory variables are demand-side factors, including real gdp, fig. 1. determinants of the real estate market fluctuations r at io na l i nd ic at or s ir ra tio na l in di ca to rs 4.1 business freedom index 4.2 the corruption index 4.3 financial sector index 4.4 property rights index 2.1 land supply index 2.2 real construction costs 3.1 equity prices 3.2 exchange rates 1.1 real gdp 1.2 population 1.3 real mortgage rate 1.4 mortgage credit to gdp ratio institutional other assets supply demand 0.1 customer expectations 0.2 constructor sector confidence 0.3 speculation source: authors’ illustration. v n , t s122 population, the real mortgage rate and the mortgage credit to gdp ratio. it is assumed that higher income, higher population and higher financial capacity tend to encourage greater demand for new housing. the second block of variables are supply-side factors, including the land supply index and the real construction cost. higher flexibility of land supply tends to drive housing market value down while the relationship between real construction costs and housing market value is expected to be positive. the third block of variables are prices of other types of assets, including equity prices and exchange rates. housing market value is positively correlated with equity prices (sutton, 2002; borio and mcguire, 2004). a real effective exchange rate appreciation is expected to have positive effect on the real estate market value, particularly on the markets where there is substantial demand from non-residents for investment purposes. the fourth block of variables are institutional factors, including the business freedom index, the corruption index, the financial sector index and the property rights index. the institutional factor measures the impact of business, regulatory and financial conditions. agnello and schuknecht (2009) also use a set of variables reflecting economic fundamentals (growth in per-capita real gdp, level of short-term interest rates, growth rate of real credit to the private sector and growth rate of global-liquidity variable), also adding demographic and institutional variables, in order to explain business cycles in the real estate market. jadevicius (2016) examines macro-determinants of the lithuanian housing market values documenting a relationship between housing price growth and building activity, interest rates, inflation and employment. capozza et al. (2002) are looking for a model that treats the real estate market value as a function of city size, growth rate of population, growth rate of real income and real construction costs. social, cultural and political background. in addition to major macroeconomic background, social, cultural and political factors play an important role here. drachal (2014) studies the relations between the property prices and local labor markets in poland. polish regions (voivodeships) are characterized by highly differential unemployment rates, average wages, property prices. high unemployment is seen as an indicator of unstable future earnings. it was conclusively demonstrated that new available housing space, unemployment rate, construction costs and wages are significant in regression models. however, results differ across voivodeships because of the above-stated discrepancies. implications for future research suggest to test for the time needed to find a job, the time spent on traveling to work, access to medical centers, training centers, schools and universities, number of theaters, cinemas, community centers, and other factors connected with the standard of living and the changes therein in the selected cities. this is the case of polish social, cultural and political environment while other countries might have different scenarios. grum and govekar (2016) studies whether selected macroeconomic variables (the unemployment rate, the current account of the country stock index, gdp and industrial production) have influence on the real estate market value in different cultural environments (slovenia, greece, france, poland and norway). the results show a distinction between slovenia, in which the relationship between real estate market value and stock index was found to be statistically significant, and other countries in which that relationship was not found to be statistically significant. the correlation between real estate market value and unemployment was found in the other countries instead. further research is needed to understand this distinction between different social, cultural and political environments. egert and mihaljek (2007) address the question whether the conventional fundamental determinants of house prices, such as gdp per capita, real interest rates, housing credit and macro dynamics of the real estate market value: temporal effects 123 demographic factors, have driven observed house prices in the period from around 1990 to 2005 in central and eastern european (cee) countries and 19 developed oecd countries. research results suggest that gdp per capita, real interest rate, ratio of housing credit to gdp, population, labor force, unemployment and equity prices are statistically significant in the way economic logic suggests. in addition to this, transition-specific factors on house price dynamics in cee were assessed. these include slow development of housing markets and weak housing finance institutions before 2000, limited supply of new homes, lower measures of housing quality (average size of dwellings, floor space per occupant, access to piped water and fixed baths). again, these factors were peculiar to social, cultural and political background of cee countries. the mix of macroeconomic variables, social, political and cultural situation automatically bring about the unpredictability of the real estate market. however, after assessing these fundamentals of the real estate market value, other factors may be added such as short-term dynamics and irrational factors. research by tupenaite et al. (2017) reveals that housing market value fluctuations in lithuania within the period of 2005-2015 can be largely explained by economic fundamentals and housing market indicators (empirical study was carried out using the analytic hierarchy process (ahp) method). however, here determinants of housing market fluctuations are divided into irrational and rational indicators (part of figure 1). rational indicators (q = 0.8019) consist of economic indicators (including gdp, inflation, earnings per capita, unemployment rate, interest rates and housing mortgages, all together contributing to q = 0.4939 of decision criteria) and market indicators (including new housing supply, building permissions, construction price index, housing transactions and housing affordability, all together contributing to q = 0.3080 of decision criteria). irrational indicators (q = 0.1981) consist of customer expectations, construction sector confidence and speculation (tupenaite et al., 2017). results suggest that 80 percent of determinants are of rational character and they stem from the belief in the efficiency of the housing market, leaving 20 percent to the irrationality of behavioral economics. this study reveals what drives the real estate market value from human perspective without resorting to econometric models. therefore, the irrational nature of human behavior may be underestimated, as following chapters suggests. we will see that expectations might built up, thus forming bubbles including professional and expert level. 3. research and discussion: volatility of the housing market value speculative assets. nowadays there is a belief in society that housing is an investment opportunity. however, the housing market in most cases was not supposed to be speculative until few decades ago. the conventional belief was that housing market value was driven by construction costs (grebler et al., 1956). shiller (2007) agrees with this idea comparing a house with furniture both of which are supposed to be consumed but not held as assets to make money (while talking about 1950s and several later decades). this belief changed rapidly once we entered the new millennium. in the united states real home market value increased by 86 percent between 1996 and 2006 according to s&p/case-shiller national home price index (shiller, 2007). this dramatic increase in price would be hard to explain in terms of the fundamentals of the real estate market (see earlier about fundamentals of the real estate market) v n , t s124 fig. 2. ober-haus lithuanian apartment price index (obhi) (1994 = 100) (ober-haus, 2020) source: authors’ illustration. fig. 3. eurostat house price index (2015 = 100) (eurostat, 2020) source: authors’ illustration. macro dynamics of the real estate market value: temporal effects 125 fig. 4. eurostat house price annual rate of change (eurostat, 2020) source: authors’ illustration. fig. 5. lithuania construction input price index (2015 = 100) (official statistics portal, 2020) source: authors’ illustration. v n , t s126 and macroeconomic variables. shiller (2007) highlights that in the same period the real rent increased only by 4 percent, therefore being extremely stable, with real construction costs also showing relatively little change, which corresponds with the real rent but not with the real estate market value. also, housing versus consumption ratio was stable, fluctuating around 15 percent. residential investment as a percent of gdp was volatile but does not show any long-term trend. thus, the conclusion is made by shiller (2007) that some other important factors have impact on the real estate market value. an assumption can be made about the irrational nature of the housing market. there is a lack of lithuanian housing market value statistics. according to eurostat house price index (eurostat, 2020), the available data starts from no earlier than 2006. in lithuania we were able to track a huge increase in housing market value until 2008, also, growing significantly for the last 5 years, although aggregate european union line shows the same trend but with a lesser slope and smaller volatility (figure 3 and figure 4). the trend holding until 2008 is even more dramatic if we look at ober-haus lithuanian apartment price index (ober-haus, 2020), which is the longest running house price statistics in lithuania starting in 1994 (figure 2). however, social, cultural and political background played an important role before and shortly after entering european union in 2004. if we consider construction costs, they are tracking housing market value, however it is not clear whether construction costs or housing market value are causally related (figure 5). the inefficiency of the real estate market. according to the efficient-market hypothesis, attributed to fama (1970), a market in which a market value always fully reflects available information is called efficient. this rational nature of market value is based on forecasts of earnings, assessments of risk factors for corporations or payouts of dividends for stock market. although various research was done to prove that the efficient-market hypothesis cannot account for reality, this can constitute a point of departure for pointing to market inefficiencies. comparing the housing market to the stock market, the housing market has much higher cost of trading to it. it is difficult for professional traders to enter and exit the market or do short sales. also, housing as an asset is characterized by a high cost of carry, low rental income and complicated administration. furthermore, there are possible local factors that might affect the demand (shiller, 2014). therefore, the real estate market is highly inefficient. to understand the factors of speculative markets, including the real estate market inefficiency, shiller (2014), once again, suggests studying other sciences outside of economics. irrational nature of the real estate market. a hard to explain increase in housing market value, described earlier, can be called a bubble. a definition of bubble is offered by shiller (2005): “a situation in which news of price increases spurs investor enthusiasm which spreads by psychological contagion from person to person, in the process amplifying stories that might justify the price increase and bringing in a larger and larger class of investors, who, despite doubts about the real value of the investment, are drawn to it partly through envy of others’ successes and partly through a gambler’s excitement”. the epidemic nature, emotions as well as information media are core constituents in this definition. a speculative bubble is seen as social epidemic, a result of principles of social psychology and media exposure. sociology suggest theories about collective consciousness (durkheim, 1933), collective memory (halbwachs, 1992) shared mindsets and beliefs. shiller (2014) argues that these ideas may not be especially rational or efficient but, amplified by the media, they give rise to some inefficient market behavior. the important component is collectivity, therefore, “the market is macro dynamics of the real estate market value: temporal effects 127 micro efficient but macro inefficient” (shiller, 2014). therefore, similarly to stocks, aggregate real estate value variations are driven by bubbles. idea that markets are substantially driven by cognitive biases is not new. for example, human tendency towards overconfidence causes investors to trade too much (odean, 1999). investors may be overly distracted by news stories (barber and odean, 2008) or overreact to cash dividends (shefrin and statman, 1984). psychology and other social sciences got incorporated into economics when behavioral economics attracted public attention in 1990s. focusing on the irrationality of market fluctuations, with attention paid to human economic behavior, has resulted in some peculiar observations. benos and jochec (2013) showed that in the united states stocks with the words “america(n)” or “usa” in their names earn return of 6% a year during wartime. saunders (1993) found that the weather in new york affects stock prices. these examples demonstrate the irrational nature of human behavior. similarly to stock prices, the housing market is driven by expectations. the expectation of growth based on past results drove housing market value to their maximum in 2008. the steady recent growth strengthens expectations about future of the real estate market value. although, considering the very long term, this is not always the case. those expectations might be frustrated easily with some hints of market drop and the real estate market is going back to its fundamentals. from sociology to architecture. the discourse of today’s architecture is highly appealing to human expectations of standards of living or desires. there are some trends in society and the field of architecture that results in an increase of market value of some type of the real estate. leinberger (2007) has shown that there is an increasing demand for “walkable urban centers”, and proved that there is an increase in market value of properties in such urban centers. this increase reflects human expectations and desires for a city with lots of attractions within walking distance. buitelaar and schilder (2017) has shown that there is a price premium of neo-traditional style architecture in housing, although it is not completely clear whether that increase partly stems from a shortage of such properties in the short term, or from their type of quality for that matter. considering the factors affecting stock prices, it may be the case that the real estate market value is affected by architectural style, though. furthermore, the real estate market bubbles are location-specific because some type of environment encourages the formation of bubbles that may bring economic benefit to some extent. looking at the types of value the construction sector generates (carmona, 2019), districts, cities or regions can form some kind of “islands” of shared mindsets or beliefs with high expectations of speculative value. does this formation of bubbles tend to be correlated with ‘good’ architecture? would it be possible that these expectations are driven by desires that are created by architects? if we look at bubbles spatially, architecture is one of factors to look for, logically speaking, because it defines the arrangement of the real estate objects in space. if we take the idea that we need to look for explanation of bubble formation in other sciences seriously, architecture is also an option to look for, because it is an influential generator of image, desire, and hence of value – very much like luxury or sports car, or other consumer desires, to name just a few. furthermore, the irrational nature of human behavior raises hypotheses that the real estate market might be affected by color or other bizarre factors. v n , t s128 4. conclusions efficient markets theory has similar concept as the real estate fundamentals; however, looking at fluctuations of the real estate market value, we need to find additional factors determining it. the mix of irrational nature of human behavior and the efficient-market hypothesis automatically bring about the unpredictability of speculative asset markets, with housing clearly becoming one of them these days. however, unique characteristics of the housing market, make it highly inefficient. housing is an investment and a consumer good at the same time. counting as an investment, it becomes a speculative asset, while being a commodity to be consumed, it is designed to be simply occupied instead of serving as a speculative asset. since economic actors are driven by human needs and desires as well as by making profit, in the short-term, housing market is very different from the stock market because of a small number of transactions, making the former even more inefficient. expectations of distant future are even more amplified. although long-term expectations, driven by common consciousness of that time might be suggested as an approximation, they could be far from economic fundamentals in the short term. the irrationality of human behavior suggests looking to other sciences, with architecture being a tool serving to illuminate those irrationalities occurring on the real estate market. lots of questions remain unanswered; for example, whether architecture, coupled with the real estate, is driven by major macroeconomic variables, or architecture is a source of value, therefore driving the real estate market. given that behavioral economics accounts for a significant part of irrationality of market behavior, the hypothesis can be ventured that architecture, as a human interaction in the process, can have its own causal role in fixing the real estate market value. references agnello, l., & schuknecht, l. (2009). booms and busts in housing markets: determinants and implications. european central bank working paper series, no. 1071. barber, b., & odean, t. (2008). all that glitters: the effect of attention and news on the buying behavior of individual and institutional investors. review of financial studies, 21(2), 785–818. benos, e., & jochec, m. (2013). patriotic name bias and stock returns. journal of financial markets, 16(3), 550–570. blank, d. m., & winnick, l. (1953). the structure of the housing market. the quarterly journal of economics, 67(2), 181–208. borio, c., & mcguire, p. (2004). twin peaks in equity and housing prices? bis quarterly review. buitelaar, e., & schilder, f. (2017). the economics of style: measuring the price effect of neo-traditional architecture in housing. real estate economics, 45(1), 7–27. https://doi .org/10.1111/1540-6229.12137 capozza, d., hendershott, p., mack, c., & mayer, c. (2002). determinants of real house price dynamics. national bureau of economic research working paper series, no. 9262. carmona, m. (2019). place value: place quality and its impact on health, social, economic and environmental outcomes. journal of urban design, 24(1), 1–48. https://doi.org/ 10.1080/13574809.2018.1472523 macro dynamics of the real estate market value: temporal effects 129 cocco, j. (2005). portfolio choice in the presence housing. review of financial studies, 18, 535–567. https://doi.org/10.2139/ssrn.258428 drachal, k. (2014). property prices and regional labor markets in poland. the european journal of applied economics, 11(1), 5–15. durkheim, é. (1933). the division of labor in society. free press. eurostat. (2020). retrieved april 16, 2020, from https://ec.europa.eu/eurostat/ égert, b., & mihaljek, d. (2007). determinants of house prices in central and eastern europe. comparative economic studies, 49. https://doi.org/10.1057/palgrave.ces.8100221 fama, e. f. (1970). efficient capital markets: a review of theory and empirical work. the journal of finance, 25(2), 383–417. https://doi.org/10.2307/2325486 glindro, e., subhanij, t., zhu, h., & szeto, j. (2011). determinants of house prices in nine asia pacific economies. international journal of central banking, 7, 163–204. grebler, l., blank, d. m., & winnick, l. (1956). capital formation in residential real estate: trends and prospects. national bureau of economic research. grum, b., & govekar, d. (2016). influence of macroeconomic factors on prices of real estate in various cultural environments: case of slovenia, greece, france, poland and norway. procedia economics and finance, 39, 597–604. https://doi.org/10.1016/s2212 -5671(16)30304-5 halbwachs, m., & coser, l. a. (1992). on collective memory. university of chicago press. hypostat. (2019). a review of europe’s mortgage and housing markets. european mortgage federation. jadevicius, a. (2016). macro-determinants of the lithuanian housing market: a test for granger causality. journal of baltic studies, 47(3), 385–398. https://doi.org/10.1080/ 01629778.2016.1141105 leinberger, c. b. (2007). financing walkable urbane projects. urban land, (january). nasdaq baltic. (2019). retrieved april 16, 2020, from https://www.nasdaqbaltic.com/ ober-haus. (2020). ober-haus real estate advisors. retrieved april 16, 2020, from https://www.ober-haus.lt/en/rinkos_apzvalgos/lithuanian-price-index/ odean, t. (1999). do investors trade too much? american economic review, 89(5), 1279–1298. official statistics portal. (2020). retrieved april 16, 2020, from https://osp.stat.gov.lt/ saunders, e. m. (1993). stock prices and wall street weather. american economic review, 83(5), 1337–1345. shefrin, h. m., & statman, m. (1984). explaining investor preference for cash dividends. journal of financial economics, 13(2), 253–282. shiller, r. j. (2005). irrational exuberance (2nd edition ed.). princeton university press. shiller, r. j. (2007). understanding recent trends in house prices and home ownership. national bureau of economic research working paper series, no. 13553. https://doi .org/10.3386/w13553 shiller, r. j. (2014). speculative asset prices. the american economic review, 104(6), 1486–1517. sutton, g. d. (2002). explaining changes in house prices. bis quarterly review, 46–55. tupenaite, l., kanapeckiene, l., & naimaviciene, j. (2017). determinants of housing market fluctuations: case study of lithuania. procedia engineering, 172, 1169–1175. https://doi.org/10.1016/j.proeng.2017.02.136 yao, r. (2005). optimal consumption and portfolio choices with risky housing and borrowing constraints. review of financial studies, 18(1), 197–239. torun international studies no. 1 (7) 2014 bogusław przywora*1 0000-0002-8809-3971 jakub kabza**2 0009-0000-2964-4481 on the fair distribution of benefits from works from the perspective of law and economics abstract the subject of the article are considerations regarding the optimal limits of protection of creators from the perspective of law and economics. the purpose is to show the economic reasons for protecting creators, resulting from the nature of the goods they produce, as well as the adverse consequences of a too wide scope of protection. the article is also going to present economic instruments that allow finding a balance between opposing rations, which is intended to maximize the social benefits of creative activity. the final aim is to confront the conclusions of the article with the jurisprudence of the polish constitutional tribunal, in order to answer the question of whether the tribunal’s decisions take into account the assumptions of law and economics. the article is based on an economic approach to the analysis of law. the analysis uses rational choice theory, game theory, efficiency criteria and other instruments from the area of microeconomics. the analysis showed that the need for legal protection of authors results from the nature of their works that are quasi-public goods. lack of such protection, in accordance with the assumptions of the theory of rational choice, has a demotivating effect on creators, contributing to a reduction in the number of creative initiatives. on the other hand, introduction of economic copyrights in order to protect the authors turns out to be a solution that implies low availability of goods and their high price, which in turn leads to a decrease in social welfare. ultimately, it is reasonable to say that the purpose of intellectual property rights is to strike a balance between guaranteeing legal protection to authors and ensuring that the * jan dlugosz university in czestochowa (poland), e-mail: b.przywora@ujd.edu.pl ** managing lawyer at jcjk law firm (poland), e-mail: jakub.kabza@jcjk.pl 2023, no. 1 (17), pp. 51–63 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.004 https://orcid.org/0000-0002-8809-3971 https://orcid.org/0009-0000-2964-4481 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.004 bogusław przywora, jakub kabza52 public has adequate access to works. the article also presented economic instruments in the form of efficiency criteria to solve the presented dilemma. interesting conclusions emerged from the juxtaposition of law and economics assumptions with the jurisprudence of the constitutional tribunal. it turns out that in its case-law the court does not follow any of the reasons presented by the economic analysis, and its decisions in the light of this analysis may be unfavorable to society. the article presents an original approach to copyright using economic instruments. this approach allows for interesting conclusions that may be significant de lege ferenda and for judicial decisions. keywords: law and economics, copyright, free-rider problem, deadweight loss, efficiency criteria, game theory, rational choice theory 1. introduction intellectual property, especially in today’s information-based societies, plays a huge and rapidly growing role. it would seem, therefore, that the question of its legal protection should not be discussed. meanwhile, this problem is not so clear-cut. there are significant voices of criticism relating to the scope of protection or the duration of protection granted to the intellectual property in various legislations. even the very existence of legal protection in certain situations (e.g. in the case of patents on life-saving medicines) is a subject of controversy. moreover, the problem is not limited to national legislation, but has an international dimension as well. the arguments of both sides of the discussion seem important, and the role of the legislators of individual countries is to balance these arguments and find the right balance between them. in such process, it is crucial to find tools that will allow for a good understanding of the problem and provide conclusive solutions, adequate to the specific problems occurring in specific societies. it seems that the achievements of law and economics, a research movement on the border of law and economics, which developed in the united states in the second half of the twentieth century, are perfectly suited to this (stelmach & soniewicka, 2007). the law and economics movement’s instruments are universal and can be applied to any legislation. importantly, contrary to the initial wrong impressions that tend to occur, law and economics does not reduce the discussion only to monetary and descriptive issues (becker, 1978), but provide normative models based on the postulate of maximizing social wealth, which is one of the interpretations of the concept of distributive justice (stelmach et al., 2007). the analysis carried out in this article has been – for simplicity – limited to works protected under copyright. its aim will be to try to capture the phenomenon of a work from an economic perspective, and to describe the consequences of the lack of protection of authors and the consequences of introducing such protection, as well as to indicate methods allowing to find an optimal/fair level of protection. comments on the basis of law and economics will also be confronted with the jurisprudence of the constitutional tribunal, setting normative limits for the protection of subjective rights. on the fair distribution of benefits from works... 53 2. systems of copyright law the literature distinguishes between two basic systems of copyright law: the roman – droit d’auteur – and the anglo-saxon – copyright (barta & markiewicz, 2021). the first one functions mainly in continental european countries, and the authors’ interests are assumed as justification for granting legal protection to authors. the second system, appropriate for countries with a common law system (e.g. great britain, the united states, australia) recognizes the interest of the creator, but is also designed to ensure the development of science and art. (barta & markiewicz, 2021) the droit d’auteur system distinguishes a dualistic model based on the separation of two independent copyrights, i.e. economic right and moral right (barta & markiewicz, 2021). in the monistic system, moral and economic rights are treated as components of the uniform, inalienable right serving the creator (barta & markiewicz, 2021). the dualistic system is typical for france, italy, spain and poland, while the one-tier system is in force in germany (barta & markiewicz, 2021). it should be noted that despite the differences between the droit d’auteur and copyright systems manifested primarily in the roles played by these branches of law, these systems are significantly converge to each other. this happens, among others, due to the application of art. 6bis of the berne convention for the protection of literary and artistic works of september 9th, 1886, which introduces the protection of moral copyrights, thus obliging the signatory states from the anglo-saxon circle to respect these rights (barta & markiewicz, 2021). similarly, the separation of property and moral rights within the droit d’auteur system and the dualistic model is, in a certain sense, conventional in nature, which results from the fact that economic rights are often used to protect personal interests, and moral rights are sometimes used to pursue property interests (barta & markiewicz, 2021). therefore, despite the existence of juridical dissimilarities between different systems and models of protection under copyright law (e.g. different catalogs of protected works, rules for determining the rightsholder, different moment of protection, duration of rights, admissibility and rules of trading, legal protection) (barta & markiewicz, 2021), in the further part of the article its authors will refer to the remarks made on the ground of economic analysis to all systems and models of the copyright protection, and treat the conclusions obtained as valid and universal for all of them. 3. copyright from the perspective of law and economics 3.1. works as quasi-public goods conducting an economic analysis of copyright law requires reflection on the nature of copyrightable works as economic goods. such works belong to the category of non-material goods, i.e. goods comprehensible by means of the intellect. although the use of works requires their materialization, the material media of the work should not be equated with the work itself. the material medium serves only as a way to express intellectual content. hence, the work itself, unlike its carrier, should be regarded as an intangible asset. the opposite of intangible goods are material goods, i.e. those that have a tangible character and which we discover and comprehend with the help of the senses. bogusław przywora, jakub kabza54 the works should also be referred to the classical classification of goods in economics, carried out based on two features: excludability from consumption and competitiveness in consumption (competition in consumption). the excludability from consumption means that a person can be prevented from enjoying a good relatively easily. this ease should be understood not so much as the possibility of using effective techniques to stop consumption, but above all as the possibility of exclusion from consumption without incurring (high) prohibitionary costs. rivalrousness in consumption means that the consumption of a given good by one person reduces the amount of good that will remain for others. the above features allow to distinguish four categories of goods: 1) private goods characterized by both excludability from consumption and competitiveness in consumption (e.g. bread); 2) club goods characterized by non-competition in consumption and exclusion from consumption (e.g. cable tv); 3) public goods that are non-excludable from consumption and non-competitive in consumption (e.g. fresh air, national defense); 4) common-pool resources, i.e. those non-excludable from consumption, but competitive in consumption (e.g. the possibility of fishing in a body of water). club and common-pool goods are sometimes classified as public goods. the above breakdown is presented in the table. excludable non-excludable rivalrous private goods common-pool resources non-rivalrous club goods public goods copyrightable works as intangible goods are characterized by a lack of competition in consumption. using a computer program, listening to a piece of music or reading a book by one person does not mean that other people will not be able to use these intellectual contents. however, some problems are related to the second of the abovementioned features. it can be argued that intangible goods are non-excludable from consumption because the author has little ability to prevent copying of his work. on the other hand, there are certain instruments that make it possible to exclude others from the consumption of works at least partially. such instruments include, for example, legal measures or technical safeguards relating to computer programs. accepting the latter argument means locating the intangible goods in the presented division somewhere in the middle, between the public goods and the club goods. in this case, these goods can be called quasi-public goods (gordon & bone, 2000). 3.2. the free-rider problem the presence of goods such as copyrightable works on the market, as a result of the behaviour of rational market players, leads to distortions of the market mechanism known as the free-rider problem. the producer of a public good will not be able to enforce payment for the product by using the sanction of eliminating the people who do not pay for the good from consumption. in the case of public goods, it is therefore possible for people who do not pay for the good to use it. it is not difficult to guess that there will be a large group of consumers on the fair distribution of benefits from works... 55 interested in such an option. we will call such people “free-riders” and the described problem the “free-rider problem”(bednarski & wilkin, 2003). let’s analyze the discussed issue using game theory. the following analysis will answer the question of why rationally acting entities take actions that lead to adverse effects. game theory is a branch of mathematics dealing with the search for optimal solutions in the event of a conflict of interest. it examines the specific type of situation in which the decisions of one entity depend on the expectations of the conduct of another entity (stelmach et al., 2007). before we start modeling the problem we are interested in, let us introduce three elementary concepts in the field of game theory. these are the terms: 1) the dominant strategy; 2) nash equilibrium; 3) pareto-optimal situation. we distinguish the concept of a weakly dominant strategy and a strictly dominant strategy. strategy s1 poorly dominates s2 if for a given player it is a better response to at least one of the opponent’s strategies and at the same time is no worse than s2 to any opponent’s strategy (stelmach et al., 2007). strategy s1 strictly dominates s2 if for a given player it is a better answer to each opponent’s strategy than s2 (stelmach et al., 2007). nash equilibrium is a combination of players’ strategies in which each player’s strategy is optimal for him (maximizes his utility). nash’s equilibrium is stable, as none of the players has reasons to deviate from the previously adopted strategy. the choice of weakly dominant strategies (and also of strictly dominant strategies) always generates nash equilibrium (stelmach et al., 2007). we say that the result of a game is pareto-optimal if there is no score that is better for at least one player, and for each of the other players it is not worse (stelmach et al., 2007). to discuss the issue we are interested in, we will use the “prisoner’s dilemma”, i.e. a model in game theory that is used to describe non-zero-sum conflicts. suppose that in our model society consists of two persons: a and b. this society sets itself the task of producing a good z. the cost of producing the good z is 10 units, while the benefit of consuming this good for each person is 7 units. each player has a choice of two strategies: 1) cooperate in the production of the good (k); 2) not to cooperate in the production of the good (n). the possible outcomes of the game resulting from the combination of both strategies, from the point of view of player a, are as follows: 1) a score marked as t (temptation) occurs when player a chooses strategy n and player b chooses strategy k; 2) a score marked as r (reward) occurs if both players choose strategy k; 3) a score marked as p (punishment) occurs if both players choose strategy n; 4) a score marked as s (sucker) occurs if player a chooses strategy k and player b chooses strategy n (stelmach et al., 2007). if both players act rationally, then each of them will have the following order of preference: t>r>p>s, which will cause both players to choose their strictly dominant strategy n. this choice will lead to nash equilibrium and consequently the best result of the game r in which the pareto optimum occurs will not be achieved (stelmach et al., 2007). the result of this behavior of the players will be that the good z will not be created. the payout matrix for our game is as follows: bogusław przywora, jakub kabza56 a/b ka na kb 2/2 7/-3 nb -3/7 0/0 the above considerations explain where the word “dilemma” was found in the name of the analyzed game. rational actors seeking to maximize their utility will be inclined to choose strategy n, because it is a better answer than k to all opponent’s strategies (stelmach et al., 2007). as a result, the outcome of the game, although it is a consequence of the rational choices of players, will not be an optimal solution in the sense of pareto. the prisoner’s dilemma can also be used to model the conflict of interest between the creator and the illegal sellers of his works (gordon & bone, 2000). in this case, players have two strategies to choose from. the cooperative strategy (k) is about creating songs, while the non-cooperative strategy (n) is about using the fruits of someone else’s work. since both players will choose the non-cooperative strategy n, no player will make a creative effort and as a result, the z track will not be created. in conclusion, due to the problem of the “free-rider” there are too few songs on the market. this results in inefficiencies in resource allocation and, as a result, social welfare will not be maximized. the problem of the “free-rider” is, paradoxically, the result of the rationality of consumers of intangible goods. those consumers, faced with the choice between a cooperative activity consisting in financial support for the creation of intangible goods by simply buying them from authors and a non-cooperative activity consisting in copying works, will opt for a non-cooperative activity, since such behaviour brings them closer to the result that occupies the highest place in their order of preferences. this result occurs when other entities pay for the work, thanks to which the work will be created, and they will not pay for the work, but will copy and consume it. of course, the above models are simplified, and a number of detailed arguments can be raised against individual assumptions. however, they seem to illustrate well the main problem with goods such as copyrightable works. 3.3. the economic function of copyright the above considerations lead to the conclusion that the public nature of works means that the market mechanism does not guarantee the achievement of an effective level of creativity. this, in turn, leads to social welfare not being maximised. law and economics treat the growth of social welfare as one of the main goals of the law. hence, it postulates its solution using legal instruments such as copyright (in the objective sense). the economic copyright gives the author the exclusive right to use and dispose of the work. this law is confirmed by the authority of the state, which means that anyone who violates it must take into account the institutionalized reaction of state bodies. the author, having such an exclusive, legally enforceable right, has the power to deprive others of the possibility of using his work if this use takes place without his consent. thanks to this, he can completely or significantly reduce the number of “free-riders” and secure remuneration for creative work, guaranteeing reimbursement of creation costs. therefore, economic copyrights solve the problem of underinvestment in creative activity. they allow the author to internalize on the fair distribution of benefits from works... 57 most of the benefits of his work. it is precisely the facilitation of the creator’s internalization of the positive effects of his work that is the essence of the function performed by copyright (sag, 2005). the mere establishment of standards granting protection to the author does not mean that they will effectively fulfil their function. the effectiveness of the protection system is manifested in the number of potential “free-riders” eliminated from consumption. however, this elimination can be carried out both: 1) ex-ante (before the rights of the author are infringed); 2) as well as ex-post (when the copyright infringement has already occurred). if protection aims at ex-ante elimination, we talk about preventive protection, and if it is aimed at ex-post elimination, we talk about repressive protection. repressive protection takes place with the participation of the court or out of court (e.g. through settlements or mediation). due to the fact that this type of protection is relatively burdensome for the author (due to the need to incur court or transaction costs), preventive protection is of particular importance (leveque & meniere, 2004). the main instrument of this protection is a system of ailments that will have to be endured by the person infringing the rights of the author. this system includes both civil law obligations of the infringer (e.g. the obligation to redress damage) and penalties. for the sake of simplicity, we will call all these ailments a system of punishments, and a single ailment a punishment. law and economics speaks about how to shape the system of penalties so that the number of copyright infringements (and thus the number of “free-riders”) is as small as possible. on the basis of law and economics, the penalty is treated as a kind of price incentive. rationally acting entities, in accordance with the assumptions of law and economics, will calculate the impact of the potential penalty on their utility account. if the penalty properly serves a deterrent function, the subjects will cease to infringe the rights of the creator, and the behaviour that reduces social welfare will be eliminated. let us examine on what assumption the economic theory of effective punishment is based. according to the views of law and economics, rational actors do not violate the law as long as the benefits derived from the violation of the law are less than the amount of penalties for the violation multiplied by the probability of being caught in the violation (leveque & meniere, 2004). this simple relationship can be written using the formula: k < p * s where: k – advantage derived from the infringement p – probability of being caught violating s – the amount of the penalty if, in relation to the potential violator, this inequality is no longer met, a violation of the law will occur. the p value depends primarily on the effectiveness of the law enforcement apparatus. in the case of copyright, the ability of the creator himself to detect infringements will also be important. the value of s, on the other hand, depends on the amount of penalties. the decision-maker (legislator) should shape the system of preventive protection in such a way that, for a given type of copyright infringement, the value of p multiplied by s is greater than the value of k. such a system of penalties will ensure the effectiveness of the bogusław przywora, jakub kabza58 author’s protection. to achieve this goal, the decision-maker can proceed in two ways. first, it can affect the detection of violations by directing funds to law enforcement agencies. such actions modify the value of the variable p. the second solution is to influence the amount of penalties, which in turn modifies the value of the variable s. it is worth noting that due to the nature of copyright infringements, their detection is very difficult. even with a large financial outlay, increasing the detection of infringements faces major obstacles. the possibility of operating the variable p is therefore very limited. this means that the formation of the preventive protection system will take place mainly through the appropriate determination of the amount of penalties. due to the low p-value, law and economics suggest that these penalties should be very high. 3.4. economic consequences of the creator’s monopoly establishing authors’ protection has certain consequences. this leads to an improvement in their market position, but at the same time gives them something like monopoly power (gordon & bone, 2000). in order to explain this phenomenon, it is necessary to refer to the concept of competition. competition is the process by which market participants compete with each other in an attempt to present market offers that are more advantageous than others (marciniak, 2002). due to the strength of competition, four basic market models are distinguished in the economic literature: 1) excellent competition; 2) pure monopoly; 3) oligopoly; 4) monopolistic competition (marciniak, 2002). using the above models, we can describe the economic consequences of granting the author economic copyrights. the starting point is that, apart from rare cases of parallel works, it is not possible for two identical works to exist (barta et al., 2005). originality or uniqueness result from the very nature of the work (these are its defining features). even if similar works from different authors exist on the market, they can only be considered as substitutes to a limited extent (e.g. books on similar topics, videos dealing with the same problem, computer programs with similar functions, etc.). this means that when those who copy works and create competition to the author are eliminated from the market, other creators will not be able to offer homogeneous works to consumers. as a result, there will be non-price competition between authors (also based on other characteristics of the work than just the price), and individual authors will have some control over the price of their works. since the works market will not be characterised by homogeneity of products, lack of price competition and lack of the authors’ influence on prices then, since these market characteristics are conditions of perfect competition, the ‘works market’ will not be perfectly competitive. whether a monopoly, oligopoly or monopolistic competition is created on the market will depend on how many creators offer works that are in a “limited substitution” relationship. the “monopolistic power” of the author in economic terms should therefore be understood as the market position of the author, in which his competitors copying and selling his works “illegally” (without his consent) are eliminated from the market, and there are no substitute works on the market. other creators are only able to offer substitution works to a certain extent. this means that the creator becomes the only seller of a unique good, which gives him influence on its market price. and this influence on the price of his work will be on the fair distribution of benefits from works... 59 called the “monopolistic power” of the creator. the creator will have the greatest “monopoly power” if the market takes the form of a monopoly, and the smallest within monopolistic competition. the distortion of competition resulting from the introduction of copyright has its consequences. the creator – guided by the principle of profit maximization in conditions of imperfect competition – will be motivated to release fewer copies on the market in relation to the needs of society, and the price of copies on the market will be high. the works will be consumed by a few consumers who will pay a high price for their copy. the use of copyrights to solve the problem of the “free-rider” contributes to the creation of unnecessary social loss (deadweight loss). the unnecessary social loss in the present case results from the fact that society does not receive goods further production of which is profitable from the point of view of the ratio of social benefits to social losses. the problem outlined here was described by michael heller as “tragedy of the anticommons”. this phrase refers to garrett hardin’s essay “the tragedy of the commons”. in his essay, hardin described the dilemma of eighteenth-century english farmers who, through overexploitation, led to a significant reduction in pasture productivity: almost every shepherd, knowing that the grass was free, added another sheep to his flock in the belief that if he did not do it, others would do it anyway; as a result, the common good – the pasture – fell into disrepair (stelmach et al., 2007). heller used the phrase “tragedy of the anticommons” to mean the opposite situation, when a few people, due to the fact that they have exclusive rights to public goods, limit access to these goods, thus wasting their potential in terms of creating social welfare (leveque & meniere, 2004). it is worth pointing out that granting the author economic copyrights to his works entails not only the costs associated with the emergence of imperfect competition on the market. this way of stimulating creativity also generates other categories of costs. in the first place, it should be pointed out that creative activity is cumulative, which means that works created in the present are based on the works created in the past (gordon & bone, 2000). new creators very often create their works in such a way that they borrow certain elements from old works and add new content to them. the existence of economic copyrights requires that new authors obtain the consent of the author of the original work to dispose of and use their work (e.g. article 2 of the polish act on copyright and related rights). as it is well known, such consent will often require appropriate remuneration, which increases the cost of creating new works. this category of costs can be called the costs of reducing future creativity. a certain paradox of copyrights is visible here. on the one hand, these rights are established to increase the number of creative initiatives. on the other hand, imposing additional development costs on future authors weakens these initiatives (gordon & bone, 2000). the second important category of costs are the costs associated with the enforcement of the rights of the author. these costs can be divided into costs borne by the author himself and those borne by society. the author bears, i.a. the costs related to monitoring the market in order to detect violations of his rights, costs of legal assistance during the trial or costs of mediation if the parties want to avoid a trial. society, on the other hand, is burdened with financing the law enforcement apparatus and the judiciary. the costs of lawsuits can be particularly high, which means that copyright protection cases are often very complicated. bogusław przywora, jakub kabza60 3.5. trying to solve the dilemma copyright seemed to be an ideal instrument to reduce the problem of the “free-rider” and the problem of insufficient number of creative initiatives. however, it turned out that this solution is not without flaws, as it leads to distortions of competition. in addition, this solution burdens society with additional costs, which further aggravates the adverse effects of the creator’s “monopolistic power”. the question then becomes, is law and economics surrendering to the problem posed? the role of law and economics should be redefined in response to this question. if copyright is to be economically effective, it should resolve this contradiction, which means that it should provide economic tools to weigh up the reasons for and against the protection of the author (landes & posner, 1989). two elements are needed to determine the optimal (effective) level of protection for creators. the first are the variables that make up the concept of security level, which include the duration of protection and the scope of protection. the time variable contains information about the duration of the author’s economic rights. the scope variable concerns the ‘depth’ of copyright (e.g. the range of rights from ideas to expression, from original works to derivative works, from total protection to fair use, etc.). the second element is the criteria for answering the question of what value of the above variables is optimal from the point of view of balancing the conflicting economic reasons behind strengthening and weakening protection. those criteria therefore determine the economically effective level of protection for authors. the traditional criteria used in law and economics are pareto efficiency, kaldor-hicks efficiency and social welfare maximization. the pareto-improvement criterion allows changes to be made if the proposed change is better for at least one person and no worse for others. the kaldor-hicks criterion and the similar posner criterion, on the other hand, allow for a change if, after making a change, people who have benefited from the change are able to hypothetically compensate for the decrease in utility (social wealth) to those who have lost on the change and still have a higher utility (social wealth) than before the change (kaldor, 1939; hicks, 1939). based on the above criteria, it is possible to build economic arguments to shape the optimal level of protection for authors. by way of example, under article 36 of the copyright act, the duration of author’s economic rights is 70 years from the death of the author. if we assume that copyright is primarily intended to motivate the creator to undertake creative initiatives with the prospect of profits achieved in the future, it is difficult to accept justification for the continuation of copyright after the death of the creator. moreover, it can also be pointed out that extending the protection by one year from 2 to 3 years from the date of the first dissemination will be of great importance to the author. on the other hand, extending protection also by one year from 20 to 21 years from the time of initial dissemination will be of lesser importance. this is due to the fact that the time perspective makes the profit from creative activity more illusory and thus less taken into account by the creator in his economic calculation. in addition, profits obtained from the sale of works are subject to the law of decreasing marginal utility, so each additional zloty from the sale of the work obtained in subsequent years will have less and less utility for the author (gordon & bone,2000). using the pareto criterion, it would be possible to justify the abolition of protection after the death of the creator, because the author does not lose on such a change, or using the kaldor-hicks criterion to justify shortening the protection, e.g. to 15 years, i.e. to a more tangible perspective from the perspective of the average person. on the fair distribution of benefits from works... 61 4. observations from the perspective of the case-law of the constitutional tribunal comments on legal protection made on the basis of law and economics should be confronted with the jurisprudence of the constitutional tribunal. the constitutional court has often sought the limits of protection of authors (judgment of the constitutional tribunal of 21.11.2005, p 10/03, otk-a 2005, no. 10, item 116; judgment of the constitutional tribunal of 24.01.2006, sk 40/04, otk-a 2006, no. 1, item 5; judgment of the constitutional tribunal of 24.05.2006, k 5/05, otk-a 2006, no. 5, item 59; judgment of the constitutional tribunal of 11.10.2011, p 18/09, otk-a 2011, no. 8, item 81; judgment of the constitutional tribunal of 17.02.2015, k 15/13, otk-a 2015, no. 2, item 16; judgment of the constitutional tribunal of 23.06.2015, sk 32/14, otk-a 2015, no. 6, item 84; judgment of the constitutional tribunal of 5.11.2019, p 14/19, otk-a 2020, no. 7.), and thus has commented on a topic which, according to point 2.5, is also a central problem in the light of law and economics. for the purposes of this study, it is worth paying special attention to the judgment of the constitutional tribunal of 23/06/2015 (sk 32/14, otk-a 2015, no. 6, item 84), in which the tribunal ruled that article 79(1)(3)(b) of the act of 4 february 1994 on copyright and related rights “to the extent that the rightholder whose economic copyrights have been infringed may demand from a person who has infringed those rights, to redress the damage caused by paying a sum of money in the amount corresponding – if the infringement is culpable – to three times the appropriate remuneration which, at the time of its assertion, would be due for the rightholder’s consent to use the work, is inconsistent with article 64(1) and (2) in conjunction with article 31(3) in conjunction with article 2 of the constitution “. in the grounds of that ruling, the court pointed to several interesting arguments. first, the court rightly drew attention to the complex subject matter of copyright protection and their diverse normative content. hence, when assessing – from a constitutional perspective – “it is not so much the qualification of author’s economic rights that matters” due to the scope of article 64(1)-(2) of the constitution (right to property), but “the degree of intensity of protection of these rights” (sk 32/14, otk-a 2015, no. 6, item 84). the tribunal assumed that author’s economic rights, taking into account their content and functions, are covered by the guarantees referred to in article 64(1) and (2) of the constitution. however, it is worth emphasizing that “the intensity of this protection, depending on the type of problem analysed, may be identical or similar to the right to protection of property or to protection of other property rights” (sk 32/14, otk-a 2015, no. 6, item 84). article 64(1) and (2) of the constitution guarantees to the holder of author’s economic rights the freedom to dispose of them, as well as the protection against infringements by third parties. however, this protection is not absolute, because it is limited by the constitutional requirements for the protection of the financial situation of the person committing the infringement of property rights. adopting a different assumption would be incompatible with article 64 and article 31(3) of the constitution, and consequently would mean full freedom of the legislator to interfere in the area of economic rights of the entity infringing copyright. secondly, the legislator, seeking to protect the holders of economic copyrights, cannot completely lose sight of the position of the perpetrator of the damage. a rightholder whose property rights have been infringed may be granted various legal protective instruments, but bogusław przywora, jakub kabza62 should not have solutions “that would indicate that the legislator itself guarantees excessive interference with the property rights of the person responsible ex delicto”. the basic protective instrument is compensation within the limits of an adequate causal link. however, it must not lead to a complete loss of proportion between the amount of damage suffered and compensation. these observations of the court are extremely interesting. the constitutional tribunal assumed that the protection resulting from author’s economic rights may be analogous or similar to the protection of property or other economic rights. it therefore failed to take account of the specific subject-matter of those rights, that is to say, works constituting quasi-public goods which differ substantially from movable or immovable property. next, in seeking limits on protection, the court above all raised arguments relating to the protection of the legal position of the person committing the infringement. such arguments are not taken into account at all in the light of law and economics. interestingly, the court also saw only an ex post perspective, i.e. the effects after committing the infringement. this is fundamentally different from the ex ante perspective taken by the economic analysis. finally, the conclusion reached by the court assumes a limitation of the liability of the perpetrator, which also does not correspond to the conclusions of the economic analysis, which suggest tightening of liability. in summary, it could be stated that the court’s judgment does not take into account the assumptions of law and economics in any way, and its expected effect may be a reduction in the number of creative initiatives and a decrease in social wealth. 5. final remarks the analysis showed that the need for legal protection of authors results from the nature of works as quasi-public goods. the lack of such protection, in accordance with the assumptions of the theory of rational choice, has a demotivating effect on creators, contributing to a reduction in the number of creative initiatives. on the other hand, introduction of economic copyrights in order to protect the authors turns out to be a solution that implies low availability of goods and their high price, which in turn leads to a decrease in social welfare. ultimately, it is reasonable to say that the purpose of intellectual property rights is to strike a balance between guaranteeing legal protection to authors and ensuring that the public has adequate access to works. we also presented economic instruments in the form of efficiency criteria to solve the presented dilemma. interesting conclusions can be drawn from the juxtaposition of law and economics assumptions with the jurisprudence of the constitutional tribunal. it turns out that in its case-law the court does not follow any of the reasons presented by the economic analysis, and its decisions in the light of this analysis may be unfavourable to society. references barta, j., czajkowska-dąbrowska, m., ćwiąkalski, z., markiewicz, r., & traple, e. (2005). prawo autorskie i prawa pokrewne. komentarz (copyright and related rights. a comment), zakamycze. becker, g. (1978). the economic approach to human behavior. the university of chicago press. on the fair distribution of benefits from works... 63 bednarski, m., & wilkin, j. (2003). ekonomia dla prawników i nie tylko (economics for lawyers and more). pwn. begg, d., fischer, s., & dornbusch, r. (2007). mikroekonomia (microeconomics). pwe. gordon, w.j., & bone, r.g. (2000). copyright. in b. bouckaert, & g. de geest, (eds.), encyclopaedia of law & economics. https://reference.findlaw.com/lawandeconomics/1610copyright.pdf hicks, j. (1939). the foundations of welfare economics. the economic journal, 49(196), 696–712. https://www.jstor.org/stable/2225023 judgment of the constitutional tribunal of 11.10.2011, p 18/09, otk-a 2011, no. 8, item 81. judgment of the constitutional tribunal of 17.02.2015, k 15/13, otk-a 2015, no. 2, item 16. judgment of the constitutional tribunal of 21.11.2005, p 10/03, otk-a 2005, no. 10, item 116. judgment of the constitutional tribunal of 23.06.2015, sk 32/14, otk-a 2015, no. 6, item 84. judgment of the constitutional tribunal of 24.01.2006, sk 40/04, otk-a 2006, no. 1, item 5. judgment of the constitutional tribunal of 24.05.2006, k 5/05, otk-a 2006, no. 5, item 59. judgment of the constitutional tribunal of 5.11.2019, p 14/19, otk-a 2020, no. 7. kaldor, n. (1939). welfare propositions of economics and interpersonal comparisons of utility. the economic journal, 49(159), 549–552. landes, w.m., & posner, r.a. (1989). an economic analysis of copyright law. http://cyber. law.harvard.edu/ipcoop/89land1.html#* leveque, f., & meniere, y. (2004) the economics of patents and copyright. https://www.researchgate.net/profile/yann-meniere/publication/4985772_the_economics_of_patents_ and_copyright/links/54c10d270cf28eae4a6b8803/the-economics-of-patents-and-copyright.pdf marciniak, s. (ed.). (2002). makroi mikroekonomia. podstawowe problemy (macroand microeconomics. the basic problems). pwn. sag, m. j. (2005). beyond abstraction: the law and economics of copyright scope and doctrinal efficiency. https://www.academia.edu/23675430/beyond_abstraction_the_law_and_ economics_of_copyright_scope_and_doctrinal_efficiency stelmach, j., & soniewicka, m. (ed.). (2007). analiza ekonomiczna w zastosowaniach prawniczych (economic analysis in legal applications). wolters kluwer. stelmach, j., brożek, b., & załuski, w. (2007). dziesięć wykładów o ekonomii prawa (ten lectures on the economics of law). wolters kluwer. https://reference.findlaw.com/lawandeconomics/1610-copyright.pdf https://reference.findlaw.com/lawandeconomics/1610-copyright.pdf https://www.jstor.org/stable/2225023 http://cyber.law.harvard.edu/ipcoop/89land1.html%23%2a http://cyber.law.harvard.edu/ipcoop/89land1.html%23%2a https://www.researchgate.net/profile/yann-meniere/publication/4985772_the_economics_of_patents_and_copyright/links/54c10d270cf28eae4a6b8803/the-economics-of-patents-and-copyright.pdf https://www.researchgate.net/profile/yann-meniere/publication/4985772_the_economics_of_patents_and_copyright/links/54c10d270cf28eae4a6b8803/the-economics-of-patents-and-copyright.pdf https://www.researchgate.net/profile/yann-meniere/publication/4985772_the_economics_of_patents_and_copyright/links/54c10d270cf28eae4a6b8803/the-economics-of-patents-and-copyright.pdf https://www.researchgate.net/profile/yann-meniere/publication/4985772_the_economics_of_patents_and_copyright/links/54c10d270cf28eae4a6b8803/the-economics-of-patents-and-copyright.pdf https://www.academia.edu/23675430/beyond_abstraction_the_law_and_economics_of_copyright_scope_and_doctrinal_efficiency https://www.academia.edu/23675430/beyond_abstraction_the_law_and_economics_of_copyright_scope_and_doctrinal_efficiency torun international studies no. 1 (7) 2014 aleksandra syryt*1 0000-0002-7501-0786 legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment – opportunities or barriers for the development of relations between universities and external partners abstract higher education institutions (heis) operate in a specific legal, economic, and social context. therefore, both areas of their activity, i.e., education and research, must consider the current needs of the socioeconomic environment. in this way, higher education institutions can fulfil their mission: providing top-quality education and scientific activity, shaping civic attitudes, participating in social development, and creating an innovation-based economy. cooperation between universities and the socioeconomic environment is not a new phenomenon. the formation of the concept of the university confirms that certain political, economic, and social conditions influenced what universities were like. it has not changed, and issues concerning cooperation with external stakeholders are increasingly included in normative acts constituting the higher education system. the article will present basic legal solutions within the sources of generally applicable law concerning the cooperation of higher education institutions with the external partners in poland and selected countries. at the same time, an attempt will be made to answer the significance of the presented legal solutions for shaping the relations of higher education institutions, especially universities, with external stakeholders. the article is based on a literature review. it focuses on cooperation models as well as opportunities and barriers to developing relations between universities and external partners. the methodology used in the study includes searching relevant databases, applying inclusion and exclusion criteria, extracting and synthesizing data, and analyzing and interpreting the * cardinal stefan wyszyński university in warsaw (poland), e-mail: a.syryt@uksw.edu.pl 2023, no. 1 (17), pp. 17–29 published online june, 2023 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.002 https://orcid.org/0000-0002-7501-0786 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2023.002 aleksandra syryt18 synthesized information. the review includes foreign and polish literature to ensure a fuller understanding of the national context. the proposed approach has not yet been the subject of detailed analysis in the literature, especially in higher education law. keywords: higher education institution, university, legal basis, socioeconomic environment, opportunities, barriers 1. introduction the development of modern society increasingly calls for symbiotic relationships between higher education institutions (heis) and the socioeconomic environment in which they exist. this interdependence forms the foundation for mutually beneficial outcomes, including knowledge exchange, collaborative research, technology transfer, and economic growth. however, the legal basis for cooperation between these entities can sometimes create opportunities or barriers that affect the relationships between universities and external partners. the collaboration between higher education institutions and the socioeconomic environment has become increasingly important in recent years as universities seek to contribute to innovation, economic growth, and societal development (etzkowitz & leydesdorff, 2000). this paper examines the legal basis for cooperation between heis and their socioeconomic counterparts, shedding light on the opportunities and challenges that emerge from these regulatory structures. key aspects such as intellectual property rights, contractual agreements, data protection, and liability concerns will be analyzed to offer a comprehensive understanding of the legal landscape that governs the interactions between universities and their external partners. by delving into the nuances of the legal environment, it can provide valuable insights that can inform the development of policies and strategies to enhance the effectiveness of these relationships. ultimately, this exploration will help inform the development of policies and strategies that can enhance the effectiveness of these relationships, fostering a more dynamic and innovative ecosystem for academia and the wider society. the legal basis for these collaborations is a critical factor that shapes the nature and effectiveness of partnerships between universities and external partners, such as businesses, non-profit organizations, and government agencies (brundenius et al., 2017). understanding the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment can help identify the opportunities and barriers to developing relations between universities and external partners, informing the design of policies and practices that foster innovation, knowledge transfer, and sustainable development. the methodology employed in this paper involves a comprehensive search of relevant databases, the application of inclusion and exclusion criteria, data extraction and synthesis, and analysis and interpretation of the synthesized information. the literature review also incorporates polish literature to provide a more comprehensive understanding of the national context. based on the analysis and interpretation of the literature, potential research gaps and future directions for the study of the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment were identified. by employing a systematic review methodology, this article aims to provide a comprehensive and rigorous analysis of the literature on the legal basis for cooperation between higher legal basis for cooperation between higher education institutions... 19 education institutions and the socioeconomic environment, highlighting the opportunities and barriers for the development of relations between universities and external partners, and suggesting areas for future research. the literature review on the legal basis for cooperation between higher education institutions (heis) and the socioeconomic environment reveals a wide range of perspectives and research findings that help to understand the opportunities and barriers to developing relations between universities and external partners. it refers to general issues and specific areas such as intellectual property rights (ipr), contractual agreements, data protection and privacy, liability issues, regulatory landscape, and policy implications. intellectual property rights (iprs) are a key aspect of the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment, as they influence the allocation of rights, benefits, and responsibilities between universities and their external partners (hanel, 2006; foray & lissoni, 201; bessen & maskin, 200; etzkowitz, 2008; mowery et al., 2004; knop, 2017). contractual agreements between higher education institutions and external partners are another important component of the legal basis for cooperation, as they define the terms, conditions, and responsibilities of the parties involved (göransson et al., 2009; lockett et al., 2003; wright et al., 2008; sikorski, 2011). liability issues, such as indemnification, insurance, and dispute resolution, are also critical considerations in negotiating contracts, as they can influence the risk perceptions and willingness of partners to engage in collaborative activities (hertzfeld et al., 2006); ranga & etzkowitz, 2013; zawadzka-pąk, 2016). cooperation between universities and external partners is regulated by national and international legal frameworks, such as the european union’s general data protection regulation (gdpr) and national laws governing intellectual property, privacy, and data protection (kuner, bygrave, & docksey, 2019; dove, 2018; daries et al., 2014; european commission, 2018). sweeney (2013) highlighted the potential for data breaches and the importance of implementing robust data protection mechanisms to safeguard research participants’ privacy. in the polish context, górski (2015) analyzed the legal aspects of data protection in university-industry collaborations, particularly focusing on the general data protection regulation (gdpr) and its implications for research. the broader regulatory landscape and policies governing the cooperation between heis and external partners significantly impact the development of these relationships (marginson & considine, 2000). they explored the effects of government policies on university-industry partnerships, arguing that supportive regulatory environments can facilitate stronger collaborations (geuna & muscio, 2009; gołębiowski et al., 2008). as the literature review suggests, understanding the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment is vital in fostering successful collaborations. the reviewed research offers valuable insights into the unique challenges and opportunities faced by institutions and their partners, which can inform the development of policies and practices to maximize the benefits of university-industry partnerships. future research could focus on evaluating the effectiveness of different regulatory frameworks and contractual arrangements in promoting innovation and knowledge transfer, as well as aleksandra syryt20 exploring how new technologies and data-driven approaches can help to address privacy and liability concerns in collaborative research. 2. models of cooperation universities have long been central to advancing knowledge, innovation, and economic development (kusiak et al., 2020; mazurkiewicz & żyła, 2019, zawadzki, 2015). however, in recent years, there has been increasing recognition of the importance of collaboration between universities and external partners, such as industry, government, and non-profit organizations. such collaboration can take various forms, depending on the partnership’s nature, the parties’ goals, and the resources available. it could include joint research and development projects, technology transfer agreements, and university-industry partnerships (cooke et al., 2007; geuna & muscio, 2009). these cooperation models can create value for universities and external partners by facilitating knowledge and technology transfer, creating opportunities for commercialization and entrepreneurship, and contributing to social and economic development (perkmann et al., 2013). however, they can also face challenges like limited funding, intellectual property disputes, and difficulty coordinating research objectives and priorities (howells, 2006). joint research and development projects involve collaboration between universities and external partners on a specific research project, with shared goals and resources (cooke et al., 2007). such projects can provide opportunities for universities to expand their research capabilities and access funding while also contributing to the development of new products, services, and technologies. for external partners, such projects can provide access to expertise, facilities, and networks while also enabling the commercialization of research results. however, joint research and development projects can also face challenges, such as coordinating research objectives, managing intellectual property rights, and allocating funding and resources. technology transfer agreements involve the licensing or transferring of technology from universities to external partners, such as industry or start-ups, for commercialization purposes (geuna & muscio, 2009). such agreements can provide opportunities for universities to generate revenue from their research while also contributing to developing new products and services. such agreements can provide access to cutting-edge research, technology, and expertise for external partners while enabling new businesses and jobs. however, technology transfer agreements can face challenges, such as managing intellectual property rights, negotiating licensing fees, and ensuring effective communication and collaboration between parties. open innovation and open science have emerged as important paradigms in research and development, emphasizing the need for increased transparency, accessibility, and collaboration in producing and disseminating knowledge (chesbrough & bogers, 2014; fecher & friesike, 2014). investigating the implications of open innovation and open science for university-industry cooperation can help identify new opportunities and challenges, particularly regarding intellectual property, data sharing, and collaboration models. further research could examine the adoption of open innovation and open science principles in the polish higher education landscape and their impact on university-industry partnerships. university-industry partnerships involve long-term collaboration between universities and industry to develop joint research programs, technology transfer activities, and training legal basis for cooperation between higher education institutions... 21 and education programs (perkmann et al., 2013). such partnerships can provide opportunities for universities to access funding and resources while also contributing to developing new products, services, and technologies. for industry partners, such partnerships can provide access to cutting-edge research, technology, and expertise while enabling new businesses and jobs (barczak & kalinowski, 2015). however, university-industry partnerships can face challenges, such as managing intellectual property rights, ensuring effective communication and collaboration, and aligning research objectives with commercial priorities. the impact of university-industry cooperation on regional development, particularly in fostering innovation, economic growth, and job creation, is another area of interest (arbo & benneworth, 2007). investigating the regional impacts of these collaborations can help policymakers and institutions identify the factors that contribute to successful partnerships and develop targeted strategies to promote regional development. further research could examine the role of university-industry cooperation in regional development in poland, considering the unique challenges and opportunities different regions face. the role of intermediary organizations, such as technology transfer offices, incubators, and accelerators, in facilitating cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment remains an essential topic. these organizations can help bridge the gap between academia and industry, providing support and resources that enable effective partnerships (rothaermel et al., 2007). further research could explore the role of intermediary organizations in the polish context and assess the factors that contribute to their effectiveness in fostering university-industry collaborations. national and international policies can shape the landscape of university-industry cooperation, influencing the incentives, funding mechanisms, and overall dynamics of these collaborations (gulbrandsen & slipersæter, 2007; chellaraj et al., 2008). investigating the impact of national and international policies on university-industry cooperation can help identify the factors that support or hinder these relationships and inform the development of more effective policy frameworks. future research could examine the role of european union policies, such as horizon europe, and national policies in the polish context, exploring their implications for university-industry cooperation. analyzing the factors contributing to successful cross-border collaborations can provide valuable insights for institutions and partners seeking to expand their networks and access new opportunities. further research could investigate the role of cross-border collaborations in the polish context, considering the legal, cultural, and institutional factors that influence these partnerships. 3. legal basis for cooperation 3.1. cooperation between universities and external partners is regulated by national and international legal frameworks, such as the european union’s general data protection regulation (gdpr) and national laws governing intellectual property, privacy, and data protection (kuner et al., 2019; dove, 2018). such legal frameworks can pose challenges for cooperation, as they may impose restrictions on data sharing, technology transfer, and commercialization of research results. however, they also provide a basis for cooperation by establishing standards and guidelines for ethical and responsible conduct, which can enhance the trust and confidence of partners in university research. aleksandra syryt22 cooperation between universities and the socioeconomic environment is crucial to promoting innovation and economic growth in poland. in recent years, there has been a growing interest in the potential benefits of such cooperation for universities and external partners, such as businesses, non-governmental organizations, and government agencies. 3.2. the legal basis for cooperation between universities and the socioeconomic environment in poland is established by the act of 20 july 2018 – law on higher education and science. article 4 of this law states that one of the objectives of higher education is “developing and disseminating knowledge, culture and art, as well as introducing them into social and economic life practice”. in addition, the law includes provisions regarding cooperation between universities and the business environment, such as article 12a, which sets out the principles of cooperation with entrepreneurs and procedures for dealing with research results that are subject to intellectual property protection, and article 49a, which regulates the establishment and operation of innovation and technology transfer centres by universities, and defines their tasks and responsibilities in terms of technology transfer and commercialization of research results. moreover, poland has established specific legal regulations regarding the commercialization of research results, such as the act on the protection of intellectual property rights, which sets out the rules for obtaining patents, trademarks and industrial designs, and the act on innovation activity, which regulates the support system for innovative activity in poland. these legal regulations create opportunities for cooperation between universities and external partners and provide a framework for developing relationships that promote innovation and economic growth in poland. however, challenges and barriers to developing such relationships, such as differences in priorities and funding sources, need to be addressed further to facilitate cooperation between universities and the socioeconomic environment. the legal basis for cooperation between universities and the socioeconomic environment in poland creates opportunities for collaboration that can promote innovation and economic growth. universities can benefit from such cooperation by accessing external funding sources, developing partnerships with businesses and other organizations, and creating opportunities for their students to gain practical experience in the workplace. on the other hand, external partners can benefit from access to university resources, such as research expertise, facilities, and intellectual property (jakóbczyk-gryszkiewicz & wiśniewski, 2019; skowronek-mielczarek & jelonek, 201; łukiewicz & matuszak-flejszman, 2019). there are also specific initiatives in poland that aim to promote cooperation between universities and the business environment. for example, the national centre for research and development has established several programs that provide funding for joint research projects between universities and industry partners. in addition, the polish agency for enterprise development supports the technology transfer and commercialization of research results through its technology transfer centers program. despite the legal basis for cooperation and the opportunities, there are still barriers to developing relationships between universities and the socioeconomic environment. one of the main barriers is the lack of mutual understanding between universities and external partners, particularly regarding differences in priorities and funding sources. additionally, the bureaucratic and administrative procedures required for collaboration can be complex legal basis for cooperation between higher education institutions... 23 and time-consuming, which may deter some potential partners (jakóbczyk-gryszkiewicz& wiśniewski, 2019). in conclusion, the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment in poland provides a framework for developing relationships that can promote innovation and economic growth. while there are still barriers to be overcome, there are many opportunities for universities and external partners to collaborate in mutually beneficial ways. further efforts are needed to facilitate and encourage such cooperation and promote a better understanding of the benefits of partnerships between universities and the socioeconomic environment. 3.3. in germany, the legal basis for cooperation between heis and external partners is primarily governed by the higher education framework act (hochschulrahmengesetz, hrg) and the individual state laws on higher education (landeshochschulgesetze, lhg). these laws promote knowledge and technology transfer between universities and industry, providing a supportive legal framework for collaboration (polt et al., 2001, p. 13). the german patent act (patentgesetz) also plays a crucial role in regulating the ownership and exploitation of intellectual property rights (iprs) resulting from university-industry collaborations (czarnitzki et al., 2015). 3.4. french higher education institutions and their external partners are subject to a complex legal framework that includes the code of education (code de l’éducation), the research code (code de la recherche), and the intellectual property code (code de la propriété intellectuelle). these laws encourage and regulate the cooperation between universities and external partners, providing a solid foundation for partnerships (lissoni et al., 200). the french “cifre” system (conventions industrielles de formation par la recherche) further supports collaborations by offering tax incentives to companies that employ phd students to conduct research in partnership with universities (muscio & vallanti, 2014). the legal framework for cooperation between heis and external partners in the united kingdom is shaped by the higher education and research act (hera) of 2017, which established uk research and innovation (ukri) to oversee and coordinate the funding and regulation of research and innovation activities. the uk’s intellectual property rights (iprs) regime, governed by the patents act of 1977 and the copyright, designs and patents act of 1988, provides a clean and supportive environment for university-industry collaborations (hughes & kitson, 2012). 3.5. in italy, the legal framework for university-industry cooperation is defined by the university reform act (legge 240/2010) and the industrial property code (codice della proprietà industriale). the university reform act promotes knowledge and technology transfer between universities and external partners. at the same time, the industrial property code establishes the rules for the protection and exploitation of iprs resulting from these collaborations (balconi et al., 2004). italian regional innovation policies also significantly support university-industry partnerships (muscio & vallanti, 201). aleksandra syryt24 3.6. spain’s legal framework for cooperation between heis and external partners is shaped by the organic law on universities (ley orgánica de universidades) and the spanish patent law (ley de patentes). the organic law on universities encourages universities to partner with external entities and engage in knowledge transfer activities. at the same time, the spanish patent law governs the ownership and exploitation of iprs resulting from university-industry collaborations (lópez-garcía et al., 2018). the spanish government also supports university-industry collaborations through its national plan for scientific research, development and technological innovation (plan nacional de investigación científica, desarrollo e innovación tecnológica), which includes funding schemes for joint research projects between universities and companies (jiménez-sáez et al., 2014). 3.7. the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment varies across europe, with each country having specific regulations and policies. however, the common goal among these countries is to facilitate collaboration between universities and external partners to promote innovation and economic growth. while there are challenges and barriers to this type of cooperation, such as differences in priorities and funding sources, many countries have made significant efforts to overcome these obstacles and foster successful partnerships. as the world becomes increasingly interconnected and competitive, the role of universities in driving innovation and economic development will only become more important. it will be crucial for policymakers and stakeholders to continue supporting and strengthening these relationships. conclusion the legal basis for cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment is complex and multifaceted, with various opportunities and barriers to developing relations between universities and external partners. by examining the relevant literature, including the polish context, and identifying potential areas for future research, stakeholders can better understand the factors that contribute to successful collaborations and work towards creating an enabling environment for innovation and knowledge transfer. examining various aspects of collaborations, including intellectual property rights, contractual agreements, data protection and privacy, liability issues, the regulatory landscape, intermediary organizations, regional development, collaboration models, national and international policies, and cross-border collaborations, stakeholders one can better understand the factors that contribute to successful partnerships. through continued research, policymakers, institutions, and partners can work together to create an enabling environment for innovation, knowledge transfer, and sustainable development. the role of university governance and internal policies in shaping the nature and effectiveness of cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment is an important area to consider (clark, 2004). the organizational culture, decision-making processes, and incentives within universities can significantly impact their ability to engage with external partners and pursue collaborative opportunities. future research could explore the role of university governance and internal policies in the polish context, identifying best practices and areas for improvement that can help foster stronger university-industry collaborations. legal basis for cooperation between higher education institutions... 25 these additional research areas emphasize the complexity and multidimensional nature of cooperation between higher education institutions and the socioeconomic environment. by examining the role of university governance, internal policies, open innovation, and open science, we can further understand the factors contributing to successful university-industry collaborations. incorporating insights from the polish context and comparing them to international perspectives can help inform the development of policies and practices that foster innovation, knowledge transfer, and sustainable development in an increasingly interconnected world. collaboration between universities and external partners, such as industry, government, and non-profit organizations, can offer a range of benefits, including access to funding and resources, innovation, and economic development. however, such collaboration can also face significant barriers, including managing intellectual property rights, aligning research objectives with commercial priorities, and ensuring effective communication and collaboration between parties. one of the main barriers to cooperation between universities and external partners is the management of intellectual property rights (dove, 2018). intellectual property rights can be complex and vary across countries and industries, making it difficult to negotiate acceptable agreements with all parties. another barrier is the alignment of research objectives with commercial priorities (perkmann et al., 2013). universities may focus more on basic research and academic goals, while industry partners may focus more on applied research and commercial outcomes. this misalignment can make it difficult to establish common goals and priorities. a third barrier is ensuring effective communication and collaboration between parties (geuna & muscio, 2009). organizations may have different cultures, communication styles, and expectations, creating misunderstandings and conflicts. despite these barriers, there are also significant opportunities for cooperation between universities and external partners. one opportunity is access to funding and resources (gus, 2018). external partners can provide funding for research, access to specialized equipment and facilities, and other resources that may not be available within universities. another opportunity is innovation (cooke et al., 2007). collaboration between universities and external partners can lead to the development new products, services, and technologies that may not have been possible through independent research. economic development is a third opportunity (kusiak et al., 2020). collaboration between universities and external partners can contribute to the growth of local and regional economies by creating new businesses, jobs, and industries. cooperation between universities and external partners offers opportunities and challenges, depending on the specific context and goals of the partnership. managing intellectual property rights, aligning research objectives with commercial priorities, and ensuring effective communication and collaboration are key barriers to successful cooperation. however, access to funding and resources, innovation, and economic development are potential benefits of successful collaboration. by understanding these barriers and opportunities, universities and external partners can collaborate to create effective partnerships that contribute to social progress, economic development, and innovation. aleksandra syryt26 references arbo, p., & benneworth, p. (2007). understanding the regional contribution of higher education institutions: a literature review. oecd education working papers, no. 9. oecd publishing. balconi, m., breschi, s., & lissoni, f. (2004). networks of inventors and the role of academia: an exploration of italian patent data. research policy, 33(1), 127–145. https://doi. org/10.1016/s0048-7333(03)00108-2 barczak, g., & kalinowski, j. (2015). university-industry cooperation in poland: a study of research institutes in the polish academy of sciences. european planning studies, 23(7), 1386–1405. bessen, j., & maskin, e. (2009). sequential innovation, patents, and imitation. the rand journal of economics, 40(4), 611–635. https://doi.org/10.1111/j.1756-2171.2009.00081.x brundenius, c., göransson, b., & mello, c. (eds.). (2017). universities, inclusive development and social innovation: an international perspective. springer. bundesministerium für bildung und forschung. (2021). das deutsche hochschulsystem: https://www.bmbf.de/de/hochschulsystem-121.html chellaraj, g., maskus, k. e., & mattoo, a. (2008). the contribution of international graduate students to us innovation. review of international economics, 16(3), 444–462. https://doi.org/10.1111/j.1467-9396.2007.00714.x chesbrough, h., & bogers, m. (2014). explicating open innovation: clarifying an emerging paradigm for understanding innovation. in new frontiers in open innovation (pp. 3–28). oxford university press. clark, b. r. (2004). sustaining change in universities: continuities in case studies and concepts. mcgraw-hill education. cooke, p., uranga, m. g., & etxebarria, g. (2007). regional innovation systems: institutional and organizational dimensions. research policy, 26(4–5), 475–491. https://doi. org/10.1016/s0048-7333(97)00025-5 czarnitzki, d., doherr, t., hussinger, k., schliessler, p., & toole, a. a. (2015). knowledge creates markets: the influence of entrepreneurial support and patent rights on academic entrepreneurship. journal of technology transfer, 40(1), 141–164. https://doi. org/10.1016/j.euroecorev.2016.04.010 daries, j. p., reich, j., waldo, j., young, e. m., whittinghill, j., ho, a. d., seaton, d. t., & chuang, i. (2014). privacy, anonymity, and big data in the social sciences. communications of the acm, 57(9), 56–63. https://doi.org/10.1145/2643132 department for education. (2018). higher education and research act 2017. http://www. gov.uk/government/publications/higher-education-and-research-act-2017-explanatory-notes dove, e. s. (2018). the eu general data protection regulation: implications for international scientific research in the digital era. journal of law, medicine & ethics, 46(4), 1013–1030. https://doi.org/10.1177/1073110518822003 etzkowitz, h. (2008). the triple helix: university-industry-government innovation in action. routledge. etzkowitz, h., & leydesdorff, l. (2000). the dynamics of innovation: from national systems and “mode 2” to a triple helix of university-industry-government relations. research policy, 29(2), 109–123. https://doi.org/10.1016/s0048-7333(99)00055-4 https://doi.org/10.1016/s0048-7333%2803%2900108-2 https://doi.org/10.1016/s0048-7333%2803%2900108-2 https://doi.org/10.1111/j.1756-2171.2009.00081.x https://www.bmbf.de/de/hochschulsystem-121.html https://doi.org/10.1111/j.1467-9396.2007.00714.x https://doi.org/10.1016/s0048-7333%2897%2900025-5 https://doi.org/10.1016/s0048-7333%2897%2900025-5 https://doi.org/10.1016/j.euroecorev.2016.04.010 https://doi.org/10.1016/j.euroecorev.2016.04.010 https://doi.org/10.1145/2643132 http://www.gov.uk/government/publications/higher-education-and-research-act-2017-explanatory-notes http://www.gov.uk/government/publications/higher-education-and-research-act-2017-explanatory-notes http://www.gov.uk/government/publications/higher-education-and-research-act-2017-explanatory-notes https://doi.org/10.1177/1073110518822003 https://doi.org/10.1016/s0048-7333%2899%2900055-4 legal basis for cooperation between higher education institutions... 27 european commission. (2018). turning fair into reality: final report and action plan from the european commission expert group on fair data. publications office of the european union. fecher, b., & friesike, s. (2014). open science: one term, five schools of thought. in opening science (pp. 17–47). springer. foray, d., & lissoni, f. (2010). university research and public-private interaction. in handbook of the economics of innovation. vol. 1 (pp. 275–314). north-holland. french ministry of national education, higher education and research. (2017). higher education and research in france: https://www.enseignementsup-recherche.gouv.fr/ cid20227/higher-education-and-research-in-france.html geuna, a., & muscio, a. (2009). the governance of university knowledge transfer: a critical review of the literature. minerva, 47(1), 93–114. główny urząd statystyczny (gus, central statistical office). (2018). nauka i technika w polsce w 2018 roku (science and technology in poland in 2018). gus. gołębiowski, t., dudzik, t. k., lewandowska, m. s., & weresa, m. a. (2008). innowacyjność i współpraca w parze: analiza oddziaływania polityki państwa na rozwój współpracy przedsiębiorstw z otoczeniem naukowym (innovation and cooperation in pair: analysis of the impact of state policy on the development of cooperation between enterprises and the scientific community). wydawnictwo naukowe pwn. göransson, b., maharajh, r., & schmoch, u. (2009). new activities of universities in transfer and extension: multiple requirements and manifold solutions. science and public policy, 36(2), 157–164. https://doi.org/10.3152/030234209x406863 górski, m. (2015). ochrona danych osobowych w umowach o współpracy naukowej między uczelniami a przedsiębiorstwami (protection of personal data in scientific cooperation agreements between universities and enterprises). informatyzacja i e-administracja w polsce: szanse i wyjątki, 3, 107–116. gulbrandsen, m., & slipersæter, s. (2007). the third mission and the entrepreneurial university model. in universities and strategic knowledge creation (pp. 112–143). edward elgar publishing. hanel, p. (2006). intellectual property rights business management practices: a survey of the literature. technovation, 26(8), 895–931. https://doi.org/10.1016/j.technovation.2005.12.001 hertzfeld, h. r., link, a. n., & vonortas, n. s. (2006). intellectual property protection mechanisms in research partnerships. research policy, 35(6), 825–838. https://doi. org/10.1016/j.respol.2006.04.006 howells, j. (2006). intermediation and the role of intermediaries in innovation. research policy, 35(5), 715–728. https://doi.org/10.1016/j.respol.2006.03.005 hughes, a., & kitson, m. (2012). pathways to impact and the strategic role of universities: new evidence on the breadth and depth of university knowledge exchange in the uk and the factors constraining its development. cambridge journal of economics, 36(3), 723–750. https://doi.org/10.1093/cje/bes017 italian ministry of education, university and research. (2021). higher education system in italy. https://www.miur.gov.it/web/guest/-/higher-education-system-in-italy jakóbczyk-gryszkiewicz, j., & wiśniewski, m. (2019). współpraca uczelni wyższych z otoczeniem gospodarczym – wybrane aspekty (cooperation of universities with the economic environment – selected aspects. studies and materials). studia i materiały / miscellanea oeconomicae, 23(2), 173–188. https://www.enseignementsup-recherche.gouv.fr/cid20227/higher-education-and-research-in-france.html https://www.enseignementsup-recherche.gouv.fr/cid20227/higher-education-and-research-in-france.html https://doi.org/10.3152/030234209x406863 https://doi.org/10.1016/j.technovation.2005.12.001 https://doi.org/10.1016/j.technovation.2005.12.001 https://doi.org/10.1016/j.respol.2006.04.006 https://doi.org/10.1016/j.respol.2006.04.006 https://doi.org/10.1016/j.respol.2006.03.005 https://doi.org/10.1093/cje/bes017 https://www.miur.gov.it/web/guest/-/higher-education-system-in-italy aleksandra syryt28 jiménez-sáez, f., castelló-martínez, a., & gómez-carmona, d. (2014). financing technology transfer in spain: evidence from the national plan for scientific research, development and technological innovation. research evaluation, 23(4), 410–421. knop, k. (2017). prawne aspekty współpracy uczelni wyższych z otoczeniem gospodarczym w zakresie komercjalizacji wyników badań naukowych (legal aspects of cooperation between universities and the economic environment in the field of commercialization of research results). acta universitatis lodziensis. folia iuridica, 82, 55–71. kuner, c., bygrave, l. a., & docksey, c. (2019). the eu general data protection regulation (gdpr): a commentary. oxford university press. kusiak, w., matusiak, k. b., & guliński, j. (2020). smart specialization in poland: towards the application of the concept in regional innovation policies. regional studies, regional science, 7(1), 114–130. lissoni, f., llerena, p., mckelvey, m., & sanditov, b. (2008). academic patenting in europe: new evidence from the keins database. research policy, 37(2), 376–390. https://doi. org/10.3152/095820208x287171 lockett, a., wright, m., & franklin, s. (2003). technology transfer and universities’ spinout strategies. small business economics, 20(2), 185–200. lópez-garcía, d., puig, f., & segarra-oña, m. v. (2018). a study on the university-industry cooperation practices in spain: a comparison between public and private universities. journal of innovation & knowledge, 3(4), 258–268. łukiewicz, j., & matuszak-flejszman, a. (2019). współpraca uczelni wyższych z biznesem – problemy, perspektywy i potrzeby (cooperation between universities and business – problems, prospects and needs). problemy zarządzania, 17(2), 150–164. marginson, s., & considine, m. (2000). the enterprise university: power, governance, and reinvention in australia. cambridge university press. mazurkiewicz, p., & żyła, m. (2019). interactions between science and business in poland. in s. matyja, a. stępniak-kucharska, & a. zabłocki (eds.), challenges for science and technology policy in poland (pp. 177–195). springer. mowery, d. c., nelson, r. r., sampat, b. n., & ziedonis, a. a. (2004). ivory tower and industrial innovation: university-industry technology transfer before and after the bayh-dole act. stanford university press. muscio, a., & vallanti, g. (2014). university–industry linkages and academic spin-off firms in italy: the case of the high-tech sector. journal of technology transfer, 39(4), 629–650. perkmann, m., tartari, v., mckelvey, m., autio, e., broström, a., d’este, p., ... & sobrero, m. (2013). academic engagement and commercialization: a review of the literature on university–industry relations. research policy, 42(2), 423–442. polt, w., rønning, l., & rammer, c. (2001). understanding university-industry cooperation in europe: a survey of the literature. european journal of innovation management, 4(1), 3–12. ranga, m., & etzkowitz, h. (2013). triple helix systems: an analytical framework for innovation policy and practice in the knowledge society. industry and higher education, 27(4), 237–262. https://doi.org/10.5367/ihe.2013.0165 rothaermel, f. t., agung, s. d., & jiang, l. (2007). university entrepreneurship: a taxonomy of the literature. industrial and corporate change, 16(4), 691–791. https://doi. org/10.1093/icc/dtm023 https://doi.org/10.3152/095820208x287171 https://doi.org/10.3152/095820208x287171 https://doi.org/10.5367/ihe.2013.0165 https://doi.org/10.1093/icc/dtm023 https://doi.org/10.1093/icc/dtm023 legal basis for cooperation between higher education institutions... 29 sikorski, c. (2011). współpraca uczelni z przedsiębiorcami na przykładzie umów o współpracy badawczej (cooperation between universities and entrepreneurs on the example of research cooperation agreements). przegląd prawa handlowego, 11, 52–56. skowronek-mielczarek, a., & jelonek, d. (2018). współpraca uczelni wyższych z otoczeniem gospodarczym w polsce – uwarunkowania, problemy, szanse (cooperation of universities with the economic environment in poland – conditions, problems, opportunities). przedsiębiorczość i zarządzanie, 19(2), 19–32. spanish ministry of education, culture and sport. (2018). spanish university system. https:// www.educacion.gob.es/en/university-education/overview-of-the-spanish-university-system.html sweeney, l. (2013). discrimination in online ad delivery. communications of the acm, 56(5), 44–54. https://doi.org/10.48550/arxiv.1301.6822 wright, m., clarysse, b., lockett, a., & knockaert, m. (2008). mid-range universities’ linkages with industry: knowledge types and the role of intermediaries. research policy, 37(8), 1205–1223. https://doi.org/10.1016/j.respol.2008.04.021 zawadzka-pąk, u. (2016). odpowiedzialność uczelni za wyniki współpracy z przedsiębiorcami (responsibility of a university for the results of cooperation with entrepreneurs). annales universitatis mariae curie-skłodowska, sectio g – ius, 49(2), 227–240. zawadzki, m. (2015). university-industry collaboration in poland: new developments and prospects. industry and higher education, 29(1), 35–43. https://www.educacion.gob.es/en/university-education/overview-of-the-spanish-university-system.html https://www.educacion.gob.es/en/university-education/overview-of-the-spanish-university-system.html https://www.educacion.gob.es/en/university-education/overview-of-the-spanish-university-system.html https://doi.org/10.48550/arxiv.1301.6822 https://doi.org/10.1016/j.respol.2008.04.021 torun international studies monika bartczak1 the right to privacy in the legal system of the united states of america abstract the article presents a historical aspect of development of the right to privacy in the american legal system. the considerations bring closer the most significant issues concerning the privacy protection presented among u.s. case-law and doctrine. key words: privacy, case-law, right to privacy, common law, human rights, personal goods 1. introduction scientific and philosophical discourse around the issue of privacy has been going on for a long time. it is not easy to define the term because that affects the inner, very often even intimate spheres of human life. in recent times, one can see a marked increase in interest in the subject of privacy. this is due to the transformations resulting from the development of technologies connected with acquiring, processing and sharing information. unlimited access to internet resources, the ever-growing popularity of social networking, processing of personal data, newer measures of surveillance... this is the reality of the information society, which obviously puts people in a completely new light on the issue of protection of one of the fundamental human rights – the right to privacy. for modern citizens of democratic societies, privacy is a notion naturally associated with legal system. however, if you take into account the history of the right to privacy, it turns out that many relevant regulations have emerged quite recently. the purpose of this publication is to present the development of privacy protection in the legal system of the usa. there are many reasons why the achievements of the american doctrine and case law should be discussed. to start with, let us take into consideration the historical point of view – it is the country from where, as many says, the global discussion on privacy originated. secondly, the 1 toruń high school of banking, e-mail: nika.bartczak@wp.pl. no. 1 (6) 2013, pp. 5–12 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2013.001 published online december, 2013 http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm monika bartczak6 achievements of the u.s. doctrine and jurisprudence is extremely rich in this area. it shall also be emphasized that the american legal and philosophical thought still has a significant influence on the legislation of the old continent. therefore, the historical approach will be enriched with analysis of the selected case law and main doctrine opinions. 2. the right to privacy – birth of a new concept the assumptions of the concept of the right to privacy were created by samuel d. warren and louis d. brandeis. in 1890 the harvard law review released their joint article entitled right to privacy. the publication was a reply to the excessive interference of the press in the sphere of warren’s private life. the boston saturday evening gazette magazine reported on the details of social events organized by the wife of judge warren, daughter of senator thomas f. bayard (sieńczyłło-chlabicz, 2006, p. 26). the authors postulated the necessity of recognition the violation of privacy as a separate tort in the american legal system. they also pointed out that the development of technology increases the possibility of infringement of that personal good, which is why, it shall be subjected to special legal protection. the theses contained in the article were created as a result of a thorough analysis of the case law among the common law system countries – the u.s. and uk. decisions analyzed by warren and brandeis to differentiated legal issues. these included the judgments in famous prince albert v. strange 2, yovatt v. winyard 3 and abernethy v. hutchinson4 cases. the first one concerned the usage of etchings documenting the life of queen victoria and her husband without prior consent of the plaintiff. the copies were shown at the exhibition and published in the separate catalogue. yovatt v. winyard case related to theft and use by an employee of recipes for veterinary medicines. in abernethy v. hutchinson the defendant was a student intending to publish other people’s lectures in the famous lancet medical journal. the authors showed that the basis of judgments were regulations protecting various goods and interests, such as property, honor or likeness of a person. regardless of the fact, warren and brandeis pointed out that the norms were related to the right to privacy, which is their common denominator. they also pointed out that due to the recent development of technology the individuals have become more exposed to the breach of their private sphere than before. as the authors said: “the intensity and complexity of life, attendant upon advancing civilization, have rendered necessary some retreat from the world, and man, under the refining influence of culture, has become more sensitive to publicity, so that solitude and privacy have become more essential to the individual” (warren & brandeis, 1890, p. 3) in turn, the role of the law has to face the needs of society, resulting from the political, social and economic change. “that the individual shall have full protection in person and in property is a principle as old as the common law; but it has been found necessary from time to time to define anew the exact nature and extent of such protection. political, social, and economic changes entail there cognition of new rights, and the common law, in its eternal youth, grows to meet the demands of society.” (waren& brandeis, 1890, p. 3). thus warren and brandeis called for recognition of the right to privacy, as a separate legal category. it was a derivative of 2 prince albert v strange [1849] ewhc ch j20. 3 yovatt v. winyard [1820]. 4 abernethy v.hutchinson [1825] 3 l.j.ch. 209. the right to privacy in the legal system of the united states of america 7 the right to life and the right to enjoy this life as its integral part, evolving in the right to be let alone. (waren & brandeis, 1890, p. 2) the concept of the right to be let alone was created by the english judge t. cooley. in 1880, within the famous treatise on the law of torts, he presented a classification of personal rights. among them, cooley listed the right to personal immunity defined as the right of complete immunity, which he summarized as right to be let alone. he noted that an assault of commit battery entail injuries in the mental sphere of the potential victim.” the right to one’s person may be said to be a right of complete immunity: to be let alone. the corresponding duty is, not to inflict an injury, and not, within such proximity as might render it successful, to attempt the infliction of an injury[...]. there is very likely a shock to the nerves, and the peace and quiet of the individual is disturbed for a period of greater or less duration. there is consequently abundant reason in support of the rule of law which makes the assault a legal wrong.” (cooley, 1906, p. 29). expanding cooley’s theses, warren and brandeis stated that not only material sphere of life of individual, such as property or integrity, should be protected but also the immaterial sphere of informational and emotional autonomy of the individual needs an adequate protection. in conclusion, there is impossible to protect the right to be let alone without legal guarantees given to the right of privacy. (warren, brandeis, p. 2; r.c. post, p. 651) 3. right to privacy in the case law in the initial phase, warren’s and brandeis’s views remained unnoticed in american judicature, despite the significant publicity. the breakthrough came in an interesting judgment on roberson v. rochester folding ford company.5 the plaintiff, whose image was used on the packaging of products without obtaining her consent, demanded the recognition of violation of the right to privacy and the compensation on the basis of common law. the judges decided against the plaintiff at the same time presenting an important argument concerning the right to privacy. the judgment did not questioned the fact of violating the sphere of private life but pointed out that the abuse of the image rights is not governed under new york common law regulation. application of the theory of warren and brandeis was considered too progressive, but at the same time the judges headed to the legislature a request for regulating such violations and to fill a gap in the system of civil law. this doctrinal and jurisprudential discussion led to joining of the new provisions protecting the use of the image for advertising or commercial purposes to the new york civil law.6 critical position to the judgment in roberson was taken by the supreme court of georgia in pavesich v. new england life insurance co.7 one of the judges, cobb, found that the lack of substantive law to protect interest does not mean its absence. furthermore, it does not mean that there is no need to protect it. pointing to the natural origins of privacy rights, he criticized the ruling on roberson considering it to be too conservative. like warren and brandeis, cobb stated that despite that lack of direct reference to the right to privacy in the earlier rulings, it served as the common denominator for many cases related to violations 5 171 ny 538, 64 n.e.442 new york court of appeals, june 27 1902. 6 new york civil rights law, ny.code section 50, 51. 7 50 se 68 supreme court of georgia, march 3 1905. monika bartczak8 of property rights or abusing of contractual obligations. relying on the above, the court recognized the right to privacy as a natural consequence of the individual’s right of freedom.8 in the following years, the right to privacy was accepted in the legal systems of particular states. among the first were: alaska (1926), california (1931), colorado (1932), montana (1935), north carolina (1937), oregon (1941). other states continued to discuss the recognition of privacy for the interest protected by the law. for example, in 1951, the superior court of massachusetts ruled against the plaintiff in the case which undoubtedly concerned violation of the right to privacy. the applicant, norma yoeckel, claimed that by making a photograph of her in a restaurant toilet and showing it to the guests, the defendant infringed her right to privacy. the court dismissed the suit due to the lack of adequate precedent in the law of the state and the lack of adequate protection on the basis of the legislative.9 4. the concept of w.l. prosser meanwhile, in 1960, california law review published a breakthrough article touching upon the problem of privacy. “privacy”, which is how this dissertation was called, is authored by w. l. prosser – the dean of the college of law at uc berkeley. referring to the thesis of warren and brandeis, prosser analyzed a very broad jurisprudence on the right to privacy, consisting of up to three hundred judgments. as a result, he determined four different torts connected to the right of privacy, claiming that this issue is more complex so as to rely on one only: a) intrusion – an illegitimate interference in seclusion and private matters of a given person, b) public disclosure – showing embarassing facts concerning a given person in public, c) false light publicity – publicity which places a person in a false light in the public eye, d) appropriation – usurpation of name or likeness of someone else for benefit. (prosser, 1960, p. 389) according to the assumptions, the torts shall protect various legal interests. the one and only link between the torts, is their connection to the right, described by the judge cooley, as the right to be let alone. as the prosser says “the law of privacy comprises four distinct kinds of invasion of four different interests of the plaintiff, which are tied together by the common name, but otherwise have almost nothing in common except that each represent an interference with the right of the plaintiff in the phrase coined by judge cooley “to be let alone.” (prosser, 1960, p. 389) thanks to the article, the discussion on the right to privacy was moved in the new direction and that is why it became so important. however unquestionable is the fact that warren and brandeis are the leaders when it comes to the protection of privacy, their thesis was rather descriptive, emotional and intuitive. r. c. post described it as, so called, descriptive privacy. (post, 1991, p. 261). main feature of their model is its high level of generality while trying to pinpoint the subject of protection by bringing down its existence merely to the feelings and emotions of an entity. meanwhile, prosser decided to use more normative attitude, 8 50 se 68 at 70 “a right to privacy… is therefore derived from natural law”. 9 yeckel v. samoning, 272 wis 430, 75 n.w., 2d 925 (1956); 0cited k. motyka, prawo do prywatności, zeszyty naukowe akademii podlaskiej w siedlacach, no 85, 2010, p. 13. the right to privacy in the legal system of the united states of america 9 focusing on the problem of unifying the contents of the right to privacy. the representatives of the american doctrine show that his article was as much revolutionary when it comes to its influence on the given matter as the famous publication of his predecessors. (kalven jr, 1966, p. 331). 5. recognition of the right to privacy in the statute law an intensive discussion concerning the right to privacy, ultimately resulted in its establishment in 1965. it is crucial to underline that, as in the case of common law, the privacy has already been protected by the constitution of the united states. although not expressis verbis, multiple amendments to the bill of rights of 1789, regulated a wide scope of important issues dealing with this matter. the doctrine focuses on the first, third, fourth and fifth amendments. the first amendment guarantees the freedom of religious beliefs, freedom of assembly and freedom of association. the third amendment places restrictions on the quartering of soldiers in private homes without the owner’s consent. the fourth amendment prohibits unreasonable searches and seizures of people and protects their physical integrity. the fifth amendment forbids to deprive a person of life, freedom and property without a due trial. all of the aforementioned amendments have been serving the courts as the basis to render judgments concerning the right to privacy.10 judge douglas established an unambiguous presence of the right in the federal statute law during the process hereinafter referred to as griswold v. connecticut.11 this case dealt with a notice of appeal put forward by estelle griswold and c. lee buxton, the founders of planned parenthood league of connecticut. mrs. griswold was the executive director of the company while dr buxton, as a professor and dean of the department of obstetrics, gynecology & reproductive sciences at yale, performed as the medical director. they were both arrested and obliged to pay 100$ fine for their advisory activity concerning conscious planning of pregnancy among married couples. up to that moment, the law had not allowed to use any method or device of fertility control. the usage of such methods and devices had been treated as a crime and sanctioned fine or imprisonment (60 days to a year).12 griswold and buxton, as the advisors in this matter, were convicted for complicity in crime. the supreme court of the united states found the judgment unconstitutional appealing to the right to marital privacy. in support of his decision, judge douglas, stated that privacy is a natural law and has always been protected, as may be seen throughout the history of jurisprudence. as for the federal law, it recognized the right to privacy as a penumbra of the amendments i, iii, iv, v and ix.13 10 see hester v. united states 265 u.s. 57 (1924), katz v. united sates 389 us 347 (1967), safford unified school district v. redding 557 u.s. 364 (2009) (citing motyka, 2010, p. 16). 11 griswold v. connecticut 381 u.s. 479, u.s. supreme court, june 7 1965. 12 § 5 3–32 and 54–196 general statues of connecticut (1958 rev.). 13 “we deal with a right of privacy older than the bill of rights – older than our political parties, older than our school system. marriage is a coming together for better or for worse, hopefully enduring, and intimate to the degree of being sacred. it is an association that promotes a way of life, not causes; a harmony in living, not political faiths; a bilateral loyalty, not commercial or social projects. yet it is an association for as noble a purpose as any involved in our prior decisions.”, see griswold v. connecticut. monika bartczak10 the judgment was crucial to the further development of protection of privacy in the us doctrine and making of judicial decisions. moreover, as stipulated by prof. motyka, it contributed to the expansion of the right to privacy (motyka, 2010, p. 17) the fact that the turn of the 60s and 70s in the united states was also a beginning of social and cultural revolution is, certainly, not without significance. while hippy people appeared on the streets, liberal and freedom trends began to show their influence on american jurisprudence. the construction of the right to privacy enabled making of such decisions as legalization of the right of mere possession of obscene materials for personal purpose in 196914 and, in 1972, during the eisenstadt v. baird case15 ,allowed to extend the griswold formula to unmarried couples. judge brennan, in the opinion of the majority, stipulated that: “if the right of privacy means anything, it is the right of the individual, married or single, to be free from unwarranted governmental intrusion into matters so fundamentally affecting a person as the decision whether to bear or beget a child.” and it is hard to not agree with his words. such legal attitude led to legalization of woman’s right to abortion in the first trimester of the pregnancy in the landmark u.s. supreme court decision in roe v. wade.16 in the subsequent years, american courts began to treat the matters of the right to privacy in a more and more liberal way. further decisions broadened the view on the central institution of a new, liberal society. among others, privacy concerned: the decision in the case of goodridge v. department of public health17, where state prohibition of homosexual marriages was invalidated and claimed unconstitutional; landmark decision in re quinlan18 acknowledging that the right to privacy justifies the claims of parents of three year old girl to pull the plug from the machine supporting her life; decision in the case of mciver v. krischer 19 legalizing, in accordance with the principles of state constitution and basing on the rules of the right to privacy, assistance in suicide of people suffering from hiv and the whole spectrum of decisions in the famous case of terri schiavo.20 6. conclusions it is obvious that the acquisition of the american doctrine and jurisprudence dealing with the right to privacy is much more complex. careful analysis of this matter could become a fascinating subject of a separate elaboration. in this paper, due to its limited form, it was only possible to approximate the most significant issues. in order to sum up, the attention should be focused on two crucial facts carrying the tumultuous history of the right to privacy in the legislation of the united states. first of all, the approach to the issue of privacy in american jurisprudence is probably the most sensitive barometer of liberal society and vice versa. the public opinion serves as the 14 stanley v. georgia, 394 u.s. 557, u.s. supreme court, april 7, 1969. 15 eisenstadt v. baird, 405 u.s. 438, u.s. supreme court, march 22, 1972. 16 roe v. wade, 410 u.s. 113, u.s. supreme court, january 22, 1973. 17 goodridge v. department of public health, 798 n.e. 2d, massachusetts supreme judicial court, november 18, 2003. 18 in re quinlan, 70 n.j. 10, new jersey court of appeal, march 31, 1976. 19 mciver v. krischer, 697 so. 2d 97 (fla. 1997). 20 bush v. schiavo, 885 so. 2d 321, florida supreme court (2004), schiavo v. greer, no. 05-cv-522 (2005), bush v. schiavo, 543 u.s. 1121 (2005). the right to privacy in the legal system of the united states of america 11 best measure of the quality and validity of judgments given in relation to privacy. problems encountered by the american legal system underline a very complicated nature of the matter we have to deal with. on one hand, privacy sets boundaries between state power and an individual. on the other hand, the public expects to settle the „gray area” of moral attitudes, feelings and intimacy while respecting differences and individual freedom ... is it possible to create a uniform rule of law covering such a broad spectrum of problems? history of the right to privacy in the u.s. gives a lot to think of to the researchers of continental regulations struggling with the problem of a certain rigidity of the rules of positive law. another important issue is the fact that since the publication of the prosser’s privacy in the american law doctrine there was no equally groundbreaking concept. the present dispute over the issue of the right to privacy has still a dichotomous nature. representatives of the various currents of thought are either inheritors of warren’s and brandeis’s concept or followers of the idea of prosser. some of the authors postulate to extract one separated tort connecting violation of the right to privacy. this position is represented by e.j. bloustein who indicates the integrity of the personality of the individual as a good protected by this right (bloustein, 1964, p. 964).21 he shares similar view with l. henkin (henkin, 1964, p. 1410, 1415) who describes privacy as a natural consequence of individual freedom of thoughts, actions and decisions. j. rubenfeld (rubenfeld, p. 737) stands in opposition to these attitudes and calls for a clear clarification of the content of the right to privacy by the norms of positive law. the same opinion is shared by r.c. post and h. kalven (kalven jr, p. 331). they also support the prosser’s typology and tend to distinguish different torts subjected to separate regulations. as previously mentioned, the american doctrine and jurisprudence still have a significant influence on the european theories concerning the right to privacy. this is due to the mutual exchange of the ideas between particular legal systems of both continents. in consequence, the theses presented above are also characteristic for discussion in european science of law. to end this dispute, we should first respond to the basic question: ”what is privacy?”. however, the discussion forces us to deal with a very mysterious and complicated issue. privacy, as paul chadwick says, is “the quietest of our freedoms […] best measured as it drains away. privacy is most appreciated in its absence, not its presence”. (chadwick, 2006, p. 495). references bloustein, e.j., (1964), privacy as an aspect of human dignity: an answear to dean prosser, university law review, 1964, vol. 39. chadwick, p., (2006), „the value of privacy”, european human right law, issue 5. cooley, t., (1906), treatise on the law of torts: wrongs which arise indepedently of contracts”, third edition by john lewis, callaghan and company. henkin, l, (1974), privacy and autonomy, columbia law review, 1974, vol. 74. kalven jr, h.,(1966) privacy in tort law – were warren and brandeis wrong?, law & contemp probs., vol. 31. mednis, a., (2006), prawo do prywatności osób publicznych, zakamycze. 21 citing mednis, 2006, p. 57. monika bartczak12 motyka, k., (2010), prawo do prywatności, zeszyty naukowe akademii podlaskiej w siedlcach, no 85. prosser, w.l., (1960), privacy, california law review 1960, vol.48, no 3. post, r.c., (1991), “rereading warren and brandeis: privacy, property, and appropriation”, yale law school faculty scholarship series, paper 206. rubenfeld, j., (1989), right to privacy, harvard law review, vol. 4. sieńczyło-chlabicz, j., (2006), naruszenie prawa do prywatności osób publicznych przez prasę. analiza cywilnoprawna, zakamycze. warren, s.d. & brandeis, l.d., (1890), the right to privacy, harvard law review, vol. iv, no. 5. case-law u.s. eisenstadt v. baird, 405 u.s. 438, u.s. supreme court, march 22, 1972. goodridge v. department of public health, 798 n.e. 2d, massachusetts supreme judicial court, november 18, 2003. griswold v. connecticut 381 u.s. 479, u.s. supreme court, june 7, 1965. in re quinlan, 70 n.j. 10, new jersey court of appeal, march 31,1976. mciver v. krischer, 697 so. 2d 97 (fla. 1997). pavesich v. new england life insurance co.50 se 68 supreme court of georgia, march 3, 1905. roberson v. rochester folding ford company 171 ny 538, 64 n.e.442 new york court of appeals, june 27, 1902. roe v. wade, 410 u.s. 113, u.s. supreme court, january 22, 1973. stanley v. georgia, 394 u.s. 557, u.s. supreme court, april 7, 1969. u.k. abernethy v.hutchinson [1825] 3 l.j.ch. 209. prince albert v strange [1849] ewhc ch. j20. yovatt v. winyard [1820]. toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (5) 2012 monika bartczak ochrona prywatności w systemie brytyjskiego common law – zarys problematyki streszczenie artykuł przedstawia zarys historii rozwoju prawa do prywatności w systemie prawnym wielkiej brytanii, znanym powszechnie jako common law. służy on również jako krytyczna analiza, istniejącego w tym systemie, współczesnego modelu ochrony prywatności uwarunkowanego specyfiką wzajemnych relacji orzecznictwa i prawa stanowionego oraz korelacją prawa do prywatności z prawem do informacji oraz wolności wypowiedzi. słowa kluczowe: prywatność , prawo do prywatności, prawo, prawa człowieka, dobra osobiste, europejska konwencja o ochronie praw człowieka, orzecznictwo, prawo międzynarodowe privacy in the british common law system – an outline of issues summary the article deals with an outline history of development of the right to privacy in the legal system of the united kingdom. it is also to serve as a critical analysis of existing in this legal system contemporary model of privacy protection formed by the mutual relation between jurisdiction, statute law norms and the correlation between the right to privacy and the right to information and freedom of speech. keywords: privacy, right to privacy, law, common law, human rights, european convention on human rights, international law, jurisdiction doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.001 monika bartczak8 1. wstęp w roku 1890 w harvard law review ukazał się artykuł zatytułowany right to privacy1 autorstwa dwóch amerykańskich sędziów samuela d. warrena i louisa d. brandeisa. autorzy postulowali konieczność wyodrębnienia naruszenia prawa do prywatności jako odrębnego deliktu (tort) w amerykańskim systemie prawa. powyższa publikacja przeszła do historii jako przełomowa dla powstania i rozwoju instytucji prawa do prywatności, nie tylko w systemie prawa usa, ale także na kontynencie europejskim. w konsekwencji to właśnie stany zjednoczone uważane są powszechnie za kolebkę prawa do prywatności. głębsza analiza tego zagadnienia skłania jednak ku nieco innej refleksji. koncepcja warrena i brandeisa powstała bowiem jako efekt dogłębnej analizy nie tylko orzecznictwa sądów amerykańskich, ale także, a może przede wszystkim, literatury i orzecznictwa sądów brytyjskich. tworząc koncepcję prawa do prywatności jako prawa do bycia pozostawionym w spokoju (the right to be let alone), warren i brandeis oparli się na tezach angielskiego sędziego t. cooleya. w słynnym treatise on the law of torts z 1888 roku2. dokonał on klasyfikacji dóbr osobistych (personal rights). wśród nich wymienił także prawo do nietykalności osobistej (personal immunity) określone jako prawo do „kompletnej nietykalności (complete personal immunity)” czyli do pozostawienia w spokoju (right to be let alone). wskazał, że naruszeniem owego dobra będzie nie tylko rzeczywiste wyrządzenie szkody, ale także usiłowanie jej wyrządzenia pociągające za sobą urazy w sferze psychicznej jednostki3. rozwijając tezę sędziego warren i brandeis stwierdzili, że ochronie podlegać winna nie tylko własność i integralność w rozumieniu materialnym, ale także niematerialna sfera informacyjnej i emocjonalnej autonomii jednostki4. poszukując uzasadnienia dla postawionej tezy autorzy posiłkowali się także, jak już wspomniano, wnikliwą analizą orzeczeń sądów brytyjskich. znalazły się wśród nich m.in.: słyn na sprawa prince albert v. strange, dotycząca wystawienia i opublikowania w katalogu kopii akwafort dokumentujących życie królowej wiktorii i jej męża, bez uzyskania uprzedniej zgody powoda oraz sprawa yovatt v.winyard dotycząca kradzieży i wykorzystania przez pracownika receptur na leki weterynaryjne. autorzy wykazali, ze niezależnie od faktu, iż analizowane orzeczenia, chronią różne dobra tj. własność, cześć czy wizerunek, to wszystkie one dotyczą właśnie prawa do prywatności, stanowiącego ich wspólny mianownik. czerpanie przez warrena i brandeisa z dorobku doktryny i judykatury brytyjskiej było zjawiskiem naturalnym. obydwa systemy prawne są sobie dość bliskie, ze względu na oparcie porządku prawnego na zasadach common law. pojawia się jednak pytanie dlaczego ów niewątpliwy wpływ nauki prawa kontynentalnego na kształt i treść right to privacy, wydaje się być współcześnie nieco zapomniany? jak słusznie podkreśla j. braciak, pojęcie prywatności pojawiło się 1 s.d. warren, s.d. brandeis, right to privacy, harvard law review, vol.4, no5; 15.12.1890; s. 193–220. 2 t. cooley, treatise on the law of torts: wrongs which arise indepedently of contracts, third edition by john lewis, callaghan and company, 1906. 3 “the right to one’s person may be said to be a right of complete immunity : to be let alone. the corre-sponding duty is, not to inflict an injury, and not, within such proximity as might render it successful, to attempt the infliction of an injury [...]. there is very likely a shock to the nerves, and the peace and quiet of the individual is disturbed for a period of greater or less duration. there is consequently abundant reason in support of the rule of law which makes the assault a legal wrong,”, t.cooley, op.cit., s. 34. 4 s.d. warren, l.d. brandeis, the right..., s. 2 i n., por. także r.c. post, rereading warren and brandeis: privacy, property and appropriation, yale faculty scholarship series, 1.01.1991, s. 651. ochrona prywatności w systemie brytyjskiego common law – zarys problematyki 9 w angielskiej myśli prawniczej na długo przed słynną publikacją amerykańskich sędziów5. rodzi się też pytanie o przyczynę zahamowania rozwoju prawa do prywatności w wielkiej brytanii. słusznym wydaje się z pewnością pogląd zaprezentowany przez j. sieńczyłło-chlabicz6. zdaniem autorki przyczynę stanowi z jednej strony brak spisanej konstytucji, a z drugiej bierna postawa judykatury. dla systemu prawa angielskiego charakterystyczna jest bowiem sytuacja, którą sam makkan określił jako „privacy ping-pong”7. z jednej strony sądy konsekwentnie przestrzegają zasady, iż wprowadzanie nowych regulacji należy przede wszystkim do parlamentu8. jednocześnie w prawie angielskim brak jest deliktu sankcjonującego naruszenie prawa do prywatności. efektem takiego status quo jest wyprowadzanie ochrony prawa do prywatności w oparciu o funkcjonujące regulacje z zakresu prawa autorskiego czy prawa własności. dodatkowo, tradycja społeczna i praktyka orzecznicza sądów wielkiej brytanii, od wieków w uprzywilejowanej pozycji ,stawia prawo do informacji i wolności wypowiedzi. zjawiska te nie wpływają dobrze na jakość standardów ochrony prawa do prywatności w angielskim systemie prawnym. analiza powyższej problematyki stanowi główny przedmiot zainteresowania niniejszej publikacji. 2. rys doktrynalny historia prawa do prywatności w anglii sięga już xiv wieku. wprowadzona wówczas ustawa o sędziach przewidywała karę aresztu dla „podglądaczy” i „podsłuchiwaczy”9. termin „prywatność” rzadko jednak był używany expressis verbis przez doktrynę i judykaturę. zasadniczy spór doktrynalny zaostrzył się w drugiej połowie xviii w. najlepszym tego dowodem są przytaczane już tezy t.cooleya zawarte w treatise on the law of torts. ciekawym przykładem jest także otwarta polemika sędziego sir jamesa fitzjamesa stephena prowadzona z j.s. millem10. w rozprawie z 1878 zatytułowanej „liberty, equality, fraternity” 11 stephen w sposób jednoznaczny poruszył problematykę ochrony prywatności (privacy). wskazywał, iż „zarówno prawo jak i opinia publiczna powinny skrupulatnie szanować prywatność (jednostki – m.b.). dokładne określenie zakresu prywatności jest niemożliwe, ale można go opisać na zasadach ogólnych. wszelkie najbardziej intymne relacje życiowe mają naturę tak delikatną, że poddanie ich pod chłodną, pozbawioną empatii obserwację może spowodować wielki ból i stać się przyczyną trwałego, moralnego cierpienia”12. w dalszej części wywodu stephen stwierdzał również, iż „[...] naruszeniem prywatności jest nie tylko niepokojenie przez druga osobę, ale będzie nim także zmuszanie jednostki do nadmiernego koncentrowania się na własnych odczuciach i przykładania zbyt wielkiej wagi do ich analizy”13. wielokrotnie 5 j. braciak, prawo do prywatności, s. 31. 6 j. sieńczyłło-chlabicz, naruszenie prawa prywatności osób publicznych przez prasę. analiza cywilnoprawna, zakamycze, 2006, s. 36 i n. 7 s. makkan, „privacy, parliament & the judiciary (the privacy ping pong)”, źródło: http://www. actnow.org.uk/media/articles/privacy_parliament_and_the_judiciary.pdf (dostęp 26.02.2013). 8 por. j. sieńczyłło-chlabicz, naruszenie..., s. 36 i n. 9 j. braciak, prawo do pywatności, s. 31. 10 por. j. braciak, op.cit., s. 31i n. 11 j.f. stephen, „liberty, equality,fraternity”, holt &williams, 1878. 12 j.f. stephen, op.cit., s. 160. 13 ibidem. monika bartczak10 w swojej rozprawie podejmował śmiałe i przemyślane próby zarówno zdefiniowania pojęcia jak i wyciągnięcia wniosków istotnych z punktu widzenia prawa materialnego i procesowego. była to jedna z istotniejszych publikacji dotyczących prawa do prywatności w europie. 3. prawo do prywatności w orzecznictwie sądów brytyjskich jak już wspomniano na wstępie, słabością systemu ochrony sfery prywatnej jednostek w prawie angielskim jest brak uznania deliktu polegającego na naruszeniu prawa do prywatności w prawie stanowionym i wywodzenie przedmiotowej ochrony z prawa własności i ochrony własności intelektualnej. jednym z pierwszych orzeczeń tego typu był wyrok w sprawie pope v.curl z 1741 roku. dotyczyła ona publikacji przez jednego z księgarzy listów od wybitnych literatów tj. jonathan swift czy właśnie pope. w negatywnym dla curla wyroku słowa uznano za własność piszącego i stwierdzono, iż ich publikacja bez zgody autora narusza jego prywatność14. rozstrzygając w sprawie prince albert v. strange15 sąd oparł się na instytucji „nadużycia zaufania” (breach of confidence). dzięki temu, choć bez odwoływania się do naruszenia prywatności, książę albert uzyskał zakaz sądowy publikacji rysunków dokumentujących sceny z życia prywatnego księcia i królowej wiktorii16. podobnie sąd potraktował kwestię kradzieży receptur i zasad stosowania leków w sprawie yovatt v. winyard. breach of confidence stanowiło także podstawę dla ochrony w orzeczeniu duchesse of argyll v. duke of argyll 17, w którym zakazano publicznego ujawniania spraw małżeńskich. instytucję stosowano także w wielu innych orzeczeniach. do orzeczeń tych należą min. hrh prince of wales v. mgn limited and others z 199318 i barrymore v. news group newspapers ltd z 1997 r.19 ponadto ochronę prywatności wywodzono także z szeroko rozumianej konstrukcji ochrony dobrego imienia i czci jednostki. niezależnie od powyższego nurtu w wielu orzeczeniach prywatność określano jako „prawo o charakterze fundamentalnym”. j. sienczyłło-chlabicz wskazuje tu przede wszystkim wyroki w sprawach scherring chemicals v. falkman ltd20 i morris v. beardmore 21. sądy kierowały też w stronę parlamentu wyraźny komunikat dotyczący potrzeby uregulowania problematyki naruszenia prywatności obywateli. 14 jest to również jedno z pierwszych orzeczeń z zakresu prawa autorskiego przyznającego prawo własności do dobra niematerialnego. więcej na ten temat: deazley, r. (2008) ‘commentary on pope v. curl (1741)’, in primary sources on copyright (1450–1900), eds. l. bently & m. kretschmer, www.copyrighthistory.org. 15 [1849] ewhc ch j20 16 co ciekawe, strona skarżąca oparła swe tezy na twierdzeniu iż „prywatność stanowi esencję własności, a jej utrata stanowi utratę własności”. strona przeciwna argumentowała natomiast, iż „pojęcie prywatności jest zupełne odmienne od pojęcia własności”. więcej na ten temat j. braciak, op.cit., s. 32. 17 [1965] 1 all e.r. 611, [1965] 2 w.l.r. 790 (ch.d.); więcej w h.j. dickie, restraint of breach of confidence:duchesse of argyll v duke of argyll, 24 fac. law review, 1966, s. 115 i n. 18 (unreported) 8.11.1993. 19 [1997] fsr 600; przytaczam za j. sieńczyłło-chlabicz, naruszenie..., s. 38; zob. też przytaczana tam literatura i źródła. 20 [1982] q.b. 1; [1981] 2 w.l.r. 848; [1981] 2 all e.r. 321, c.a.; j. sieńczyłło-chlabicz, naruszenie.., s. 38. 21 [1980] 2 all e.r. 753 j. sieńczyłło-chlabicz, naruszenie…., s. 38. ochrona prywatności w systemie brytyjskiego common law – zarys problematyki 11 szczególnie doniosłe znaczenie miało stanowisko sądu w sprawie kaye v.robertson z 1991 roku22. sprawa dotyczyła wykonania i opublikowania przez dziennikarza the sunday sport zdjęć nieprzytomnego i śpiącego aktora. zdjęcia wykonano w szpitalu, w którym aktor przeszedł operację mózgu. co więcej, wspomniany dziennikarz, przeprowadził z półprzytomnym aktorem „wywiad”, zadając mu pytania i notując odpowiedzi. kaye usiłował nie dopuścić do publikacji materiałów. w głośno komentowanym orzeczeniu sąd orzekł, iż prawu angielskiemu obcy jest delikt dotyczący naruszenia prawa do prywatności. w związku z powyższym sąd stwierdził, że w zaistniałej sytuacji doszło do pomówienia (malicious falsehood). w konsekwencji nie zakazano publikacji przedmiotowych zdjęć i treści wywiadu, ale dopuszczono ją z adnotacją, że sam pan kaye nie wyraził na nią zgody. jednocześnie w uzasadnieniu sędziowie wskazali, iż istnieje głęboka potrzeba uregulowania przez prawo stanowione problematyki naruszeń prywatności poszczególnych obywateli sędzia glidewell stwierdził m.in.: „powszechnie wiadomo, że w prawie angielskim nie istnieje prawo do prywatności w związku z tym brak możliwości wniesienia powództwa z tytułu jej naruszenia. okoliczności wskazane w przedmiotowej sprawie odzwierciedlają potrzebę ustalenia przez parlament czy i w jakim zakresie prawo stanowione powinno chronić prywatność jednostek”23. 4. problem uznania prawa do prywatności w brytyjskim prawie stanowionym kwestia uznania prawa do prywatności w prawie stanowionym stała się szczególnie istotna ze względu na fakt ratyfikowania przez wielką brytanię europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej ekpc)24. artykuły konwencji definiują prawo jednostki do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego w bardzo otwarty i szeroki sposób. kwestię prywatności regulują przede wszystkim art. 8 dotyczący prawa do prywatności i art. 12 ustanawiający prawo do zawarcia małżeństwa. zgodnie z art. 8 każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji (art. 8 par. 1). niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianychprzez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie, z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób (art. 8 par. 2 in fine). takie ujęcie prawa do prywatności spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem większości przedstawicieli brytyjskiego parlamentu. wynikało to przede wszystkim z faktu, iż, jak już wspomniano, w angielskiej tradycji społecznej i prawnej olbrzymią wagę przykłada się do kwestii zagwarantowania wolności wypowiedzi i prawa do informacji. w przypadku konfliktu tych praw z prawem do prywatności, sądy z reguły orzekały na korzyść praw o charakterze publicznym. także w toku dyskusji nad wprowadzeniem ekpc do angielskiego systemu prawnego, ustawodawca musiał zagwarantować prasie prymat prawa do informacji nad pra22 [1991] fsr 62. 23 s. makkan, op.cit. 24 konwencja z 4.11.1950 roku, weszła w życie 3.09.1953 r. monika bartczak12 wem do prywatności osób publicznych. w konsekwencji, choć prace nad ustawą regulującą problematykę prywatności rozpoczęto już w latach 60-tych25, to została ona usankcjonowana dopiero na gruncie human rights act – ustawy o ochronie praw człowieka z 1998 roku26. celem ustawy było włączenie do angielskiego porządku prawnego przepisów ekpc (art. 2–12 i 14 oraz art. 1–3 pierwszego protokołu i art. 1–2 szóstego protokołu). umożliwiło to bezpośrednią ochronę obywatelskich i politycznych praw jednostki przez organy sądownicze. miało też stanowić wystarczającą podstawę do zagwarantowania ochrony prawa do prywatności obywateli. praktyka sądów angielskich wskazuje, że efekt ów nie został osiągnięty. pomimo postulatów postawionych w sprawie kaye v robertson sędziowie nadal powstrzymują się od jednoznacznego uznania ogólnego prawa do prywatności. szeroka interpretacja artykułu 8 i 12 ekpc, prezentowana przez ets, wydaje się być dla trudna do zaakceptowania przez angielską judykaturę. dla poparcia tej tezy wystarcza analiza orzeczeń wydanych już po wejściu w życie wspomnianej ustawy. najgłośniejsze z nich to wyrok w sprawie douglas v hello! 27 i wainwright v home office. pierwsza dotyczyła zdjęć wykonanych podczas ślubu pary słynnych aktorów – michaela douglasa i catheriny zeta – jones. fotografie zostały wykonane z ukrycia przez jednego z gości, a następnie sprzedane magazynowi hello!. tymczasem douglas i zeta-jones już wcześniej podpisali umowę dotyczącą publikacji zdjęć z magazynem ok !. wartość umowy opiewała na 1 000 000 funtów i była zawarta „na wyłączność”. w swoim powództwie przeciwko hello! skarżący powołali się na instytucję breach of confidence, naruszenie prywatności oraz naruszenie uprawnień zagwarantowanych na gruncie data protecion act z 1998 roku28. w kolejnych sprawach, które miały miejsce w latach 2001, 2003 i 2005 ostatecznie orzeczono na korzyść skarżących. uznano jednak jedynie zarzuty dotyczące breach of confidence. w wyroku high royal court sędzia lindsay wyraził zadnie większości, iż nie istnieje potrzeba tworzenia odrębnego deliktu dotyczącego naruszenia prawa do prywatności. odwoływanie się do szerokiej interpretacji potrzebne jest jedynie wtedy gdy ochrona prywatności nie może być zrealizowana w oparciu o istniejące przepisy prawa krajowego29. tymczasem w opinii sądu prawo angielskie posiada instytucje pozwalające na jej zagwarantowanie. w podobnym duchu wypowiedział się house of lords wydając opinię w głośnej sprawie wainwright v home office30. analizując zdarzenia z 1997 roku dotyczące rewizji osobistej pani wainwright oraz jej syna alana, lord hoffmann jednoznacznie stwierdził, iż prawo angielskie nie wyróżnia deliktu polegającego na naruszeniu prawa do prywatności. zaznaczył również, iż dla zrealizowania standardów ochrony wymaganych na gruncie art. 8 ekpc nie jest niezbędne jego ukonstytuowanie. wystarczy, że prawo krajowe zagwarantuje ochronę prywatności za pomocą odpowiednich przepisów31. jednocześnie jednak lord scott zaznaczył, iż analizowane zdarzenia miały miejsce przed wejściem w życie human rights act. orzekanie w kwestii bezpośredniego stosowania art. 8 ekpc, należy więc pozostawić do rozpoznania w sprawach, które miały miejsce po wejściu w życie ustawy o ochronie praw człowieka32. 25 projekt ustawy lorda mancrofta z 14.02.1961r (right of privacy bill). 26 human rights act 1998 ; 1998 c.42; ustawa weszła w życie 2.10.2000 r. 27 douglas v hello no 1 [2001] qb 967; [2001] 2 wlr 992. 28 data protection act 1998; 1998 c.29. 29 wyrok high court of justice [2003] ewhc 786 (ch); par.229. 30 [2003]ukhl 53 on appeal from: [2001]ewca civ 2081. 31 vide par. 32 i n. przytaczanej opinii. 32 ibidem, par 56 in. ochrona prywatności w systemie brytyjskiego common law – zarys problematyki 13 zaprzeczeniem powyższego stanowiska judykatury zdaje się być orzeczenie europejskiego trybunału praw człowieka w sprawie peck v united kingdom.33 przedmiotowa sprawa dotyczyła wykorzystania w publikacjach prasowych i telewizyjnych zdjęć skarżącego wykonanych za pomocą kamer cctv. zdjęcia ukazywały pana pecka w chwili gdy usiłował popełnić samobójstwo poprzez podcięcie żył za pomocą kuchennego noża. zaobserwowanie zachowania pecka i szybka interwencja policji pozwoliły na uratowanie mu życia. jednocześnie zdjęcia zdarzenia zostały potem wykorzystane w kampanii dotyczącej wpływu monitoringu na podniesienie poziomu bezpieczeństwa. twarz skarżącego została w publikacjach zamaskowana, jednak w stopniu umożliwiającym identyfikację pecka przez znane mu osoby. w swojej skardze do trybunału powód powołał się na naruszenie prawa do prywatności na podstawie art. 8 ekpc w związku z art. 13 ekpc. trybunał orzekł na korzyść powoda, wskazując, iż art. 13 nakłada na państwa – strony obowiązek wprowadzenia w systemie prawa krajowego środków umożliwiających ochronę praw zagwarantowanych na gruncie konwencji. zdaniem trybunału wielka brytania nie spełniła powyższego wymogu w odniesieniu do praw zagwarantowanych przez art. 8 ekpc. wskazywane przez pozwaną środki ochrony tj. malicious falsehood (pomówienie), breach of confidence (nadużycie zaufania), czy defamation (zniesławienie) nie gwarantowały wystarczającej ochrony w przedmiotowej sprawie. peck nie miał więc możliwości rzeczywistego zrealizowania uprawnień wynikających z prawa do poszanowania życia prywatnego. powyższe orzeczenie potwierdziło niewątpliwie istnienie swoistej luki prawnej w odniesieniu do uregulowania problematyki prawa do prywatności. wbrew twierdzeniom brytyjskich sądów nadal istnieje swoista „biała plama” w obszarze regulacji jednego z podstawowych praw człowieka. to niepokojące zjawisko niewątpliwie jest poważnym sygnałem ostrzegawczym dla brytyjskiego ustawodawcy. 3. podsumowanie zaprezentowana analiza jest jedynie zarysem problematyki dotyczącej prawa do prywatności w systemie brytyjskiego common law. pozwala jednak na pewne konkluzje. przede wszystkim bazując na doświadczeniu prawa anglosaskiego, należy stwierdzić, iż dla zapewnienia pełnej i skutecznej ochrony prawa do prywatności obywateli, niezbędne jest wyraźne uznanie tego prawa także w prawie krajowym. to właśnie brak przedmiotowej regulacji można uznać za główny czynnik zahamowania rozwoju prawa do prywatności w wielkiej brytanii. realizacja prawa do informacji i wolności wypowiedzi kosztem prawa do prywatności jednostek nie może być uznana za rozwiązanie słuszne i właściwe w praworządnym i demokratycznym państwie. konsekwencją takiego podejścia jest min. przyznanie nadmiernych uprawnień przedstawicielom mediów. efekty takich regulacji, zwłaszcza we współczesnym społeczeństwie, dysponującym nowoczesnymi technologiami pozyskiwania i udostępniania informacji, mogą być bardzo niebezpieczne. niektóre możemy obserwować już dziś, gdy wielka brytania zmaga się ze skutkami tzw. afery podsłuchowej. do skandalu doszło gdy ujawniono fakty dotyczące stosowania zaawansowanych metod inwigilacji przez dziennikarzy poszukujących informacji. działania jakich dopuszczała się prasa są szokujące. polegały nie tylko na korumpowaniu i pozyskiwaniu informatorów ze świata show-biznesu czy polityki, ale także na wynajmowaniu hackerów celem dokonywania włamań na skrzynki mailowe i pocztę 33 wyrok z 28.01.2003; (2003) 36 ehrr 41; [2003] emlr 287. monika bartczak14 głosową osób prywatnych. czy i tym razem brytyjskie sądy uznają prymat prawa do informacji nad prawem do prywatności?. wydaje się, że wyroki w trwających procesach największych wydawców, pozwolą na zmianę dotychczasowego status quo. dla ustawodawcy jest to także niewątpliwie szansa na wprowadzenie od dawna oczekiwanych regulacji. być może wielka brytania powróci do pięknej, choć nieco zapomnianej, tradycji drugiej połowy xix w. do czasów t. cooleya i stephena, gdy to właśnie angielska doktryna i judykatura decydowały o kształcie right to privacy w nowoczesnej europie i na świecie. literatura braciak j., prawo do prywatności, wydawnictwo sejmowe, warszawa 2004 cooley t., treatise on the law of torts: wrongs which arise indepedently of contracts”, third edition by john lewis, callaghan and company, 1906. deazley r., ‘commentary on pope v. curl (1741)’, in primary sources on copyright (1450– 1900), eds l. bently & m. kretschmer, 2008. dickie h.j., restraint of breach of confidence: duchesse of argyll v duke of argyll, fac.law review, 1966. dickie h.j., restraint of breach of confidence: duchesse of argyll v duke of argyll, 24 fac.law review, 1966. makkan s., „privacy, parliament & the judiciary (the privacy ping pong)”, źródło: http://www.actanow.org.uk/media/articles/privacy_parliament_and_the_judiciary.pdf (dostęp 26.02.2013). sieńczyłło-chlabicz j., naruszenie prawa do prywatności osób publicznych.analiza cywilnoprawna, zakamycze, 2006. stephen j.f., „liberty, equality,fraternity”, holt & williams, 1878. orzecznictwo pope v. curl [1741]. yovatt v. winyard [1820]. prince albert v strange [1849] ewhc ch j20. duchesse of argyll v. duke of argyll, [1965] 1 all e.r. 611, [1965] 2 w.l.r. 790 (ch.d.). morris v. beardmore, [1980] 2 all e.r. 753. scherring chemicals v. falkman ltd [1982] q.b. 1; [1981] 2 w.l.r. 848;[1981] 2 all e.r. 321, c.a. kaye v robertson [1991] fsr 62. hrh prince of wales v. mgn limited and others, (unreported) 8.11.1993. barrymore v. news group newspapers ltd [1997] fsr 600. douglas v hello! no 1 [2001] 2 wlr 992. wainwright v home office [2003]ukhl 53 on appeal from: [2001]ewca civ 2081. peck v united kingdom [2003)]36 ehrr 41; [2003] emlr 287. źródła prawa europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950. human rights act 1998 – ustawa o ochronie praw człowieka z 9.11.1998 roku. data protecion act 1998 – ustawa o ochronie danych osobowych z 22.08.1998 roku. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 joanna modrzyńska ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) – przełom w stosunkach unii europejskiej z krajami akp streszczenie w artykule został poruszony temat ekonomicznych porozumień partnerskich, które były i są negocjowane pomiędzy unią europejską a krajami afryki, karaibów i pacyfiku. istnieją pełne i czasowe porozumienia epa, które są w pełni zgodne z zasadami światowej organizacji handlu i przede wszystkim uwzględniają następujące elementy: – indywidualne położenie i strukturę geograficzną każdego kraju akp (szczególna uwagą obdarzone są kraje wyspiarskie i bez dostępu do morza, – konieczność wzięcia przez kraje akp odpowiedzialności za własny rozwój i przygotowanie krajowych strategii zapewniających długotrwały wzrost, – zaangażowanie organizacji pozarządowych w negocjacje dotyczące zapisów epa (w tym przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego i biznesu), – poziom rozwoju (koncentracja zwłaszcza na najsłabiej rozwiniętych krajach – ldc). negocjacje dotyczące ekonomicznych porozumień partnerskich odbywają się w sześciu grupach regionalnych: cztery w afryce oraz po jednej na karaibach i w regionie pacyfiku. w artykule dokonano przeglądu sześciu grup negocjacyjnych oraz wyników dotychczasowych negocjacji. economic partnership agreements (epas) – a turning point in eu relations with acp countries summary the article in question deals with economic partnership agreements that have been negotiated between european union and african, caribbean and pacific countries. 96 joanna modrzyńska there are full and interim epas agreements that are fully compatible with wto rules and give special attention to: – individual acp country’s geography and structure (especially to vulnerable landlocked and island countries), – the need for acp countries to take ownership of their development and design their own strategies for achieving growth and prosperity, – the involvement of non-government organizations in epa negotiations (including civil and business societies), – development level (focusing on the least developed countries – ldcs). the acp epa countries group themselves into six regions: four in africa, one in the caribbean and one in the pacific. the article takes a brief look at each of the six regional negotiation groupings and gives an overview of the agreements that have been reached so far. w dniu 27 września 2002 r. rozpoczęły się negocjacje pomiędzy krajami afryki, karaibów i pacyfiku1 oraz unią europejską (ue) dotyczące podpisania ekonomicznych porozumień partnerskich (epas)2. w chwili obecnej współpraca między tymi państwami opiera się głównie na zapisach porozumienia z kotonu3, podpisanego 13 czerwca 2000 r. porozumienie to zawiera szereg postanowień odnoszących się do wielu aspektów współpracy międzynarodowej. w dużej mierze kooperacja opiera się jednak na trzech głównych filarach, do których można zaliczyć: współpracę polityczną, kooperację ekonomiczną i handlową oraz udzielanie pomocy rozwojowej krajom akp przez unię europejską. ekonomiczne porozumienia partnerskie według zapisów porozumienia z kotonu mają stanowić najważniejszy instrument współpracy ekonomicznej i handlowej pomiędzy krajami akp i ue. porozumienie z kotonu szczegółowo określa założenia kooperacji w wymiarze politycznym jak również zasady wsparcia finansowego dla krajów akp. precyzuje ono także podstawowe zasady ekonomicznych porozumień partnerskich. jednakże główne negocjacje dotyczące szczegółowych zapisów epas musiały być przesunięte w czasie ze względu na konieczność przeanalizowania przez kraje afryki, karaibów i pacyfiku zmieniających się warunków oraz potrzebę odpowiedniego przygotowania się do tych negocjacji. ze względu na ograniczenia czasowe nałożone przez światową organizację handlu (wto) przygotowania te nie mogły przeciągać się w nieskończoność. w perspektywie ostatecznego terminu narzuconego przez wto, a dotyczącego końcowej daty osiągnięcia porozumienia (koniec 2007 r.), czasu było stosunkowo niewiele. 1 grupa państw afryki, karaibów i pacyfiku (ang. african, caribbean and pacific group of states – acp) to grupa, w skład której wchodzi 79 państw; w niniejszej pracy nie uwzględniono kuby, która nie podpisała porozumienia z kotonu, ale jest członkiem akp. 2 ekonomiczne porozumienia partnerskie (ang. economic partnership agreements – epas). 3 porozumienie z kotonu (ang. cotonou agreement). 97ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) specjalne stosunki handlowe łączą wspólnoty europejskie (we) i kraje akp od 1975 r., kiedy to zostało podpisane porozumienie z georgetown, powołujące do życia grupę akp. wcześniejsze relacje oparte były na protokole dodatkowym do traktatu rzymskiego podpisanego w 1957 r. wyjątkowy charakter tej współpracy opierał się na możliwości wolnego od ograniczeń ilościowych i celnych eksportu z krajów akp do we większości produktów pochodzących z krajów afryki, karaibów i pacyfiku. preferencje handlowe pozwoliły początkowo państwom akp rozwinąć eksport, a w przyszłości miały doprowadzić do ich szybkiego rozwoju. wymiana handlowa, oparta w szczególności na kolejnych układach z lomè, była całkowicie skoncentrowana na promowaniu obrotu pomiędzy krajami akp i ue. w ten sposób całkowicie zrezygnowano z możliwości, które są oferowane przez narodowe, regionalne czy międzynarodowe rynki. w efekcie pominięto całkowicie zasadę, że handel jest motorem wzrostu i rozwoju bez względu na strony, przez które jest on prowadzony. strony niejako zapomniały, że proces globalizacji prowadzi do formowania się jednego światowego rynku, otwartego na konkurencję ze wszystkich możliwych stron. wymiana handlowa w ten sposób prowadzona nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. kraje akp w szybkim tempie zostały zepchnięte na margines światowego handlu, ich udział w imporcie do krajów wspólnot europejskich również z roku na rok malał. tylko nieliczne kraje akp wykorzystały możliwości, które dawały im preferencje handlowe ze strony unii. produkty eksportowane przez znaczącą większości państw akp pozostawały takie same, tzn. były to surowce mineralne lub artykuły nisko lub nieprzetworzone. preferencje handlowe dane krajom akp nie zmniejszyły również ich uzależnienia od wielu produktów oferowanych przez we (zwłaszcza tych wysoko przetworzonych). import z krajów we był jednak dodatkowo utrudniony. ponieważ w relacjach handlowych we–akp nie obowiązywała zasada wzajemności i przedsiębiorcy z we, eksportujący swoje towary do krajów akp musieli płacić cło, eksport ten był mało opłacalny. efektem tych niekorzystnych zjawisk była decyzja o poszerzeniu współpracy handlowej i włączeniu do niej nowych podmiotów. głównym celem wymiany ma być nie tylko prowadzenie handlu pomiędzy krajami akp i ue, lecz „sprzyjanie łagodnej i stopniowej integracji krajów akp ze światowym ryn kiem”4. co jest również warte podkreślenia, dotychczasowa współpraca opierała się głównie na preferencjach taryfowych i znoszeniu ograniczeń celnych na rzecz krajów akp, taryfy celne zaś obecnie tracą na znaczeniu w międzynarodowej wymianie handlowej na rzecz wysokich wymagań sanitarnych, weterynaryjnych i fitosanitarnych, którym państwa akp rzadko mogą sprostać. poza tym udzielone preferencje stwarzały tylko możliwości do wymiany handlowej, ale jej nie pobudzały, jeśli zaś państwa akp nie są w stanie stać się równorzędnymi partnerami handlowymi z przyczyn 4 porozumienie z kotonu. 98 joanna modrzyńska wewnętrznych, zwłaszcza z powodu niemożności sprostania wymogom stawianym przez potencjalnych partnerów handlowych, to żadne preferencje handlowe, choćby nawet najbardziej korzystne, nie pobudzą wymiany handlowej. negocjacje prowadzone od 2002 r. miały doprowadzić nie – jak dotychczas – do poprawy dostępności rynków unijnych dla produktów pochodzących z krajów akp, lecz do „wsparcia produkcji i rozwinięcia zdolności handlowych państw akp, jak również do przyciągnięcia międzynarodowych inwestycji”5. współpraca pomiędzy unią i krajami akp nie powinna się ograniczać, tak jak było to do tej pory, do ułatwień w wymianie handlowej z państwami afryki, karaibów i pacyfiku. musi się ona również przyczyniać do rozwoju tych państw, tak aby były one w stanie eksportować nie tylko surowce mineralne i płody rolne, ale również produkty wysoko przetworzone. kooperacja ekonomiczna oraz handlowa powinna się stać głównym narzędziem przyczyniającym się do rozwoju państw akp. nabyte w toku współpracy oświadczenia wskazują, że dotychczasowe formy współpracy nie przyniosły spodziewanych rezultatów. co więcej, okazały się one niezgodne z obecnie promowanymi przez wto zasadami. dlatego zarówno kraje akp, jak i unia europejska zaczęły dążyć w kierunku ustalenia nowych zasad kooperacji kompatybilnych z zasadami handlu zaakceptowanymi przez światową organizację handlu. przystępując do negocjacji, strony współpracy ustaliły, że ekonomiczne porozumienia partnerskie powinny opierać się na czterech fundamentalnych założeniach. podstawową zasadą, na którą położono nacisk, jest partnerstwo. implikuje ono fakt, że zarówno jedna, jak i druga strona ma takie same prawa i obowiązki w czasie współpracy. oznacza to, że gdy unia europejska będzie gotowa do otwarcia swoich granic dla wszystkich produktów krajów akp i zniesienia wszelkich ograniczeń w wymianie handlowej z tymi państwami, to będą one musiały być w stanie zaimplementować odpowiednie regulacje prawne i techniczne mające na celu wzmocnienie swoich zdolności eksportowych i redukcję kosztów przeprowadzanych transakcji. druga zasada dotyczy konieczności integrowania się regionalnego, co umożliwiałoby w dalszej kolejności płynne włączenie państw akp do międzynarodowej sieci współpracy. przykładem może być unia europejska, która swoją siłę zbudowała właśnie na regionalnej integracji. nacisk położony na rozwój krajów akp to kolejne założenie dotyczące nowych form współpracy. unia europejska ze swej strony deklaruje wsparcie i pomoc w implementacji strategii prowadzących do wzmocnienia zarówno gospodarczego, jak i społecznego państw akp. kraje akp muszą być zdolne do zaadaptowania się do nowej i ciągle zmieniającej się rzeczywistości międzynarodowej, zwłaszcza jeśli chodzi o stosunki ekonomiczne i wymianę handlową pomiędzy krajami. 5 ibidem. 99ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) czwartym ważnym filarem ekonomicznych porozumień partnerskich miało stać się ich powiązanie z nową rzeczywistością kreowaną przez światową organizację handlu. przy ustalaniu nowych założeń współpracy akp–ue cały czas pod uwagę brane są kierunki, które wytyczone zostały przez wto. w ten sposób już na samym starcie kraje akp będą miały możliwość przystosowania się do warunków obowiązujących w międzynarodowym obrocie handlowym. do głównych narzędzi służących ułatwieniu i rozwijaniu wymiany handlowej zarówno pomiędzy krajami akp i ue, jak również pomiędzy krajami akp i resztą świata można zaliczyć przede wszystkim proces systematycznego znoszenia wszelkich taryf celnych oraz ograniczeń pozataryfowych. w celu zwiększenia efektywności prowadzonej wymiany handlowej epas w swych założeniach miały dążyć do uproszczenia wszystkich wymagań i procedur związanych z eksportem i importem pomiędzy stronami porozumień. jednocześnie wszystkie wymagania i procedury muszą być w jak najwyższym stopniu zgodne z obecnie obowiązującymi standardami międzynarodowymi. dodatkowo wolny handel pomiędzy stronami negocjującymi epas nie mógł się ograniczyć tylko do wymiany towarowej. do równie ważnych kwestii zaliczono także sprawy związane z handlem usługami, ochroną własności intelektualnej i środowiska oraz możliwość spełniania przez kraje akp międzynarodowych standardów. wymiana usług staje się coraz ważniejszym elementem światowego handlu. jest wiele sektorów usług, w których ze względu chociażby na niski koszt i dostępność siły roboczej kraje akp mogłyby śmiało konkurować z resztą świata. usługi są największym źródłem potencjalnego wzrostu krajów akp. jest to obecnie klucz determinujący poziom konkurencyjności poszczególnych państw i ich udział w międzynarodowej gospodarce. ekonomiczne porozumienia partnerskie mają pomóc w osiągnięciu przez kraje afryki, karaibów i pacyfiku odpowiednich standardów sanitarnych, fitosanitarnych i weterynaryjnych oraz norm dotyczących ochrony środowiska. w przyszłości państwa akp po przyswojeniu odpowiednich wzorców udostępnionych przez unię europejską będą zobligowane do samodzielnego przestrzegania i utrzymywania odpowiedniego poziomu tych standardów. epas mają również mieć ogromny wpływ na bliższą integrację krajów akp i ue. w ten sposób wachlarz usług oferowanych przez kraje akp ma się systematycznie powiększać. przejrzystość przeprowadzanych transakcji i przewidywalność reguł rządzących gospodarkami krajów akp ma poprawić ich specjalizację, zredukować koszty produkcji i transakcji oraz wpłynąć znacząco na poziom konkurencyjności tych państw. w efekcie powinny wzrosnąć inwestycje w tych regionach, zarówno te realizowane przez unię, jak i przez pozostałe państwa świata, co mogłoby przynieść znaczącą redukcję ubóstwa w krajach akp i przyczynić się do systematycznego ich bogacenia. dzień 20 grudnia 2007 r. można przyjąć za kamień milowy na drodze negocjacji i implementacji ekonomicznych porozumień partnerskich. w tym dniu rada 100 joanna modrzyńska unii europejskiej formalnie zaakceptowała ustalenia ekonomicznych porozumień partnerskich wynegocjowanych z 35 krajami afryki, karaibów i pacyfiku. pozostałe kraje akp są albo w trakcie negocjacji swoim porozumień, albo też korzystają z preferencji z tytułu przynależności do najsłabiej rozwiniętych państw świata6 w ramach systemu everything but arms7 bądź też korzystają z innych udogodnień ogólnego systemu preferencji8. istotne jest, że po wielu latach współpracy pomiędzy państwami wspólnot europejskich i krajami afryki, karaibów i pacyfiku, te drugie nadal eksportują tylko podstawowe produkty – w większości surowce lub też dobra nisko lub nieprzetworzone, i to za ceny niższe niż jeszcze kilkanaście lat temu. dotychczasowe rozwiązania ani nie zagwarantowały dywersyfikacji w eksporcie państw akp, ani też nie przyniosły im wzrostu konkurencyjności na międzynarodowych rynkach i nie przyczyniły się do ich wzrostu gospodarczego. dodatkowo też na przestrzeni lat kolejno obowiązujące umowy stały w coraz większej sprzeczności z ustaleniami podjętymi przez światową organizację handlu. negocjując epas, zarówno kraje ue, jak i akp postawiły przed sobą szereg problemów wymagających szybkiego rozwiązania. do sukcesów, które udało się osiągnąć, można zaliczyć m.in. fakt powstania zrębów rynków regionalnych skupiających po kilka bądź też kilkanaście państw akp. ma to na celu zdywersyfikowanie ich gospodarek, tak aby państwa te poprzez uczestnictwo w zorganizowanych rynkach regionalnych odgrywały w niedalekiej przyszłości rolę prężnego i równorzędnego partnera w wymianie handlowej z ue i resztą świata. realizacja wynegocjowanych porozumień ma przynieść fundamentalną zmianę w dotychczasowych stosunkach państw akp z unią europejską – z przestarzałych relacji opartych w większości na preferencjach taryfowych mają się one przekształcić w stosunki partnerskie odpowiadające wymaganiom teraźniejszości. budowa silnych regionalnych rynków mogących swobodnie konkurować na międzynarodowym rynku handlowym to klucz do osiągnięcia sukcesu przez kraje akp. w chwili obecnej dla wielu państw akp głównym odbiorcą eksportu są państwa członkowskie unii europejskiej. kraje akp mimo przynależności do tej samej grupy państw rzadko ze sobą kooperują. dla przykładu: 49% eksportu ghany płynie do ue, natomiast do pobliskiego beninu zaledwie 2,6%. jeszcze bardziej od ue uzależniony jest chociażby kamerun, który eksportuje do ue 61% swoich towarów. sytuacja ta 6 najsłabiej rozwinięte państwa świata (ang. least developed countries – ldcs). 7 wszystko oprócz broni (ang. everything but arms – eba) to inicjatywa, której postanowienia zaczęły obowiązywać 5 marca 2001 r. na jej mocy kraje ldcs mają bezcłowy i nieograniczony ilościowo dostęp do rynków ue dla wszystkich wytwarzanych przez siebie produktów, z wyjątkiem broni i uzbrojenia. od reguły tej istniały tylko trzy wyjątki – dotyczyły one importu do ue bananów, ryżu i cukru, ale i tutaj ograniczenia cłowe i ilościowe stopniowo zniesiono do 2009 r. 8 ogólny system preferencji (ang. generalised system of preferences – gsp) to system preferencji handlowych dla krajów rozwijających się, po raz pierwszy zaproponowany przez unctad w 1968 r., przez we zaś wprowadzony w 1971 r. obecnie trwa kolejny 10-letni okres obowiązywania znowelizowanego gsp w ue przewidziany na lata 2006–2015. 101ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) nie byłaby aż tak niekorzystna, gdyby nie wcześniej już wspomniany fakt, że towary eksportowane przez kraje akp to najczęściej surowce albo dobra nieprzetworzone, za które trudno jest uzyskać wysoką cenę. w wielu przypadkach już choćby częściowe ich przetworzenie czy udoskonalenie na miejscu dałoby nieporównywalnie większe zyski dla państw akp. niestety, ze względu na niski poziom rozwoju i niewielkie nakłady na inwestycje czynione w krajach akp, państwa te prowadzą niemal rabunkową gospodarkę swoich zasobów, otrzymując w zamian stosunkowo niewiele. realizacja ekonomicznych porozumień partnerskich ma umożliwić budowę większych, a przez to bardziej konkurencyjnych rynków regionalnych, które przez swoje zwiększone możliwości przyciągną nie tylko partnerów handlowych, ale również inwestorów chcących inwestować w rozwój tych gospodarek. porozumienia mają nie tylko przyciągnąć zagranicznych inwestorów, ale również zapobiegać odpływowi rodzimego kapitału. ze względu na skomplikowane przepisy, wysoki poziom nacjonalizacji przemysłu oraz brak możliwości kupowania ziemi pod inwestycje w wielu krajach akp nawet miejscowi inwestorzy wolą przenosić czy tworzyć swoje przedsiębiorstwa w innych państwach. dlatego unia europejska przez epas zamierza wspierać zmiany również w tym zakresie. tworzenie zwartych rynków regionalnych ma pozwolić również na szybszy rozwój państw najsłabiej rozwiniętych (ldcs) oraz krajów wyspiarskich i niemających dostępu do morza, w których warunki geograficzne utrudniają rozwój i uczestnictwo w międzynarodowej wymianie handlowej. dlatego tak ważne jest, aby ściśle ze sobą współpracując, kraje poszczególnych regionów akp mogły być jak najszybciej gotowe do tworzenia regionalnych unii celnych. nie jest to co prawda stan docelowy wymagany przy realizacji ekonomicznych porozumień partnerskich, niemniej jednak jest on dość pożądany z punktu widzenia wzmocnienia konkurencyjności tworzących się rynków regionalnych w krajach akp. negocjacje dotyczące epas zakładały stworzenie regionalnych rynków handlowych spośród państw tworzących grupę akp, które umożliwiałyby wzrost ich konkurencyjności oraz dałyby realną szansę na zaistnienie na światowych rynkach wymiany handlowej. w związku z tym kraje akp zostały podzielone na sześć grup negocjacyjnych, zgodnie z ich położeniem geograficznym oraz już istniejącymi powiązaniami ekonomiczno-handlowymi. w ten sposób powstały następujące grupy regionalne (patrz tabela 1). największym osiągnięciem może poszczycić się region karaibów, gdzie wszystkim 15 państwom udało się osiągnąć porozumienie z ue i podpisać regionalne ekonomiczne porozumienie partnerskie. w afryce centralnej i zachodniej udało się wynegocjować porozumienie z kamerunem. gabon i republika konga przygotowują się do uzgodnienia tymczasowego porozumienia. we wschodnio-południowej afryce, ze względu na istniejące podziały, podpisano dwa tymczasowe porozumienia. jedno ze wspólnotą wschodniej afryki, natomiast drugie z grupą wschodniej i południowej afryki. porozumienia te obejmują część najsłabiej rozwiniętych państw (ldcs) oraz wszystkie pozostałe kraje akp z tego regionu. tabela 1. warunki dostępu państw akp do rynków ue od 1 stycznia 2008 r. region epas (9 ldcs, 26 nie-ldcs) ebaa (32 ldcs) gspb (10 nie-ldcs) karaiby antigua i barbuda bahamy barbados belize dominika republika dominikany grenada gujana haiti jamajka st. kitts & nevis st. lucia st. vincent & grenadyny surinam trynidad i tobago centralna afryka kamerun republika środkowoafrykańska dem. rep. konga czad gwinea równikowa são tomé & principe gabon republika konga wschodnia i południowa afryka eacc burundi kenia ruanda tanzania uganda esad komory madagaskar mauritius seszele zimbabwe dżibuti erytrea etiopia malawi somalia sudan zambia pacyfik papua-nowa gwinea fidżi timor wschodni kiribati samoa wyspy salomona tuvalu vanuatu wyspy cooka tonga wyspy marshalla niue mikronezja palau nauru 103ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) region epas (9 ldcs, 26 nie-ldcs) ebaa (32 ldcs) gspb (10 nie-ldcs) zachodnia afryka wybrzeże kości słoniowej ghana benin burkina faso rep. zielonego przylądkae gambia gwinea gwinea-bissau liberia mali mauretania niger senegal sierra leone togo nigeria sadcf botswana lesotho namibia mozambik swaziland angola tabela nie uwzględnia republiki południowej afryki, która współpracuje z ue na podstawie tdca9. kraje ldcs złożono zwykłą czcionką, kraje nie-ldcs – czcionką pogrubioną. a. everything but arms. b. generalised system of preferences. c. wspólnota wschodniej afryki (ang. east african community – eac). d. grupa wschodniej i południowej afryki (ang. eastern and southern africa group – esa). e. republika zielonego przylądka straciła w 2008 r. status państwa ldc, jednakże ma zagwarantowany 3-letni okres przejściowy. f. wspólnota rozwoju afryki południowej (ang. southern african development community – sadc). źródło: opracowanie własne na podstawie http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2007/december/tradoc_137335.pdf. w regionie pacyfiku tymczasowe porozumienie zostało osiągnięte z dwoma krajami, które reprezentują większość eksportu do ue z tego regionu: papuą-nową gwineą i fidżi. inne kraje tego regionu w minimalnym stopniu eksportują swoje towary do ue, w związku z czym nie były aż tak bardzo zainteresowane negocjowaniem epa – przynajmniej na tym etapie. w afryce zachodniej tymczasowe porozumienie zostało zawarte z wybrzeżem kości słoniowej. nigeria na obecnym etapie nie była zainteresowana negocjowaniem 9 umowa w sprawie handlu, rozwoju i współpracy pomiędzy unią europejską i afryką południową z 1999 r. (ang. trade, development and cooperation agreement – tdca). tabela 1. cd. 104 joanna modrzyńska epa. pozostałe kraje regionu, jako te należące do najsłabiej rozwiniętych (ldcs), korzystają z dotychczasowego systemu preferencji. na południu afryki tymczasowe porozumienie osiągnięto z botswaną, lesotho, mozambikiem, namibią i swazilandem. na początek 2008 r. planowane jest też osiągniecie porozumienia z angolą. ustalono również haromonogram negocjacji na 2008 r., mających doprowadzić do osiągnięcia ostatecznej wersji regionalnego ekonomicznego porozumienia partnerskiego. ze względu na nieco odmienną sytuację i indywidualne ustalenia w ramach tdca republika południowej afryki pozostanie przynajmniej na razie poza regionalnym porozumieniem. tabela 1 pokazuje, że na uczestnictwie w ekonomicznych porozumieniach partnerskich zależy nie tylko krajom akp, które nie mają statusu najsłabiej rozwiniętych państw świata (ldcs). również kraje najsłabiej rozwinięte widzą w uczestnictwie w epas szansę dla rozwoju, niejednokrotnie większą, niż daje im to w chwili obecnej uczestnictwo w systemie eba czy gsp. najistotniejsze zmiany, które zajdą na mocy epas, dotyczą przede wszystkim wzajemności w warunkach, na których dokonywana będzie wymiana handlowa pomiędzy krajami akp i ue. dotychczas kraje akp korzystały z preferencyjnego dostępu do rynków państw ue i eksportowały większość swoich towarów, korzystając z zerowych stawek celnych, co w założeniu miało przyczynić się do ich rozwoju. niestety, rzeczywistość okazała się odmienna od założeń twórców tej idei. po pierwsze, jak już zostało wspomniane wcześniej, na przestrzeni lat ceny towarów eksportowanych przez kraje akp się obniżyły. po drugie, ponieważ kraje we nie korzystały z preferencyjnego traktowania, to nie były one zainteresowane eksportowaniem swoich dóbr do państw akp, co w efekcie przyczyniło się do tego, że wszelkiego rodzaju nowinki technologiczne i produkty wysoko przetworzone skutecznie omijały te regiony świata, które w istocie najbardziej ich potrzebowały. ekonomiczne porozumienia partnerskie stoją zaś w zgodzie z zasadą niedyskryminacji, która zakłada równe traktowanie wszystkich partnerów wymiany handlowej (co dotychczas – mimo że w dobrej wierze – było zachwiane, ponieważ kraje akp korzystały z preferencji celnych, ale państwa ue już nie). z nadzieją w przyszłość pozwalają patrzeć doświadczenia państw azjatyckich, w których uczestnictwo w międzynarodowej wymianie handlowej na powszechnie obowiązujących zasadach przyniosło gwałtowny rozwój gospodarczy. dostęp do najnowszych rozwiązań czy korzystanie z wysokiej klasy produktów sprawia, że lokalna produkcja dostosowuje się do panujących tendencji i wymagań, co z kolei powoduje, że miejscowe produkty stają się bardziej konkurencyjne nie tylko na rynkach lokalnych, ale również międzynarodowych. negocjacje ekonomicznych porozumień partnerskich to ogromny krok naprzód w relacjach akp–ue. istotne jednak jest, aby proces przemian nie był zbyt gwałtowny, ale rozplanowany na długi czas. gwałtowne zmiany mogłyby mieć niekorzystny wpływ na ciągle słabo jeszcze rozwinięte gospodarki państw akp (dotychczasowa 105ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) asymetria w stosunkach handlowych ue–akp miała przygotować te drugie kraje do nieuchronnej zmiany, jaką jest liberalizacja wzajemnych stosunków handlowych). rozłożenie procesu implementacji epas w czasie (średnio na około 10 lat) oraz założenie, że liberalizacja w handlu będzie się dokonywała stopniowo, nie wykluczają jednak faktu, że już w chwili obecnej wiele produktów pochodzących z państw akp korzysta z taryf celnych na poziomie 0%. przystępując do negocjacji epas, unia europejska zaoferowała krajom akp dostęp do unijnego rynku bez ograniczeń ilościowych oraz barier celnych. jedynymi produktami, dla których przewidziano okres przejściowy, były ryż i cukier. odmiennie potraktowana została również republika południowej afryki, wobec której, ze względu na jej stosunkowo wysoką konkurencyjność, będą utrzymane niektóre ograniczenia importowe. przyjęte rozwiązanie powoduje, że wszystkie kraje akp otrzymują podobny – nieograniczony – dostęp do rynków ue, którym do tej pory dysponowały jedynie najsłabiej rozwinięte kraje w ramach systemów eba i gsp. w efekcie ma się to przyczynić do wzrostu zainteresowania krajami akp oraz rozwijania przez te państwa powiązań ekonomicznych i handlowych ze swoimi sąsiadami, w tym również z krajami nienależącymi do grupy akp. wejście w życie ekonomicznych porozumień partnerskich nie oznacza jednak wprowadzenia porozumień o wolnym handlu w dosłownym tych słów znaczeniu. po pierwsze proces ten nie będzie przedsięwzięciem jednorazowym, ale będzie rozciągnięty na przestrzeni lat. po wtóre kraje akp zachowają możliwość ochrony swoich „dóbr wrażliwych”, wobec których całkowite zniesienie ograniczeń celnych stanowiłoby istotne zagrożenie dla lokalnych wytwórców i producentów. należy również pamiętać, że wprowadzenie w życie epas nie jest równoznaczne z pominięciem zasady kraju pochodzenia. unia europejska nadal będzie zwracała uwagę na fakt, czy produkty do niej dostarczane będą rzeczywiście wytwarzane w krajach akp, czy też państwa te będą stanowiły tylko kraj tranzytowy w prowadzonej wymianie handlowej. w tym drugim przypadku oczywiście nie będzie mogło być mowy o korzystaniu z udogodnień zagwarantowanych przez epas. zniesienie barier celnych pociąga za sobą także konieczność zmian w sposobie pozyskiwania przychodów przez państwa akp. z pobierania ceł kraje te muszą się przestawić na opodatkowanie przychodów firm biorących udział w międzynarodowej wymianie handlowej bądź też opodatkowanie sprzedaży tych firm. dotychczasowe rozwiązania sprzyjały niestety przemytowi i korupcji – wprowadzenie zmian fiskalnych ubędzie sprzyjało ujawnieniu prowadzonej wymiany handlowej, a przez to przyczyni się do zwiększenia pozyskiwanych przez pastwo dochodów. w dłuższej perspektywie takie zwiększenie przychodów państw pozwoli na bardziej dynamiczny wzrost gospodarczy oraz umożliwi zwiększenie wydatków chociażby na szkolnictwo czy służbę zdrowia. oczywiście unia europejska wyraziła chęć pomocy przy przeprowadzaniu reform fiskalnych w krajach akp, co powinno 106 joanna modrzyńska umożliwić w miarę „bezbolesne” wprowadzenie zmian w strukturze przychodów tych państw. wejście w życie ekonomicznych porozumień partnerskich niesie za sobą dodatkową pomoc nie tylko w formie doradztwa i pomocy technicznej udzielanej przez ue państwom akp, ale również dodatkowe środki finansowe. przygotowując kraje akp do rozpoczęcia procesu liberalizacji w handlu, unia europejska przeznaczyła na różnorodne działania w tym zakresie w tych państwach kwotę 1,6 mld euro w okresie 2001–2005. pomoc ta była przekazywana zarówno przez europejski fundusz rozwoju10, jak też pochodziła z budżetu ue. w październiku 2007 r. ue wyraziła zgodę na przekazanie kolejnych 2 mld euro pomocy rocznie do 2010 r. na implementację nowej polityki handlowej w krajach akp i ich przystosowanie do procesu stopniowej integracji ze światowymi rynkami. środki te mają być przekazywane na przygotowanie założeń nowych polityk sektorowych powiązanych z szeroko rozumianą wymianą handlową, przygotowanie nowoczesnej infrastruktury ułatwiającej eksport i import oraz podniesienie konkurencyjności eksportowanych towarów. sumując wszystkie środki planowane do przekazania na pomoc rozwojową krajom akp, w ciągu następnych 7 lat państwa te mogą liczyć na fundusze w wysokości około 23 mld euro. rok 2009 przyniósł zwiększenie intensywności negocjacji nad wprowadzeniem w życie ekonomicznych porozumień partnerskich. obok prac mających na celu podpisanie tymczasowych porozumień, podejmowane są intensywne działania zmierzające do przekształcenia ich w porozumienia o stałym charakterze. fakt, że udało się wynegocjować ekonomiczne porozumienia partnerskie z 35 z 78 krajów akp, jest dużym sukcesem. z jednej strony pokazuje ogromną wolę zmian w krajach akp, z drugiej zaś pozwala na prowadzenie dalszej współpracy ue-akp zgodnie z wymogami stawianymi przez światową organizację handlu. pozostaje mieć nadzieję, że epas w przeciwieństwie do odpowiednich zapisów konwencji z lomé czy porozumienia z kotonu nie będą konserwowały istniejącej sytuacji, ale pozwolą na głębokie zmiany w strukturze eksportu państw akp i przyczynią się do szybszego ich rozwoju. w trakcie prowadzenia dalszych negocjacji oraz realizacji osiągniętych już ekonomicznych porozumień partnerskich i porozumień tymczasowych strony będą musiały cały czas mieć na uwadze, że wymiana handlowa nie jest celem samym w sobie. jej prawidłowe prowadzenie musi się przyczynić w jak najkrótszym czasie do szybkiego i dynamicznego rozwoju społecznego i ekonomicznego krajów akp. ekonomiczne porozumienia partnerskie to nie tylko zbiór dokumentów i porozumień, to również proces, który musi cały czas brać pod uwagę zmiany zachodzące w światowej go10 europejski fundusz rozwoju (ang. european development fund – edf) to fundusz, w ramach którego państwa akp korzystają z pomocy rozwojowej przekazywanej przez ue. w latach 2008–2013 obowiązuje x edycja funduszu. 107ekonomiczne porozumienia partnerskie (epas) spodarce, jak również rozwój sytuacji w poszczególnych krajach akp. porozumienia muszą zwracać uwagę na przeobrażenia zachodzące w krajach akp i ich zmieniające się z czasem zdolności do adaptowania się w nowych warunkach. dlatego w trakcie negocjacji strony korzystały nie tylko ze wsparcia rządów i regionalnych organizacji integracyjnych, ale również przedstawicieli biznesu i reprezentantów różnych grup społecznych. zarówno postanowienia porozumienia z kotonu, jak i epas mają być odpowiedzią unii europejskiej na zmieniające się potrzeby grupy państw akp. pozostaje mieć tylko nadzieję, że odpowiedź ta będzie na miarę wyzwań, jakie stawia przed nami xxi wiek. wynegocjowanie epas było i jest dla państw akp jedynym rozsądnym wyjściem z impasu, w jakim znalazły się ich gospodarki. ograniczenia czasowe narzucone przez wto dodatkowo zachęcały do szybkiego osiągnięcia porozumienia. z pewnością w toku implementacji postanowień epas pojawią się pewne trudności – trudno będzie ich uniknąć, zważywszy na skalę całego przedsięwzięcia. jednakże potencjalne korzyści płynące z wprowadzenia w życie ekonomicznych porozumień partnerskich dają realną nadzieję na poprawę sytuacji w krajach afryki, karaibów i pacyfiku. literatura economic partnership agreements, komisja europejska, bruksela 2003. sustainability impact assessment (sia) of trade negotiations of the eu-acp economic partnership agreements, pricewaterhousecoopers dla komisji europejskiej, paryż 2003. note of the state of play in the epas negotiations, bruksela, 20 grudnia 2007 r. economic partnership agreements: questions and answers, bruksela, 2 października 2007 r. abou abass, the cotonu trade régime and wto law, „european law journal”, vol. 10, no 4, blackwell publishing ltd, lipiec 2004 r., s. 439–462. arts karin, acp-eu relations in a new era: the cotonu agreement, „common market law review”, no 40, kluwer law international, holandia 2003, s. 95–116. brenton paul, manchim miriam, making eu trade agreements work: the role of rules of origin, „world economy”, vol. 26, no 5, 2003, s. 755–769. brenton paul, integrating the least developed countries into the world trading system: the current impact of eu preferences under everything but arms, „journal of world trade”, vol. 37, no 3, londyn 2003, s. 623–646. pozostałe źródła www.europa.eu.int www.acpsec.org www.acp-eu-trade.org www.trade-info.cec.eu.int tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 nataliia karpchuk*1 orcid: 0000-0002-9998-9538 the russian federation propaganda narratives**2 abstract the article seeks to research the propaganda narratives of the russian federation in europe. the russian federation has a long “successful” history of creating propaganda narratives since soviet times. even today, it spreads national and grand narratives to influence the external and internal audience. the narrative method is used to analyse both the content and the structure of the stories. the author makes the conclusion that the main purpose of russia’s propaganda narratives is to convince its citizens and the whole world of russia’s indomitable greatness and power, as well as to demonstrate the degradation of europe and the west in general. to form the image of an invincible fighter for christian values, the only outpost of stability, development, security (at least in europe), russia promotes a grand narrative, which is disseminated through daily disinformation, fakes and propaganda messages. the article finds out how the eu counteracts these destructive influences, specifically owing to the activity of the euvsdisinfo site. keywords: propaganda, narrative, russian federation, eu, disinformation 1. introduction every day we are influenced by marketing campaigns, commercial and political advertising, and other forms of pr, which often claim unproven, exaggerated, and hidden beliefs, which are reminiscent of propaganda (schmid, 2014). our perceptions and emotions are constantly under external pressure and, as a result, we are confused and do not know who to believe and what truth to trust. especially in times of crisis, we need clear meanings, simple judgments, * lesya ukrainka volyn national university (lutsk, ukraine), e-mail: karpchuknata@gmail.com ** prepared within the jean monnet chair activity “eu studies at lesya ukrainka volyn national university” of the erasmus+ programme of the european union» (№ 611478-epp-12019-1-ua-eppjmo-chair). 2021, no. 1 (14), pp. 19–30 published online april, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.002 n k20 order and structure in life. propaganda that uses old, “comforting” myths, familiar symbols, soothing rhetoric, comes to the rescue if we support a political force or a leader who is identified as an ideal to whom we can entrust our destiny. when such a story helps us organize our lives, it gives us hope, and later such a narrative becomes a culture (delbanco, 1999). having originated from the papal attempt to propagate the roman catholic faith (in the 17th century), nowadays “propaganda” is treated as a special form of manipulative information with a sometimes subliminal “spin”, mixing (half-) truths and falsehood in an effort to influence attitudes and behaviour of targeted audiences so that these are inclined to reach certain conclusions and encouraged to engage in certain actions. propaganda reduces complex phenomena to simple clichés, creating dichotomies of black and white, “us” and “them”, good and evil, often linked to incitements to disapprove of an opponent or hate an enemy (schmid, 2011, pp. 676–677). after the second world war, the term has been largely used in a derogative way in everyday language since both sides used it to undermine the power of rivalry (however, propaganda may serve the positive aims as well). propaganda is usually linked to war (including the cold war) and is often disguised as information, but also reaches us in peacetimes and takes many forms, including sometimes even entertainment (goodall jr., 2010, p. 58). any war presumes the usage of propaganda as any war is aimed at succeeding (romarheim, 2005; pacek & truszczyński, 2020). “war predetermines the use of propaganda” (page, 1996, p. 41) since each war needs information support and verbal description. the russian federation is a “well-recognized” producer of propaganda messages; they are among the cornerstones of its information warfare aimed at “influencing the policies of another government; undermining confidence in its leaders and institutions; disrupting its relations with other nations; and discrediting and weakening governmental and nongovernmental opponents” (lucas & pomeranzev, 2016). the older soviet “4d” strategy – “dismiss, distort, distract and dismay” (nimmo, 2015) outlines the rf current propaganda. 2. methodology the purpose of this article is to analyse the propaganda narratives of the russian federation in europe. we intend to prove the n ext hypothesis: the rf typical national and grand narratives are aimed at destabilization in the european states and glorification of the rf and its leadership. narrative analysis refers to a cluster of analytic methods for interpreting texts or visual data that have a storied form. a common assumption of narrative methods is that people tell stories to help organize and make sense of their lives, and their storied accounts are functional and purposeful. the narrative analysis of the content focuses on the thematic version interrogating what a story is about, while the structural version asks how a story is composed to achieve particular communicative aims (figgou & pavlopoulos, 2015). the next theories help us substantiate the analysis of propaganda narratives in terms of such criteria as content, technique or asymmetry of interests. according to leonard doob (1948) the nature of the content of communication determines whether we are dealing with propaganda or not. such definitions focus on questions of information/disinformation and objective truths, half-truths or deliberate lies (doob, 1948). as to technique, harold lasswell (1995) claims that propaganda has more to do with how things are communicated than with the substantial content of what is communicated. propaganda should be understood as a means: it can be applied towards ends that may be immoral or moral (lasswell, 1995). t r f p n 21 roger brown (1958) emphasizes that there is the asymmetry of interest between persuader and persuadee. it is sometimes claimed that we are dealing with propaganda if the desired ends of the persuader “will be advantageous to the persuader but not in the best interest of the persuadee” (brown, 1958, p. 300). in this research the author considers appropriate to refer to the ritual model of communication by james carey (2009) as the theoretical background. by using the concept of the diachronic (developing over time), carey focused on ongoing meaning creation over time, instead of focusing on the transmission or the effectivity of messages, or on the interaction between actors as people involved in communicating (ruler van, 2018). in other words, the very nature of propaganda is to develop new symbols, to create new meanings, concepts, convictions, to implant them into individual and mass consciousness and then to either unite or divide people. emotions, fantasy, subversion are key features of propaganda which turns into “the weapon of mass seduction” (o’shaughnessy, 2005). 3. discussions 3.1. narratives in propaganda alex p. schmid (2014) claims that in common western understanding, propaganda is (mainly due to its strong association with nazism and communism) a discredited activity – something attributed to totalitarian and authoritarian regimes. democracies generally do not (like to) engage in direct propaganda, except in wartime when reaching out to the enemy’s population in an effort to weaken a regime’s control over its subjects makes it necessary (schmid, 2014, p. 1). garth s. jowett and victoria o’donnell (2012) describe the purpose of propaganda as “the deliberate, systematic attempt to shape perceptions, manipulate cognitions, and direct behaviour to achieve a response that furthers the desired intent of the propagandist” (jowett & o’donnell, 2012, p. 7). such deliberate manipulative influence makes propaganda similar to violence, i.e., violence aims at behaviour modification by coercion while propaganda aims at the same by persuasion (schmid, 2014). propaganda is a communic ation practice, but it has got no invitation to dialogue. “[propaganda] does not tolerate discussion; by its very nature, it excludes contradiction and discussion” (ellul, 1973, p. 11). consequently, the propagandist is not interested in an interactive process involving mutual influence. nicholas jackson o’shaug hnessy, in his book politics and propaganda (2004), argues that effective propaganda is the synthesis and manipulation of symbolism, rhetoric and myth: rhetoric, symbolism and myth are the interwoven trinity that has underpinned most propaganda through history. […] to work effectively, rhetoric must “resonate” with attitudes and feelings within the target; great rhetoric is substantially a co-production between sender and receiver. […] [a] symbol can be defined as condensed meaning and as such is an economical form of propaganda, for symbols are universally understood in ways that language can never be; a symbol eludes precise scrutiny and can be “read” in many ways, endowed with multiple meanings. old symbols can also be re-used, for symbols have inherent plasticity. the power of myth is the power of narrative. propaganda rejects intellectual challenge, and it seeks refuge in the structure of myths. old myths can be re-created, but new myths can also be invented (o’shaughnessy, 2004, pp. 4–65). n k22 propaganda tells stories, even collection of stories that illustrate a common topic like “good things happen to good people and bad things happen to bad people” (schmid, 2014, p. 3), i.e., it uses narratives. military theorist david kilcullen (2018) defines “narrative” as “[a] simple unifying, easily expressed story or explanation that organises people’s experience and provides a framework for understanding events” (kilcullen, 2018). george dimitriu (2013) claims that “narratives are a resource for political actors to construct a shared meaning to shape perceptions, beliefs and behaviour of the public”, they offer a structure through which “[a] shared sense is achieved, representing a past, present and future, an obstacle and a desired end-point” (dimitriu, 2013, p. 13). according to steven r. corman, narratives are powerful resources for influencing target audiences; they offer an alternative form of rationality deeply rooted in culture, which can be used to interpret and frame local events and to strategically encourage particular kinds of personal action (corman, 2011, p. 42). the target audience perceives the story as objective and true. a. miskimmon et al (2013) defined the following three levels of narratives: 1) geopolitical narratives explain the world order; these are stories about how the world functions, what laws govern it, what great concepts of “good” and “evil” are realized in the world. these are “grand narratives”; 2) national (identification) narratives are stories about states, namely their history, aspirations, desires, actions; about how they see themselves and how the others perceive them; 3) narratives on political issues explain current public policy: why certain decisions are made, how they will promote development, who are decision-makers, what is the problem, how to perceive certain events, etc. (miskimmon et al., 2013). all of these narratives are interrelated and interconnected as their aim is to promote and support the might of the state, its institutions and leaders. geopolitical (grand) narratives and national (identification) narratives are addressed primarily to foreign public (however, it is worth mentioning that national narratives are aimed at the domestic public as well as before convincing the world it is necessary to convince the national population) while narratives on political issues target domestic audience. in this paper we will not consider the third level of narratives. according to william labov (1972, pp. 354–96), most narratives have a three-component form: 1) structure: what has happened, who is involved, how conflict has developed, how to assess the events, how to resolve the conflict (how the conflict has been resolved); 2) the parties: “hero”, “villain”, supporting forces, some unique, magic power (mission) of the hero, a prize etc.; 3) deep cultural codes: the features of national character, myths inherent in it, cultural imperatives, traditions (including religious and historical factors). we start our analysis from the level of national narratives since they constitute the ground for the grand narratives. 3.2. the rf national narratives at the beginning of the 21st century the leadership of the russian federation has used the concept of the so-called separate “great russian civilization” to set a goal to strengthen power and increase the influence of the state in the international arena. russian civilization is understood as a state together with the “russkiy mir” (in russian “mir” means both “world” and t r f p n 23 “peace”, this ambiguity creates the additional connotative meaning): a network of people and communities outside the russian federation, which are included in the russian linguistic and cultural space. it is based on the concept of “holy russ” and the associated ethnocultural community of russians, ukrainians and belarusians (zdioruk & yablonsky, 2014; shanhina, 2012, p. 91). the concept of russia’s revival after the collapse of the soviet union (defined by the russians as a geopolitical catastrophe) and its revenge in the post-soviet space is based on the following principles: “division of the russian people” and their right to reunification; the “artificiality” of the new state borders, which is interpreted as a great historical defeat for russia and a threat to its security; the need to protect compatriots, by force as well. as a result, a national project of “land collection” – the eurasian union – was formulated (national institute for strategic studies, 2015). modern ideological policy of reconstruction of the russian imperial identity is based on the following components: 1) history and 2) messianism (which also has a religious component). the use of historical science for ideological and propaganda purposes has a long tradition in russia and is associated with the creation and dissemination of historical myths that replace objective historical knowledge. the basic historical myths are the following: the mythologized history of the so-called ancient russia and the myth of the common origin of russians, ukrainians and belarusians; the civilizational greatness of the pre-revolutionary russian empire; multiculturalism of the russian empire; state power and the ability of the russian people to turn a backward and destroyed country into a world economic and political leader at the cost of great sacrifices in a short time; a single victory over hitler and the salvation of european civilization; world leadership during the cold war; revival of the russian empire after the “erroneous” orientation to liberal values (horbulin, 2017, pp. 135–140). the second element of the imperial identity reconstruction is the desire to fill the historical image of russia with spiritual, messianic content. to this end, at the turn of the millennium, the concept of “russkiy mir” was introduced into the socio-political discourse, which is formed on the basis of a single language and culture, historical memory, faith and devotion to today’s russian state. this concept echoes russia’s imperial ideology, which was based on “orthodoxy”, “autocracy”, and “nationality”. the idea of the “russkiy mir” is passionately propagated and promoted by the russian orthodox church, in particular by patriarch kirill. (the concept of “russkiy mir” essentially copies the idea of the unification of “divided” germany by a. hitler or the unification of the “divided serbian people” by s. milošević) (horbulin, 2017, pp. 135–140). thus, we believe that in the basis of the russian federation national narrative there is the struggle against the “inferiority complex” that russia feels after the loss of its power with the collapse of the ussr; in the structure of the narrative, they try to explain how it happened and to transfer the blame to some hostile (not clearly identified) forces. myth-making narrative is focused on restoring the lost greatness and persuasion of its citizens and the external audience, while the main mission of the russian federation is understood as religiously coloured messianism. the parties to the narrative are “we”, that is the russian federation, the citizens of the russian federation, the entire russian-speaking population (europe, above all), “they”, i.e., all those who do not share the values propagated by the russian federation. the national narrative recognizes only the black-and-white picture of the world, that is, “you are either with us or against us”; this is facilitated by cultural codes developed and enshrined in imperial ideology. n k24 3.3. the rf grand narrative the “colour revolutions” in georgia and ukraine were a wake-up call for russia. the resulting internal debate on what had gone wrong led moscow to conclude that it needed to build up its own soft power, partly by making more attractive offers, but partly also by developing the machinery to promote itself through media, non-governmental organisations (ngos), and other key players – from business lobbies to political parties. the “attractiveness gap” between russia and the west, specifically the eu had to be bridged by improving russia’s standing – mainly through the promotion of the “russkiy mir” – but also by reducing that of the eu. the launch of russia today (rt), a dedicated tv channel, just one year after the orange revolution in ukraine, was the first tangible outcome of russia’s lessons learned (lutsevych, 2016). while the economic crisis that has dominated much of the last decade did not give much for russia to boast about, it did generate a stream of negative news about the outside world, especially the eu. the focus on attacking others, rather than advertising itself, also granted russia the possibility of reaching out to social groups that were disappointed with the political and economic situation in europe (in-depth analysis, 2016, p. 6). russia’s strategic communications do contain grand narrative as a series of core themes that consistently appear in most communications efforts. however, these themes vary (according to russian opportunism) and often contradict one another. nevertheless, there are a number of recurrent storylines that the kremlin-inspired media systematically promote (in-depth analysis, 2016, p. 8). the rf narratives are daily analysed by the experts of the euvsdisinfo (the site operates under the eu east stratcom task force and publishes disinformation review weekly). they find out and refute disinformation, fakes, and propaganda narratives that contain biased, subjective, misinterpreted information. europe and the eu in particular are under the sight of such a grand narrative of russia: europe is decaying, liberal values are leading to economic, political, cultural, etc. decline, and therefore the eu must seek help, support, even protection in a powerful, value-oriented russia. “we” are the rf, its leader; “they” – europe, the eu, and specific european states; the us / deep state are represented as an evil force that hinders russia to realize its mission. for the period of 2020 we have found out such “stories” that substantiate the rf grand narrative: — d ecember 2020: pro-kremlin media outlets carried a story claiming that the european union was in negotiations with the russian developer of the sputnik v vaccine. in order to promote a narrative that the russian vaccine was in high demand in the eu, the russian media outlets ran misleading headlines, creating the impression that it was the european medicines agency, which initiated talks with the russian vaccine producer (euvsdisinfo, 2020b) (the connotative message is “russian vaccine is highly efficient and it is recognised in the eu”); — december 2020: the pro-kremlin outlets provide with their well-worn, comfortable old christmassy yarns: eu bureaucrats want to limit the use of christian symbols and brussels has decided not to display a christmas tree. all over europe muslims also want to forbid christmas trees. an italian town has forbidden christmas carols to avoid insulting muslim migrants. in order to appease the migrants, 40 percent of germans will not celebrate christmas at all. even the restrictions connected to the t r f p n 25 pandemic, in the view of russian state-owned sputnik moldova, are merely a pretext for the battle against christianity. this type of disinformation is part of a larger narrative, suggesting an imminent breakdown of moral and social values in the west (euvsdisinfo, 2020l) (the connotative message is “russia is the only strong outpost of christian traditions and christianity in europe”); — november 2020: following the us election day, pro-kremlin media claimed that the us democracy is an illusion, election was fraudulent, and thus the us has no right to lecture others about human rights or democracy (euvsdisinfo, 2020d). one key theme in pro-kremlin disinformation is to describe russia as a besieged fortress. the country is surrounded by enemies, perpetually scheming with malicious intent, encircling russia, preparing a war, representing evil (euvsdisinfo, 2020k) (the connotative message is “only russia is a righteous state and that is why it is hated”); — march 2020: the rf disseminated such a response to broad public discussion on soviet occupation in the baltic states: main reason for the myth of the “soviet occupation” is the policy of apartheid and de-russification; they just want to find an excuse for discrimination against the russian-speaking minority. the “soviet occupation” will be constantly heard as long as nato is in the baltics, the policy of apartheid will continue, and the country’s leaders will continue their anti-russian rhetoric (euvsdisinfo, 2020g) (the connotative message is “soviet occupation brought prosperity to the baltic states, but they are ungrateful and support russia’s haters”); — august 2020: “a colour revolution, instigated by the anglo-saxons/america/the west” – is the knee-jerk reaction of pro-kremlin media whenever crowds gather in the streets to protest corruption, government abuse and curbing of civil rights (e.g. in georgia, armenia, ukraine, hong kong, the us) (euvsdisinfo, 2020f ). in the kremlin’s worldview, the people are a passive mass in need of guidance and all the protests are always provoked, staged and managed by outside forces bent on destruction. individual rights are a cornerstone of democracy. the kremlin’s view on democracy is fundamentally different. russia’s president conception of democracy is to build a mechanism for a political system in a way that allows it to adopt and mirror the interests of the big social groups and secure a public concord on those interests (euvsdisinfo, 2020i). eu experts emphasize that pro-kremlin disinformation outlets eagerly employ conspiracy theories to back their narratives. when you cannot use existing parties as villains in a conspiracy, fantasy villains work just as well. one very popular villain is the deep state which implies an existence of rulers behind the scenes, i.e., the real power lies in the bureaucracy, in the military, with the bankers and industrialists. there are, according to the pro-kremlin media, secret, global elites that rule in the shadows. the euvsdisinfo claims that the vatican, the liberals, the rothschilds, george soros, the british empire, the zionists are a few of the dragons in the kremlin fairy tale. any kind of dissent in russia is described as tools of malign forces abroad (euvsdisinfo, 2020h). the who is part of the global government and the coronavirus is a pretext for a global colour revolution; that the coronavirus is a game coordinated by the pharmaceutical and media industries; and that the freemasons have begun “chipping” ukraine’s population (euvsdisinfo, 2020a) (the connotative message is “only russia sees that the global processes are governed by some secret powerful evil groups and only russia can counteract them”): n k26 — april 2020: the trope “the west/europe/us is dead” is another comfortable old claim that, with some variations, pro-kremlin media have been using ever since the soviet times. pro-kremlin outlets have continued predicting, or stating, the demise of the european union, the schengen zone, brussels and europe’s role in the world. an example of repetitive lying is the claim that poland stopped russian aircraft loaded with supplies for italy from using polish airspace. when this claim was published it had already been debunked by the speaker of the upper house of the russian parliament, suggesting disciplinary measures against a senator who spread the claim (euvsdisinfo, 2020e) (the connotative message is “russia does only good but some forces / states try to discredit it”); — february 2020: the pro-kremlin media is loyally following the kremlin “historians’” recommendations to select poland as a target for a disinformation campaign on world war 2. russian state agency sputnik spits out accusations on poland starting the war. poland is also under attack for “not showing gratitude” towards russia’s support after the war. the campaign against poland is not limited to historical events or processes – modern poland is also attacked for instigating conflicts with russia and getting money from it. the main message is “poland is insignificant and lacking independence” (euvsdisinfo, 2020j) (the connotative message is “russia could and can give independence but is also able to deprive of it”); — january 2020: the pro-kremlin media started its well-oiled disinformation machinery along well-known narratives: profit-hungry ukrainians used an old, derelict aircraft, ready for scrapping; only the us had the capacity to shoot down the aircraft – and is methodically shooting down civilian planes; ps752 collided with a us spy drone; the us shot down the aircraft to put the blame on iran, and selected an ukrainian aircraft, as the ukrainians always will support their puppet-masters; the video, allegedly showing a missile hit, is likely staged; and generally, falling boeings have become a us secret weapon (euvsdisinfo, 2020c) (the connotative message is “the us is a totally malign state and everyone should fear the us rather than the rf”). the analysis conducted by the eu directorate-generale for external policies (2016) emphasizes that moscow’s ultimate goal is to convince european audiences that the eu is focused on imagined threats from russia and neglecting the real ones from the south. russia also regularly involves itself in other controversial issues inside europe, be it the scottish referendum, the brexit campaign, or the assange affair. any potential cleavage or actual divide within the eu is picked up on and amplified (in-depth analysis, 2016, p. 10). for instance, concerning the eastern partnership russia attacks the eu policies, and the eu is often equated with the soviet union and described as a hostile geopolitical project. the underlying message is that eastern partnership states escaped the soviet union only to lose their freedom again to a similar entity, now equally on the verge of economic collapse. in cultural terms, europe is presented as a morally decadent civilisation turning its back on christian traditions. a second line of attack targets the leaders of the eu member states and institutions: the worse european leaders look, the weaker the eu as a whole will appear – and the more impressive the russian leadership will seem in comparison. accordingly, messages often convey a distorted interpretation of declarations to portray the eu as disrespectful, self-serving and largely uninterested in the eastern partnership states. eu membership is deemed unattainable while the eu leadership is depicted as being in the thrall of the us. the eu is t r f p n 27 also often accused of covering up for corrupt governments or openly interfering in domestic affairs (in-depth analysis, 2016, p. 10). as regards some european states, moscow often plants stories in local media about territorial claims (by romania or hungary against ukraine, for example) or other emerging “security threats” (e.g. ‘roma gangs’ from romania). russia also presents the baltics, romania and bulgaria as failing states, economically depressed and depopulated second-rate eu members, prophesising the same fate for the eastern partnership countries should they join the eu. in belarus, armenia and azerbaijan, russian narratives portray the eu as seeking to weaken governments to gain access to natural resources or industrial assets on privileged terms. in ukraine, georgia and moldova russia uses uniform messaging on the destructive consequences of deep and comprehensive free trade agreements and visa-free regimes. states are threatened with the risk of refugee reallocation, terror attacks, imposed legislation on lgbt rights, and restrictions on eastward mobility (in-depth analysis, 2016, p. 11). recognizing the destructive impact of disinformation and the rf propaganda not only on the decision-making system, but also on the mass consciousness, assessments, judgments and beliefs of citizens, in january 2018 the european commission established a high-level group of experts (the hleg) to advise on policy initiatives to counter fake news and online disinformation. in the group’s view, such response should be based on the following five “pillars”: 1) to increase the transparency of online news, including adequate and confidential exchange of data on systems that provide their exchange on the internet; 2) to promote media and information literacy to counter disinformation and assist users in navigating the digital media environment; 3) to develop tools to empower users and journalists to combat disinformation and promote positive interaction based on rapidly evolving information technologies; 4) to preserve the diversity and sustainability of the european news media ecosystem; 5) to promote further research as to the impact of disinformation in europe in order to assess the measures taken by the various actors and to continuously adjust the necessary responses (a multi-dimensional approach, 2018). 4. conclusions propaganda narrative is the method of manipulative information / story telling that mixes (half-) truths and falsehood in an effort to influence attitudes and behaviour of targeted audiences. with the help of simple, even primitive, but necessarily emotionally coloured stories (based on national stereotypes, myths, etc.) the audience is inclined to reach certain conclusions and is encouraged to engage in certain actions. the main purpose of russia’s propaganda narratives is to convince its citizens and the whole world of russia’s indomitable greatness and power, as well as to demonstrate the degradation of europe and the west in general. to this end, national and grand narratives are formed and disseminated. national narratives are trying to belittle “inferiority complex” that russia feels after the loss of its power with the collapse of the ussr and focus on the “historically sound” greatness of the russian federation and its grand mission to preserve christian values. concerning the grand narrative, it has been essentially unchanged since soviet times, i.e., russia is the only state (in europe, at least) that can counter the destructive influence of n k28 the united states and save europe from any negative influences and crises. to support these narratives and consolidate the main messages, the pro-kremlin media broadcast daily european-oriented messages, which the euvsdisinfo debunks. the russian propaganda machine is so well organized and heavily funded that it requires the joint efforts of all european countries (not just the eu) to effectively counter russia’s disorganizing influence. references a multi-dimensional approach to disinformation. (2018). report of the independent high level group on fake news and online disinformation. retrieved from https://blog.wan-ifra. org/sites/default/files/field_blog_entry_file/hlegreportonfakenewsandonlinedisinformation.pdf brown, r. (1958). words and things. new york: free press of glencoe. carey, j. w. (2009). a cultural approach to communication. communication as culture. new york: routledge. corman, s. r. (2011). understanding the role of narrative in extremist strategic communication. in: l. fenstermacher and t. leventhal (eds.), countering violent extremism: scientific methods and strategies. washington, dc: nsi inc. delbanco, a. (1999). the real american dream: a meditation on hope. cambridge, mass.: harvard university press. dimitriu, g. (2013). strategic narratives, counternarratives and public support for war: the dutch government’s explanation of the uruzgan mission and its influence on the dutch public. leiden university: master thesis, campus the hague, 2 february. doob, l. w. (1948). public opinion and propaganda. new york: henry holt. ellul, j. (1973). propaganda: the formation of men’s attitudes. new york: vintage books. euvsdisinfo. (2020a). capitalizing on the coronavirus conspiracist frenzy. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/capitalising-on-the-coronavirus-onspiracist-frenzy/. euvsdisinfo. (2020b). it is all in the headline: the subtitle art of information manipulation. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/it-is-all-in-the-headline-the-subtle-art-of-information-manipulation/ euvsdisinfo. (2020c). kremlin propagandist doubting the religion of denial. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/kremlin-propagandist-doubting-the-religion-of-denial/ euvsdisinfo. (2020d). pro-kremlin media on us elections: from amplifying disinformation to influencing the perception of the vote. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/pro-kremlin-media-on-us-elections-from-amplifying-disinformation-to-influencing-the-perception-of-the-vote/ euvsdisinfo. (2020e). repeating a lie does not make it true. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/repeating-a-lie-does-not-make-it-true/ euvsdisinfo. (2020f ). revolutions everywhere: pro-kremlin media covers popular protests. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/colour-revolutions-everywhere-pro-kremlin-media-covers-popular-protests/ euvsdisinfo. (2020g). soviet occupation is a myth. summary. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/report/soviet-occupation-is-a-myth/ euvsdisinfo. (2020h). storytelling the disinformation. part 4. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/storytelling-the-disinformation-part-4/ t r f p n 29 euvsdisinfo. (2020i). storytelling the disinformation. part 5. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/storytelling-the-disinformation-part-5/. euvsdisinfo. (2020j). the best defence is good offence. retrieved from: https://euvsdisinfo. eu/the-best-defence-is-good-offense/ euvsdisinfo. (2020k). the evil latin letters. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/the-evillatin-letters/ euvsdisinfo. (2020l). ‘tis that time of year again. retrieved from: https://euvsdisinfo.eu/ tis-that-time-of-year-again/ figgou, l., & pavlopoulos, v. (2015). social psychology: research methods. international encyclopedia of the social & behavioral sciences (second edition). elsevier. goodall jr., h. l. (2010). counter-narrative, how progressive academics can challenge extremists and promote social justice. walnut creek: left west coast press. horbulin, v. (ed.). (2017). world hybrid warfare: ukrainian front [svitova hibrydna viyna: ukrayinskyi front]. kyiv: nisd (in ukrainian). in-depth analysis. (2016). eu strategic communications with a view to counteracting propaganda. directorate-general for external policies. policy department. jowett, g. s. & o’ connell, v. (2012). propaganda and persuasion. los angeles: sage. kilcullen, d. (2006). twenty-eight articles: fundamentals of company-level counterinsurgency. io sphere, summer, 29–35. labov, w. (1972). the transformation of experience in narrative syntax. in: w. labov (ed.), language in the inner city. philadelphia, pa: university of pennsylvania press. lasswell, h. d. (1995). propaganda. in: r. jackall (ed.), propaganda (main trends of the modern world). houndmills, basingstoke: macmillans. lucas, e., & pomeranzev, p. (2016). winning the information war: techniques and counter-strategies to russian propaganda in central and eastern europe. washington, d.c.: center for european policy analysis. lutsevych, o. (2016). agents of the russian world: proxy groups in the contested neighbourhood. chatham house research paper. miskimmon, a., o’loughlin, b., & roselle, l. (2013). strategic narratives: communication power and the new world order. london: routledge. national institute for strategic studies. (2015). interpretations of history in the policy of the russian federation as a threat to the national security of ukraine. analytical report. [interpretatsiyi istoriyi u politytsi rosiyskoyi federatsiyi yak zahroza natsionalnoyi bezpeky ukrayiny. analitychna zapyska]. retrieved from https://niss.gov.ua/doslidzhennya/gumanitarniy-rozvitok/interpretacii-istorii-u-politici-rosiyskoi-federacii-yak (in ukrainian). nimmo, b. (2015). anatomy of an info-war: how russia’s propaganda machine works, and how to counter it. retrieved from: https://www.stopfake.org/en/anatomy-of-an-infowar-how-russia-s-propaganda-machine-works-and-how-to-counter-it/ o’shaughnessy, n. j. (2005). politics and propaganda: weapons of mass seduction. ann arbor: university of michigan press. pacek, p., & truszczyński, o. (2020). hybrid war and its psychological consequences. torun international studies, 1, 13, 23–30. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.002 page, c. (1996). u.s. official propaganda during the vietnam war, 1965–1973: the limits of persuasion. london: leicester university press. romarheim, a. g. (2005). definitions of strategic political communication. norwegian institute of international affairs, 689. n k30 ruler van, b. (2018). communication theory: an underrated pillar on which strategic communication rests, international journal of strategic communication, 12, 4, 367–381. https://doi.org/10.1080/1553118x.2018.1452240 schmid, a. p. (ed.). (2011). the routledge handbook of terrorism research. london: routledge. schmid, a.p. (2014). al-qaeda’s “single narrative” and attempts to develop counter-narratives: the state of knowledge. icct – the hague research paper, january. shanhina, l. (2012). “russkiy mir” for ukraine: russian and russ worlds. [“russkiy mir” dlia ukrayiny: rosiyskyi i ruskyi svity]. national security and defense, 4–5, 133–134 (in ukrainian). zdioruk, s., & yablonsky, v. (eds.). (2014). ukraine and the project of the “russkiy mir”: analytical report. [ukrayina ta proekt “russkoho mira”. analitychna dopovid]. kyiv: nisd (in ukrainian). tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 anna pilarczyk-palai s*1 orcid: 0000-0002-8278-2530 between remembering and forgetting processes of changing topicality of polish heritage in contemporary lithuania abstract the last century of lithuanian history and the resulting dynamics of political and demographic change have radically transformed the role, meaning and forms of interpretation of polish heritage in lithuania. the purpose of the article is to observe the main directions of changes taking place within the cultural memory of poles living in lithuania – the largest national minority group in lithuania. the report presents the processes of changing topicality of polish heritage in lithuania in three main areas of active cultural memory: history, art and religion. the first area is represented by objects related to józef piłsudski, the second one by the pohulanka theatre (now the russian drama theatre) in vilnius and objects related to adam mickiewicz, and the third one by objects related to the cult of divine mercy. the article analyses official communication of these memory objects (published by the objects’ owners or official managers) as well as memory practices and rituals carried out in these objects and described on social media and in news articles published in lithuania in 2017–2019. observing various types of storage media, in this case, some selected objects of cultural heritage and rituals and texts accompanying them, it is possible to notice processes of variability, exchange, erasing, redefining memory and hence the dynamics of changes in the polish collective identity in modern lithuania. the analysis of the formal ritualization and communication of these objects has enabled noticing several interesting trends, above all an occurrence of the phenomenon of polylogue of narratives and the process of universalization of polish heritage in lithuania and thus lithuanian and polish collective memory approaching each other. the following analysis is valuable as a starting point for reflection on the transformation of the ethnic identity of poles in lithuania. the article is one of the first attempts to show * vytautas magnus university (vilnius, lithuania), e-mail: anna.ewa.pilarczyk-palaitis@vdu.lt 2021, no. 1 (14), pp. 5–18 published online march, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.001 a p -p6 the processes of lithuanian poles identity transformations through observations of their collective memory dimension. the article presents the main trends and indicates the further potential research directions. keywords: collective memory, culture memory, transformations of memory, polish minority in lithuania, polish heritage, heritage communication, cultural heritage, multicultural heritage 1. introduction cultural heritage is subject to the constant processes of remembering and forgetting, destroying and building, losing and finding, meeting and parting (karpińska, 2004). the observations of particular heritage objects’ level of topicality enable studying the interactions between the layers of the palimpsest of collective memory, which, unlike individual memory, has a public, official and generalized relationship with the past (assmann, 2013; brockmeier 2002). the theoretical basis for this article are the concepts of communicative and cultural memory created in aleida and jan assmann’s theories. according to the scientists, communicative memory is associated with memories that include events of the recent past, this is “the living memory”. cultural memory is associated with events and symbols of the distant past that underpin the existence and identity of a community. the communicative memory – at some point difficult to define, but inevitably of the moment – transforms into the cultural memory. it is a smooth and continuous sinking in to the past boundary, associated with generational change. jan vansina called this process a “floating gap” (vansina, 1985) – that is a gap between the memory of the living people and the distant past, which no living witness remembers. this gap occurs about 80 to 100 years after events that are attributed to “communicative memory”. after this period, it becomes the cultural memory. the analysis of the polish collective memory in contemporary lithuania enables noticing a transition phase, because the last living witnesses of “the polish period” of vilnius and the vilnius region are just now passing away. in today’s lithuania, there lives the memory of at least three very different generations – the oldest polish inhabitants of these lands were born in poland, the middle generation in the soviet union, and the youngest generation in independent lithuania. there is therefore a unique opportunity to observe how the collective memory of poles living in lithuania is transforming, and thus to observe how the polish collective identity in lithuania is changing. as janušauskienė (2021, p. 136) notes, “the identity of the polish national minority in lithuania is multi-layered”. the scholar aptly lists three layers of this identity: the internal, external and trans-sovereign one. the internal layer consists mainly of such shared values as: catholic faith, slavic origin (including the use of a language different from the state-lithuanian language), deep identification with the vilnius region, the external layer creates civic identification with lithuania as the country of residence, and the trans-sovereign layer means identification with poland, resulting from the shared culture (janušauskienė, 2021, p. 136). in this, of course, very schematic division, the most interesting seems to be the interaction of individual layers, the processes taking place at the point of their contact. such observations are possible by analysing the processes related to cultural heritage, which are called the “embodied memory” (graham, ashworth, & tunbridge, 2000). analysing various types of storage media, in this case some selected objects of cultural heritage and rituals and texts accompanying them, it’s possible to observe the processes of variability, exchange, b – ... 7 erasing, and redefining of memory, and hence the dynamics of the changes in the social landscape (kasner, 2017). the cultural memory is intermediate, and there are specialized institutions responsible for its dissemination. it is based on traditions, rituals and material objects – symbols. in this context a very important fact is that cultural memory is being formed by politicians and politically regulated, therefore its specific feature is its institutionalisation and ritualisation, since “nonpoliticized cultural memory does not exist in principle” (nikžentaitis, 2011, p. 440). that is why the cultural heritage is such a valuable source of information about social transformations. on one hand, it shows the efforts of official elites and institutions to create cultural memory they need. on the other hand, society does not always respond in a desirable way to particular representations of memory that can be interpreted differently, accepted or even rejected by people (frėjutė-rakauskienė, marcinkevičius, šliavaitė, & šutinienė, 2016). as manžuch (2015, p. 129) notices, frederic bartlett has already stated that the content of memory depends on the current social and cultural context, and the ways in which this context influences the images of memory have been explained by the french sociologist maurice halbwachs (1992), the creator of the theory of collective memory and the concept of “social framework of memory” (les cadres sociaux de la mémoire). social frameworks of memory determine the regularities of the process of remembrance, and the state frameworks impact the social environment of individual’s memories. hill and wilson (2003) clarified the distinction between identity politics and politics of identity. identity politics is mainly concerned with “top-down” processes in which various political and economic beings seek to form collective identities based on ethnic origin, and embedded in relatively stable and naturalized frames. politics of identity is more concerned with “bottom-up” processes in which indigenous peoples negotiate culture and identity, and challenge power structures and its assets that limit their social life. the identity politics is a part of formal, structural and public policy practiced in the political arenas of governments, parties and corporations, cities, regions and states, while the politics of identity relates to political practices and values in the daily lives of individuals and society. the way in which heritage objects change their topicality involves these two directions of processes, to which memory symbols as important structural elements of ethnic identities are constantly subjected. what objects are transferred from the memory “warehouse” to the active memory is the result of processes operating in two directions – from top to bottom and bottom to top. as ochman (2020, p. 176) notes, “memory scholars mostly agree that although social memory is culturally constructed, political and institutional actors encounter various constraints when adapting the past to their group’s needs and values”. cultural heritage studies are often dominated by social, political and economic aspects of cultural heritage. as a result, the concepts of cultural heritage and memory become synonymous (manžuch, 2015, p. 131). collective identities are formations of discourse, they function and collapse together with symbol systems, according to which representatives of a particular culture determine their belonging and identify themselves (assmann, 2013, p. 149 ). heritage objects are symbols and media of memory, and their ritualization is a memory practice for the conscious construction of collective memory. as laužikas (2017, p. 31) points out, heritage is constructed from present positions, and heritage features symbolic meanings that vary in the context of the present. heritage begins to function not as a series of “representations of the past” but as elements of modernity, tools of contemporary culture, a p -p8 an identity construction, a political communication, or even information warfare. remembering takes place constantly; the past, understood in this way, is the material from which a new present can be created (assmann, 2013, p. 197). in čepaitienė›s (2009, p. 55) terms, heritage has been and is constantly being “filtered” and “rebuilt”. this is the changing topicality of heritage as symbols of memory; moving them from a reservoir that assmann (2013) calls “a storage memory” to “ a functional memory”, which consists of what society chooses from its past, while renewing and re-creating its cultural memory. to put it simply, it is a constant process of forgetting and remembering, because memory is not only remembering, it is also forgetting, which is a necessary and constructive part of internal social transformations (assmann 2013, p. 75). 2. literature review the subject of this analysis are the transformations of reception of the polish heritage in contemporary lithuania in the context of polish collective memory and polish contemporary identity. although the polish minority in lithuania has been subjected to some serious research in the last decade, there is still a lack of studies on how the signs of cultural memory are used in the process of creating ethnic, civic and regional identity (frėjutė-rakauskienė, marcinkevičius, šliavaitė, & šutinienė, 2016, p. 32). one of the better studied elements of the collective identity of poles living in lithuania is their language. research conducted by kinga geben (geben 2011, 2012) shows a strong regional identity, identification with the city and the south-eastern lithuania (called “wileńszczyzna” in polish), as well as the phenomenon of lithuanian poles using three languages (polish, lithuanian and russian), which means the influence of these three cultural and information worlds on their collective identity. the specific region of south-eastern lithuania itself is also quite often a subject of the study, as an area of ethnic processes taking place between the nationalities living here, mostly poles, belarusians and lithuanians. petras kalnius (kalnius, 1998) stated, among others, that founding of polish schools in this region was a political process and an element of imposed polonization/slavization. virginijus savukynas (savukynas, 2003) challenged these studies already in 2003. the researcher observed a religious, not an ethnic, criterion of identity in this region. an anthropologist, darius daukšas (daukšas, 2011, 2012, 2014) also explored the creation of ethnic and civic identities and meaning of national/citizen identity in this borderland region of present-day lithuania. in his research daukšas confirmed, among others, that the age of an informant is relevant to defining one’s belonging to a particular nation. one of the major recent studies investigating sociological aspects of local and regional identities of individual ethnic groups in lithuania was the study “enri-east: interplay of european, national and regional identities: nations between states along the new eastern borders of the european union”. the purpose of this project, in which as many as 11 countries participated, was “a deeper understanding of the ways in which the modern european identities and regional cultures are formed and inter-communicated in the eastern part of the european continent” (enri final report, 2011, p. 4). other collective research devoted to this issue was the study “cultural and communicative memory expression and transformation in the multicultural urban space in xx–xxi century” carried out in 2009 under the leadership of prof. alvydas nikžentaitis. on the basis of these studies, an article by irena šutinienė (šutinienė, 2011) was written. it aims to examine the use of symbols of the past in the construction b – ... 9 of the city identity of national groups. however, it should be emphasized that the research was carried out on a very small group (which consisted of 19 people representing 5 different nationalities), so the results of the research are quite hypothetical and outline only the main tendencies of processes taking place around cultural memory of particular ethnic groups. one of the most important works in this area is the monograph “ethnicity and identities in south-eastern lithuania: expressions and contexts”, that analyses which factors and institutions play a key role in creating ethnic identities (frėjutė-rakauskienė, marcinkevičius, šliavaitė, & šutinienė, 2016, p. 165). this work touches on very different aspects – a role of media in creating an image of the inhabitants of this region, historical processes, historical memory policies, and a role of various institutions in creating cultural memory. the issues related to heritage, such as a collection of memory symbols with clearly created communication are primarily dealt with by rasa čepaitienė (čepaitienė 2009, 2010, 2015), who analyses the cultural heritage in the context of contemporary global culture economics and the search for identity in post-communist countries in conditions of globalization challenges. problems related to communication of cultural heritage, and more broadly with memory communication are subjects of zinaida manžuch’s (manžuch, 2015) research, which tries to determine strategies of cultural heritage dissemination in the contemporary “memory institutions”, such as museums or archives. problems related to memory updating, i.e. exploring the use of the past for current purposes, are dealt with rimvydas laužikas (laužikas, 2017). the researcher correctly distinguishes the narratives of cultural heritage objects between narratives of dialogue, non-dialogue and “grey zones”, i.e. objects that are, for various reasons, unnoticed. it should be emphasized that the reception of the polish heritage in lithuania, as well as issues related to the polish collective cultural memory are still very poorly studied. individual items of literature relate to narrow aspects, and scientists most often study the polish minority in lithuania from narrow perspectives. neither are there any analyses that would show how the polish collective memory has been transforming over the last decades. 3. materials and methods the subject of this article is the polish heritage in contemporary lithuania, understood as an important material heritage which is the embodied polish collective memory in the territory of modern lithuania. for this analysis, there were selected examples of the most canonical sites of memory for polish culture, from the three main areas of active cultural memory distinguished by aleida assmann, i.e. history, art, and religion (assmann, 2013). the first area is represented by objects related to józef piłsudski, the second one by the pohulanka theatre (now the russian drama theatre) in vilnius and objects related to adam mickiewicz, and the third one by objects related to the cult of divine mercy. the official communication of these memory objects (published by the object’s owners or official managers)1 as well memory 1 these are official descriptions of these objects published on websites and in traditional publications issued by valid administrators of these objects, information published on the website and in traditional publications of the national lithuanian tourism agency and local government tourist information centres. a p -p10 practices and rituals carried out in these objects and described on social media and news articles published in lithuania in 2017–20192 have been analysed. this very initial analysis of selected objects should be treated as an introduction to further anthropological studies. the article presents the main trends and indicates the further potential research directions. 4. results and discussion 4.1. extraordinary importance of józef piłsudski’s heritage as it has been already highlighted above, the evolution of collective memory therefore means the evolution of memory media selection. initially, they are many media and they are not as equivalent. over time, some of them become almost completely forgotten, others become secondary, while others begin to grow into the role of a symbol and begin to be a factor organizing the structure of collective memory. the rule is to refer to those moments in history that reinforce positive self-image and are consistent with the specific goals of the action (szacka, 2011). what does not match the heroic image is forgotten. assmann (2013, p. 174) noticed that already justus lipsius spoke of “the spirit of the great ancestors” which were mentioned in order to use the past to add splendour to the present. this is certainly the reason why the objects associated with józef piłsudski, whom poles consider to be one of the most important figures in polish history, are invariably the most important heritage for the polish community in lithuania. unveiling of the grave of józef piłsudski’s mother and his heart at the rasos cemetery in vilnius in 1935 is called by scholars one of the most prominent operations of the memory politic in the interwar period. for lithuanian poles and tourists from poland its importance has not diminished to this day (antanavičiūtė, 2019). piłsudski’s cult existed while he was still alive, so his own desire to bury his heart with his mother in vilnius was his conscious creation of a place of his own memory. as antanavičiūtė (2019, p. 172) writes: “to leave your heart in vilnius meant to turn the city into the centre of attention of all poland, a place of pilgrimage, one of the most important sites of polish national narrative and memory, to bind, symbolically but firmly, the vilnius region and the republic of poland”. the mausoleum of józef piłsudski in the rasos cemetery is undoubtedly the most important symbol in lithuanian poles’ collective memory. it is also one of the most important sites of memory for poles from poland and as a place of remembrance it is regularly updated by frequent practices of collective memory, perpetuating this object in the general consciousness as an object of polish heritage. in 2018, 13 photo reports of flower-laying ceremonies at the marshal’s heart grave, attended by key figures from the country were posted on a facebook account of the embassy of the republic of poland in vilnius. during the same year, other sites of memory, such as the memorial museum of ponary (paneriai) and the military cemetery in antokol (antakalnis), have been visited only twice. in the józef piłsudski’s mausoleum various institutions representing the lithuanian poles, such as the main polish political party – the electoral action of poles in lithuania – christian families alliance, the association 2 “lithuanian media” means both lithuanian-language media and polish-language media of the polish minority in lithuania. b – ... 11 of poles in lithuania, other polish non-governmental organizations, polish schools, cultural institutions, polish scouts, and polish representatives of the catholic church, hold the practices of memory. in addition to the traditional floral tributes to commemorate the most important anniversaries and public holidays, numerous pilgrimages, bike rides and even car rides are continuously organised here. the pilsudski’s mausoleum completely overcame all other heritage objects (even the gates of dawn) and became the main symbol of the polish cultural memory in lithuania. this object is not only constantly gaining its topicality as the most important site of memory, but it is also protected from other memories, such as the proposal made by the commission for the validation of lithuanian traditions and heritage to the vilnius city municipality to place a table with piłsudski’s quote favouring lithuania’s independence there, which was strongly rejected by the polish community (mokrzecka, 2014, april 1). obviously, the extraordinary importance of this place is primarily due to the significance of józef piłsudski in polish historiography, but in my judgement, it also stems from the convenient location of this site and its associated favourable conditions that are conducive to frequent ritualization in this very location. the grave of pilsudski’s mother and his heart is located near the city centre, is easily accessible, has a parking space for cars and coaches, and enough space to accommodate many people. last but not least, it is a very obliging background object for photographic reports, which can then be successfully used in e-politics and e-diplomacy. józef piłsudski, who demanded taking vilnius from lithuania and joining it to poland, fits exactly into the ideology represented by the electoral action of poles in lithuania – christian families alliance party and the union of poles in lithuania. the collective memory of the mythical “solely polish” vilnius and the vilnius region contributed to the rise of this party ruled by waldemar tomaszewski. it clearly positioned its supporters in opposition to the modern lithuanian state and lithuanians perceived as unlawful hosts of these lands (janušauskienė 2016, p. 582). however, what is rather surprising is the fact that not only the supporters of waldemar tomaszewski’s policy, but also his polish opponents identify themselves with the heritage associated with józef pilsudski. what makes a good illustration of the phenomenon is another heritage site associated with piłsudski – the birthplace of the marshal, zulów (zalavas). there used to stand a manor house of the pilsudski’s family where józef piłsudski was born. in 1875 the house burned down completely and the plot of land with remains of the house’s foundations belongs to the union of poles in lithuania (cooperating closely with the waldemar tomaszewski’s party) now. in 2018 its chairman, michał mackiewicz, being in a conflict with the authorities of the republic of poland, said that the organization would no longer manage the area and even considered selling the plot. a group of lithuanian poles spontaneously formed on facebook reacted quickly to these words and convened several times via facebook. they cleaned up the area, planted a thousand white and red flowers and removed polish flags (mokrzecka, 2018, november 4). of course, there were poles in lithuania who do not identify themselves with the circle of waldemar tomaszewski and his policies even before, but their actions and active efforts to organize themselves can be noticed only in the last few years. it should be noted, as shown in the example, that the modern social media and new technologies also affect the shape of collective memory (keightley, schlesinger 2014). over the past three decades, alongside these national-level divisions, lithuanian society has been a p -p12 shaped by global processes driven by rapid changes in information technology. as elena esposito observes (2014, p. 41), memory is dependent on communication technologies available in each society and changes when the technologies change. the technologies affect the forms, volumes and interpretations of memory. the new media undoubtedly influence the collective memory as well. thus, another question of particular importance is how the collective memory of lithuanian poles is changing in the context of the new technologies and social media. this certainly deserves separate scientific research, especially because these are relatively young processes. according to beata stachowiak (2012, p. 79) it is not until the mid-nineties that the beginning of the development of the information society in lithuania can be dated. 4.2. universalization processes observation of the communication of objects related to piłsudski enables perceiving another noticeable process – a more dialogical attitude. although, from the lithuanian perspective, the objects related to j. piłsudski’s heritage are still predominantly treated as communicative “grey zones”, which laužikas (2017, p. 31) describes as “historical topics and heritage, which for some reason is deliberately ignored in constructing messages,” some small changes in attitudes can be seen. for example, on own initiative of a lithuanian historian, vytautas musteikis, a monument to the brothers józef and bronisław piłsudski (with inscriptions in the lithuanian language only) was unveiled at zułów (zalavas) in 2018. the change can be also exemplified by the fact that recently zułów (zalavas) has appeared among recommended cruise routes offered by the vilnius tourist information centre. lithuanians also visit the places related to j. piłsudski more and more boldly. in the above mentioned cleaning action of zułów (zalavas) a former lithuanian oppositionist and activist leonardas vilkas himself participated and came there with the lithuanian flag. in 2017 a famous lithuanian journalist virginijus savukynas posted on facebook a picture of himself standing next to the pilsudski’s mother and his heart grave and commented it with the following words: “miracle at the vistula,” was a miracle for lithuania as well. (...) so today lithuanians should visit the rasos cemetery and pay tribute at the heart of piłsudski. i was there this morning. may more lithuanians come and honour him”. this same year a former lithuanian leader vytautas landsbergis visited the marshal’s heart grave on the occasion of the 150th anniversary of the birth of józef piłsudski, and said that “[pilsudski] is not only a part of polish history, but he is also a part of lithuanian history” (jakučionis, beniušis 2017, december 5). the fact that the polish and lithuanian collective memories are approaching each other is also evidenced by tendencies observable in the study of their ecclesiastical heritage. in lithuania, a special place in polish consciousness is occupied by the vilnius gates of dawn and places related to st. faustyna kowalska and her vision of the merciful jesus, which are part of the cult of divine mercy. the first observation is that this heritage is deliberately universalized and its “polishness” is losing its topicality. the beginning of this process can be symbolically dated back to 2004, when the archbishop of vilnius, metropolitan audrys juozas bačkis, adopted a decree on the transfer of the painting of merciful jesus (painted by eugeniusz kazimirowski according to the vision of st. faustyna kowalska) from the church of the spirit to the st. trinity church (which was restored and transformed into the sanctuary of god’s mercy) located 200 meters away. it should be emphasized that up to this point both the image and the church of the spirit have been identified as “polish” (in this church in b – ... 13 vilnius masses are so far celebrated only in polish). lithuanian poles expressed disagreement with the cardinal’s decision. a group of polish believers has guarded the painting around the clock for over a year and a half. they complained to the pope, the lithuanian minister of justice and the minister of culture about the decree and sent out an open letter addressed to archbishop bačkis signed by ten thousand believers and twenty five polish organizations. on 28 september 2005 the painting was moved to the st. trinity church with the assistance of security and police. although the efforts of the hierarchy of the lithuanian catholic church to universalize the cult of divine mercy caused such sharp resistance from polish believers fifteen years ago, today the conflict is absolutely forgotten. on the official portal of the congregation of the sisters of merciful jesus the controversial circumstances of transferring the painting of merciful jesus to another church are even described as a great positive advertisement which allowed the painting to be popularized. in other places, such as the official website of the shrine of mercy, the polish-lithuanian conflict is simply silent. the universalization of the lithuania’s ecclesiastical heritage is evidenced by the fact that the objects of the sacred cult, which still function as individual objects, are included in larger pilgrimage routes, such as the route of divine mercy, the route of john paul ii, or the european route of st. james. universalization means losing the topicality of its polish character. a good example of the process is the gates of dawn, probably the most important place of polish religious worship located outside poland. official lithuanian publications do not mention the unique significance of this place in polish culture. this place is mostly described not even as a separate place of worship, but only as an element on the route of the worship of mercy and a part of the european marian network. despite the fact that polish tourists are one of the largest groups of pilgrims and that polish-speaking believers are an important part of the lithuanian catholic church, the main website for the cult of divine mercy is available only in lithuanian and english versions. however, it can be assumed that these processes are also accepted by the polish believers in lithuania. the objects of ecclesiastical heritage in lithuania, until now recognized by poles as ‘polish’, are becoming a part of the lithuanian cultural memory. 4.3. polylogue of narratives clearly, it is impossible to speak about heritage in lithuania as of something solely polish since all the analysed objects also belong to the lithuanian culture. additionally, sometimes other nationalities such as belarusians, russians, or jews identify with them as well. many layers of memory are determined not only by the common history of our nations, but also by many historical and political efforts to rewrite the history of this land, redefine the public sphere, and shape a friendly culture of memory (antanavičiūtė, 2019). globalization in culture implies its homogenization, as well as the abundance of micro narratives, defragmentation, and decontextualization of culture (čepaitienė, 2010, p. 23). multicultural, extraneous, inconvenient, or dissonant heritage is a particular problem in central europe, where in the twentieth century political borders shifted faster than cultural boundaries. as a result, specific heritage sites may have more than one easily readable meaning. alongside “the grand narrative” of the titular state, there are parallel “small stories” (narratives) created by ethnic communities, and the processes that take place between the narratives of these groups are mostly an ongoing balancing act between an unnoticeable conflict and a dialogue. in lithuania however, one more interesting phenomenon can be observed, which could be called a “polylogue of narratives”. it occurs when the same material a p -p14 symbols of memory function in different ways in the collective memory of particular communities, and the communicate narratives are completely dissimilar and do not interact with each other – they simply exist and communicate independently, although side by side, in this same country. a great illustration of this phenomenon is the pohulanka theatre (currently the russian drama theatre). the history of the building is very interesting as it was built in 1913 with the funds collected by the then polish community of vilnius. in the polish consciousness, this theatre is identified as the polish theatre “pohulanka”, and it was associated with the names of very famous, even canonical polish actors and directors. the theatre’s building itself is also very important for the lithuanian culture. in 1917 there was the symbolic lithuanian independence vilnius conference chaired by jonas basanavičius held in the theatre. the building was as well the seat of the vilnius state drama theatre, later the lithuanian national opera and ballet theatre, and the state youth theatre. the lithuanian russian drama theatre has been operating here only since 1986, but the message communicated on the theatre’s web page may give the impression that there was never anything important happening in this building besides the russian drama theatre. on its home page, in the section “about the theatre”, the theatre is identified with the russian theatre troupe, and the only information about the building itself says: “theatre building, an architectural monument”. interestingly, the same information is repeated in the booklet “russian cultural heritage in vilnius” posted on the official website of the vilnius tourist information centre (vilnius tourism, 2012), where the building is classified as the russian heritage! one would expect a reaction from the lithuanians or the lithuanian polish community to such a theatre communication, but no trace of it can be found anywhere. the non-inclusion of polish memory in the official description of this heritage site does not cause controversy among the polish community in lithuania. this could mean losing topicality of this place as a symbol of polish memory. however, the opposite is true, the memory of this place as a polish theatre has been gaining its topicality for the last 10 years. for several years already, the largest amateur polish theatre in lithuania, the polish theatre “studio,” has been cooperating with the russian drama theatre, and every year there are even two polish theatre festivals organized here. in 2018 the polish theatre “studio” started a new regular cycle called “polish mondays in pohulanka”. the pre-war polish name “pohulanka” is used in modern posters, facebook events, press releases. however, the name of the cycle is not mentioned on the page of the russian drama theatre. there seems to be again a “polylogue of narratives”, the official lithuanian, where the theatre is presented as the russian drama theatre, and the inner polish level, where the theatre still exists as the pre-war “pohulanka”. the preliminary observations of adam mickiewicz heritage communication confirm similar trends. the growing importance of a. mickiewicz’s heritage to lithuanians is represented in algirdas šapoka›s article (šapoka, 2019) about the poet’s museum in kaunas saying that: “doubts about the status of the memorial museum are caused by the unoriginal location, the inauthentic interiors, the poor exposition, and a lack of authentic objects belonging to mickiewicz. the museum is barely advertised, presented only as part of the house of perkunas.” the impulse to write this article was the neon commemorating a. mickiewicz, created by jonas oškinis and raimundas krukonis for the kaunas biennale, and symbolically hung in the place where ‘mickiewicz’s hut’ was. the authors of this installation wrote: “ our mickiewicz has seen a large wooden model of mickiewicz’s sculpture in interwar vilnius, [...] he also saw b – ... 15 mickiewicz near the st. anne’s church, and the disorderly overlaid steles of “forefather’s eve”, that was supposed to be on the pedestal of another mickiewicz monument, in the place where chernyakhovsky was then, and now stands kudirka.” traces of the famous poet in vilnius are among the most visited polish tourist attractions. although the poet is still not as important for lithuanians as for poles, it seems that mickiewicz’s heritage for lithuanians is becoming more of “their own”. however the communication of this heritage should not be described as a “narrative of dialogue” but also as a “polylogue of narratives”, because the polish and lithuanian narratives of this same heritage object coexist but are still separate from one another. poles and lithuanians “shared” a. mickiewicz. poles regard him as the most eminent romantic writer of all time and, most importantly, the prophet of independence, while lithuanians identify him mostly with his works describing mythologized medieval lithuania, and the poet himself does not appear to be the centre of their attention. it should be emphasized again that the very seat of the a. mickiewicz’s museum in kaunas is called the house of perkūnas (perkūnas is the main god in lithuanian mythology), which in a way confirms the lithuanians’ perception of mickiewicz as the worshipper of medieval lithuania. the museum’s website greets its visitors with the slogan: “house of perkūnas. the spirit of the middle ages lives here.” the description of adam mickiewicz museum in vilnius on the website of vilnius tourist information centre may also be a reflection of the dual perception of a. mickiewicz in lithuania. its various linguistic versions are considerably different. the description of the museum provided in lithuanian language is more detailed, but the general information presents only the exposition, and does not even mention the poet himself, while the descriptions in other languages (english, german, polish, french, russian) are short (two sentences) but mickiewicz is mentioned everywhere as “the great polish poet and patriot of lithuania”. this heritage is also described in the context of different rituals. the lithuanian media describe this object as a place where the anniversary of the first anti-soviet lithuanian demonstration is celebrated every year. in the lithuanian poles media this object is referred to only as a meeting point for participants of annual poetry festival “may on the wilia river” (“maj nad wilią”) – the symbolic beginning of the festival. 5. conclusions as noted by wawrzyński and schattkowsky (2017), analysing the effectiveness of memory narratives as a political asset enables diagnosing the state of relationship between memory, national history, government and citizens. all of the observations presented in the article are preliminary, and, as it has been already mentioned, the study should be treated as a starting point for further research, primarily anthropological. however, very interesting trends can be seen already at this stage. the most important heritage objects for the polish collective memory in modern lithuania are places related to józef piłsudski. they are constantly revised by poles themselves and the memory of these places is strictly controlled. these objects are used by the representatives of polish authorities and politicians to create the desired cultural memory, but they are also places cultivated by poles, regardless of their political opinions. the tendency to open up the lithuanian collective memory to this heritage is certainly important. it seems that it is possible to approach a compatible polish-lithuanian cultural memory with the generational change, and more diverse and comprehensive memory structures would contribute to the strengthening of transnational integration. as assmann (2013, p. 270) a p -p16 writes, this is not about a unified meta-narration, but merely about a dialogical attitude and mutual matching of national images of history. another thesis that can be put forward is that the analysed polish memory places have more than one level of communication, which is called a “polylogue of narratives”. the narratives of the individual heritage objects function separately, although in one space. anthropological research would be very interesting, since it could confirm or disprove that lithuanian citizens belonging to different nationalities are not even aware of the existence of other narratives than their own. certainly, there is also a noticeable tendency for the polish and lithuanian collective memories to approach each other, as evidenced by the process of universalization of the catholic church, discussed in this article, in which the objects lose their national character and become part of the universalised world religious community. references antanavičiūtė, r. (2019). menas ir politika vilniaus viešosiose erdvėse. vilnius: lapas. assmann, a. (2013). między historią a pamięcią. antologia. warszawa: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. brockmeier, j. (2002). remembering and forgetting: narrative as cultural memory. culture & psychology, 8(1), 15–43. https://doi.org/10.1177/1354067x0281002 čepaitienė, r. (2009). interpretuojant daugiakultūrį vilnių: kontekstai, problemos ir galimybės. in: a. bumblauskas (ed.), naujasis vilniaus perskaitymas: didieji lietuvos istoriniai pasakojimai ir daugiakultūris miesto paveldas (p. 49–77). vilnius: vilniaus universiteto leidykla. čepaitienė, r. (2010). paveldosauga globaliajame pasaulyje. vilnius: lietuvos istorijos institutas. daukšas, d. (2011). dominuojantis nacijos, teritorijos ir valstybės diskursas lietuviškoje 1988– 1991 m. periodikoje. vilnius: liaudies kultūra. daukšas, d. (2012). lietuvos lenkai: etninio ir pilietinio identiteto konstravimas ribinėse zonose. lietuvos etnologija; socialinės antropologijos ir etnologijos studijos, 12 (21), 167–193. daukšas, d. (2014). paribio identitetai: punsko ir šalčininkų atvejai. etniškumo studijos, 2, 89–106. frėjutė-rakauskienė, m., marcinkevičius, a., šliavaitė, k., & šutinienė, i. (2016). etniškumas ir identitetai pietryčių lietuvoje: raiška, veiksniai ir kontekstai. vilnius: lietuvos socialinių tyrimų centras. geben, k. (2011). wybór tożsamości na styku języków i kultur. in: t.dalecka, & m.dawlewicz (eds.), w kręgu idei miłoszowskich. vilnius: vilniaus universitetas. geben, k. (2012). kim się czują polacy z wilna, solecznik i trok. in: burzyńska–kamieniecka a., misiak m., & kamieniecki j. (eds.), kresowe dziedzictwo: studia nad językiem, historią i kulturą (pp. 155–165). wrocław: oficyna wydawnicza atut – wrocławskie wydawnictwo oświatowe. graham, b., ashworth, g.j., & tunbridge, j.e. (2000). a geography of heritage: power, culture and economy. routledge. halbwachs, m. (1992). on collective memory, the university of chicago press. retrieved july 11, 2019, from https://www.sfu.ca/cmns/courses/2012/487/1-extra%20readings/ halbwachsoncollective%20memory.pdf b – ... 17 hill, j., & wilson, t. (2003). identity politics and the politics of identities. identities: global studies in culture and power, 10. https://doi.org/10.1080/10702890304336 jakučionis, s., & beniušis, v. (2017, december 5). v. landsbergis ragina vertinti ir j. pilsudskio nuopelnus, ir klaidas. retrieved july 18, 2019, from file: https://www.tv3.lt/naujiena/ lietuva/936657/v-landsbergis-ragina-vertinti-j-pilsudskio-gimimo-metineshttp://www. faustyna.eu/lt/historia-obrazu-jezusa-milosiernego.htm janušauskienė, d. (2016). ethnicity as political cleavage: the political agenda of the polish national minority in lithuania. nationalities papers, 44(4), 578–590. https://doi.org/10. 1080/00905992.2016.1156073 janušauskienė, d. (2021). identities of and policies towards the polish national minority in lithuania. ethnopolitics, 20(1), 136–149. https://doi.org/10.1080/17449057.2020.1 808331 kalnius, p. (1998). etniniai procesai pietryciu lietuvoje xx amziaus antrojoje pusėje. vilnius: žara. karpińska, g.e. (2004). miasto wymazywane. historia łódzkiego przypadku. studia etnologiczne i antropologiczne, 8, 165–180. kasner, m. (2017). o metodologii badań kultury pamięci miasta postsocjalistycznego (na przykładzie współczesnego wilna). wilno: slavistica vilnensis. keightley, e, & schlesinger, p. (2014). digital media – social memory: remembering in digitally networked times. media, culture & society, 36(6), 745–747. https://doi.org/ 10.1177/0163443714532985 laužikas, r. (2017). komunikaciniai lietuvos valstybingumo atkūrimo 100-mečio iššūkiai. lietuvos kultūros tyrimai, 9, 26–48. manžuch, z. (2015). atminties institucijos: saugyklos, teatrai, lobynai ar duomenų bazės? (memory institutions: depositories, theatres, treasuries or data bases?). knygotyra, 126–147. https://doi.org/10.15388/kn.v51i0.7894 mokrzecka, e. (2014, april 1). litwini chcą zamieścić tablicę przy mauzoleum piłsudskiego na rossie. retrieved july 18, 2019, from https://zw.lt/wilno-wilenszczyzna/litwini-chca-zamiescic -tablice-przy-mauzoleum-pilsudskiego-na-rossie/ mokrzecka, e. (2018, november 14). oddolna akcja w zułowie: ktoś przyjeżdża i sprząta, a ktoś mówi, że to nasze. retrieved july 10, 2019, from https://zw.lt/wilno-wilenszczyzna/ oddolna-akcja-w-zulowie-ktos-przyjezdza-i-sprzata-a-ktos-mowi-ze-to-nasze/ ochma, e. (2020). when and why is the forgotten past recovered? the battle of warsaw, 1920 and the role of local actors in the production of memory. memory studies, 13(2), 176–190. https://doi.org/10.1177/1750698017709874 šapoka, a. (2019). tikras, sukurtas ir sunaikintas mickevičiaus memoriališkumas. kaunas pilnas kultūros, retrieved june 20, 2019, from http://pilnas.kaunas.lt/2019/03/12/tikras -sukurtas-ir-sunaikintas-mickeviciaus-memorialiskumas/ stachowiak, b. (2012). socjalizacja studentów do społeczeństwa informacyjnego na przykładzie litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej, ukrainy. studium porównawcze. torun international studies, 5(1), 77–93. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2012.006 šutinienė, i. (2011). daugiakultūrinio miesto istorija komunikacinėje tautinių grupių atmintyje: klaipėdos ir vilniaus atvejai. in a. nikžentaitis (ed.), nuo basanavičiaus, vytauto didžiojo iki molotovo ir ribbentropo. atminties ir atminimo kultūrų transformacijos xx–xxi amžiuje. vilnius: lietuvos istorijos institutas. a p -p18 szacka, b. (2011). historical consciousness. the empirical research results. studia socjologiczne, 1, 233–260. vansina, j. (1985). oral tradition as history. madison: university of wisconsin press. wawrzyński, p., & schattkowsky, r. (2015). attitudes towards the government’s remembrance policy in poland: results of an experimental study. politics in central europe, 11(2), 73–94. https://doi.org/10.1515/pce-2015–0012 torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 małgorzata klimczak wsparcie pakistanu dla sikhijskiego ruchu separatystycznego streszczenie w latach 1978–1995 na terenie północo-zachodnich indii przede wszystkim w stanie pendżab miał miejsce konflikt militarny pomiędzy sikhijskimi separatystami, dążącymi do powstania niepodległego państwa khalistan, a władzami i służbami bezpieczeństwa indii. te ostatnie nie chciały dopuścić do naruszenia integralności terytorialnej kraju, co miałoby miejsce, gdyż niepodległe państwo sikhów miało obejmować indyjski stan pendżab. nie bez znaczenia był również fakt, że niepodległy khalistan stanowiłby niebezpieczny precedens. jego powstanie zachęciłoby inne niezadowolone z indyjskiego państwa grupy etniczne do ostrzejszej walki, co sprowadziłoby na kraj chaos lub wręcz doprowadziło do rozpadu. sam konflikt trwał prawie dwie dekady m.in. dzięki pomocy udzielanej separatystom przez sikhijską diasporę i pakistan. tematem artykułu pt. „wsparcie pakistanu dla sikhijskiego ruchu separatystycznego” jest charakterystyka wsparcia udzielanego przez to państwo organizacjom walczącym na rzecz khalistanu. ukazuje jej przyczyny, formy oraz odpowiada na pytanie dlaczego została znacząco ograniczona na początku lat 90-tych xx wieku, przyczyniając się tym samym do porażki sikhijskiego ruchu separatystycznego. summary in period between 1978 till 1995 on north west of india above all in punjab took place conflict between sikh’s separatist groups and indian authorities. the reason of the conflict was sikh’s separatists armed struggle for independent state khalistan. it’s territory would include indian state punjab. indian authorities could not allow for violation of indian territorial integrity. conflict last almost 20 years between the others thanks to sikh’s diaspora and pakistan support. the subject of article entitled „pakistan support for sikh’s separatist movement” is characteristic of this support: reasons, forms and answer for a question why it has been radically limited in the beginning of ninth decade of xx century. doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.005 m k50 1. wprowadzenie konflikt pomiędzy sikhijskimi organizacjami separatystycznymi walczącymi o niezależne państwo khalistan, a władzami i siłami bezpieczeństwa indii z lat 1978–1995, to jeden z najkrwawszych rozdziałów w dziejach niepodległych indii. kosztował on życie około 25 tysięcy osób, wśród których byli zarówno bojownicy, policjanci, żołnierze, funkcjonariusze wywiadu jak i cywile1. sikhijskie organizacje separatystyczne zabiegały i korzystało z szeroko zakrojonej i objawiającej się na różne sposoby pomocy ze strony innych państw, organizacji i przedstawicieli własnej społeczności mieszkających za granicą. w przypadku sikhijskiego ruchu separatystycznego największe wsparcie udzielały oprócz sikhijskiej diaspory także pakistan. celem artykułu jest ukazanie zarówno przyczyn tej pomocy, jej form oraz powodów dla którego została ona radykalnie ograniczona w połowie lat 90-tych xx wieku. konflikty etniczne stanowią jeden z najważniejszych problemów z jakimi borykają się lub borykało wiele krajów świata – państwa azji południowej nie są tu wyjątkiem2. w roku 1947 dwa z nich indie i pakistan uwolniły się spod brytyjskich rządów kolonialnych i uzyskały niepodległość. jednakże elity i władze nowo powstałych krajów miały przed sobą równie jeśli nie trudniejsze zadania, którymi były: po pierwsze stworzenie silnych i trwałych instytucji państwowych, a po drugie poczucie wspólnoty narodowej wśród wielu grup etnicznych zamieszkujących terytorium danego państwa. nie udało im się w pełni osiągnąć tych celów. co więcej polityka władz zarówno indii jak i pakistanu była dyskryminująca wobec wielu grup etnicznych.. z tego powodu powstałe w okresie kolonializmu, a nawet wcześniej spory i konflikty jeszcze się pogłębiły. takie postępowanie władz państwowych było jednym z najważniejszych, jeśli nie najważniejszym powodem powstania i rozwoju ruchów secesjonistycznych w ramach różnych grup etnicznych, zamieszkujących kraje azji południowej. przykładem tego są m.in. asamczycy, kaszmirczycy, sikhowie w indiach czy pasztunowie w pakistanie. 2. geneza pakistańskiego wsparcia dla sikhijskiego ruchu separatystycznego pakistan jest uważany za jedno z państw, które aktywnie wspierają i wspierały w przeszłości ekstremistów muzułmańskich i różne ruchy separatystyczne, przede wszystkim w sąsiednich krajach szkodząc przez to ich sytuacji wewnętrznej3. w przypadku indii w mniejszym lub większym stopniu pakistański rząd wspiera od początki konfliktu bojowników w kaszmirze. w przeszłości zaś wspomagał bojówki w assamie, a w latach 80 i 90-tych sikhijskie w pendżabie. swoje zainteresowanie sikhijską społecznością, pakistańskie władze zaczęły wykazywać już w latach 60-tych xx wieku. w tym okresie nadawane były audycje radiowe, w których wyrażane było pełne poparcie pakistanu dla sikhijskich działań na rzecz stworzenia stanu z pendżabskim jako językiem urzędowym. 1 g. singh, ethnic conflict in india: a case study of punjab, new delhi 2000, s. 209. 2 wedle wydziały statystycznego organizacji narodów zjednoczonych do krajów azji południowej zalicza się: indie i pakistan razem z bangladeszem, afganistanem, bhutanem, iranem, malediwami, nepalem i sri lanką. http://millenniumindicators.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#asia (odczyt z dn. 10.02.2012). 3 najbardziej znanymi przykładami jest pomoc dla bojowników kaszmirskich oraz we współpracy z cia dla mujahedinów walczących z armią radziecką w czasie wojny afgańsko-radzieckiej. w p 51 konflikt między bojówkami separatystycznymi, a państwem indyjskim, który rozgorzał pod koniec lat 70-tych sprawił, że pakistańskie władze i wywiad dostrzegły korzyści dla swoich interesów w udzielaniu pomocy sikhijskiemu ruchowi separatystycznemu. pomoc ta przyczyniła się do wysokiej skuteczności zarówno militarnej jak i propagandowej sikhijskich bojówek separatystycznych i tym samym do eskalacji konfliktu w pendżabie. indyjskie władze wielokrotnie zwracały uwagę na forum międzynarodowym na problem pakistańskiego wsparcie dla sikhijskich bojowników – po raz pierwszy w wydanej tuż po operacji „blue star” („błękitna gwiazda”) – „białej księdze o pendżabskiej agitacji”. pakistańskie wsparcie dla sikhijskich separatystów zmalało znacząco około roku 1993, przyczyniając się tym samym do ich (separatystów) ostatecznej porażki. pomoc sikhijskim bojownikom władze i wywiad pakistański udzielały z wielu powodów, najważniejszym była chęć osłabienia indii. chciały one w ten sposób naruszyć i tak kruchą stabilność ekonomiczną, polityczną i społeczną indii4. dezintegracja wewnętrzna indii i spadek jej pozycji na arenie międzynarodowej, przywróciłaby równowagę sił w azji południowej. została ona naruszona przez secesję pakistanu wschodniego (obecnie bangladeszu) w 1971 roku, która przyczyniła się do indyjskiej hegemonii militarnej i politycznej w regionie. do innych przyczyn pakistańskiego zaangażowania można zaliczyć odwet za upokarzającą porażkę w wojnie o bangladesz z 1971 roku. to właśnie indie szkoliły i zapewniały schronienie na swoim terytorium partyzantom z „mukhti bahini”5 – walczącym o wolność bangladeszu oraz przywódcom bangladeszańskiego ruchu niepodległościowego. według pakistańskich władz indie również stymulowały niepokoje w różnych regionach pakistanu m.in. w sindhu czy beludżystanie6. kolejną przyczyną była chęć wykorzystanie konfliktu w pendżabie, aby rozwiązać na swoją korzyść problem kaszmiru.. pakistańscy decydenci uważali, że jeśli mniejszości takiej jak sikhowie uda się osiągnąć cel jakim jest niepodległość, wtedy taki sam scenariusz można będzie powtórzyć w przypadku jammu i kaszmiru. niepodległe państwo sikhijskie miało być inspiracją dla kaszmirczyków do prowadzenia podobnej walki. kolejna przyczyna pakistańskiej pomocy dla sikhijskich bojowników była zdaniem wielu obserwatorów ze strony indyjskiej, związana z „zimną wojną”. ówczesny prezydent pakistanu generał zia-ul-hag był postrzegany przez polityków indyjskich jako marionetka usa. strategia wspierania bojowników czy to kaszmirskich czy sikhijskich, która miała zdestabilizować indie, była elementem odwetu za indyjską bliską współpracę ze związkiem radzieckim7. wymienione powyżej powody sprawiły, że jak pisał ved marwah: „rząd pakistański stworzył obozy szkoleniowe dla bojowników, zapewniał schronienie zarówno szeregowym członkom 4 ch. singh kang, counterterrorism: punjab a case study, burnaby 2005, s. 150. 5 nazwa ta wywodzi się z bengalskiego i oznacza armię wyzwoleńczą. cieszyli się oni również ogromnym poparciem ludności cywilnej co znacząco zwiększało ich skuteczność. pod koniec trwania konfliktu ich liczebność oblicza się na 25 tysięcy. j. kieniewicz, od bengalu do bangladeszu, warszawa 1976, s. 253. 6 v. d. chopra, us-pak collusion: the punjab theatre, (w:) v. d. chopra (red.), agony of punjab, new delhi 1984, s. 117–30. 7 suneel kumar pisze o indyjskich parlamentarzystach, którzy na forum niższej izby indyjskiego parlamentu zwracali uwagę na taką możliwość byli to m.in. geeta mukherjee, priya ranjan czy das munshii. s. kumar, sikh ethnic uprising in india and involvement of foreign powers, „faultlines’’ nr 18, styczeń 2007, s. 114, http://www.satp.org/satporgtp/publication/faultlines/volume18/article4.htm (odczyt z dn. 10.02.2012). m k52 sikhijskich bojówek separatystycznych jak i przywódcom ruchu na rzecz khalistanu oraz dostarczał broń i materiały wybuchowe’’8. 3. logistyczna, materialna, propagandowa i finansowa pomoc pakistanu pakistański wywiad – isi (inter – service intelligence) udzielał sikhijskim bojówkom separatystycznym różnych form pomocy. ułatwiano im przekraczanie granicy między indiami, a pakistanem. mogli uciec do pakistanu, gdzie cieszyli się całkowitą bezkarnością. wielu sikhijskich bojowników pochodzących zarówno z indii jak i innych państw na stałe osiedliła się na terenie pakistanu. w miastach takich jak rawalpindi, lahore, kohat, islamabad i qasur liderzy sikhijskich bojówek m.in. gurjit singh9, sukhdev singh dossubal, wadhawa singh10, atindel pal singh11 znaleźli bezpieczne schronienie12. większość mieszkała w bungalowach lub gościła w wybranych przez isi domach, jednak niektórzy mieli samodzielne kwatery wyposażone np. w telefon czy faks13. w pakistanie istniały również przeznaczone specjalnie dla bojowników obozy szkoleniowe. pierwsze powstały w kotlakhpat i faisalbad, a następne w pobliżu m.in. takich miast jak sialkot, mianwali, peshawar, lahore, jalalpur, sheikhupur, rahim yar khan przy granicy z indyjskim stanem rajastan, atta fort i daud fort14. z początku istniały tylko te w lahore, sialkot, kasur, faisalabad i kothlakpat. w szkole wojskowej abbotab również odbywały się ważne dla bojowników sikhijskich szkolenia, w których brało udział od 200 do 300 osób15. przez cały okres, gdy pakistan udzielał wsparcia sikhijskim bojówkom separatystycznym liczba obozów się zmieniała. w grudniu 1984 roku około 5000 bojowników szkolonych była w 12 obozach16. w 1988 roku było ich 1117. wedle danych z 1993 roku na terenie pakistanu istniało 26 obozów szkoleniowych, w których szkolili się sikhijscy bojownicy razem z kaszmirskimi i innymi, wspieranymi przez pakistan18. w trakcie szkoleń w tychże obozach sikhijscy bojownicy uczyli się podstawowych i bardziej wyrafinowanych technik militarnych, a ich instruktorami byli pakistańscy funkcjonariusze wywiadu oraz wojskowi, doskonale znający współczesne sposoby walki partyzanckiej19. szkolenia trwały od 2 dni do 3 miesięcy, w trakcie których przechodzili także przeszkolenie ideologiczne. jego celem było wzmocnienie u „kursantów” przekonania, że hinduistyczny (używano tego określenia zamiast indyjski) rząd prześladuje sikhów i dąży do zniszczenia ich wiary i kultury, 8 v. marwah, uncivil wars: pathology of terrorism in india, new delhi 1996, s. 177. 9 dam dami taksal jatha bhindranwale. s.kumar, op.cit., s. 117. 10 obaj z babar khalsy, ibidem. 11 wszechindyjskie stowarzyszenie studentów (all indian student federation) ibidem. 12 s. kumar, op.cit., s. 117. 13 d. p. sharma, the punjab story: decades of turmoil, new delhi 1996, s. 280. 14 pakistan’s support to sikh militants, www.satp.org/satportgtp/countries/india/document/papers/ pakistan_report/annex_i.htm (odczyt z dn. 10.02.2012). 15 „times of india”, 27 czerwca, 1984. 16 „punjabi kesari’’, 23 grudnia, 1984. 17 d. p. sharma, op.cit., s. 270. 18 s. kumar, op.cit., s. 117. 19 ch. singh kang, op.cit., s. 152–153. w p 53 przez co walka o khalistan jest moralnie uzasadniona20. w skład praktycznej części szkolenia wchodziły: nauka obsługi nowoczesnych rodzajów broni oraz przygotowywania i obsługi materiałów wybuchowych. uczestnicy szkoleń uczuli się posługiwać m.in. pistoletami, rewolwerami – kaliber 38 milimetrów, kałasznikowami typu ak-47, ich chińską wersją ak-56, samoładującymi się karabinami, karabinami kaliber 303 milimetry. jeśli chodzi o materiały wybuchowe to uczono ich przygotowywać i odpalać improwizowane, tworzyć bomby oraz używać chemikaliów do ich konstruowania21. ostatnia faza szkolenia dotyczyła planowania ataków oraz wyboru celów związanych z lokalizacją (np. dróg, mostów, linii kolejowych, elektrowni ) lub osób (np. policjantów, urzędników)22. dzięki działaniom pakistańskiego wywiadu sikhijscy bojownicy odbywali wspólne 22 dniowe szkolenia z afgańskimi mujahedinami w obozach na granicy afgańsko-pakistańskiej. wiązały się one z nauką obsługi karabinów maszynowych, broni automatycznej takiej jak karabiny ak-47 i ak-56, zakładania min przeciwpiechotnych czy używanie granatów ręcznych23. wybrana grupa zapoznawała się z nowoczesnymi technikami walki partyzanckiej poprzez pozorowane walki w regionach przy granicy z pakistanem. do powyższych szkoleń nie dopuszczano jednak wszystkich chętnych. selekcja była bardzo surowa i zaczynała się już w momencie wybory jego uczestników. celem tego typu działań było uniknięcie infiltracji przez indyjskich agentów. uciekinierzy z indii byli starannie sprawdzani pod kątem sprawności fizycznej, predyspozycji psychicznych, inteligencji i ideologicznego zaangażowania. osoby, które nie spełniły któregokolwiek z nich, były odsyłane do indii24. tym zaś którzy zakończyli szkolenie z najlepszymi wynikami i zostali uznani za najbardziej zaufanych, powierzano szereg ważnych zadań. należały do nich: stymulowanie niechęci pomiędzy hindusami, a sikhami, wywoływanie zamieszek między nimi, zabijanie „zdrajców”, infiltrowanie instytucji państwowych np. armii czy policji czy organizowanie kryjówek dla broni i bojowników25. po zakończeniu szkolenia bojowników eskortowano na granicę indo – pakistańską i umożliwiano bezpieczną przeprawę na drugą stronę. w grudniu 1984 na teren indii z pakistanu udało się przedostać 500 sikhijskim bojownikom, którzy wcześniej zakończyli tam trzymiesięczne szkolenie26. pomoc przy przekraczaniu granicy udzielana była przede wszystkim przez pakistańskich rangersów27. i oficerów wywiadu. jednemu z tych ostatnich znanemu jako „malik” udało się przemycić do indyjskiej części pendżabu, aż 12 grup – razem ponad 100 osób28. niektóre grupy trafiały w ręce indyjskich sił bezpieczeństwa. jednym z przykładów było aresztowanie 29 czerwca 1984 roku 30 osobowej grupy, która próbowała przejść do pakistanu na granicy w dystrykcie ganganagar29. sikhijscy bojownicy nie zawsze przechodzili z pakistanu prosto do pendżabu. niekiedy najpierw byli 20 ibidem. 21 s. kumar, op.cit., s. 121. 22 ibidem s. 123. 23 d. p. sharma, op.cit., s. 274. 24 ibidem s. 270. 25 ibidem s. 273–274. 26 „punjabi kesari”, 23 grudnia, 1984. 27 pakistańscy rangersi to paramilitarne oddziały pakistańskie podlegające bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych.. ich najważniejszym celem jest zapewnianie bezpieczeństwa na granicy. http:// www.britannica.com/ebchecked/topic/438805/pakistan/23704/security (odczyt z dn. 10.02.2012). 28 s. kumar, op.cit., s. 117. 29 „times of india’’, 30 czerwca 1984. m k54 przerzucani na teren jammu, gdzie mogli liczyć na pomoc tamtejszych bojowników lub do radżastanu. w jammu przechodzili najczęściej przez granicę w hira nagar w dystrykcie kathua, natomiast w radżastanie we wspomnianym już ganganagar30. ze strony pakistańskiej organizacje walczące na rzecz khalistanu mogły również liczyć na wsparcie moralne i propagandowe, przede wszystkim poprzez podległe rządowi media. na łamach gazet, w radiu i telewizji prezentowano pełne poparcie dla walki sikhijskich separatystów oraz stworzenia rządu khalistanu na uchodźctwie31. przedstawicielom prokhalistańskich grup rezydujących w innych krajach oraz ich przywódcom i najbardziej znanym działaczom jak ganga singh dhillon, jagjit singh chauhan oraz gurmit singh aulakh, pozwalano swobodnie działać i odwiedzać gurdwary w pakistanie32. na tej podstawie pakistańska opinia publiczna mogła odnieść wrażenie, że sikhowie są w indiach od wielu lat ofiarami ciągłej dyskryminacji i prześladowań. ponieważ zdecydowana większość pakistańczyków nie miała dostępu do innych źródeł, które pozwoliłyby zweryfikować te informacje, sikhijscy bojownicy zyskali przez to ich sympatię. czasem przekładała się ona na realną pomoc np. mieszkańcy regionów przygranicznych przechowywali broń w swoich domach czy przekazywali sikhijskim bojownikom pojazdy np. ciężarówki33. pomoc ta jednak była niewielka i ograniczona jak już wspomniałam do obszarów przy granicy z indiami34. isi również wspomagała sikhijskich separatystów w dokonywanych przez nich aktach terroru na terenie indii i poza granicami, czego przykładem są m.in. zamach na ambasadora indii w rumunii, byłego dyrektora generalnego policji – julia ribeiro czy porwanie rumuńskiego charge d’affairs – liviu radu35. kolejną istotną dla sikhijskiego ruchu separatystycznego formą wsparcia ze strony pakistanu, była pomoc materialna i finansowa. ta pierwsza objawiała się przede wszystkim poprzez przekazywanie lub umożliwianie kupna broni i materiałów wybuchowych na terenie pakistanu. pakistański wywiad był zdaniem indyjskich władz głównym dostawcą uzbrojenia dla sikhijskich bojowników, co przyznawali sami przywódcy tych organizacji36. bojownicy uzyskiwali broń z dwóch źródeł. pierwszym były bazary w pakistańskim stanie o nazwie północno-zachodnia prowincja graniczna. w regionie tym istniał ogromny czarny rynek broni. drugim był pakistański wywiad, którego funkcjonariusze działali przeważnie za zgodą władz pakistańskich37. pakistan dysponował ogromnymi zasobami broni, dzięki współpracy z amerykańską centralną agencją wywiadowczą (central intelligence agency – cia), której celem była pomoc mujahedinom walczącym z armią radziecką w afganistanie38. w pełni rozwinęła się ona za czasów administracji ronalda regana, jednak rozpoczęła się jeszcze za prezydentury jamesa cartera. dostawy broni i wszelkie inne formy pomocy dla mujahedinów nie mogły być jawne i bezpośrednie, więc stworzona została cała strategia, która ją 30 „indian express’’, 22 czerwca 1984. 31 szczególnie aktywne pod tym względem były dwa dzienniki wydawane w języku urdu – jung i watan. s.kumar, op.cit., s. 117. 32 ważnym elementem aktywności wywodzących się z diaspory działaczy prokhalistańskich była propaganda m.in. organizowanie konferencji. d. p. sharma, op.cit., s. 275–276. 33 ibidem s. 118. 34 ibidem. 35 „tribune”, 20 września 1999. 36 human rights watch, india: arms and abuses in indian punjab and kashmir, human rights watch project, tom 6, nr 10, wrzesień 1994, s. 5. 37 ibidem, s. 6. 38 ibidem. w p 55 umożliwiała. cia otworzyła w tym celu konta w bankach szwajcarskich, za pośrednictwem których rządy amerykański i saudyjski przekazywały środki finansowe na rzecz afgańskich sił, walczących z armią radziecką39. amerykański wywiad zakupywał także broń z komunistycznych krajów, np. od chin kupowano duże ilości karabinów typu 56. dodatkowo cia nabywała broń z turcji40, izraela, egiptu czy indii. uzbrojenie trafiało do afganistanu przez pakistan za pośrednictwem pakistańskiego isi. system, który to umożliwiał nazywany był „afgańskim rurociągiem”41. jednakże miał on swoje luki. najważniejsza z nich wynikała z faktu, że po tym jak broń trafiała do pakistanu cia zupełnie traciła nad nią kontrolę. na terenie pakistanu była też często przechowywana w niestrzeżonych magazynach czy nieodpowiednio transportowana, co ułatwiało kradzież42. kiedy trafiała do afgańskich oddziałów walczących z armią radziecką, była często sprzedawana przez dowódców, celem zdobycia funduszy na utrzymanie. w ten sposób trafiała na czarny rynek i dalej m.in. do sikhijskich czy kaszmirskich bojowników lub każdej innej osoby, firmy lub organizacji, która miała środki żeby ją zakupić. również wywiad pakistański uzyskał ogromne ilości broni dzięki „afgańskiemu rurociągowi”, przede wszystkim po zakończeniu wojny w afganistanie w 1988 roku. wedle słów z 1993 roku byłego szefa isi pakistański wywiad miał wtedy dostęp do około trzech milionów kałasznikowów. oczywiście koniec wojny w afganistanie zwiększył ilość różnego rodzaju broni jaka pojawiła się na czarnym rynku43. tam sikhijscy bojownicy mogli zakupić m.in. pochodzące z „afgańskiego rurociągu” chińskie karabiny typu 56, ale także broń lokalnej produkcji, radziecką przechwyconą w trakcie wojny w afganistanie czy pochodzącą z różnych źródeł z azji południowo – wschodniej i bliskiego wschodu44. pakistański wywiad i służby bezpieczeństwa ułatwiały sikhijskim separatystom także przemyt broni. dostarczały m.in fałszywych dokumentów o ładunku, czy rekrutowały za pieniądze osoby po obu stronach granicy. jeśli chodzi o najważniejsze drogi przemytu broni z pakistanu do indii, to w początkowej fazie konfliktu do roku 1984 było ich dwie. pierwsza przebiegała wzdłuż torów kolejowych w radżastanie, gdzie na trasie od suratgarh do henumangarh przebiega granica indyjsko-pakistańska. druga obejmowała miasta patti, khemkran i kharla w dystrykcie armitsar oraz wieś leżącą na wschód od lahore w pakistanie45 w tym okresie przemycano ją najczęściej w zaplombowanych pakach do radżastanu, a stamtąd przewożone na ogół pociągiem do pendżabu46. z czasem jak konflikt w pendżabie coraz bardziej się zaogniał, koniecznym było stworzenie bardziej różnorodnych metod i dróg przemytu. w 1992 roku indyjskie siły bezpieczeństwa odkryły inny ważny ośrodek przemytu uzbrojenia z pakistanu, który znajdował się w mieście satalpur taluka w dystrykcie banskantha w indyjskim stanie gujarat. tam pakistański wywiad stworzył sieć agentów, którzy organizowali bezpieczne kryjówki dla broni 39 ta forma wsparcia nie była jedyną jaką otrzymywali mujahedini. swoimi kanałami wspomagała ich m.in. iran czy niekontrolowani przez usa bogaci saudyjczycy. ibidem. 40 z turcji cia zakupiła m.in. 60 000 karabinów, 8 000 lekkich karabinów maszynowych oraz ponad 100 milionów sztuk amunicji z których wiele było przestarzałych i złej jakości. ibidem s. 7. 41 ibidem s. 6. 42 ibidem. 43 ibidem s. 9. 44 ibidem. 45 „times of india’’, 20 czerwca 1984, 22 czerwca 1984; „indian express’’, 22 czerwca, 1984. 46 s. kumar, op.cit., s. 117. m k56 i sikhijskich bojowników. pomagała im zarówno w dostaniu się do innych części indii przede wszystkim do pendżabu jak i w powrocie do pakistanu47. korespondenci bbc w indiach i wieloletni obserwatorzy polityki indyjskiej marc tully i satish jacob tak opisywali różne sytuacje, które potwierdzały pomoc pakistańską dla sikhijskich secesjonistów: „broń była regularnie przemycana przez granicę i jest bardziej niż prawdopodobne, że prezydent pakistanu zia przymykał na to oko. pewne jest także to, że nie przeszkadzali mu terroryści bhindranwallego przekraczający granicę, aby schronić się przed indyjską policją”48. za czasów dyktatury generała zia ul – haga przemyt broni był rozwinięty na szczególnie dużą skalę49. sam zia przyznał nawet w wywiadzie telefonicznym z „india today’’, że może dochodzić do przerzutu broni z pakistanu do indii50. stwierdził jednocześnie, że rząd pakistański ani nie zezwalał ani tym bardziej nie brał udziału w tym procederze, zauważając przy tym, że do przemytu dochodzi także w odwrotną stronę: „kilka miesięcy temu nasze służby graniczne złapały na gorącym uczynku gang przemytników, szmuglujących złoto i broń z indii do pakistanu. przemyt ma zapewne miejsce w obie strony”51. zia ul-hag również zaprzeczył jakoby pakistan wspierał sikhijskich separatystów lub w jakikolwiek inny sposób ingerował w sprawy wewnętrzne indii: „my ani nie próbowaliśmy ani nawet nie myśleliśmy, aby ingerować w indyjskie sprawy wewnętrzne. wszelkie tego typu zarzuty wobec pakistanu są błędne, fałszywe i nie są oparte na żadnych dowodach”52. wypowiedź generała ul-haga, choć zrozumiała z politycznego i dyplomatycznego punktu widzenia, nie odzwierciedlała rzeczywistości. większość przemytników z północno-zachodniej prowincji granicznej zawdzięczała bezpieczeństwa swoje i swoich interesów oraz dochody opiece i przyzwoleniu pakistańskich władz53. to samo dotyczyło wszelkich zaprzeczeń na zarzuty o wspieranie walczących z indiami bojówek w tym i tych sikhijskich, co potwierdza list napisany przez narodową radę khalistanu. został on opublikowany w artykule shekhara gupty – „darra adam khel: arms for the asking” w „india today” z 31 lipca 1989 roku: „hinduistyczny rząd miażdży sikhów, ale sikhijscy wojownicy stawiają temu czoła z odwagą. sikhowie generalnie pomagają w tej walce, ale jesteśmy wdzięczni za waszą pomoc w postaci dostaw amunicji, broni, szkoleń oraz zapewnianiu schronienia”54. dodatkowym potwierdzeniem faktu, że to z różnych źródeł w pakistanie sikhijscy bojownicy uzyskiwali broń, są konfiskaty dokonywane przez pendżabską policję. wedle jej własnych danych od 1987 do 1993 roku zarekwirowała dwa tysiące kałasznikowów należących 47 d. p. sharma, op.cit., s. 281. 48 m. tully, s. jacob, amritsar: mrs. gandhi’s last battle 1985, s. 212. 49 zia ul-hag (1924–1988) pakistański zawodowy wojskowy i polityk, uczestnik wojen pakistanu z indiami w 1965 i 1971 roku. objął władzę obiecując, że przywróci cywilne rządy w kraju, jednak swych obietnic nie spełnił. w trakcie sprawowania urzędu prezydenta pakistanu (1978–1988) współpracował z usa w pomocy afgańskim mujahedinom, wspierał też ruchy separatystyczne wewnątrz indii. w okresie jego prezydentury zaczął się proces podporządkowania prawa i systemu politycznego pakistanu zasadom islamu. http://www.britannica.com/ebchecked/topic/438805/pakistan (odczyt z dn. 10.02.2012). 50 „india express’’, 29 czerwca, 1984. 51 ibidem. 52 ibidem. 53 ibidem. 54 cytat za p. wallace, n. g. barrier, international dimensions of sikh political violence, [w:] g. singh (red.), ethno-nationalism and the emerging world [dis] order, new delhi 2002, s. 293–294. w p 57 do sikhijskich bojowników, z których większość była typu 56, 56-1,56-2 chińskiej produkcji55. innymi rodzajami broni jaką dysponowali sikhijscy bojownicy były m.in. karabiny m-16 amerykańskiej produkcji oraz izraelskie uzi56. pieniężne wsparcie ze strony pakistanu przeznaczano nie tylko na zakup broni i materiałów wybuchowych, ale również na pozyskiwanie informatorów, łapówki dla urzędników i funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa itp. te ostatnie były szczególnie istotne przy przemycaniu ludzi i uzbrojenia przez granice. dzięki temu jak pisał jeden z obserwatorów: „odpowiedni przekupiony indyjski strażnik graniczny bez problemu przymyka oczy na jakiekolwiek nielegalne działania”57. jednym z przypadków takiego przekupstwa, który został nie tylko wykryty, ale i przedostał się do opinii publicznej była sprawa z listopada 1992 roku. wtedy to dwa ładunki z bronią zostały przemycone przez granicę w sektorze ajnal w pendżabie do północnego armitsaru, dzięki pomocy funkcjonariuszy straży granicznej58. przed sądem stanęło pięciu strażników, których oskarżone o korupcję i prowadzenie wojny przeciwko narodowi59. jednakże nie tylko rząd i wywiad pakistański udzielały pomocy sikhijskim organizacjom separatystycznym. wspomagały je także radykalne organizacje islamskie, z których najważniejszą była jamaat-e-islami (jel)60. udzielała ona sikhijskim separatystom pomocy finansowej, umożliwiała szkolenia czy dostarczała broń z północno-zachodniej prowincji granicznej61. pakistańskie wsparcie finansowe, logistyczne i materialne było jednym z najważniejszych czynników, który przyczyniał się do skuteczności sikhijskich bojówek separatystycznych. dzięki szkoleniom sikhijscy bojownicy stali się prawdziwymi „maszynami do zabijania”, zdolnymi przeprowadzać dobrze skoordynowane ataki na cele cywilne i militarne, których eliminacja przynosiła im autentyczne korzyści polityczne. wyrafinowana broń jaką dysponowali dzięki pakistańskiej pomocy sprawiła, że ich ataki były skuteczniejsze i powodowały więcej strat po stronie policji czy innych służb bezpieczeństwa. oczywiście przez cały okres trwania konfliktu władze pakistańskie konsekwentnie zaprzeczały jakoby udzielały wsparcia sikhijskim grupom separatystycznym, walczącym z państwem indyjskim. wspominany był już wywiad generała ul-haga w „india express’’ z 1984 roku, w którym zdementował pogłoski o ingerencji pakistanu w wewnętrzne sprawy indii. w tym samym roku czternastego czerwca rzecznik pakistańskiego rządu stwierdził, że oskarżenia ze 55 human rights watch, op.cit., s. 13. 56 ibidem. 57 j. clad, terrorisms toll, „far eastern economic review’’, 11 października 1990, s. 34. 58 ibidem s. 14. 59 over-the-counter trade in illegal weapons, „times of india’’, 10 kwietnia 1993. 60 jamaat-e-islami to najstarsza religijna partia w pakistanie i jeden z najbardziej wpływowych islamskich ruchów odrodzeniowych na świecie. powstała w 1941 roku w lahore, a po podziale indii brytyjskich uległa reorganizacji dzieląc się na jamaat-e-islami pakistan i jamaat-e-islami hind. do dziś organizacja ta funkcjonuje w kaszmirze. jamat-e-islami od początku odgrywała istotną rolę życiu politycznym i społecznym pakistanu. do roku 1977 odgrywała istotna rolę w opozycji. w latach 1977–1984 wspierała rządy generała zia-ul-haga. w 1984 ta współpraca się zakończyła, gdyż rząd zdelegalizował studenckie skrzydło ruchu jamiat-i-tulaba-i-islam (iilamskie stowarzyszenie studentów) w okresie wojny o niepodległość bangladeszu przywódcy tej partii w pakistanie wschodnim bojówki paramilitarne tzw. rakszaszy. jej program zakłada pełne poparcie dla islamizacji każdego aspekty życia w pakistanie. http://www.globalsecurity.org/military/world/pakistan/ji.htm (odczyt z dn. 12.02.2012). 61 d. p. sharma, op.cit., s. 279. m k58 strony indyjskiej o udzielanie pomocy sikhijskim separatystom są: „całkowicie bezpodstawne, tendencyjne i mylące”62. w reakcji na wielokrotnie powtarzające się i upublicznione na całym świecie oskarżenia pakistańskie władze zdecydowały, że ich oficjalna postawa wobec sikhijskiego ruchu separatystycznego będzie prezentowana wielokrotnie na forum międzynarodowym. miało to przekonać przywódców usa oraz państw europejskich przed wszystkim wielkiej brytanii, że pakistan nie ma nic wspólnego z działalnością sikhijskiego ruchu separatystycznego i konfliktem w pendżabie. pakistański minister spraw zagranicznych sahabzada yagub ali khan zaprzeczał zarzutom o zaangażowanie pakistanu w konflikt pendżabski, ostrzegając jednocześnie: „jeśli indie będą nadal traktować pakistan jako „chłopca do bicia”, to perspektywa wznowienia regionalnego déténte może zostać zniszczona”63. również w 1984 roku ówczesny pakistański ambasador w indiach humayan khan, wydał oficjalne oświadczenie opublikowane na łamach „india expres’’: „pakistan postrzega sytuację w stanie pendżab wyłącznie jako sprawę wewnętrzną indii (...). angażowanie się w wewnętrzne sprawy indii nie jest ani naszym pragnieniem ani częścią naszej polityki. jesteśmy przekonani, że dobre stosunki pomiędzy naszymi krajami na bazie niepodległości, suwerennej równości i zasady nieangażowania się czy to pakistanu w sprawy wewnętrzne indii czy odwrotnie, jest w interesie zarówno obu naszych krajów jak i całego regionu”64. oprócz rządu i dyplomacji także pakistańscy uczeni negowali indyjskie zarzuty o pakistańskim zaangażowaniu w konflikt pendżabski65. jeden z nich rasul b. rais stwierdził, że dla indyjskich władz i mediów pakistan był „kozłem ofiarnym”, którego można było obwinić za trudną sytuację w pendżabie, co nie było trudne, zważywszy na niechęć wobec tego kraju (pakistanu) w społeczeństwie indyjskim66. uczeni pakistańscy odrzucają też zarzut, że pakistan był głównym dostarczycielem broni dla sikhijskich bojówek separatystycznych, choć np. ghani jafar przyznaje, że ze względu na rozwinięty na dużą skalę przemyt po obu stronach granicy, sikhijscy bojownicy mogli zdobywać broń także w pakistanie67. jednocześnie jednak twierdzi, że większość uzbrojenia sikhijskie bojówki uzyskiwały od mieszkańców indyjskiej części pendżabu czy indyjskiego wojska, gdyż wielu żołnierzy i wojskowych było sikhami68. sikhijskie organizacje separatystyczne nie zdobywały broni wyłącznie z jednego źródła. mogli do nich należeć także indyjscy wojskowi, zwłaszcza zważywszy na zaangażowanie niektórych byłych oficerów w ruchu. jednakże szereg raportów niezależnych uczonych czy organizacji m.in. human rights watch potwierdza, że to pakistan był głównym źródłem uzbrojenia dla sikhijskich bojówek separatystycznych i udzielał im w różnej formie zakrojonej na szeroką skalę pomocy69. sytuacja ta zmieniła się na początku lat 90, głownie dzięki przemianom w indyjskich służbach bezpieczeństwa i w indyjskiej strategii antyterrorystycznej. 62 „india express’’, 15 czerwca, 1984. 63 „india express’’, 26 czerwca, 1984. 64 h. khan, no pakistan involvement, „india express’’, 21 czerwca 1984. 65 byli to m.in. ghani jafar, sadia nasir czy rasul b. rais. s. kumar, op.cit., s. 139. 66 r. b. rais, internationalization of the punjab crisis, [w:] k. m. de silva and r. j. ray (red.), internationalization of ethnic conflicts, london 1991, s. 42. 67 s. kumar, op.cit., s. 140. 68 ibidem. 69 ibidem. w p 59 4. ograniczenie pakistańskiej pomocy dla sikhijskich grup separatystycznych na początku lat 90-tych szereg czynników spowodowało, że nastąpiło znaczące zmniejszenie pakistańskiej pomocy dla sikhijskiego ruchu separatystycznego. zdecydowało o tym przede wszystkim usprawnienie działań indyjskich sił bezpieczeństwa i granic oraz stworzenie i implementacja nowej strategii antyterrorystycznej. nie był to jednak jedyny powód. innym był fakt, że pomoc dla sikhijskich bojowników wbrew przewidywaniom, nie pozwoliła pakistańczykom osiągnąć żadnych politycznych celów w regionie. poza tym pakistańscy decydenci zaczęli zdawać sobie sprawę, że jeśli sikhijscy separatyści stworzą państwo khalistan, mogą nie ograniczyć się do indyjskiej części pendżabu, ale i zażądać zachodniego pendżabu – części terytorium pakistanu. sikhijscy separatyści chętnie bowiem odwoływali się do sikhijskiego imperium, którego terytorium obejmowało cały pendżab i część północno-zachodniej prowincji granicznej, lahore zaś było stolicą tegoż państwa70. sukces ruchu na rzecz khalistanu mógł zagrozić więc integralności terytorialnej pakistanu71. pierwszym zwiastunem, że coś takiego może mieć miejsce był list otwarty narodowej rady khalistanu do prezydenta pakistanu – generała zia-ul-haga z 1985 roku, w którym wystosowali szereg żądań. domagali się m.in. zmiany nazw miast: lahore, attock, hassan abdal i peshawar. pierwszy miał być przemianowany na ranjit pura – od imienia władcy sikhijskiego imperium ranjita singha i przy najważniejszej ulicy miasta powinien stanąć jego pomnik. hassan abdal zaś ma przyjąć nową nazwę nanak devji pura ze względu na rolę jaką odegrało w życiu guru nanak deva. attock zaś miało przyjąć nazwę od hariego singh nalwy – dowódcy wojsk maharadży ranjita singha. zażądali również, aby gurmukhi było uczone w pakistańskiej części pendżabu i aby stworzono komitet zarządzający gurdwarami, gdyż poza nankana sahib były one poważnie zaniedbane72. mimo tych znaków ostrzegawczych, aż do początku lat 90-tych, wsparcie dla sikhijskiego ruchu separatystycznego było na tyle korzystne dla pakistańskich elit politycznych, wojska i wywiadu, że nie zostało przerwane. kolejną i najważniejszą przyczyną znacznego ograniczenia i wreszcie wstrzymania udzielania pomocy przez pakistan w pierwszej połowie lat 90-tych xx wieku, było usprawnienie działań indyjskich służb bezpieczeństwa – przede wszystko uszczelnienie granic. w 1988 roku umocniono granicę, budując na całej jej 553 kilometrowej długości potrójne szeregi drutu kolczastego. w odległości około 100 metrów przed ogrodzeniem postawiono wysokie słupy z reflektorami. oświetlały one obszar do 112,4 kilometrów kwadratowych, na którym znajdowały się strategiczne przejścia graniczne73. stworzony został także przy ogrodzeniu pas ziemi o powierzchni 409,62 kilometrów kwadratowych, który patrolowały piesze i zmechanizowane patrole straży granicznej74. zwiększono liczbę wież strażniczych z 267 do 513, które znajdowały się od siebie w odległości 500 jardów (około 457 metrów)75. pojawiły się również bramy przy przejściach granicznych, aby łatwiej kontrolować 70 od podziału indii brytyjskich są one częścią pakistanu. 71 ibidem. 72 d. p. sharma, op.cit., s. 283–284. 73 j. pettigrew, the sikhs of the punjab: unheard voices of guerilla violence, london 1995. 74 ch. singh kang, op.cit., s. 161. 75 ibidem. m k60 ruch na granicy76. wraz z umocnieniem granic nastąpiła zmiana w uzbrojeniu służb granicznych i wzrost liczby pracowników. do połowy lat 80-tych indyjskie siły ochrony granic dysponowały jedynie automatycznymi karabinami i lornetkami. w 1993 doposażono ją w bardziej wyrafinowaną broń m.in. lekkie karabiny maszynowe, karabiny snajperskie czy sprzęt umożliwiający nocne widzenie77. postępująca utrata poparcia wśród społeczności sikhijskiej, znacznie efektywniejsze działania służb bezpieczeństwa indii w pierwszej połowie lat 90-tych oraz potencjalne zagrożenie integralności terytorialnej pakistanu ze strony sikhijskich separatystów w przypadku ich zwycięstwa sprawiły, że pakistan stopniowe zaczął zmniejszać swoją pomoc dla nich. objawiało się to m.in. poprzez żądanie większych pieniędzy za broń czy przez zmniejszenie ilości obozów szkoleniowych do trzech niewielkich w pobliżu: lahore, sialkot i bhhawalpur78. z czasem została ona niemal całkowicie ograniczona, co znacząco zmniejszyło skuteczność ataków dokonywanych przez bojówki separatystyczne i było jednym z czynników jaki przyczynił się do ich ostatecznej porażki. 5. podsumowanie w 1947 roku indie brytyjskie – klejnot w koronie imperium przestały istnieć. ich miejsce zajęły dwa państwa pakistan i indie, które uzyskały niepodległość odpowiednio w 14 i 15 sierpnia tego roku. relacje pomiędzy nimi od początku były wrogie, doszło między nimi do trzech wojen, a i w okresie pokoju ich relacje były i nadal są napięte. oba państwa ingerowały wzajemnie w swoje sprawy wewnętrzne, co ułatwiały liczne konflikty o charakterze etnicznym czy religijnym wewnątrz zarówno pakistanu jak i indii. przykładem tego jest wsparcie wojska i wywiadu pakistańskiego dla sikhijskiego ruchu separatystycznego. były ono co oczywiste nieoficjalne i nasiliło się i usprawniło w drugiej połowie lat 80-tych xx wieku. zakrojone jednak było na szeroką skalę i obejmowało zarówno aspekty polityczne, propagandowe, logistyczne i militarne. zwłaszcza te ostatnie były dla sikhijskich organizacji nieocenione. te dwa pierwsze elementy mogła im zapewnić sikhijska diaspora. jednakże to nie wystarczyłoby im do prowadzenia tak długo i skutecznie działalności zbrojnej przeciwko regularnej armii i policji indyjskiej. zapewniała to wysokiej jakości broń przekazywana przez wywiad pakistanu, szkolenia prowadzone przez doświadczonych pakistańskich wojskowych czy pomoc w transporcie przez granicę i na terenie indii ludzi i broni. wsparcie władz pakistańskich wynikało jednak z przekonania, że może to przynieść korzyści ich krajowi, gdy więc te się nie pojawiły, a ruch mógł stać się zagrożeniem dla integralności terytorialnej pakistanu, pomoc zaczęła być znacząco ograniczana. to stało się jednym z powodów ostatecznej porażki sikhijskiego ruchu separatystycznego. 76 ibidem. 77 ibidem. 78 k.p.s. gill, punjab: the knights of falsehood, new delhi 1997, s. 6. w p 61 bibliografia chopra v. d., us-pak collusion: the punjab theatre, [w:] v. d. chopra (red.), agony of punjab, new delhi, 1984. clad j., terrorisms toll, „far eastern economic review” 1990. gill k. p. s., punjab: the knights of falsehood, new delhi 1997. http://millenniumindicators.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#asia (odczyt z dn. 10.02.2012). http://www.britannica.com/ebchecked/topic/438805/pakistan (odczyt z dn. 10.02.2012). http://www.britannica.com/ebchecked/topic/438805/pakistan/23704/security (odczyt z dn. 10.02.2012). http://www.globalsecurity.org/military/world/pakistan/ji.htm (odczyt z dn. 12.02.2012). human rights watch, india: arms and abuses in indian punjab and kashmir, human rights watch project, tom 6, nr 10, wrzesień 1994. khan h., no pakistan involvement, „india express”, 21 czerwca 1984. kieniewicz j., od bengalu do bangladeszu, warszawa 1976. kumar s., sikh ethnic uprising in india and involvement of foreign powers, „faultlines’’ 2007, tom 18, http://www.satp.org/satporgtp/publication/faultlines/volume18/article4.htm (odczyt z dn. 10.02.2012). marwah v., uncivil wars: pathology of terrorism in india, new delhi 1996. over-the-counter trade in illegal weapons, „times of india”, 10 kwietnia 1993. pakistan’s support to sikh mil itants, www.satp.org/satportgtp/countries/india/document/papers/pakistan_report/annex_i.htm (odczyt z dn. 10.02.2012). pettigrew j., the sikhs of the punjab: unheard voices of guerilla violence, london 1995. rais r. b., internationalization of the punjab crisis, [w:] k. m. de silva, r. j. ray (red.), internationalization of ethnic conflicts, london 1991. sharma d. p., the punjab story: decades of turmoil, new delhi 1996. singh g., ethnic conflict in india: a case study of punjab, new delhi 2000. singh kang ch., counterterrorism: punjab a case study, burnaby 2005. tully m., jacob s., amritsar: mrs. gandhi’s last battle, 1985. wallace p., barrier n. g., international dimensions of sikh political violence, [w:] g. singh (red)., ethno-nationalism and the emerging world [dis] order, new delhi 2002. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2021.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 simant shankar bhar *1 orcid: 0000-0002-9578-7066 sushant shankar bhar **2 orcid: 0000-0002-2998-7713 india’s vaccine diplomacy: role in new order and challenges abstract the covid-19 hit the world heartlessly. throughout the worldwide lockdown was imposed, which is now considered as an economic lockdown. since the world health organization (who) announced covid-19 as a global pandemic on 11 march 2020, this involved the world in the development of vaccine breakthroughs. until december 2020, many new vaccines have been rolling out for use, e.g., pfizer, astrazeneca, moderna, covaxin, sputnik v, and others. the vaccines were roll-out, the vaccine diplomacy came into vogue in the international scenario. however, there are many questions about the distribution and export of vaccines, which is considered one of the state’s soft power instruments to influence the relationship with other countries. similarly, the purpose of this article is to trace india’s vaccine diplomacy and space in the new changing order from the perspective of soft power. recently, the second wave of covid-19 devastated india. though, the study also explores the challenges and increasing role of china in south asia. vaccine diplomacy is an approach to the soft power theory in international relations. the case study and content analysis methods are applied here to explain the current vaccine diplomacy. the study finds that initially india strongly showed its vaccine diplomacy widely in its neighbourhood and other developing countries, but the second wave of covid-19 weakened its position of not providing vaccines to its own home. to provide validity to an argument, vaccine diplomacy of india as a soft power instrument provides a framework for analyzing india’s role in the new world order. keywords: coronavirus, covid-19, vaccine diplomacy, india, new order, south asia * faculty of political science and international studies, university of warsaw (warsaw, poland), e-mail: s.bharti@uw.edu.pl ** indira gandhi national open university (new delhi, india), e-mail: ssbharti92@gmail.com 2021, no. 1 (14), pp. 93–104 published online october, 2021 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2021.007 s s b , s s b94 1. introduction diplomacy is regarded as a method that influences the state’s dialogue with other countries. it is used as an instrument to convince others through political dialogue. it was used during the world wars as the traditional dialogue mechanism. but modern diplomacy is using a soft and normative mechanism of political dialogue, which was coined by joseph nye as soft power. public diplomacy is considered one of the effective tools to peruse foreign policy outcomes (nye, 2008). nye refers to three soft power resources of a country: culture, values, and policies. soft power has always promoted the role of a country in its bilateral or multilateral negotiations. soft power is applied through public diplomacy such as the use of development policy, humanitarian aid, and others. now, vaccine diplomacy is being used as one of those tactics to attract and influence other countries. the novel coronavirus is a contagious virus which was first identified in wuhan, china, in december 2019 (who, 2020a). the coronavirus spread the covid-19 disease in china and other countries. on 30 january 2020, who announced covid-19 a ‘public health emergency of international concern (pheic)’ (maxmen, 2021). later, who declared it a global pandemic on 11 march 2020 (who, 2020b). the coronavirus is also a highly spreadable and transmissible virus that is transmitted from one human to another through the mouth and nose. due to high contamination, the virus causes cough in the chest and affects the lungs of the human body. in addition, its symptoms are almost similar to those of pneumonia disease. during the past year, human-to-human transmission occurred in two phases and created huge challenges due to mutation. in many places, double and triple mutants of the coronavirus have been seen. after the announcement of covid-19 as the pandemic, almost all countries around the world imposed nationwide lockdowns. later, this has critically affected the world’s economy and lifestyle. the covid-19 has been “turned into a slayer, not only for the developing economy but also for the developed one” (bharti, 2020). it has badly affected vulnerable and disadvantaged groups of people in developing countries. for example, india experienced labour migration from city to village due to a severe lockdown. abhijit banerjee and easter duflo referred to covid-19 as ‘permanently hobbled’ (banerjee and duflo, 2020). 2. literature review 2.1. concept of vaccine diplomacy vaccine diplomacy is an instrument of foreign policy aiming at influencing other countries to peruse outcomes by sending them the vaccine. in a book preventing the next pandemic: diplomacy in a time of anti-science (2021) peter hotez mentioned that “we can – and must – rely on vaccine diplomacy to address this new world order in disease and global health”. next, he added that vaccine diplomacy could help to prevent this infectious disease and promote peace. previously, the world successfully fought and tackled polio due to the invention of oral polio vaccine by dr. albert sabin. his oral polio vaccine also helped to strengthen us diplomacy at the peak of the cold war (hotez, 2021). now, the same effort is also needed for vaccine diplomacy to tackle covid-19. in addition, vaccine partnerships can bridge the india’s vaccine diplomacy: role in new order and challenges 95 gap between people living in both rich and poor countries. vaccine diplomacy has favoured peace and healthy cooperation among countries. the covid-19 pandemic again brings discussion on vaccine diplomacy. this is a golden time for many countries to play a prominent role by sending vaccines to other countries and to earn goodwill. a country uses this type of diplomacy through the flex of its soft power. it also provides an opportunity to influence diplomatic relations for achieving foreign policy goals for the national interest. vaccine diplomacy is going to be very beneficial to poor or low-income countries because it brings competition among vaccine distributor countries, e.g., india and china are competing to help many least developed countries (the graduate institute geneva, 2021). the term ‘vaccine diplomacy’ is widely used by the media and occurs in debate in the context of global vaccine distribution. generally, vaccine diplomacy begins with foreign aid and loans by nations. this diplomacy also endorses ‘achieving efficient and fair distributions of covid-19 vaccines across the world’. but another term of ‘vaccine nationalism’ is used to criticize the developed west for ‘hoarding vaccines for their own people’ (frazier, 2021). similarly, biyani and graham referred to vaccine diplomacy as ‘altruistic intentions to distribute vaccines to other nations’, which is ‘largely driven by a desire to advance national interests and to act as the backbone of global public health’. new delhi announced its vaccine diplomacy and named it the ‘vaccine friendship’ (biyani & graham, 2021). covid-19 has brought a new discussion on soft power as eu, india, china, russia, the uk and the us using the vaccine diplomacy . this has shaped the new world order after vaccine rollout around the world. however, vaccine diplomacy filled the geopolitical gaps in the health concern and signalled a sense togetherness of all the countries. vaccine diplomacy talks about the supply of vaccines, and discourse is more centered on the availability of free vaccines to developing and poor countries. the role of rich countries is widely criticized by developing countries and academia. for example, canada ordered five times more than it needed to vaccinate its people. the united states and other rich countries did almost the same. the director-general of the who, tedros adhanom ghebreyesus, warned them and added that ‘the world is on the brink of a catastrophic moral failure’ (who, 2021). in her article ‘covid-19 pandemic and india’s regional diplomacy, pattanaik argued that india’s vaccine capacity makes it the ‘pharmacy of the world’.’ it was focused mainly on india’s health diplomacy and its concern for neighbouring countries under the “first policy”. she called it india’s regional diplomacy to mend its relationship with neighbouring countries. in recent decades, south asia’s security dynamics has become complex and is an ‘implication for india’s stability and security. india does not want to be a ‘regional policeman’ and is looking for a greater role in a new regional order ‘concurred with external powers’. india produces 67% of the medicines that are exported to developing countries. now, covid-19 is a real examination of india’s vaccine diplomacy. india plays a significant role in the world pharmacy sector and provides the non-profit medicines patent pool (mpp) to lower and middle-income countries. the key to india’s regional diplomacy is humanitarian aid, medical support, and financial aid to neighbouring countries (pattanaik, 2021, p. 92–107). her article was primarily related to regional diplomacy and china’s growing influence in south asia was overlooked. meanwhile, who, the coalition for epidemic preparedness innovations (cepi) and gavi, the vaccine alliance, jointly formed the covid-19 vaccines global access facility s s b , s s b96 (covax) to accelerate the development of covid vaccines and the procurement of shots for equitable distribution in the world (gavi, 2020). in this concern, the serum institute of india (sii), in collaboration with astrazeneca and the university of oxford, was appointed as the main supplier of the covax facility (cohen and kupferschmidt, 2021). similarly, india earned wide applause from the global media. india’s vaccine diplomacy was appreciated and other rich countries’ vaccine nationalism was criticised. meanwhile, india was devasted by the adverse impact of the second wave of the covid-19 pandemic. now, india needed to halt its vaccine diplomacy. before the second wave of covid-19 india sold 35.7 million doses of vaccines to other countries. if india could have halted commercialization of vaccines earlier, it could have minimised deceased in the country during second wave of covid-19. the moral question has been raised but india has also fulfilled the moral obligation. india’s vaccine diplomacy can be divided into three parts: 1) vaccine diplomacy with india’s neighbourhood, 2) vaccine diplomacy with african countries, and 3) vaccine diplomacy with small island nations (iwanek, 2021). iwanek assumed the four ‘ultimate modest results of india’s vaccine diplomacy’: 1) india earned the image of global health policymaker, 2) new delhi practised the diplomatic first step towards a vaccine and provided the largest donation to its neighbourhood, africa, south america and various island nations, 3) india can get political benefits in ‘support for the reform of the united nations’ 4) india can produce the world’s cheapest vaccine, which has already been demonstrated by the serum institute of india. it has earned grounds for an international health alliance so new delhi can supply affordable vaccines to the world and, especially, it can provide easy access for poor countries (iwanek, 2021). 3. methodology the case study method will provide an analysis of particular problems such as the economic and social effects of covid-19 on society. it helps to explore the current political context of the covid-19 as a real situation. the case study method has two very different applications: 1) it provides an analysis of an individual case like india’s vaccine role in the south asian region and other parts of the world; 2) case study method helps to investigate the ‘cases consisting of entire political systems’ (korey, 2005). the qualitative research method is employed to understand the social, economic, and political phenomena and conditions imposed by covid-19. the content analysis provides a meaning of the reading of the primary and secondary data so one can draw a realistic conclusion of the research (bengtsson, 2016, pp. 8–10). the subject of research includes india’s vaccine diplomacy and its implication for international relations. it also focuses on the role perceived by the receiver countries and the position of international leaders. this study covers vaccine diplomacy and uses implications for foreign policy carried out by ministers, government officials, and diplomats. furthermore, the topic also included the challenges posed by other actors to india’s position in a new order. the main objective of this article is to analyse the available literature on india’s vaccine diplomacy and its real position. to prove an argument, the study includes primary data such as press releases from government officials, foreign ministry’ press briefs, statements from the foreign minister and other government officials, reports, and official websites. secondary data incorporate articles, pieces of literature, magazines, reports, papers by think tanks, newspaper clips. india’s vaccine diplomacy: role in new order and challenges 97 4. results and discussion 4.1. india’s vaccine diplomacy and its role in new order the term ‘new order’ denotes the ‘new world order’ that is generally considered the new empirical timeline of history and dramatically changing world political thoughts. this is an ideological notion of governments and their role as balancing power in international relations. world politics characterize crafting as the role of countries in maintaining order and equally imposing liberal values. there are several classifications of ‘order’ and ramond aron suggested fivefold classifications: (1) arrangements of reality, (2) relations between parts, (3) conditions of good life, (4) minimum conditions for existence, and (5) order as one of the minimum conditions for co-existence (aron, 1966; srivastava & sharma, 2017, p. 20–21). india’s role in the ‘new order’ is defined by its size, population, military capability (second-largest military), technological manpower resources, and space missions. india is perceived as a significant player in the conduct of peace operations in response to conflict management and resolution of both regional and international levels (nambiar, 2006, pp. 11–15). india is the largest pharmaceutical producing country in the world and has the potential to produce vaccines at a mass level to save the world from the common challenges imposed by covid-19. frequently, china and india considered rising economy and playing a significant role in the new order. in the past decade, india changed its image, and now its emerging economic status is perceived on a global level. its foreign policy has an adaptive nature that can adopt the strategy as per the requirement of the changing world order (bava, 2007, p. 2). in this concern, there would be a new world order ready to shape after the covid-19 pandemic, and india is ready to play a major role. according to narendra modi, the prime minister of india ‘after the pandemic, a new world order is about to take shape and india has a big role to play in the emerging new world order’ (ndtv, 2021). indian diplomacy plays an active role in africa, central asia, and southeast asia due to rapid economic growth (grant, 2008, p. 1). so, india’s vaccine diplomacy can be seen in these five classifications of ‘order’ to support and contribute to saving the world from covid-19. in this scenario, india has emerged as one of the leading suppliers of the vaccine during this global pandemic. in the past two decades, india has become a hub of the pharmaceutical industry by making affordable and quality medicines and it has gained a wide reputation as the ‘pharmacy of the world’ (dhar, 2021). the world’s 60% of vaccines were being produced in india even before this pandemic (kugiel, 2021; sharun and sharma 2021). similarly, india has the largest capacity for the manufacturing of vaccines and medicines. day by day, india is growing more like the world’s largest manufacturer and can make low-cost vaccines, so it is considered a hope for the world, especially for poor countries. even the who director-general ghebreyesus appreciated india’s vaccine efforts against covid-19. he mentioned that india was the largest vaccine producer, so both who and india could work together to ensure effective and protected vaccines to help the most vulnerable in the world (business today, 2021). the canadian prime minister justin trudeau, the former us president donald trump, the french president emmanuel macron, and others also praised india’s vaccine diplomacy. furthermore, the director-general of international vaccine institute dr jerome kim expressed that “about 70% of the vaccines used around the world for extended immunization programmes are made in india”. the united nations secretary-general antonio guterres s s b , s s b98 termed india’s vaccine capacity as the “best asset” the world has today (india tv, 2021). india has two major producers, serum institute of india (sii) and bharat biotech followed by other manufacturers. astrazeneca, an sii partner, is currently producing a major share of the covid-19 vaccines. india has already produced large-scale vaccines for diphtheria, pertussis, tetanus (dpt), tuberculosis, and measles. but nayak emphasized the diplomatic challenges about “balancing the strategic underpinnings of the vaccines assistance it received” (bose, 2021, p. 2). 4.2. challenges of vaccine maitri programme in january 2021, india launched the vaccine maitri (vaccine friendship) programme to supply domestically manufactured vaccines to developing countries and the least developed countries. it is considered india’s vaccine diplomacy. (surie, 2021). india’s serum institute partnered with oxford university-astrazeneca, the world’s largest vaccine producer. india’s bharat biotech produces covaxin, which is a purely indian vaccine. meanwhile, johnson and johnson have started large production in india. the most interesting thing is that india’s vaccine can be stored between 2 and 8 degrees celsius in a refrigerator. but other vaccines like pfizer and moderna need a sub-zero temperature, which is very tough in tropical countries. likewise, indian support is also very important to boost worldwide immunization programmes especially in poor countries or low-income countries under covax. as of 28 may 2021, india had supplied a total of 666.6 lakh (66.3 million) doses of covid-19 vaccines to 95 countries. under the covax partnership, india contributed with 19.8 million doses supply to more than almost 43 countries (mea, india, 2021). initially, india provided vaccines to its neighbouring countries under the neighbourhood first policy of the government of india, which is also called ‘neighbourly vaccine diplomacy’. under this policy, india provided vaccine doses to bangladesh (3.3 million until 2 april 2021), nepal (1.1 million), bhutan (550 thousand on 28 march 2021), maldives (200 thousand on 21 march 2021), sri lanka (500 thousand on 28 january 2021), myanmar (1.7 million on 11 february 2021) and afghanistan (500 thousand on 7 february 2021). many leaders expressed gratitude that vaccines made in india helped them to save lives and prevent transmission. for example, nepal’s premier, mr. oli, thanked prime minister narendra modi and the indian people for the ‘generous’ supply of the vaccine at a ‘critical time’ (bhattacherjee, 2021). likewise, myanmar’s state counsellor daw aung san suu kyi, in her new year address, mentioned that there was wide appreciation in her country for india’s willingness to provide covid-19 vaccines (sen, 2021). india also provided a training course in administering the covid-19 vaccine to bangladesh, bhutan, maldives, mongolia, myanmar, nepal, bahrain, brazil, mauritius, morocco, oman, seychelles, and sri lanka (sen, 2021). therefore, india’s vaccine diplomacy widely heightened india’s global profile. india provided vaccines to almost 45 countries of the world including asia, africa, the caribbean and europe under the vaccine maitri. it also contributed to covax alliances. the vaccine maitri is being carried out with the grant assistance of the ministry of external affairs of india. now, india’s soft power is recognized as a global leader in vaccines. the who director-general praised prime minister narendra modi for “supporting vaccine equity”. more than 60 countries started vaccination of their health workers and other priority groups under the commitment of india to covax (india today, 2020). india’s vaccine supplies to india’s vaccine diplomacy: role in new order and challenges 99 neighbouring countries are considered an improvement of its bilateral relationship because it was not so healthy in recent years. india’s support to fight against covid-19 is widely recognized even by its western partners. the usa planned with its quad members, australia and japan, to join the hand with india in the quad summit held on 12 march 2021. an effort was made toward the immediate availability of vaccines to the world by providing capacity and raw material support to india. india would also start production of quad-led vaccine initiative as johnson & johnson’s vaccine. in april 2021, the second wave of covid-19 was devastating due to a double mutant coronavirus, and this new variant was named by who as b.1.61 (delta variant of coronavirus). since april 2021, india has seen a surge of new infections, more than 300,000 new cases and almost 5,000 deaths per day. initially, india supported various countries of the world, but after this catastrophe of a second wave surge, experts criticized that india could not control the pandemic domestically and the lack of preparedness revealed its defeat against the virus. now, the second wave outbreak seems out of control and india itself is seeking oxygen and vaccines. a shortage of raw materials slowed the production of vaccines. the chief executive of sii, adar poonawala, pointed out that the us did not ‘release shipments of critical raw materials’ so manufacturing went slow in the last two months (bhuma & chris, 2021). in favour of india’s vaccine diplomacy, the french president macron states in india-eu virtual summit that “india does not need lectures on vaccine supplies” and eu leaders also highlighted the importance of india’s vaccine supplies (the statesman, 2021). before the second wave, india was dominating in vaccine diplomacy in its neighbourhood and other regions of the world. now, china has offered its vaccine to india’s neighbours and is influencing other regions by growing its presence. heya shah argued that india’s vaccine diplomacy has a very rare opportunity to compete with china, as it has already backed pakistan and now it is increasing its influence day by day in myanmar, nepal, bangladesh, and sri lanka (shah, 2021). in january 2021, india launched its national vaccine programme and the vaccination drive for all adults was started in may. india has now become the first country to report more than 400 thousand fresh cases in a single day and more than 3000 deaths due to a shortage of oxygen and beds in hospitals (bbc, 2021). similarly, india also needs to show vaccine nationalism for its people, which can also help in the manufacturing of vaccines and global vaccination programmes. after the second wave india finally told the world that it had begun the largest covid-19 vaccination drive in india. as india started a national vaccine drive in january and after six months it has started mass vaccination of its people. according to a news report, 90% of vaccination slots have been reserved by people (dasgupta, 2021). so far, india has used more than 570 million doses of vaccines. india has approved three major vaccines: covishield, covaxin, and sputnik v. the indian government aims at completing the vaccination of all indians by the end of 2021 (bbc, 2021). 4.3. competition in vaccine diplomacy between china and india the high-level quad summit already agreed to finance, distribute, and manufacture vaccines. as quad is now focused to limit the chinese activities, its vaccine diplomacy is considered as a counter to chinese vaccine diplomacy. meanwhile, china is also struggling for equal outreach in terms of infrastructure and investment projects. so, india has a strong ground due to its extensive pharmaceutical industry to counter china. after the second s s b , s s b100 wave, india needs more progress in vaccine diplomacy and has to play a crucial role. indian manufacturers combined can produce 5 billion doses per year. so far, china has developed four vaccines: sinovac, sinopharm, cansino, and anhui zhifei longcom. but the chinese production capacity is still unclear. the chinese state media reported that they could produce up to 2 billion doses by 2021. however, china has referred to its vaccine diplomacy as ‘global public good’. but china also endorsed vaccine production outside the country, such as the ‘united arab emirates and serbia pledged to manufacture sinopharm’ and indonesia and brazil already started producing it. in addition, india repeatedly updated information on its vaccine distribution, but china has not provided coherent and transparent information on distribution (rajagopal, 2021, blablová, 2021, & frazier, 2021). however, chinese vaccine diplomacy started a competition among countries and imposed challenges on india. in april 2021, india supplied covid-19 vaccines to more than 80 countries of the world including the united nations peacekeepers. the indian foreign minister s. jaishankar mentioned that ‘vaccine maitri raised india’s standing and generated great international goodwill.’ however, this kind of diplomacy allowed ‘china and india’ to burnish their soft power to show their technological capacity. but the recent strategic rivalry between these countries has undergone paradox due to a border conflict (frazier, 2021). but recent cartographic diplomacy created high tension in the neighbourhood of india when it launched a new map including aksai chin and pak occupied kashmir (pok). nepal also responded that its territory was included in the new political map of india. later cartographic diplomacy was followed by pakistan, china, and nepal. due to this, china got an opportunistic situation to influence pakistan (which already has a close tie with china) and nepal. meanwhile, india was devastated by the second wave of covod-19, so it became an opportunity to influence neighbourhood countries by giving them vaccines. biyani and grham highlighted that ‘the county is leveraging its strong vaccine manufacturing capacity to revitalize its global position and repair strained ties with its neighbours in south asia while countering china’s growing influence in the region’ (aryal, 2021, p. 5; aryal & bharti, 2021; biyani & graham, 2021). the covid-19 pandemic already shocked the world and complete lockdown is considered to be locking the local economies. it has also affected global supply chains that need to be rewired. generally, it has hit many sectors. electronics and auto sectors were hit hardest of them. china is fulfilling the newer supply chain gap. however, trade tension between china and the united states already started manifesting as manufacturing is now shifting to india. the world bank report also indicated that india’s recovery is possible after the fiscal year of 2022 (deshpande & tandon, 2020). the 15th g20 summit took place in a virtual mode in november last year, and members look to india as a “compelling, credible, and trustworthy major power”. the summit recognized india’s ability to manage political-economic challenges and believed in an improved collaborative approach in the context of climate change, medical diplomacy, and technological innovations. india consistently stands with an international community in respect of established rules, norms, and principles of multilateralism. new delhi already favoured multilateralism through the spirit of deepened cooperation, credible mutual trust, rule of law, and equality. india has the capability of producing up to 1.5 billion doses of vaccines per year and it is committed to play an important role in the production of the ‘covishiled’ astrazeneca vaccine. therefore, india is considered a potential and capable country that can play a key role in the global recovery process after covid-19 (bhattacharya, 2021). india’s vaccine diplomacy: role in new order and challenges 101 5. conclusions however, india is facing challenges from both its rival partner china and the scarcity of essential raw materials. india also needs to tackle the second wave and it needs mass-level vaccination for its citizen. despite several challenges, india would continue its vaccine manufacturing and vaccine diplomacy. now, the us president joe biden has assured that the usa would like to restart the supply of raw materials to india. the global fight against covid-19 also appeared to bridge the gap between the global north and global south. but it also revealed a lack of preparation in the world. india is the fastest-growing economy that is considered a hope for poor countries. developed countries are hoarding vaccines and experiencing major criticism from developing and the least developed countries. india has the potential to cope with the second wave and revive its vaccine diplomacy. india needs mutual support and cooperation from developed and developing countries. india has always been in the favor of humanity first, so there is a need for unity and mutual partnership to fight against covid-19. india is continuing its vaccine diplomacy for the well-being of the world, and its diplomacy is not only in favour of itself but also of the other countries. without cooperation of india, the fight against covid-19 can last longer. vaccine diplomacy has been seen as the real competition between china and india. mostly, these two countries supplied covid-19 vaccines to their neighbourhood. cartography diplomacy is a crucial challenge for india. the second wave also shook the confidence of india. china supplied its vaccines to sri lanka, bangladesh, myanmar, the maldives, afghanistan (currently), and nepal. pakistan was not on the list of recipients of india’s vaccine diplomacy as both countries have not resolved their bilateral issues. china provided pakistan with the essential needs to prevent covid-19. china and india have mainly targeted developing countries for their vaccine diplomacy. many institutions of developed countries, as for example the european medicines agency (ema) has not yet approved vaccines from both countries. the lack of authorization from the developed countries also made them reach the developing countries. furthermore, the second wave harshly hit india and its vaccine diplomacy was paused. china took over the lead from india in its vaccine diplomacy. now, india is almost over the impact of the second wave of covid-19. now, once again, there is economic growth in the country in the last quarter of this year just after the second wave. there are also many people unemployed owing to the covid-19 lockdown, so india needs to resume its vaccine diplomacy, and mass production can minimize the pressure of providing jobs. the country has skilled pharmacists. india has a unique capacity of its workforce that can help to combat covid-19 in developing countries. there is the following policy recommendation: 1) there is a need to improve the relationship with neighbouring countries to minimise impacts of cartography politics and taliban’s takeover of afghanistan; the politics of south asia has already challenged the regional peace and stability; 2) india needs to reframe its neighbourhood-first policy because china’s spreading steps already created regional turbulence in south asia; 3) india’s domestic health services have failed during the second wave, so it is necessary to focus on its domestic requirements and at least some vaccines and medical nationalism are required; 4) india’s pharmaceutical industries are already showing their strength to the world, so there is a need for immediate facilitation transformation to mass vaccine production and the infrastructure needed to meet it. s s b , s s b102 references aron, r. (1966). the anarchical order of power. daedalus, 95(2), 479–502. aryal, s. k. (2021). india’s ‘neighbourhoodfirst’policy and the belt & road initiative (bri). asian journal of comparative politic. https://doi.org/10.1177/20578911211014282 aryal, s.k., & bharti, s.s. (2021). comparison of indian and nepalese media on ‘nepal’s new political map’. asian politics & policy. banerjee, a. & duflo, e. (2020). the world after covid-19: abhijit banerjee and esther duflo on how economies can rebound. the economist. https://www.economist.com/by -invitation/2020/05/26/abhijit-banerjee-and-esther-duflo-on-how-economies-can-rebound bava, u. s. (2007). new powers for global change? india’s role in the emerging world order. dialogue on globalisation. fes briefing paper 4. https://library.fes.de/pdf-files/iez/ global/04372.pdf bbc. (2021). india coronavirus: over-18s vaccination drive hit by shortages. https://www.bbc. com/news/world-asia-india-56345591 bbc. (2021). zydus cadila: what we know about india’s new covid vaccines. https://www.bbc. com/news/world-asia-india-55748124 bengtsson, m. (2016). how to plan and perform a qualitative study using content analysis. nursingplus open, 2, 8–14. https://doi.org/10.1016/j.npls.2016.01.001 bharti, s. s. (2020). development economics and re-construction of developing countries: reflections and insights. journal of scientific papers «social development and security», 10(4), 69–77. https://doi.org/10.33445/sds.2020.10.4.6 bhattacharya, d. (2021, january 14). india at the centre stage in the g20: strategic role in post covid-19 world order. orf online. https://www.orfonline.org/expert-speak/india -centre-stage-g20-strategic-role-post-covid19-world-order/ bhattacherji, k. (2021, january 21). coronavirus: nepal, bangladesh receive covishield consignments. the hindu. https://www.thehindu.com/news/national/coronavirus-india -hands-over-2-million-vaccine-doses-to-bangladesh/article33626332.ece bhuma, s., & chris, k. (2021, april 28). rich countries’ vaccine nationalism to backfire as covid worsens in india. bloomberg & business standard. https://www.business-standard .com/article/current-affairs/rich-countries-vaccine-nationalism-to-backfire-as-covid -worsens-in-india-121042701221_1.html biyani, n., & graham, n. (2021, march 25). covid vaccines: india and china’s new diplomatic currency. atlantic council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/ covid-vaccines-india-and-chinas-new-diplomatic-currency/ blablová, v. (2021, april 01). how china and india are competing in vaccine diplomacy. china observers. https://chinaobservers.eu/how-china-and-india-are-competing-in -vaccine-diplomacy/ bose, s. (ed.). (2021). the dynamics of vaccine diplomacy in india’s neighbourhood. orf special report no. 145. https://www.orfonline.org/research/the-dynamics-of-vaccine -diplomacy-in-indias-neighbourhood/ business today. (2021). who chief hails india’s covid-19 vaccine efforts. https://www. businesstoday.in/current/economy-politics/who-chief-hails-india-covid-19-vaccine -efforts-bharat-biotech-serum-institute/story/426967.html india’s vaccine diplomacy: role in new order and challenges 103 cohen, j., & kupferschmidt, k. (2021, may 26). rich countries cornered covid-19 vaccine doses. four strategies to right a ‘scandalous inequity’. american association for the advancement of science. https://www.sciencemag.org/news/2021/05/rich-countries-cornered -covid-19-vaccine-doses-four-strategies-right-scandalous dasgupta, r. (2021, july 30). india’s vaccine rollout is ignoring the many inequities in its society. the conversation. https://theconversation.com/indias-vaccine-rollout-is-ignoring-the-many -inequities-in-its-society-165080 deshpande, d., & tandon, p. (2020). view: will india do enough for a lead role in the new world order? the economic times. https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/ policy/view-will-india-do-enough-for-a-lead-role-in-the-new-world-order/articleshow/75623350.cms?utm_source=contentofinterest&utm_medium=text&utm_campaign=cppst dna india. (2020, april 11). about 70% of vaccines used around the world are made in india. https://www.dnaindia.com/world/report-about-70-of-vaccines-used-around-the -world-are-made-in-india-2820585 frazier, m.w. (2021, april 15). how india and china are using covid-19 ‘vaccine diplomacy’ to compete globally. scroll in. https://scroll.in/article/992020/how-india-and-china-are -using-covid-19-vaccine-diplomacy-to-compete-globally gavi. (2020). what is covax? https://www.gavi.org/covax-facility#what grant, c. (2008). india’s role in the new world order. centre for european reform. https://www.cer.eu/sites/default/files/publications/attachments/pdf/2011/bn_india_cg_ 26sept08-1132.pdf hotez, p. j. (2021). preventing the next pandemic: vaccine diplomacy in a time of anti-science. johns hopkins university press. india today. (2021, february 26). hope others follow your example: who chief lauds india, pm modi for supporting vaccine equity. https://www.indiatoday.in/india/story/who -tedros-adhanom-ghebreyesus-praise-pm-modi-coronavirus-vaccine-equity-1773288 -2021-02-26 india tv. (2021, january 29). india’s vaccine production capacity is best asset world has today, says un chief. https://www.indiatvnews.com/news/world/india-vaccine-production-capacity-best-asset-world-un-chief-antonio-guterres-681182 iwanek, k. (2021, may 24). don’t write off indian vaccine diplomacy yet. the diplomat. https://thediplomat.com/2021/05/dont-write-off-indian-vaccine-diplomacy-yet/ korey, j. l. (2005). political science: case study. encyclopaedia of social measurement. https://www.sciencedirect.com/topics/computer-science/case-study-method mandakini d. s. (2021). india’s vaccine diplomacy: made in india, shared with the world. australian national university: development policy centre. https://devpolicy.org/indias -vaccine-diplomacy-made-in-india-shared-with-the-world-20210329/ maxmen, a. (2021, january 28). why did the world’s pandemic warning system fail for covid? nature, 589. https://media.nature.com/original/magazine-assets/d41586-021 -00162-4/d41586-021-00162-4.pdf ministry of external affairs, government of india. (2021, may 28). vaccine supply. https:// www.mea.gov.in/vaccine-supply.htm nambiar, s. (2006). india’s role in the emerging world order. jadavpur journal of international relations, 10(1), 11–21. s s b , s s b104 ndtv. (2021, january 31). new world order emerging after pandemic, big role for india, says, pm modi. https://www.ndtv.com/india-news/pm-narendra-modi-new-world -order-emerging-after-pandemic-big-role-for-india-2360605 nye, j. s. (2008). public diplomacy and soft power. the annals of the american academy of political and social science, 616(1), 94–109. https://doi.org/10.1177/0002716207311699 priyamvatha, (2021, april 28). how india’s second covid wave started, what went wrong, and what can be done: top virologist answers. india today. https://www.indiatoday.in/coronavirus-outbreak/story/india-second-covid-wave-start-went-wrong-top-virologist-answers -details-1795743-2021-04-28 pattanaik, s. s. (2021). covid-19 pandemic and india’s regional diplomacy. south asian survey, 28(1), 92–110. https://doi.org/10.1177/0971523121999293 rajagopal, d. (2021, june 22). vaccine diplomacy: china has stolen a march over india. mint. https://www.livemint.com/news/india/in-diplomatic-coup-beijing-takes-lead-in-vax -donations-11624299209303.html sen, a. (2021, june 03). india sends shipments of covishield vaccines to myanmar, mauritius, seychelles. business line. https://www.thehindubusinessline.com/news/national/ india-sends-shipments-of-covishield-vaccines-to-myanmar-mauritius-seychelles/article 33631917.ece shah, h. (2021, april 02). is india’s vaccine diplomacy a good idea? fair observer. https:// www.fairobserver.com/region/central_south_asia/heya-shah-india-coronavirus-covid -19-vaccine-news-distribution-exports-world-news-today-12879/ sharun, k., & dhama, k. (2021). india’s role in covid-19 vaccine diplomacy. journal of travel medicine, 28(7), 1–4. https://doi.org/10.1093/jtm/taab064 srivastava, j., & sharma, a. (2014). international relations theory and world order: binaries, silences and alternatives. south asian survey, 21(1–2), 20–34. the graduate institute geneva. (2021, september 11). vaccine diplomacy. https://www. graduateinstitute.ch/vaccine-diplomacy the statesman. (2021, may 8). ‘india does not need lectures about vaccine supplies’, ‘european union is leading the way in vaccine donations’: president macron. sns web new delhi. https://www.thestatesman.com/india/india-not-need-lectures-vaccine-supplies-european -union-leading-way-vaccine-donations-president-macron-1502966756.html world health organization. (2020b, 11 march). who director-general’s opening remarks at the media briefing on covid-19 – 11 march 2020. https://www.who.int/director -general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing -on-covid-19---11-march-2020 world health organization. (2020a). novel coronavirus – china. world health organization: emergencies preparedness, response. https://www.who.int/csr/don/12-january -2020-novel-coronavirus-china/en/ world health organization. (2021, january 18). who director-general’s opening remarks at 148th session of the executive board. world health organization. https://www.who. int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-148th -session-of-the-executive-board ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 michał buszko ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku finansowym streszczenie na polskim rynku finansowym od kilku lat obserwowany jest szybki wzrost zadłużenia sektora niefinansowego w walutach obcych. zjawisko to wynika przede wszystkim z dużego popytu na walutowe kredyty mieszkaniowe ze strony gospodarstw domowych. kredyty te wiążą się z kilkoma istotnymi rodzajami ryzyka, które w długim horyzoncie czasowym oddziałują zarówno na samych kredytobiorców, jak i na cały system bankowy. klienci banków narażeni są m.in. na ryzyko kursowe, ryzyko stóp procentowych walut obcych oraz ryzyko marży kursowej. wymienione rodzaje ryzyk mogą w trakcie okresu spłaty kredytów przekładać się na ryzyko kredytowe banków. pomimo dominacji wśród gospodarstw domowych kredytów mieszkaniowych denominowanych w walucie szwajcarskiej, która uznawana jest za bardzo stabilną, długi okres kredytowania hipotecznego ogranicza możliwość precyzyjnego prognozowania wystąpienia ewentualnych zdarzeń zagrażających zdolności kredytowej polskich kredytobiorców, a tym samym stabilności polskiego systemu bankowego. foreign currency loans risk and methods of its reduction on the polish financial market summary in the last several years currency loans have become one of the most important source of financing of households and enterprises in poland. they are particularly used for real estates investments, where their prevalent form is a forward mortgage. in practice currency loans are long-term obligations which create significant risks such as: foreign interest-rate risk, fx risk, and spread risk within a few dozen years. such risks can strongly influence the stability of whole polish banking sector as well as financial market in poland. as currency loans are 8 michał buszko mostly used by households there are very limited ways of managing the mentioned kinds of risk. because the share of currency loans is at present still dynamically increasing in the banking system, the aim of this paper is to characterize mentioned loans and to present their significance in poland, as well as risks related to them. wprowadzenie w ostatnich latach na polskim rynku finansowym obserwowane jest zjawisko dynamicznego wzrostu zadłużenia sektora niefinansowego z tytułu kredytów w walutach obcych. kredyty te zaciągane są przede wszystkim przez gospodarstwa domowe, które finansują dzięki nim zakup, budowę lub remont nieruchomości mieszkaniowych. główną przyczyną wzmożonego zainteresowania kredytowaniem walutowym było niewątpliwie relatywnie niskie oprocentowanie pożyczek w głównych walutach światowych, powiązane z permanentnie niezaspokojonym popytem na mieszkania w polsce. czynnikami, które zachęcały do zaciągania kredytów walutowych, a tym samym w znaczącym stopniu przyczyniły się do wzrostu zadłużenia w walutach obcych, były również wysokie tempo wzrostu gospodarczego w polsce w latach 2003–2007, istotny wzrost wynagrodzeń, spadek bezrobocia, a także utrzymujące się korzystne perspektywy rozwoju polskiej gospodarki. dodatkowo proces ten wspomogły obniżka marż kredytowych, złagodzenie przez banki kryteriów udzielania kredytów mieszkaniowych, a także wprowadzenie na polski rynek nowych produktów finansowych, takich jak pożyczki hipoteczne, kredyty konsolidacyjne czy kredyty refinansowe. ważną rolę w upowszechnieniu kredytów walutowych w polsce odegrała z pewnością aprecjacja polskiego złotego w stosunku do innych walut, występująca od połowy 2004 roku. tendencja ta spowodowała istotną obniżkę kosztów kredytowania walutowego w porównaniu do kredytów w złotych, a także przyczyniła się do zdominowania polskiego rynku kredytów hipotecznych produktami walutowymi. ponieważ finansowanie w walutach obcych charakteryzuje się pewnymi specyficznymi obszarami ryzyka, które mogą istotnie wpłynąć zarówno na wzrost ryzyka kredytowego w poszczególnych bankach, jak i niewypłacalność całego systemu bankowego w polsce, celem tego artykułu jest przedstawienie uwarunkowań, a także konsekwencji wynikających z kredytowania w walutach obcych. w niniejszym opracowaniu scharakteryzowane zostaną również główne rodzaje ryzyk towarzyszących zaciąganiu kredytów walutowych, a także metody jego ograniczania. funkcjonowanie kredytów walutowych kredyty walutowe w praktyce mogą funkcjonować w dwóch odmianach, tzn. mogą być wypłacane i obsługiwane w walutach obcych lub też w walucie krajowej. kredyty walutowe wypłacane i obsługiwane w walutach obcych stosowane są najczęściej w przypadku instytucji finansowych, przedsiębiorstw prowadzących transakcje han9ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... dlowe z zagranicą, a także w przypadku osób fizycznych, które uzyskują dochody lub inne wpływy pieniężne w walutach obcych. kredyty walutowe wypłacane oraz obsługiwane w polskich złotych, nazywane kredytami indeksowanymi w stosunku do waluty obcej, stosowane są zazwyczaj w odniesieniu do osób fizycznych finansujących zakup, budowę lub remont nieruchomości. podejście takie wynika przede wszystkim z konieczności zapłaty za nabywane nieruchomości, materiały czy usługi budowlane w walucie krajowej, a także z otrzymywania przez kredytobiorców wynagrodzeń w polskich złotych. w przypadku rozważanych kredytów kwota zadłużenia zostaje przeliczona na polskie złote po kursie skupu waluty (bid), a następnie wypłacona np. na rachunek kredytobiorcy lub sprzedawcy nieruchomości. spłata takich kredytów następuje zazwyczaj za pomocą polecenia zapłaty przez obciążenie rachunku kredytobiorcy odpowiednią kwotą raty kredytu, przeliczoną na polskie złote po kursie sprzedaży (ask, offer). oprocentowanie kredytów walutowych, niezależnie od formy postawienia ich do dyspozycji kredytobiorcy, wyznaczane jest na podstawie stopy referencyjnej powiększonej o marżę kredytową (credit risk spread). stopą referencyjną jest najczęściej stawka libor lub euribor bądź prime rate, aczkolwiek w praktyce może nią być również inny indeks rynku pieniężnego, ustalany dla danej waluty przez bank udzielający kredytu lub inną instytucję finansową. marża kredytowa jest przychodem banku odzwierciedlającym stopień ryzyka kredytowego związanego z danym kredytobiorcą. jej poziom jest uzależniony zwykle od wysokości i formy otrzymywania dochodów przez kredytobiorcę, jego historii kredytowej, liczby i formy zabezpieczeń kredytu, wartości wkładu własnego kredytobiorcy w kredytowanej inwestycji, poziomu bieżącego zadłużenia oraz rodzaju przeznaczenia kredytu. w przypadku większych kwot kredytów, zaciąganych zwłaszcza przez klientów korporacyjnych, jej wysokość jest negocjowana. marża w tym większym stopniu decyduje o opłacalności kredytu, im niższa jest wartość stopy referencyjnej dla danej waluty oraz im mniejsza jest różnica w stawkach referencyjnych pomiędzy walutą krajową a walutami zagranicznymi. przyczyny korzystania z kredytów walutowych kredyty walutowe wykorzystywane są na polskim rynku finansowym zasadniczo z trzech powodów. pierwszym z nich jest ułatwienie rozliczeń transakcji finansowych lub handlowych z partnerami gospodarczymi z zagranicy. kredyty ułatwiające międzynarodowy obrót gospodarczy mogą mieć wiele różnych form, tzn. kredytów w rachunku walutowym, kredytów obrotowych, dyskontowych, akceptów czy akredytyw. drugim powodem zastosowania kredytów walutowych jest chęć zabezpieczania przed ryzykiem kursowym płatności otrzymywanych w walutach obcych. w tym przypadku kredyt zaciągnięty w walucie będzie umożliwiał zakup surowców, towarów czy usług na potrzeby prowadzonej działalności gospodarczej, a wpływy 10 michał buszko walutowe otrzymywane przez jednostkę ze sprzedaży eksportowej będą pokrywały wydatki z tytułu spłaty zadłużenia walutowego. dzięki powyższemu zestawieniu przepływów pieniężnych wyeliminowane zostanie ryzyko zmiany kursu walutowego oraz nie będzie marży kursowej (spread). trzecim powodem wykorzystania kredytów walutowych, występującym zwłaszcza w przypadku osób fizycznych oraz przedsiębiorstw nieprowadzących rozrachunków z zagranicą, jest chęć obniżki kosztów kredytowania. kredyty tego typu zaciągane są przede wszystkim ze względu na niższe oprocentowanie wybranych walut obcych w porównaniu do złotego, a ich przeznaczeniem jest zazwyczaj nabycie, budowa lub remont nieruchomości1. w przypadku kredytów funkcjonujących w wymienionym segmencie okresy spłaty sięgają zwykle od kilkunastu do 50 lat, co oznacza, że nawet niewielka różnica w oprocentowaniu na korzyść kredytu walutowego może przełożyć się na znaczącą obniżkę całkowitych kosztów finansowania. do połowy 2006 roku kredyty walutowe stanowiły znacznie tańsze źródło długoterminowego finansowania na tle kredytów w polskich złotych i były zdecydowanie preferowane przez krajowych kredytobiorców. chociaż instrumenty te charakteryzowały się wyższymi marżami kredytowymi na tle kredytów złotowych, wiązały się z ponoszeniem kosztów marży kursowej, a także możliwością wystąpienia strat w związku z niekorzystnymi zmianami kursu walutowego, znacznie niższe oprocentowanie stawek referencyjnych libor usd, libor chf, libor eur czy euribor w porównaniu do stawki wibor decydowało o ich atrakcyjności. odmienną tendencję można było zaobserwować od połowy 2006 do początku 2008 roku, kiedy na skutek wprowadzenia rekomendacji s, intensywnej kampanii promocyjnej banków, redukcji marż kredytów złotowych, a także wobec zmniejszenia dysproporcji pomiędzy stopami referencyjnymi w polsce, szwajcarii i strefie euro w systemie bankowym zaczął zwiększać się udział kredytów hipotecznych denominowanych w polskich złotych2. różnica w bieżących kosztach kredytów stała się we wspomnianym okresie na tyle mała, że zniechęcała do korzystania z tańszych, ale obciążonych większym ryzykiem kredytów walutowych3. wobec zaostrzania polityki pieniężnej w polsce, począwszy od pierwszej połowy 2007 roku, względne korzyści związane z kredytowaniem hipotecznym w polskich złotych zaczęły maleć, co spowodowało, że na początku 2008 roku obserwowane było ponowne zwiększenie zainteresowania kredytowaniem walutowym. w przypadku dalszego pogłę1 w przypadku przedsiębiorstw długoterminowe kredyty walutowe zaciągane są również na inwestycje w inne niż nieruchomości aktywa trwałe. 2 zob. synteza raportu o sytuacji sektora bankowego w okresie styczeń–wrzesień 2007 r., komisja nadzoru finansowego, warszawa, styczeń 2008 r., www.knf.gov.pl. 3 w połowie 2007 r. znaczące zmniejszenie różnicy w stopach referencyjnych nbp oraz ebc doprowadziło do sytuacji, w której kredyty denominowane w polskich złotych stały się tańsze od kredytów denominowanych w euro. czynnikiem, który bezpośrednio decydował o opłacalności kredytowania w polskich złotych, była marża kursowa (spread) występująca w przypadku kredytów w euro. 11ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... biania się dysproporcji pomiędzy stawkami referencyjnymi w polsce i za granicą, na polskim rynku finansowym powinien być kontynuowany wzrost udziału kredytów walutowych w finansowaniu hipotecznym. należy mieć jednak na uwadze, że większa skłonność do zaciągania kredytów w walutach obcych będzie dotyczyła przede wszystkim walut uznawanych za stabilne, dla których zmienność kursu jak i oprocentowania jest relatywnie niska. potwierdzeniem tej tezy może być przykład dolara amerykańskiego, który po kryzysie na rynku kredytów hipotecznych sektora subprime zaczął być postrzegany jako waluta o podwyższonym ryzyku. znaczący spadek stopy oprocentowania dolara w pierwszej połowie 2008 roku, do poziomu niższego niż oprocentowanie franka szwajcarskiego, nie wpłynął na zwiększenie zainteresowania finansowaniem hipotecznym w walucie amerykańskiej. kredyty walutowe na polskim rynku finansowym współcześnie na polskim rynku finansowym kredyty walutowe stanowią około 30% wartości wszystkich kredytów udzielonych przez banki komercyjne sektorowi niefinansowemu. w okresie 2002–2006 obserwowane było przy tym zjawisko zmniejszania wykorzystania kredytów walutowych przez przedsiębiorstwa i jednoczesnego większego zainteresowania nimi wśród gospodarstw domowych. już w 2003 roku udział kredytów walutowych w kredytach dla gospodarstw domowych osiągnął większą wartość od udziału kredytów walutowych w kredytach udzielonych przedsiębiorstwom, natomiast w 2005 roku łączna wartość kredytów walutowych zaciągniętych przez gospodarstwa domowe przekroczyła wartość tego typu kredytów przyznanych firmom. charakterystykę kredytów udzielonych sektorowi niefinansowemu w latach 2002–2006 prezentuje tabela 1. w rozważanym okresie wzrost wartości kredytów udzielonych sektorowi niefinansowemu wynikał przede wszystkim ze zwiększonego popytu na kredyty na nieruchomości. udział kredytów tego typu w kredytach ogółem zwiększył się z około 15% w 2002 roku do około 33% w 2006 roku. czołową grupą kredytobiorców były przy tym gospodarstwa domowe. w ich przypadku udział kredytów na nieruchomości zmienił się odpowiednio z około 27% do około 48%. w całym sektorze niefinansowym poziom zadłużenia z tytułu kredytów na nieruchomości denominowanych w walutach obcych koncentrował od 48% do 57%. w przypadku gospodarstw domowych poziom finansowania nieruchomości przy wykorzystaniu kredytów walutowych był jeszcze większy i w okresie 2002–2006 wyniósł od 57% do 64%. charakterystykę kredytów udzielanych na nieruchomości w polsce przedstawia tabela 2. tabela 1. kredyty dla sektora niefinansowego udzielone przez banki komercyjne w polsce w latach 2002–2006 w mld zł rok 2002 2003 2004 2005 2006 kredyty dla sektora niefinansowego 193,1 206,1 211,0 239,9 300,5 – w walutach obcych 55,6 70,1 56,2 68,6 90,4 udział kredytów walutowych w kredytach sektora niefinansowego 28,79% 34,01% 26,64% 28,60% 30,12% kredyty dla gospodarstw domowych 75,3 85,8 96,2 121,4 165,2 – w walutach obcych 20,2 29,2 26,7 39,6 58,1 udział kredytów walutowych w kredytach dla gospodarstw domowych 26,83% 34,03% 27,75% 32,62% 35,17% kredyty dla przedsiębiorstw 116,6 119,6 114,1 117,7 133,9 – w walutach obcych 35 40,6 29,4 28,9 32,2 udział kredytów walutowych w kredytach dla przedsiębiorstw 30,02% 33,95% 25,77% 24,55% 24,05% źródło: opracowanie własne na podstawie: sytuacja finansowa banków w 2006 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, czerwiec 2007 r.; sytuacja finansowa banków w 2005 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2006 r.; sytuacja finansowa banków w 2004 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2005 r.; sytuacja finansowa banków w 2003 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2004 r. tabela 2. kredyty na nieruchomości udzielone sektorowi niefinansowemu w mld zł rok 2002 2003 2004 2005 2006 kredyty na nieruchomości 29,4 42,1 49,9 67,0 99,6 – w walutach obcych 14,2 23,1 25,1 38,3 57,2 udział kredytów walutowych w kredytach na nieruchomości 48,30% 54,87% 50,30% 57,16% 57,43% kredyty na nieruchomości gospodarstw domowych 20,1 29,7 35,9 50,6 78,7 – w walutach obcych 12,0 19,0 20,6 32,5 50,5 13ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... rok 2002 2003 2004 2005 2006 udział kredytów walutowych w kredytach na nieruchomości gospodarstw domowych 59,70% 63,97% 57,38% 64,23% 64,17% źródło: opracowanie własne na podstawie: sytuacja finansowa banków w 2006 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, czerwiec 2007 r.; sytuacja finansowa banków w 2005 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2006 r.; sytuacja finansowa banków w 2004 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2005 r.; sytuacja finansowa banków w 2003 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2004 r. charakterystykę tempa wzrostu poszczególnych rodzajów kredytów udzielonych przez banki komercyjne sektorowi niefinansowemu przedstawia tabela 3. tabela 3. tempo wzrostu kredytów dla sektora niefinansowego w latach 2003–2006 rok 2003 2004 2005 2006 wzrost wartości kredytów dla sektora niefinansowego 6,7% 2,4% 13,7% 25,1% wzrost wartości kredytów walutowych dla sektora niefinansowego 26,1% -19,8% 22,1% 31,8% wzrost wartości kredytów na nieruchomości dla sektora niefinansowego 43,2% 18,5% 34,3% 48,7% wzrost wartości kredytów walutowych na nieruchomości dla sektora niefinansowego 62,7% 8,7% 52,6% 49,4% wzrost wartości kredytów dla gospodarstw domowych 13,9% 12,1% 26,2% 36,1% wzrost wartości kredytów walutowych dla gospodarstw domowych 44,5% -8,6% 48,3% 46,7% wzrost wartości kredytów na nieruchomości gospodarstw domowych 47,8% 20,9% 40,9% 55,5% wzrost wartości kredytów walutowych na nieruchomości gospodarstw domowych 58,3% 8,4% 57,8% 55,4% źródło: opracowanie własne na podstawie: sytuacja finansowa banków w 2006 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, czerwiec 2007 r., sytuacja finansowa banków w 2005 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2006 r., sytuacja finansowa banków w 2004 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2005 r., sytuacja finansowa banków w 2003 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2004 r. tabela 2. cd. 14 michał buszko w zamieszczonych powyżej tabelach widoczna jest tendencja do wzrostu znaczenia i roli kredytów walutowych w polskim systemie finansowym. na szczególną uwagę zasługują jednak dane z 2004 roku, kiedy odnotowano istotny spadek wartości kredytów walutowych udzielonych w całym sektorze niefinasnowym. wśród przyczyn tego zjawiska należy wymienić spłacenie części kredytów zaciągniętych w latach poprzednich, ograniczenie kredytów zaciąganych przez przedsiębiorstwa, przewalutowanie na złote części kredytów mieszkaniowych gospodarstw domowych, a także znaczącą aprecjację polskiego złotego od połowy 2004 roku zmniejszającą wartość długu wyrażonego w walucie obcej w przeliczeniu na polskie złote. według danych dostępnych w momencie przygotowania niniejszego opracowania, na koniec 2005 roku 80,2% zadłużenia z tytułu kredytów walutowych udzielonych gospodarstwom domowym na cele mieszkaniowe denominowane było we frankach szwajcarskich, 12,4% w euro, a pozostała część przypadła na inne waluty4. na koniec 2006 roku już 90% wartości wszystkich mieszkaniowych kredytów walutowych przypadło na kredyty we frankach. spadło jednocześnie zainteresowanie finansowaniem w euro i innych walutach, zwłaszcza dolarach amerykańskich5. ryzyko stóp procentowych walut obcych jednym z podstawowych ryzyk, które towarzyszy kredytom zaciąganym w walucie obcej, jest ryzyko stopy procentowej. ryzyko to występuje również w przypadku kredytów zaciąganych w polskich złotych, aczkolwiek w przypadku polskiej waluty jego analiza, prognozowanie oraz zabezpieczanie jest łatwiejsze z punktu widzenia kredytobiorcy. w przypadku kredytów udzielanych klientom w walutach obcych oprocentowanie uzależnione będzie od ceny pieniądza na zagranicznym lub międzynarodowym rynku międzybankowym, na którą będzie oddziaływał bank centralny emitujący walutę kredytowania. w powyższych warunkach dla kredytobiorcy istotne znaczenie będzie miała zatem nie tylko bieżąca cena pieniądza na danym rynku, ale również rodzaj polityki monetarnej prowadzonej przez bank centralny. polityka ta będzie bowiem wpływała na zmienność stóp procentowych, a tym samym poziom ryzyka kredytobiorcy. w przypadku dokonywania przez zagraniczny bank centralny relatywnie dużych jednorazowych podwyżek stóp procentowych kredytobiorca będzie narażony na ryzyko nagłych znaczących zmian (wzrostu) kosztów kredytu. kredytowanie w walucie zagranicznej będzie oznaczało również pośrednie uzależnienie kosztu odsetkowego kredytu od warunków gospodarczych panujących poza granicami polski. ocena zakresu i kierunków jego zmiany będzie zatem wymagała monitorowania zagranicznych rynków pieniężnych, poziomu inflacji za granicą, 4 rozwój systemu finansowego w polsce w 2006 r., nbp, warszawa, luty 2008 r. oraz rozwój systemu finansowego w polsce w 2005 r., nbp, warszawa, listopad 2006 r. 5 główną przyczyną dominacji zadłużenia we frankach był niższy poziom stóp procentowych dla tej waluty w porównaniu z pozostałymi walutami, takimi jak euro, dolar czy funt. 15ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... a także ogólnej koniunktury gospodarczej w kraju waluty kredytowania. zadanie to jest niewątpliwie trudniejsze i bardziej pracochłonne w porównaniu do oceny uwarunkowań gospodarczych w kraju macierzystym. ryzyko kursu walutowego jednym z głównych rodzajów ryzyka towarzyszącego kredytowaniu w walutach obcych jest ryzyko zmiany kursu walutowego. ryzyko kursowe będzie istotne tylko wtedy, gdy kurs waluty obcej w stosunku do waluty krajowej będzie zmieniał się w sposób płynny na podstawie popytu i podaży obu walut na rynku finansowym. w przypadku gdy kurs waluty krajowej jest powiązany w sposób sztywny z kursem waluty obcej, w której zaciągany jest kredyt, ryzyko kursowe będzie wyeliminowane. ze względu na to, że wymiana głównych walut na świecie odbywa się na zasadzie kursów płynnych, zadłużenie w tych walutach będzie wiązało się z powstawaniem ryzyka walutowego kredytobiorcy. w przypadku kredytu walutowego wzrastający kurs waluty obcej będzie powodował wzrost wysokości rat kredytowych wymaganych do spłaty. jeżeli waluta krajowa będzie umacniała się względem waluty obcej, raty kredytowe będą coraz niższe. ponieważ zaciągnięcie kredytu walutowego oznacza przyjęcie pozycji krótkiej na rynku walutowym (short position), kredytobiorca będzie osiągał korzyści w warunkach deprecjacji waluty obcej. z punktu widzenia kredytobiorcy najkorzystniejszym rozwiązaniem będzie zatem zaciągnięcie kredytu w momencie, kiedy kurs waluty obcej jest bardzo wysoki i występuje oczekiwanie co do znaczącego jego spadku w trakcie spłacania kredytu. z drugiej strony niekorzystne będzie zaciąganie kredytu walutowego w sytuacji, kiedy kurs waluty obcej jest bardzo niski i występuje oczekiwanie co do jego wzrostu w przyszłości. wysoki lub niski kurs waluty w stosunku do kursu obserwowanego w średnim lub długim horyzoncie czasowym może być wykorzystywany również do przewalutowania kredytu. przewalutowanie oznacza zamianę waluty kredytu na zasadzie „kupna” nowego zadłużenia, którym „spłacane” jest zadłużenie dotychczasowe. w praktyce kredytobiorca będzie dążył do sytuacji, kiedy jak najmniej nowego długu będzie zastępowało wcześniejszy kredyt. przewalutowanie kredytu z waluty obcej na walutę krajową będzie zatem wskazane w sytuacji, kiedy kurs waluty kredytu będzie relatywnie niski natomiast przewalutowanie z waluty krajowej na walutę obcą powinno być dokonywane w sytuacji odwrotnej. należy przy tym pamiętać, że przewalutowanie zwykle wiąże się z dodatkowymi kosztami prowizji pobieranej przez bank, co oznacza, że operacja ta powinna być przeprowadzana przy znaczącym umocnieniu lub osłabieniu jednej z walut. 16 michał buszko ryzyko marży kursowej ważnym rodzajem ryzyka towarzyszącego zadłużaniu się w walutach obcych jest ryzyko marży kursowej. marża ta (spread) wyznaczana jest jako różnica pomiędzy ceną sprzedaży a ceną skupu waluty w banku i występuje zawsze w przypadku kredytów indeksowanych w stosunku do waluty obcej. marża kursowa pojawia się w sytuacji, kiedy bank tworzy zadłużenie klienta w walucie obcej, a następnie wpłaca równowartość kredytu w polskich złotych, dokonując przeliczenia waluty po kursie skupu. w momencie spłaty rat kredytu bank będzie pobierał z rachunku klienta równowartość raty kredytu przeliczoną z waluty obcej na polskie złote po kursie sprzedaży. na skutek przedstawionego podejścia do obsługi kredytów indeksowanych w stosunku do waluty obcej klient banku ponosi dodatkowy koszt związany z kupnem -sprzedażą waluty. na polskim rynku koszt ten sięga poziomu od 4% do 6%, co oznacza, że marża kursowa istotnie wpływa na całkowity koszt kredytu i powoduje, że kredytowanie walutowe jest mało korzystne w krótkim horyzoncie czasowym. w przypadku kredytów hipotecznych denominowanych w walutach obcych, które spłacane są w ciągu kilkunastu lub kilkudziesięciu lat, marża ta rozkłada się na dłuższy okres, co podnosi ich opłacalność. ponieważ wysokość marży kursowej nie jest ustalana w umowie kredytowej na stałym poziomie, w trakcie spłaty kredytu może się zmieniać, pogarszając warunki wymiany walutowej i zwiększając jednocześnie koszty kredytowania. zazwyczaj bank nie podaje kredytobiorcy jej wysokości, co utrudnia kalkulację rzeczywistych kosztów ponoszonych w związku z zadłużeniem walutowym. konsekwencje wzrostu zadłużenia w walutowego w systemie bankowym szybkie tempo wzrostu zadłużenia z tytułu kredytów walutowych udzielanych gospodarstwom domowym na cele mieszkaniowe, a także przedsiębiorstwom na zakup nieruchomości czy inwestycje w aktywa trwałe z pewnością skłania do zwrócenia uwagi na problem kredytowania w walutach obcych w polsce. zdecydowana przewaga wieloletnich kredytów zaciąganych tylko w jednej walucie obcej tworzy znaczącą ekspozycję polskiego systemu finansowego na ryzyko kursowe oraz uzależnia w długim horyzoncie jego kondycję od kursu polskiego złotego do franka szwajcarskiego. bieżące warunki gospodarcze, w tym zwłaszcza wzrost wynagrodzeń w polsce, a także wzrost zatrudnienia w gospodarce nie wskazują obecnie na możliwość zagrożenia stabilności całego systemu bankowego lub polskiego rynku finansowego w związku z przewagą kredytowania w walucie obcej. wyższy poziom wynagrodzeń oraz możliwość relatywnie szybkiego znalezienia nowego zatrudnienia po utracie poprzedniego będą z pewnością redukowały w najbliższych latach ryzyko zaprzestania spłaty kredytów walutowych. problem nieterminowego regulowania kredytów 17ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... może jednak pojawić się w sytuacji nagłego wzrostu stóp procentowych w szwajcarii lub istotnego wzrostu ceny franka szwajcarskiego w stosunku do złotego. ponieważ oprocentowanie waluty szwajcarskiej jest historycznie ukształtowane na niższym poziomie w porównaniu do polskiego złotego, a jego zmiany odbywały się dotąd w sposób bardzo wyważony, głównym obszarem potencjalnego ryzyka związanego z kredytami denominowanymi we frankach będzie niekorzystna zmiana kursu walutowego. aprecjacja waluty szwajcarskiej wobec polskiego złotego nie będzie powodowała bezpośrednich strat w bankach, aczkolwiek przyczyni się do wzrostu wysokości rat kredytów. przy znacznym osłabieniu polskiego złotego skala wzrostu kosztów kredytu może być na tyle duża, że uniemożliwi gospodarstwom domowym spłatę zadłużenia. w powyższych warunkach ryzyko kursowe kredytobiorców przełożyłoby się na ryzyko kredytowe banków, powodujące konieczność utworzenia dodatkowych rezerw oraz odpisywanie kredytów w koszty. ponieważ w strukturze kredytowania walutowego w polsce istotną rolę odgrywa właściwie tylko jedna waluta, teoretycznie zmiana samego kursu franka mogłaby już prowadzić do systemowej niewypłacalności kredytobiorców i destabilizacji całego sektora bankowego6. wobec obserwowanej w ostatnich latach długoterminowej aprecjacji polskiego złotego w stosunku do waluty szwajcarskiej scenariusz ten w najbliższej przyszłości wydaje się mało prawdopodobny. należy mieć jednak na uwadze, że specyfika kredytowania w walutowego w polsce wiąże się udzielaniem kredytów na długie terminy, co powoduje wystawienie kredytobiorców na ryzyko w okresie kilkunastu lub kilkudziesięciu lat, w ciągu których możliwość prognozowania koniunktury gospodarczej oraz warunków spłaty kredytów jest bardzo ograniczona7. analizując zjawisko wzrostu zadłużenia z tytułu kredytów denominowanych w walutach obcych, należy zwrócić uwagę na zagadnienie refinansowania rozważanych kredytów w polskim systemie bankowym. znaczący przyrost wartości kredytów udzielanych w walutach obcych wiąże się z koniecznością uprzedniego pozyskania przez banki środków pieniężnych w tych samych walutach, najczęściej w formie depozytów. ponieważ depozyty w polskim systemie bankowym przyjmowane są zwykle w walucie krajowej oraz mają krótkie terminy wymagalności, a kredyty walutowe – przede wszystkim hipoteczne – udzielane są na długie terminy, od kilkunastu do kilkudziesięciu lat, w bankach pojawia się problem niedopasowania struktury aktywów i pasywów. niedopasowanie to generuje dla banków ryzyko płynności, ryzyko kursowe, a także ryzyko stóp procentowych. ze względu na fakt, że na polskim 6 ponieważ kurs polskiego złotego w stosunku do franka szwajcarskiego jest ustalany na podstawie kursu polskiej waluty do euro oraz kursu euro do franka szwajcarskiego, znaczne umocnienie franka wystąpiłoby przy dużym wzroście wartości euro, co oznaczałoby problem spłaty kredytów zaciągniętych również w tej walucie. 7 wydłużenie okresu kredytowania powoduje zmniejszenie raty kredytu płaconej okresowo przez kredytobiorcę. dłuższy okres podatności na ryzyko jest zatem kompensowany mniejszym obciążeniem kredytobiorcy z tytułu płaconych rat. 18 michał buszko rynku gospodarstwa domowe nie utrzymują depozytów we frankach szwajcarskich, które stanowiłyby tanie źródło finansowania kredytów hipotecznych, banki zmuszone są do pozyskiwania środków na rynku międzybankowym, ponosząc wyższe koszty. koszty te są w efekcie przerzucane na kredytobiorców. dodatkowo banki dla wyeliminowania wymienionych rodzajów ryzyka muszą korzystać ze złożonych instrumentów pochodnych zabezpieczających jednocześnie płynność, poziom kursu walutowego i poziom stóp procentowych, co wymaga specjalnego przygotowania organizacyjnego, kadrowego, a także infrastrukturalnego. ograniczanie ryzyka kredytów walutowych przez banki banki udzielające kredytów walutowych mogą zarządzać swoimi ekspozycjami za pomocą szerokiej gamy instrumentów. wśród nich należy wymienić przede wszystkim instrumenty prawne i finansowe. jednym z najnowszych rozwiązań wykorzystywanych przez banki do zarządzania ryzykiem kredytów walutowych jest opracowany przez środowisko bankowe oraz komisję nadzoru bankowego zbiór zaleceń w zakresie przeprowadzania bardziej restrykcyjnej oceny zdolności kredytowej osób ubiegających się o kredyty zabezpieczone hipotecznie, w tym zwłaszcza zaciągane w walutach obcych. zbiór ten wszedł w życie 1 lipca 2006 roku i określony został jako tzw. rekomendacja s8. wspomniany instrument zawiera wytyczne umożliwiające identyfikację, analizę, ocenę, a także zarządzanie ryzykiem wynikającym z kredytów zabezpieczonych hipotecznie, w tym kredytów walutowych. przepisy rekomendacji nie zawierają przy tym ograniczeń ilościowych w zakresie udzielania kredytów, ale koncentrują się na wymogach jakościowych ekspozycji oraz ich zabezpieczeniach. rekomendacja zaleca bankom m.in. zarówno systematyczne monitorowanie zmian kursu walutowego oraz analizę jego wpływu na ryzyko kredytowe, jak również ograniczenie udzielania kredytów walutowych zabezpieczonych hipoteką w odniesieniu do osób, które nie mają stałych oraz udokumentowanych wpływów w walucie kredytu. jednym z jej ważniejszych rozwiązań jest przy tym zalecenie, by banki udzielające kredytów w walutach obcych analizowały zdolność kredytową klientów przy założeniu, że oprocentowanie dla kredytu walutowego jest równe oprocentowaniu kredytu w polskich złotych, a kwota kredytu jest wyższa o 20%. rekomendacja zaleca również bankom oferowanie klientom w pierwszej kolejności kredytów złotowych9. oprócz regulacji prawnych związanych z zarządzaniem ryzykiem kredytów walutowych banki mogą stosować instrumenty finansowe umożliwiające ograniczenie lub 8 rekomendacja s dotycząca dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, knb, warszawa 2006. 9 zob. szerzej m. buszko, j. głuchowski, kredyty walutowe w finansowaniu nieruchomości w polsce, [w:] współczesne problemy badawcze finansów, b. filipiak (red.), „zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego” 2007, nr 451, s. 235. 19ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... wyeliminowanie ryzyka zmiany kursu walutowego lub oprocentowania walut obcych. w tym zakresie najczęściej wykorzystywane są instrumenty pochodne, służące domykaniu pozycji banków na rynku finansowym. wśród instrumentów stosowanych przez banki do zarządzania ryzykiem walutowym można wymienić kontrakty fx swap, cirs oraz opcje walutowe, natomiast wśród instrumentów zabezpieczających przed zmianami stóp procentowych walut obcych można wymienić kontrakty irs, ois, fra oraz opcje na stopy procentowe. w najbliższych latach zarządzane ryzykiem wynikającym z kredytów walutowych będzie najprawdopodobniej odbywało się przy szerszym wykorzystaniu sekurytyzacji wierzytelności. dzięki procesowi sekurytyzacji, który polega na zamianie pożytków otrzymywanych z tytułu udzielonych kredytów na papiery wartościowe, banki będą mogły odzyskać część środków zamrożonych w niskodochodowych walutowych kredytach hipotecznych i przeznaczyć je na bardziej dochodowe kredyty konsumpcyjne w polskich złotych. zastosowanie powyższej techniki finansowej pozwoli bankom na pozbycie się ryzyka kredytowego wynikającego z ryzyka kursu walutowego lub ryzyka stóp procentowych walut obcych. obecnie procesy sekurytyzacji obejmują przede wszystkim przeterminowane kredyty gospodarcze, aczkolwiek szybki rozwój na polskim rynku sekurytyzacyjnych funduszy inwestycyjnych, a także zapowiedzi zarządzających bankami, mogą świadczyć o upowszechnieniu w niedalekiej przyszłości konwersji kapitału z tytułu walutowych kredytów hipotecznych na sekurytyzowane papiery wartościowe. innym rozwiązaniem ułatwiającym zarządzanie ryzykiem kredytów walutowych może być zastosowanie nowoczesnych kredytowych instrumentów pochodnych, umożliwiających transfer ryzyka pomiędzy bankami krajowymi i zagranicznymi. instrumenty te znajdują się jednak w polsce dopiero w początkowej fazie rozwoju i ich szersze wykorzystanie będzie możliwe dopiero w przyszłości. jeszcze innym sposobem redukcji ryzyka bankowego związanego z hipotecznymi kredytami walutowymi może być odsprzedaż części kredytów firmom windykacyjnym. metoda ta będzie jednak stosowana głównie w odniesieniu do kredytów o trudnej ściągalności, które obecnie koncentrują znikomy udział aktywów bankowych10. ograniczanie ryzyka kredytów walutowych przez kredytobiorców przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe, będąc kredytobiorcami, mają zdecydowanie mniejsze możliwości zarządzania ryzykiem związanym z kredytami walutowymi. w przypadku przedsiębiorstw możliwe jest co prawda wykorzystanie niektórych 10 udział kredytów zagrożonych w złotowych kredytach na nieruchomości osób prywatnych w latach 2002–2006 stanowił odpowiednio: 7,9%, 6,6%, 4,6%, 4,6%, 3,0%. w przypadku kredytów walutowych udział ten był znacznie niższy i w poszczególnych latach wynosił odpowiednio: 3,9%, 4,8%, 2,3%, 1,6%, 1,0%. 20 michał buszko instrumentów pochodnych, służących zabezpieczeniu przed zmianą stóp procentowych walut obcych (kontrakty fra, opcje na stopy procentowe) oraz przed zmianą kursów walutowych (outright forward, ndf, arf, opcje walutowe), ale ich zastosowanie wymaga zarówno odpowiedniej wiedzy wśród kadry zarządzającej, jak również odpowiednio dużych kwot transakcji11. przedsiębiorstwa mogą jednak łatwiej niż gospodarstwa domowe tworzyć zabezpieczenie naturalne dla kredytów walutowych (natural hedging) przez utworzenie przychodów ze sprzedaży lub operacji finansowych w takiej samej walucie jak waluta kredytu. gospodarstwa domowe zaciągające kredyty walutowe na cele mieszkaniowe mają niewielkie możliwości zabezpieczania się przed niekorzystnymi zmianami stóp procentowych, kursów walutowych lub marż kursowych. banki w polsce nie oferują kredytobiorcom tego typu właściwie żadnych rozwiązań umożliwiających ograniczenie ryzyka. wyjątkiem mogą być oferowane przez niektóre podmioty ubezpieczenia kredytów hipotecznych, chroniące przed wzrostem kursu walutowego. obecnie jedynym praktycznym zabezpieczeniem gospodarstwa domowego przed wzrostem kosztów spowodowanych wzrostem kursu walutowego lub zmianą marży kursowej jest otrzymywanie wpływów w walucie kredytu, np. z tytułu umowy o pracę, z tytułu działalności wykonywanej osobiście, z tytułu odsetek lub dywidend. ponieważ kredytobiorcy zaciągający kredyty hipoteczne w polsce osiągają dochody przede wszystkim w polskich złotych, wspomniana metoda zabezpieczenia jest spotykana stosunkowo rzadko. inną metodą umożliwiającą ograniczenie ryzyka związanego z kredytem walutowym może być przewalutowanie kredytu, aczkolwiek działanie to jest opłacalne jedynie w przypadku wystąpienia określonych warunków rynkowych, tzn. aprecjacji waluty krajowej przy jednoczesnej obniżce jej oprocentowania. przewalutowanie będzie wiązało się zwykle z ponoszeniem dodatkowych kosztów prowizji bankowej. podsumowanie współcześnie kredyty walutowe mogą być zaliczone do bardzo istotnej formy finansowania działalności przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych. produkty te odgrywają przy tym dominującą rolę w przypadku finansowania zakupu lub budowy nieruchomości. ich duży udział w kredytach udzielonych przez banki rodzi pewne obawy co do powstawania dodatkowych rodzajów ryzyk zarówno dla kredytobiorców, jak i całego systemu bankowego. niemniej obserwowane w ostatnich latach warunki gospodarcze zarówno w polsce, jak i za granicą nie wskazują na możliwość występowania w dającej się przewidzieć przyszłości masowej niewypłacalności polskich kredytobiorców, mających zadłużenie w walutach obcych. relatywnie restryk11 zob. szerzej: j. zając, polski rynek walutowy w praktyce, liber, warszawa 2002; b. bernaś, finanse międzynarodowe, wyd. nauk pwn, warszawa 2006; e. najlepszy, zarządzanie finansami międzynarodowymi, pwe, warszawa 2000. 21ryzyko kredytów walutowych i metody jego ograniczania na polskim rynku... cyjne podejście banków do udzielania kredytów hipotecznych w polsce, zarówno złotowych, jak i walutowych, a także wymagane liczne zabezpieczenia powodują, że odsetek niepracujących kredytów tego typu jest stosunkowo niewielki. kredyty walutowe będą niewątpliwie dalej odgrywały ważną rolę w polskim systemie bankowym. wraz ze zwiększaniem się dysparytetu stóp procentowych pomiędzy rynkiem polskim a rynkiem szwajcarskim oraz rynkiem strefy euro kredyty te będą cieszyły się coraz większym zainteresowaniem. w sytuacji, kiedy w polsce zostanie wprowadzony mechanizm erm2 ustalania kursu walutowego złotego do euro, najprawdopodobniej dojdzie do zwiększenia udziału kredytów udzielanych we wspólnej walucie. przy utrzymaniu historycznie ukształtowanego niższego oprocentowania kredytów w euro w stosunku do kredytów w polskich złotych kredytobiorcy będą mogli korzystać z niższych kosztów odsetkowych z jednoczesnym wyeliminowaniem ryzyka z tytułu zmiany kursu walutowego. ze względu na zwiększającą się wartość obrotu na rynku tych kredytów powinno dojść także do obniżki marż kursowych dla euro. ponadto w przypadku wstąpienia polski do strefy euro część kredytów zaciągniętych we frankach szwajcarskich najprawdopodobniej zostanie przewalutowania na wspólną walutę, ze względu na relatywnie niewielki dysparytet stóp procentowych oraz wyeliminowanie ryzyka zmiany kursu walutowego oraz marży kursowej. literatura bernaś b., finanse międzynarodowe, wyd. nauk pwn, warszawa 2006. buszko m., głuchowski j., kredyty walutowe w finansowaniu nieruchomości w polsce, [w:] współczesne problemy badawcze finansów, filipiak b. (red.), „zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego” 2007, nr 451. najlepszy e., zarządzanie finansami międzynarodowymi, pwe, warszawa 2000. zając j., polski rynek walutowy w praktyce, liber, warszawa 2002. pozostałe źródła rekomendacja s dotycząca dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, knb, warszawa 2006. rozwój systemu finansowego w polsce w 2005 r., nbp, warszawa, listopad 2006. rozwój systemu finansowego w polsce w 2006 r., nbp, warszawa, luty 2008. synteza raportu o sytuacji sektora bankowego w i półroczu 2007 r., komisja nadzoru bankowego, warszawa, październik 2007. sytuacja finansowa banków w 2003 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2004. sytuacja finansowa banków w 2004 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2005. sytuacja finansowa banków w 2005 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, maj 2006. sytuacja finansowa banków w 2006 r. synteza, komisja nadzoru bankowego, warszawa, czerwiec 2007. torun international studies no. 1 (6) 2013 uniwersytet mikol aja kopernika scientific counsil roman bäcker (toruń, poland), zbigniew karpus (toruń, poland), cornelia pop (cluj-napoca, romania), rita zablotska (kiev, ukraina), lena gumenjuk (kiev, ukraina), igor sribriak (kiev, ukraina) editor in chief piotr siemiątkowski cover design tomasz klejna office of editorial board: batorego st. 39l, 87–100 toruń (poland) tis@umk.pl, http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm/index issn 1689–8168 the journal offers access to the contents in the open access system on the principles of non-exclusive license creative commons printed in poland ©copyrignt by nicolaus copernicus university toruń 2013 uniwersytet mikołaja kopernika gagarina st. 11, 87–100 toruń www.umk.pl distribution: reja st. 25, 87–100 toruń tel/fax (56) 611 42 38, e-mail: books@umk.pl dtp: rm rafał mikulski table of contents monika bartczak the right to privacy in the legal system of the united states . . . . . . . . . . . . . . . . 5 magdalena redo the growing importance of the risk-taking channel in the process of transmitting monetary policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 grzegorz górniewicz the problem of public debt (the case of spain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 ewa jankowska directions of foreign migration of poles and the level of socio-economic development of the country of emigration from the european union area in the years 2004–2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 katarzyna kącka józef winiewicz – a man of the congress . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 piotr siemiątkowski british foreign direct investments in the light of the world financial crisis . . . . 55 rita zablotska the perspectives of entry of ukrainian companies at the world market of services . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 113–131 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.007 * national university of pharmacy (kharkiv, ukraine), e-mail: v.o.lebedynets@gmail.com ** national technical university “kharkiv polytechnic institute” (ukraine), e-mail: a_prokhorenko@meta.ua *** national technical university “kharkiv polytechnic institute” (ukraine), e-mail: pavelbrin@ ukr.net **** islamic university (beirut, lebanon), e-mail: mohammadnehme@gmail.com viacheslav lebedynets* orcid: 0000-0003-1676-0592 olena prokhorenko** orcid: 0000-0001-7069-1431 pavlo brin*** orcid: 0000-0001-7374-3727 mohamad nassif nehme**** orcid: 0000-0002-8956-5459 on the way to qms implementation: the main milestones and issues in emerging economy abstract the aim of the research is to analyze typical problems in the implementation of quality management systems (qms) on the basis of private production enterprises which operate in emerging economy context and to develop a rational strategic plan for the design and implementation of such a system, taking into account the experience of successful organizations. the main benefits of implementing qms are presented. in the article it is recommended to consider the formation of qms as a project with the appropriate stages of activities. the following positions are envisaged at the initiation stage: formalization of the decision on qms implementation, appointment of project participants, project team training, as well as development of doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.007 orcid: 0000-0003-1676-0592 orcid: 0000-0001-7069-1431 orcid: 0000-0001-7374-3727 orcid: 0000-0002-8956-5459 v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme114 mission, vision, quality policy and qms process structure. at the implementation stage, it is proposed to develop and approve qms documents, as well as to implement an internal audit program. at the stage of project closure, it is advisable to put into operation the developed system and pass a certification audit in order to obtain a certificate of compliance with the requirements of iso 9001. the article presents the structure, content, sequence and estimated duration of all the stages of the project, as well as the division of responsibilities between the project team members. emphasis is placed on the main issues which can arise at different stages of such a project. in the paper the following range of issues was identified: inconsistency of qms processes structure with the existing organizational structure of the enterprise; incorrect definition of the performance indicators for processes at different hierarchy levels; erroneous decisions in the internal documentation system organizing. in its turn, in the article the causes for the above-mentioned issues were identified, namely: insufficient motivation of project participants, lack of time or other necessary resources, unwillingness to change the current management system of the company, inconsistency of real goals with the stated ones, etc. in the article it is proposed to divide the main causes of issues into three basic groups: by project participants (personal), bureaucratic (systemic) and leadership (administrative). the authors propose a number of measures to minimize the risks of issues in the qms implementation, and determine the distribution of areas of responsibility for these measures organizing. keywords: quality management system, iso 9001 standard, critical success factors, corporative strategy 1. introduction world market globalization and expansion of enterprises economic activity sets a  task of compliance to the international standards for quality. one of the tools to improve the company’s performance and increase its attractiveness to customers, consumers and other stakeholders is the quality management system (qms) based on iso 9001 requirements. in recent years, the requirements of ukrainian manufacturers to their suppliers regarding quality of provided products have caught up with european and world practice. such trends are observed in the enterprises in food, chemical, machine-building, metallurgical industry and other export-oriented spheres, but they become especially more widespread and cover an increasing number of pharmaceutical businesses. iso 9001 standards set out the requirements for quality management system of an enterprise (company, institution or any other business entity). compliance with such requirements involves introduction of a number of measures and streamlining of existing processes at the enterprise. depending on the level of organization of the enterprise business system, the scale of qms can be seen as either individual improvements or as large-scale strategic changes, but in most cases it leads to changes in the organizational structure, in the instructions, responsibilities and motivation system of employees, in the regulations of company processes, in the system of documentation. like any reorganizing, the qms implementation process, firstly, requires the development of an action plan (projecting), and, secondly, faces a number of challenges which are unexpected for both senior management and employees of the enterprise, and which can not only hinder to obtain the desired results, but also to nullify all efforts in general. on the way to qms implementation… 115 2. literature review studying of works of numerous authors shows that their researches are mostly concentrated in the following areas: (1) features of implementation in certain countries and businesses; (bhuiyan & alam (2005), faisal (2016), almeida et al. (2018), bravi et al. (2019)); (2) reasons and benefits of qms implementation and certification as well as an impact on companies’ performance (terziovski et al. (2003), taylor & wright (2003), rahman (2001), salgado et al. (2015)); (3) procedure and main steps of implementation (kaidalova et al. (2008), lysenko and tavluy (2011), popovych and galko (2019)); (4) critical success factors (csf) for qms implementation (taylor & wright (2003), jabnoun (2005), kanapathy (2008), kumar & kumar (2011), rani (2013)). the similar rank of the most investigated topics noted by galetto et al. (2017), is as follows: (1) the current diffusion of quality certification and its future trend; (2) the reasons that drive an organization toward the acquisition of the certificate; (3) the benefits and the obstacles/drawbacks; (4) the impact of the certification on the economic/financial performance and on the organizational process. although the principles of qms and the iso standard are the same for all countries and businesses, there are numbers of studies dealing with development and implementation of qms in certain regions or types of economic activity (bhuiyan & alam (2005), faisal (2016), almeida et al. (2018), bravi et al. (2019)). this may occur because of the cultural, social and economic differences between the countries studied, since they exhibit different industrial and economic characteristics (almeida et al., 2018). bhuiyan & alam (2005) consider problematic issues at canadian enterprises, and find that, “internally driven companies have less difficulty for certain items. externally driven companies perceived a higher degree of benefits as compared with internally driven companies”. for ukrainian enterprises, the most influential factors are mainly the requirements of counterparties, especially in the case of entering the external market (lebedynets, 2014). krasnokutska & kruglova (2017) state that introduction of qms is one of the key factors of effective utilization of the resource potential of a company. most mentioned authors consider regions and industries precisely to highlight the benefits of implementing, as well as the most influential factors for successful implementation. however, the results of the qms implementation do not always meet expectations. thus, terziovski et al. (2003) conclude that the iso 9001 certification is not positively correlated with customer satisfaction; taylor & wright (2003) noted, that “many companies were still internally focused” and “iso9000 certified companies did not perform better than non-certified companies”, thus not confirming the statement that the company has achieved better performance under the terms of certification. rahman (2001) has not found any different results between certified and not certified companies, in terms of organizational and financial variables. based on the study developed by salgado et al. (2015), a positive relationship was found between the “number of issued certificates in each country per 1000 inhabitants and the indicators of economic development (gross national income per capita)”. we share the view of jamali et al. (2010) that the failure or non-receipt of benefit from the implementation of qms connects with gaps in understanding or even ignoring the key v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme116 factors necessary for successful implementation: “however, in practice many enterprises fail to adopt and implement tqm. therefore, there is a need for deeper and more systematic assessment of the factors affecting on qms implementation”. alič (2013) describes the problem of bureaucratization due to the large amount of documentation of qms procedures, and notes that “increasing bureaucracy often prevents companies from deciding to implement iso 9001”. taylor & wright (2003) in a large-scale study about implementation of tqm principles put forward a  number of hypotheses, from which the following are confirmed: (1) understanding of the purpose of tqm would be significantly associated with the perceived degree of tqm success; (2) the practice of including specific plans and objectives for quality, as a part of the strategic planning process, would be significantly associated with the degree of success from tqm; (3) the position of the person responsible for leading tqm would be positively associated with tqm success; (4) the firms which have been unable to facilitate or motivate the majority of their employees to become involved in tqm are also less likely to perceive tqm as having been successful. the vast majority of studies are devoted to finding the causes of failures in the introducing qms or factors that, conversely, contribute to a successful outcome. the basis for the study of such factors are often the assessment criteria used in iso 9000 that can be compared to the malcolm baldrige national quality award (mbnqa). there are seven categories of assessment in the mbnqa which are: (1) leadership, (2) information and analysis, (3) strategic planning, (4) human resource development and management, (5) process management, (6) business results, (7) customer focus and satisfaction. g. jamali et al. (2010) indicate that four factors, namely (1) top management commitment, (2) strategic quality planning, (3) process management and (4) training are driver factors and need serious attention. jabnoun (2005) relates the effectiveness of the introduction of qms with the organizational culture. basing on conducted literature review, kanapathy (2008) generalizes eight critical factors of quality management: (1) top management support, (2) quality information availability, (3) quality information usage, (4) employee training, (5) employee involvement, (6) product/ process design, (7) supplier quality, and (8) customer orientation. kumar & kumar (2011), using the exploratory factor analysis (efa), found nine cross‐ validated tqm implementation constructs: (1) top management commitment, (2) supplier quality management, (3) continuous improvement, (4) product innovation, (5) benchmarking, (6) employee involvement, (7) reward and recognition, (8) education and training, and (9) customer focus; and one outcome construct (product quality). rani (2013) substantiates that the main factors of successful qms implementation are: (1) top management commitment, (2) quality culture, (3) strategic quality management, (4) design quality management, (5) process management, (6) supplier quality management, (7) education and training, (8) empowerment and involvement, (9) information and analysis, (10) customer satisfaction. obviously, the number of factors is growing from the older researches to the newer ones, and depends on the industry, type of business, size of an enterprise. yusof (2000) provides characteristics of a small and medium business and concludes that it is much easier to introduce qms in a small business, because fewer people are involved in the process. this conclusion seems quite logical, given that most factors are related to interpersonal communications. although taylor & wright (2003) do not find confirmation of the hypothesis that on the way to qms implementation… 117 the size of the customer base would be significantly associated with the perceived degree of tqm success. trang & do (2020) developed a method based on ahp to determine the percent weightings of eight categories of performance criteria in vietnamese supporting industries. these criteria include management commitment, role of the quality department, training and education, continuous improvement, quality policies, quality data and reporting, communication to improve quality, and customer satisfaction orientation. they came to the conclusion that “management commitment is the most critical factor; among sub-criteria, supports and responsibilities of top management is the most important”. taylor & wright (2003) indicate the time-factor, compliance to strategy and the role of top-management and involvements of employees as “deriving success from tqm”. although a lot of attention is paid to the csf, in our opinion, there is the gap in the methodology of actions to be taken to implement qms. according to our experience, managers of companies seeking to implement qms and obtain a certificate of compliance with iso 9001, often have no idea what actions need to be taken, what measures should be carried out and how long it will take to implement qms in the enterprise. nitin et al. (2011) give a whooping comparison of 24 frameworks as given by various nqa’s and 14 individual researchers in the light of 26 csfs of tqm. however, the research focuses on the csf and not on the process and actions to be performed. there is also a number of issues in the process of qms implementation, mainly related with the restructuring of the organizational design from functional to processual. but the emergence of other unexpected difficulties can nullify all efforts. kaidalova et al. (2008) present a  detailed algorithm for implementation of qms in a  pharmaceutical company in accordance with the requirements of iso 9001 and good pharmaceutical practice. lysenko and tavluy (2011) consider the features of qms in higher education institutions. the authors point to similar problems related to the lack of understanding of the importance or scope of actions for the implementation as well as issues that arise regarding the organizational structure changes (lebedynets, 2014). popovych and galko (2019) describe the risks in the project of qms implementation, namely the choice of goals, systems and options of quality policy, as well as the risks of leadership and staff involvement. however, in our opinion, creating a universal detailed procedure which would be relevant to a wide range of industrial enterprises is not presented in the mentioned publications, and recommendations for solving problems or risk management are not exhaustive and need to be supplemented. the aim of the research is to build a detailed plan for the qms formation at wide range of enterprises: from the pre-project phase to obtaining the iso certificate. such an outline will significantly illustrate the project and simplify organizational decisions on qms, as well as highlight key issues and implementation risks. 3. research method and sample our research is the result of analyzing a number of projects for the practical implementation of the qms system in 18 ukrainian enterprises of pharmaceutical (6), food (6), educational (2) and industrial (4: production of packaging, production of chemical compounds, production of printing products) activities of medium and small business. the result of each project was the introduction of tcm, obtaining a certificate of conformity and re-certification in v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme118 a year to confirm compliance. the projects were implemented during 2012–2020. the data were obtained from our own practical experience. observations and recordings of the facts that took place during this project, as well as methods of solving problems became the basis for this material. all stages and problematic moments were fixed in the qms documentation of the respective enterprises: protocols of meetings of the quality project teams, surveys of needs and expectations of interested parties developed by enterprises, protocols of internal and external audits. 4. results and discussion despite the fact that the quality management in a company should be an ongoing process, the implementation of qms can be considered as a project: from initial decision of ceo and up to implementation of all developed documented procedures and obtaining a certificate of compliance with iso 9001. these activities have all the properties of the project, namely: (1) the scope is determined by a number of requirements of the standard to which the system must meet; (2) time period means the period from the initiation to getting the first results from implemented procedures and obtaining a  certificate; (3) the budget consists of costs a company has to spend. thus, we consider the implementation of qms as a project that has the following stages: (1) initiation; (2) planning; (3) implementation; (4) closure. it is also possible to distinguish the pre-project stage, i.e., analysis of external and internal factors. first of all, there are market requirements in terms of product quality guarantees. the decision to introduce qms is also prompted by changes in ukraine’s external orientation, namely an increase in the share of eu countries in ukraine’s foreign trade turnover in the first quarter of 2020 to 41.2% (according to ukraine’s foreign trade in goods and services in the first quarter of 2020 (2020)). these factors lead the top-management or the most active employees of the organization to realize the urgency and feasibility of qms implemention and certification. usually there should be collected the data on certification bodies and their requirements as well as consideration of resource provision. the pre-project stage can have different duration depending on the degree of influence of factors and the attitude of senior-managers or owners, and ends with an internal meeting (kick-off ), which announces the taken decision, formulates the goal and determines the project budget. this is the end of the pre-project stage and the initiation of the project (stage 1). there are two positions that should be appointed at the internal meeting directly or within a certain period: a project manager (pm); a project team (pt). the previous versions of iso 9001:2008 required the appointment of a management representative as a special officer responsible for the qms project implementation and further support. the current version of iso 9001:2015 does not contain such requirements; thereafter we believe that the latest version of the standard provides the company the choice to appoint one person or a group of people with a specific list of powers and responsibilities to support the qms. it is good practice to register the decision of the kick-off meeting in organizational documents (such as orders, directives, etc.) in such document as order, indicating the name and position of the project manager, the composition of the project team and a list of its members’ authorities and responsibilities. on the way to qms implementation… 119 the appointment of a project manager and the establishment of his terms of reference rightly entail changes in the organizational structure of the company. a good practice, confirmed by the experience of many companies in ukraine and other countries, is the creation of a quality management department (qmd) and the appointment of a deputy director for quality (ddq), who acts as a project manager at the qms system implementation. there is a common mistake made by many enterprises to substitute qmd with technicalquality control units (tc). the latter are usually present in the structure of any manufacturing enterprise and perform the functions of checkup of raw materials, semi-products or finished goods technical indicators. however, the competence of such units is connected only with evaluating the product quality indicators and does not extend to the managerial, assurance or provision activities (e.g., risk management, internal audits, development of corrective action plans, etc.). under such conditions, qms requests from external stakeholders (e.g., customers, contractors, etc.) are often addressed to such units as laboratories, production department, etc., but personnel of these units are usually incompetent to respond to such requests. thus, we consider the appointment of a deputy director for quality to be the best option for electing a project manager. if such a position is not provided, it is advisable to outsource the services and find an external consultant. the project manager and the project team have to carry out a diagnostic audit to identify compliance of the company’s actual activities with the requirements of iso 9001. the report on the results of the diagnostic audit should be considered at the meeting, where the time limits, main stages and budget of the project are adjusted. at this stage, the project initiation is completed. project planning (stage 2) is the most time-consuming stage, and involves the following actions: (2a) training the project team; (2b) defining the company’s mission, vision and quality policy; (2c) development of the qms process structure. the training of pt consists of a series of seminars to study the provisions and requirements of the iso 9000 standards, and is held in parallel with other processes. mastering provisions of the iso 9001:2015 standard will allow to develop the structure of qms processes, in particular, to make the list of processes necessary for qms functioning, to define their inputs/outputs, sequence and interaction; determine the leaders (owners) of qms processes; distribute responsibilities and powers within the qms. defining the goals and performance indicators of qms processes, methods of their systematic monitoring, as well as identifying and assessing risks and opportunities complete the planning stage. we consider the completion of the planning stage as successful, if the following elements are developed, approved by the company’s management and apprehended by employees: (1) mission, vision, quality policy; (2) the scope of qms; the structure of company’s qms processes (with certain inputs, outputs, resources, management actions) and process-owners; (3) purposes and risks of qms processes. stage 3 of the project can be divided into the following stages: (3a) development and publication of qms documents; (3b) pre-certification stage; (3c) actual certification. according to dstu iso/tr 10013-2003, the set of qms documentation should consist of four levels (figure 1). v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme120 figure 1. the typical set of qms documentation 9 company’s qms processes (with certain inputs, outputs, resources, management actions) and process-owners; (3) purposes and risks of qms processes. stage 3 of the project can be divided into the following stages: (3a) development and publication of qms documents; (3b) pre-certification stage; (3c) actual certification. according to dstu iso/tr 10013-2003, the set of qms documentation should consist of four levels (figure 1). figure 1. the typical set of qms documentation source: the authors’ own work. this stage involves: – determining the structure and content of the qms documentation; – creation of a template for documented procedure (dp), then completion of instructions for the dp preparation. dps development: – development and approval of level 3 documents: standard operating procedures (sop), guidelines, instructions, etc.; – development and approval of the quality manual (not a mandatory document from the standpoint of iso 9001:2015). the quality manual is the final element in the documentation system. it summarizes the information and essentially presents a “road map” to get an imagination of the whole qms of the company. the pre-certification stage begins with the implementation of provisions of qms documentation into the practice of company’s processes, and then the initial registration of data source: the authors’ own work. this stage involves: – determining the structure and content of the qms documentation; – creation of a template for documented procedure (dp), then completion of instructions for the dp preparation. dps development: – development and approval of level 3 documents: standard operating procedures (sop), guidelines, instructions, etc.; – development and approval of the quality manual (not a mandatory document from the standpoint of iso 9001:2015). the quality manual is the final element in the documentation system. it summarizes the information and essentially presents a “road map” to get an imagination of the whole qms of the company. the pre-certification stage begins with the implementation of provisions of qms documentation into the practice of company’s processes, and then the initial registration of data on the effectiveness of the qms processes. there should be a certain period for data collection. during this period, internal auditors (ias) should be selected and trained. the cycle of pre-certification internal audits presents a mini-project, as it requires: – initiation as selection and training of internal auditors described in detail in iso 19011:2018 guidelines for auditing management systems (subsections 5.5.4 and 7.2); – planning as development of audit program and plans as well as preparation of questionnaires (check-lists) and forms of protocols; – implementation consists of carrying out internal audits, preparation of reports on the results; – closure means determination and taking of necessary corrective actions (ca) to eliminate the causes and consequences of the identified nonconformities and preventive actions (pa) to minimize or eliminate of identified risks, preparation of reports on audit results. on the way to qms implementation… 121 the most important element of the post-audit activities is the correction of processes in accordance with the recommendations, monitoring the execution of ca and pa, improving the qms documentation, etc. a meeting to assess the qms’s readiness for certification completes this phase. in the case of a positive decision on readiness, the company proceeds to the third step of the implementation stage. the components of this step are following: – initiations as a selection of a certification body and submission of an application; – planning consists on coordination of the audit plan with the certification body and appointment of a responsible person; – implementation presents cooperation with auditors, elimination of discrepancies (if any); – closure consists on obtaining a positive decision of the certification body auditors. the duration of stage 3c will depend on the certification body. this paper presents data from common practice. the closing of the stage almost coincides with the closing of the project. however, any project cannot be considered closed until it has been analyzed and recommendations for further action have been identified. therefore, the closure of the project involves a report of the project manager at the general meeting of the company, the formulation of recommendations for the future. the project stages are clearly presented in table 1. according to our own research, the duration of the project in a medium-sized business is usually from 25 weeks, and traditionally planning and implementation takes 90% of the time. for better understanding later the landscape diagram can be built (polančič et al., 2020). table 1. step-by-step plan for qms implementation № stages and content of the main activities p re li m in ar y ac t st ar t, w ee k d u ra ti on , w ee ks result responsible 1. project initiation 1a initial (kick-off) meeting 1 the order of qms implementing, pm and pt appointment ceo (director) 1b establishing a qm department or an external consultant attracting (if necessary) 1a 1 the order to specify duties and responsibilities ceo (director) 1c diagnostic audit 1b 1 1 the report of results pm 1d approving of report and recourse assurance 1c 1 1 project budget ceo (director) v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme122 № stages and content of the main activities p re li m in ar y ac t st ar t, w ee k d u ra ti on , w ee ks result responsible 2. project planning 2a project team training 1d 2 4 evaluation protocol pm 2b the development of key qms documents 2b1 establishing a quality policy 1d 2 1 quality policy pm / ceo 2b2 determination company’s context and relevant issues 2b1 2 1 pt/pm / ceo 2b3 formation of purposes and risks 2b2 3 1 register of risks and opportunities pm / ceo 2c the development and regulation of set of qms documentation 2c1 defining set of qms processes, as well as their inputs, outputs, sources and receivers 2b3 4 2 qms process model pt / pm / ceo 2c2 defining of process owners 2c1 5 1 matrix of responsibility pt / pm / ceo 2c3 correction of organizational structure and project team composition 2c2 5 1 the order of set an organizational structure pm / ceo 2c4 determination and approving the purposes and kpi of processes 2c3 6 1 purposes register pt / pm 2c5 identifying risks and opportunities 2c4 7 1 risks register pt / pm 2c6 coordinating the purposes, risks and opportunities of processes throughout the system 2c5 8 1 qms process model corrected pt / pm / ceo 3. implementation 3a the development of qms documentation table 1. step-by-step… (cd.) on the way to qms implementation… 123 № stages and content of the main activities p re li m in ar y ac t st ar t, w ee k d u ra ti on , w ee ks result responsible 3a1 determining the structure and content of the qms documentation 2c2 6 1 dp management of documented information pm 3a2 creation of a template for documented procedure (dp), then completion instructions for the dp preparation 3a1 7 1 standard form pm 3a3 appointment a persons responsible for dps preparation 3a2, 2c6 9 1 pm / ceo 3a4 actually dps development. 3a3 9 3 set of processes dps pt / pm 3a5 creation of a template for documentation of 3-d level (sop etc.), completion instructions 3a2 8 2 standard forms pm 3a6 development and approving documentation of 3-d level 3a2, 3a5 10 3 set of 3-d level documents pt/pm 3a7 development and approving quality manual 3a6 13 1 quality manual pm / ceo 3b implementation of qms documents. launch and monitoring of qms operation 3b1 performance data registration 3a7 14 2 protocols pt / pm 3b2 selection and training internal auditors 3a7 14 1 the order pm / ceo 3b3 development of audit program and plans as well as preparation of questionnaires and protocols 3b2 15 1 set of ia documentation ba/pm 3b4 internal audits carrying out 3b1, 3b3 16 2 reports of ia results ba table 1. step-by-step… (cd.) v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme124 № stages and content of the main activities p re li m in ar y ac t st ar t, w ee k d u ra ti on , w ee ks result responsible 3b5 determining and taking the necessary corrective and preventive actions (ca and pa) 3b4 18 1 reports of ca and pa results pt/pm 3b6 meeting to assess the qms’s readiness for certification 3b5 19 1 the order to organization and conducting certification procedure ceo (director) 3c qms certification       3c1 selection the certification body 3b6 20 1 application for certification pm 3c2 coordination of the certification audit plan and appointment of a responsible person 3c1 20 1 program of audit pm 3c3 cooperation with auditors 3c2 21 3 recommendations 3c4 elimination of nonconformities and their causes (if any) 3c3 25 1 the report on ca 3c5 getting certificate 3c4 26 1 certificate of compliance to iso 9001:2015 certification body 4. project closure  4.1 the report of pm on results and developing further recommendations 3c5 27 1 report recommendations pt/pm 4.2 creation or re-approval of the pt as a permanent quality council 4.1. 27 1 order on the establishment of the quality council ceo (director) source: the authors’ own work. the next direction of our study is to cover problem areas and difficulties in the process of qms implementation. table 1. step-by-step… (cd.) on the way to qms implementation… 125 as mentioned above, the research results are based on the practical experience of implementing tcm. during the ongoing processes of qms implementation projects, a number of difficult issues were recorded, as well as a survey of project team participants was conducted. the participants were asked to identify the most problematic points and assess the difficulties on a 5-point scale. estimates of the most problematic areas are shown in figure 2. figure 2. identification of problem areas in qms implementing 14 figure 2. identification of problem areas in qms implementing source: the authors’ own work. thereafter, according to our experience, the most problematic area is the construction of the qms process structure. firstly, the coordination of processes often comes into conflict with the existing organizational structure, where there are numerous working issues at the junction of areas of responsibility of different divisions of the enterprise. such coordination in the chain “receipt of the order – purchase – production – sale” is especially important as formulating of inputs and outputs of processes which are the core in value-formation; the selection of processes should be based on their strategic contribution to the company performance (brin et al., 2020). secondly, the appointment of process owners can be not so easy. the existing structure establishes a range of responsibilities, and the need to change the number or the nature of actions leads to the creation of new units rather than to the revision and change of responsibilities in the existing ones. another complication is the unification of terms, especially in the names of inputs and outputs. the output of the vendor process is called differently with the input of the client process, possibly because the vendor and the client pay attention to different characteristics of the object, which is being the output for the first and the input for the second. such complexity is often the consequence of the existing system of internal documentation (rules, job descriptions, etc.). the existing documentation system can be useful, but it can also hinder the 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50 difficulties with documentating formulating kpi incorrect understanding of qms identification of inputs and outputs appointment of process owners structural conflict source: the authors’ own work. thereafter, according to our experience, the most problematic area is the construction of the qms process structure. firstly, the coordination of processes often comes into conflict with the existing organizational structure, where there are numerous working issues at the junction of areas of responsibility of different divisions of the enterprise. such coordination in the chain “receipt of the order – purchase – production – sale” is especially important as formulating of inputs and outputs of processes which are the core in value-formation; the selection of processes should be based on their strategic contribution to the company performance (brin et al., 2020). secondly, the appointment of process owners can be not so easy. the existing structure establishes a range of responsibilities, and the need to change the number or the nature of actions leads to the creation of new units rather than to the revision and change of responsibilities in the existing ones. another complication is the unification of terms, especially in the names of inputs and outputs. the output of the vendor process is called differently with the input of the client process, possibly because the vendor and the client pay attention to different characteristics of the object, which is being the output for the first and the input for the second. such complexity is often the consequence of the existing system of internal documentation (rules, job descriptions, etc.). the existing documentation system can be useful, but it can also hinder the compilation of new qms documentation for the same reason, namely the stability of the existing structure. v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme126 the next range of issues is the lack or insufficient or vague formulating of key performance indicators (kpis). the majority of companies focuses on the final financial results, as well as the second level considers the dynamics of sales. for internal business processes which have as the client not the end user, but other processes, performance indicators are not formulated, or are formulated very vaguely. at the same time, performance indicators for internal business processes, such as warehousing, manufacturing, quality control, laboratory research, etc., are often not formulated or are formulated very vaguely. a number of issues arises due to incorrect understanding or unconscious attitude of the leaders of the organization towards qms. we do not consider cases where top management deliberately distrusts qms, considering it only as a means of obtaining a certificate. but it is common for the company’s ceo to assign all responsibilities to the pm and either: a) not to participate in the formation of the process structure and/or in the preparation of the first-level documentation; or b) not to demonstrate to employees their own interest in the qms realization. the result of such actions (or inaction) is lack of understanding of qms feasibility by employees, lack of both internal and external motivation to make additional efforts. quite often there are difficulties with the formation of the documentation system. such difficulties can, firstly, lead to excessive time, and thus to the cost of the project, and secondly, to formation of poor-quality “formal” procedures that will not be viable and will not allow qms to be actually implemented. the reasons for such difficulties can be: – misunderstanding of the essence of the processes and subprocesses to be described. this situation is a consequence of difficulties in the formation of the qms structure, the defining of inputs, and outputs and processes interconnections; – lack of pt members experience in drafting such documents, or purely technical difficulties in verbal formulation; – lack of time or heavy workload with the main duties. the same difficulties arise at the stage of developing a program and documents for conducting internal audits. identification of existing problem areas and generalization of issues leads the authors to the following conclusions. in our opinion, the areas of issues can be divided into three groups: personal, system and administrative (or leadership). the first group represents issues related to certain characteristics of people involved in the process of creating and implementing qms: the level of knowledge and competencies, available experience, as well as habits and internal motivating factors. the second group is the issues raised by the existing management system of the organization, primarily – the organizational structure, the current distribution of powers and responsibilities, the degree of centralization, the principles of planning, measuring results and reporting. this group can include issues related to organizational culture. quite often there is a simple “overlay on the top” of a new system on the old one, instead of replacing the old system with a new one. as a result, the “old” rules are not repealed and continue to operate, and thus, there is an increase in the burden on participants in the process. the third area of issues is the position of leaders. as noted, the motivation of process participants depends on organizational decisions and communication with top and middle manon the way to qms implementation… 127 agers, whose behavior should be a role model. next, the processes structure and the system of measuring effectiveness depend on the correct formulation of goals. the results and consequences of the problematic moments can be summarized as follows. 1) the delay of the project due to the greater cost of time at certain stages, and as a consequence, the additional costs are the “least evil” on this list. 2) the overloaded and the overloaded, cumbersome nature of presenting information in qms documentation difficult to perceive qms documentation makes its really application impossible, and then the system just “does not work”, the company remains in the same condition as before the qms implementation. 3) incorrect hierarchy of goals, ill-considered interaction of processes, incorrect kpi lead to erroneous prioritization and deterioration of the company’s performance. covering the causes, nature and scope of issues allows us to make recommendations for overcoming them. to overcome the problems caused by lack of experience and unprofessionalism of the project participants, the following measures are appropriate: – training should be accompanied by examples of good practice; – use of benchmarking, i.e., qms materials of another enterprise; – creation of the most detailed templates for the generated documents; – individual consultations of participants by the project manager. to avoid congestion and lack of time, it is advisable to allocate special time for: a) holding pt meetings; b) individual consultations with mp; c) independent work. another important measure is the delegation of part of the scope of work performed by pt members to other employees. overcoming the resistance of the system is the most difficult process and requires the greatest effort. among those the most needed are: – determination of the status and wide range of powers and responsibilities of the project manager and the pt at least for the time of project implementation; – determining the interaction of process owners and heads of structural units, if they are not the same persons; – accompanying the project review of the record keeping system and removal of “old” requirements and forms of documentation as they are replaced by new ones. issues related to motivation of participants involve a very wide range of solutions. but we consider it is necessary to focus on measures not material incentives, but on internal levers aimed at understanding the importance of the project. but we consider it is necessary to focus not on material incentives, but on internal levers aimed at understanding the importance of the project. to explain the feasibility of qms, the participants should be asked to determine for themselves why qms may be important to the company and to them personally, or what effect they expect from the introduction of qms. it is essential for motivation to inform the project participants about the stages of the project, their sequence, duration and feasibility. it is also possible to ask participants to determine what the appropriateness of a particular stage is. project management methods also emphasize the expediency of visualizing information and marking the completed stages of the project, as well as “celebrating milestones”, i.e., the completion of certain stages. top-level discussions and positions with pt members (or with the project manager) as well as an anonymous survey of pt members will help to achieve the alignment of goals by senior management. v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme128 based on the revision of these measures, we propose the following division of areas of responsibility for the organization of these activities (figure 3). the figure 3 shows that in the field of competence of the leaders of the organization is overcoming systemic and motivational problems. at the same time, in the area of competence of the project manager should be overcoming unprofessionalism, prevention of inconsistencies in the formation of a higher level of qms. at the same time, the area of competence of the project manager should include overcoming the unprofessionalism of employees, preventing inconsistencies in the formation of a higher level of qms. in the field of motivation, the competencies of the director and the project manager intersect. figure 3. the most common issues and areas of responsibilities in qms implementation process 18 figure 3. the most common issues and areas of responsibilities in qms implementation process source: the authors’ own work. 5. conclusions introducing qms at the enterprise represents a project with the specific scope, time-limit and budget, and it consists of traditional project phases. each phase has a number of stages, each of which ends with a specific result that must be documented. the proposed detailed step-by-step plan allows us to constitute the qms implementation project and identify the necessary resources. source: the authors’ own work. on the way to qms implementation… 129 5. conclusions introducing qms at the enterprise represents a  project with the specific scope, time-limit and budget, and it consists of traditional project phases. each phase has a number of stages, each of which ends with a specific result that must be documented. the proposed detailed step-by-step plan allows us to constitute the qms implementation project and identify the necessary resources. problematic issues that arise in the process of qms implementation are based on personal, systemic or leadership factors. overcoming issues based on systemic and partly on leadership factors belongs to the competence of the ceo or top-management of the company. overcoming issues based on personal and partly on leadership factors is the responsibility of the project manager. references alič, m. (2013). issues of iso 9001: implementation: improper praxes leading to bureaucracy. dynamic relationships management journal, 2(1), 55–67. almeida d., pradhan n., & muniz, j. (2018). assessment of iso 9001:2015 implementation factors based on ahp. international journal of quality & reliability management, 35(7), 1343–1359. bhuiyan n., & alam n. (2005). an investigation into issues related to the latest version of iso 9000. total quality management and business excellence, 16(2), 199–213. black, s. a., & porter, j. (2007). identification of the critical factors of tqm. decision sciences, 27(1), 1–21. https://doi.org/10.1111/j.1540-5915.1996.tb00841.x bravi l., murmura f., & santos g. (2019). the iso 9001:2015 quality management system standard: companies’ drivers, benefits and barriers to its implementation. quality innovation prosperity, 23(2), 64–82. brin, p., prokhorenko, o., nehme, m., & trabulsi, h. (2020). strategic contribution of a business process to company’s performance. journal of information technology management, 12(3), 82–99. https://doi.org/10.22059/jitm.2020.76296 das, a., kumar, v., & kumar, u. (2011). the role of leadership competencies for implementing tqm: an empirical study in thai manufacturing industry. international journal of quality & reliability management. https://doi.org/10.1108/02656711111101755 faisal a. m. (2016). case studies on the implementation of tqm in the indian leather smes. international journal of quality and innovation, 3(1), 17–29. galetto, m., franceschini, f., & mastrogiacomo, l. (2017). iso 9001 certification and corporate performance of italian companies.  international journal of quality & reliability management. http://dx.doi.org/10.1108/ijqrm-04-2015-0064 gunasekaran, a. (1999). enablers of total quality management implementation in manufacturing: a case study. total quality management, 10(7), 987–996. iso/tr 10013:2003. (2003). guidelines for quality management system documentation. iso 19011:2018. (2018). guidelines for auditing management systems. iso 9001. (2008). quality management systems – requirements. iso 9001. (2015). quality management systems – requirements. https://doi.org/10.1111/j.1540-5915.1996.tb00841.x https://doi.org/10.22059/jitm.2020.76296 https://doi.org/10.1108/02656711111101755 http://dx.doi.org/10.1108/ijqrm-04-2015-0064 v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme130 jabnoun, n., & sedrani, k. (2005). tqm, culture, and performance in uae manufacturing firms. quality management journal, 12(4), 8–20. jamali, g., ebrahimi, m., & abbaszadeh, m. a. (2010, november). tqm implementation: an investigation of critical success factors. in 2010 international conference on education and management technology (pp. 112–116). kaidalova, a.v. (2008). determination of stages of development and implementation of the quality system at a pharmaceutical enterprise in accordance with the requirements of iso and gmp. bulletin of pharmacy, 4, 65–67. kanapathy, k. (2008). critical factors of quality management used in research questionnaires: a review of literature. sunway academic journal, 5, 19–30. krasnokutska, n., & kruglova, o. (2017). particularities of formation and use of resource potential of trade enterprises in ukraine. economic annals-xxi, 162, 73–78. https://doi. org/10.21003/ea.v162-15 lebedynets, v.o. (2014). reforming the organizational structure of the enterprise for the production of drugs in the implementation of quality management system. management, economics and quality assurance in pharmacy, 5, 35–40. lysenko, v. & tavluy, i. (2011). prerequisites for the implementation of quality management system in higher education. standardization. certification. quality, 4, 65–69. national institute of standards, technology (us), & american society for quality control. (1995). award criteria: malcolm baldrige national quality award. malcolm baldrige national quality award, national institute of standards and technology. nitin, s., dinesh, k., & paul, s. t. (2011). tqm for manufacturing excellence: factors critical to success. international journal of applied engineering research, 2(1), 219. polančič, g., brin, p., heloisa thom, l., sosa, e., & kocbek bule, m. (2020). an empirical investigation of the intuitiveness of process landscape designs. in: enterprise, business-process and information systems modeling. 2020 (pp. 209–223). https://doi.org/10.1007/9783-030-49418-6_14 popovych, t., & galko, l. (2019). identification and risk management in the process of implementing a quality management system in the organization. actual problems of management and innovative economic development, 193–197. rahman, s. u. (2001). a comparative study of tqm practice and organisational performance of smes with and without iso 9000 certification. international journal of quality & reliability management, 18(1). rani, m. p. r. (2013). critical success factors of tqm: a study.  international journal of management, 4(1), 266–275. salgado, e. g., beijo, l. a., sampaio, p., mello, c. h. p., & saraiva, p. (2016). iso 9001 certification in the american continent: a statistical analysis and modelling. international journal of production research, 54(18), 5416–5433. taylor, w. a., & wright, g. h. (2003). a longitudinal study of tqm implementation: factors influencing success and failure. omega, 31(2), 97–111. terziovski, m., power, d., & sohal, a. s. (2003). the longitudinal effects of the iso 9000 certification process on business performance. european journal of operational research, 146(3), 580–595. https://doi.org/10.21003/ea.v162-15 https://doi.org/10.21003/ea.v162-15 https://doi.org/10.1007/978-3-030-49418-6_14 https://doi.org/10.1007/978-3-030-49418-6_14 on the way to qms implementation… 131 trang, t. v., & do, q. h. (2020). critical success factors of tqm implementation in vietnamese supporting industries.  the journal of asian finance, economics, and business, 7(7), 391–401. ukraine’s foreign trade in goods and services in the first quarter of 2020. (2020). retrieved december 5, 2021, from: https://www.me.gov.ua/documents/detail?lang=ukua&id=d294f7fc-4e7f-41a3-a50a yusof, s. r. m., & aspinwall, e. (2000). a conceptual framework for tqm implementation for smes. the tqm magazine, 12(1), 31–37. https://www.me.gov.ua/documents/detail?lang=uk-ua&id=d294f7fc-4e7f-41a3-a50a https://www.me.gov.ua/documents/detail?lang=uk-ua&id=d294f7fc-4e7f-41a3-a50a toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 євгeния макаренко микола рыжков тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі streszczenie artykuł prezentuje koncepcyjne podstawy współpracy ukrainy z europą, które są oparte na polityce determinującej wsparcie nadrzędności prawa i wzmocnienia demokracji jako podstawy stosunków między ukrainą a zjednoczoną europą. idea przynależności ukrainy do europy oznacza z jednej strony radykalny przełom historyczny losów tego państwa, z drugiej zaś jest określeniem drogi ukrainy do unii europejskiej, biorąc pod uwagę, że jest ona państwem, które podlega zmianom, wzrasta jej znaczenie na arenie międzynarodowej, podejmuje partnerskie relacje z kluczowymi krajami świata. rozszerzenie ue otwiera nowe możliwości i perspektywy wzrostów zależnie od przyjętej strategii eurointegracji ukrainy. trends of information policy of ukraine in comparative perspective summary in the article conceptual bases of collaboration of ukraine are examined with europe, which are based on a policy which determines support of supremacy of right and strengthening of democracy as bases of relations between ukraine and incorporated europe. the idea of european belonging of ukraine means, from one side, the radical turn of historical fate of the state, from other is determination of the ukrainian way to european community, taking into account that ukraine is the state which changes, obtains reputation in the international area,take partner relationships with the key countries of the world. expansion of europe opens new possibilities and growings prospects of deepening of eurointegration strategy of ukraine. 134 євгeния макаренко, микола рыжков майбутнє україни пов’язане із запровадженням європейських стандартів суспільної демократії та наступним інтегруванням в європейські та євроатлантичні структури . реалізація цієї стратегічної мети бачиться гарантією внутрішньої стабільності і сталого розвитку . для цього потрібно подолати деформації, які все ще тримають україну в межах так званого перехідного етапу . без консолідації демократичних тенденцій неможливе закріплення перспектив в контексті становлення незалежності держави . принципи свободи слова, незалежності і плюралізму засобів масової інформації, захисту професійної діяльності журналістів в умовах глобалізованого інформаційного середовища дають реальну можливість суттєво поглибити співробітництво україни з європейськими політичними інститутами . саме на цьому шляху можливо досягти в українському суспільстві повного розуміння європейського майбутнього україни . цим зумовлені практичні дії глави держави, уряду, керівників департаментів з питань інформаційної політики, спрямовані на формування єдиного інформаційного середовища в україні – своєрідної предтечі відкритого інформаційного суспільства1 . спільні рішення в рамках комплексу євроінтеграційних програм сприяють ефективному співробітництву україни за всім спектром інформаційної політики в контексті виведення міжнародних відносин на нові рубежі – впровадження об’єднаного електронного врядування, інноваційного розвитку інфраструктури та інформаційної індустрії, створення законодавчої бази для нових комунікаційних послуг, забезпечення свободи вираження та плюралізму і незалежності засобів масової інформації та комунікації, розширення електронної комерції та використання безпечного internet, збереження національної самобутності та культурної ідентичності2 . аби стати справді європейською державою за критеріями соціальноекономічного розвитку, україні, як свідчать існуючі проблеми на шляху подальшого зближення з інтегрованою частиною європи, потрібно вже сьогодні покласти в основу національної стратегії так звані „копенгагенські критерії” членства в європейському союзі, які передбачають: стабільність інститутів, які гарантують демократію, верховенство закону, забезпечення прав людини, повагу та захист прав меншин; наявність діючої ринкової економіки, здатної витримати тиск конкуренції, ринкових сил і кризи у межах єс; спроможність взяти на себе зобов’язання, включаючи створення економічного та валютного союзів3 . при цьому слід зважати, що перша група критеріїв, яку умовно визначають як „політичну” (по суті, вона, швидше, є політико-правовою), передбачає здатність 1 макаренко є .а . міжнародні інформаційні відносини: монографія / є .а . макаренко . – к .: нвц „наша культура і наука”, 2002 . – 452 с . 2 макаренко є .а . європейська інформаційна політика: монографія / є .а . макаренко . – к .: нвц „наша культура і наука”, 2002 . – 368 с . 3 європейські комунікації: монографія . / [макаренко є .а ., ожеван м .а ., рижков м .м . та ін .] . – к .: центр вільної преси, 2007 . – 536 с . 135тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі забезпечити свободу президентських, парламентських виборів, а також виборів до місцевих органів влади; створювати демократичні інституції, неурядові організації, незалежні засоби масової інформації, розширювати й поглиблювати їхню діяльність; прийняти законодавство, яке надійно захищає права меншин, і створити відповідні інституції для його втілення в життя; посилити боротьбу з організованою злочинністю та корупцією; вирішувати питання правового забезпечення та посилення результативності боротьби проти відмивання коштів; створити надійно діючі інститути у сфері юстиції і внутрішніх справ; здійснювати заходи з протидії дискримінації у всіх сферах суспільного життя; гарантувати незалежність судової влади, покращення функціонування судів; захист особистих свобод4 . друга, не менш значима для становлення і закріплення позитивних тенденцій розвитку інформаційної політики та незалежних змі група критеріїв – „економічна” – включає в себе макроекономічну стабільність; здійснення адміністративної реформи та структурних реформ; наявність ринкових інститутів; лібералізацію торговельного режиму; відповідне правове забезпечення ринкових перетворень; поліпшення умов конкуренції; створення середовища, сприятливого для підприємницької діяльності; створення сприятливого інвестиційного клімату; підвищення кваліфікації робочої сили; поліпшення структури та диверсифікація експорту; здійснення промислової політики, спрямованої на зниження матеріало – та енергоємності виробництва5 . до третьої групи критеріїв, дотримання і виконання яких також на часі, відносяться визнання, прийняття, виконання та правове застосування так званого acquis communautaire – європейського „спільного доробку”, тобто всієї сукупності правових документів, напрацьованих протягом усього періоду існування єс (угоди, постанови, заяви, комюніке та інші офіційні акти); забезпечення дієвого застосування „спільного доробку” в повсякденному житті через органи управління, адміністративні та судові структури, пристосовані відповідним чином6 . „європейський вибір для україни, – наголосив президент україни в . ющенко, – це не просто географічне поняття, а вибір європейської цивілізаційної моделі, моделі прогресу у всіх сферах життєдіяльності суспільства і держави . україна має достатній потенціал, щоб здійснити прорив до нових технологій, нових економічних відносин, нових поглядів на якість та рівень життя, до соціокультурної європейської інтеграції україни” . 4 інформаційне законодавство [текст] : збірник законодавчих актів: у 6 томах / за заг . ред . ю .с . шемшученка, і .с . чижа . – к . : юридична думка, 2005 . – 416 с . 5 розвиток медіа в європі та україні: орієнтири для порядку денного: матеріали міжнародного семінару 3 берез . 2008 р . / мго „інтерньюз україна”, рада європи, національна комісія з утвердження свободи слова та розвитку інформаційної галузі при президентові україни . – к .: к .і .с ., 2008 . – 68 с . 6 інформаційне суспільство: антологія: навч . посібник / [уклад .: м .а . ожеван, л .м . новохатько, г .а . піскорська та ін .] . – к .: центр вільної преси, 2006 . – 324 с . 136 євгeния макаренко, микола рыжков інформаційна політика україни, заявлена в доктринах зовнішньої та внутрішньої політики, базується на ідеях та рішеннях всесвітніх самітів wsis (2003– –2005), європейських конференцій з інформаційної політики (1994–2005), що формують принципи сталого інформаційного розвитку та міждержавних відносин як європи в цілому, так і окремих держав європейського регіону . завдяки членству україни в раді європи, україна у процесі подолання складної спадщини тоталітарного минулого змогла пройти шлях становлення, вийшовши на етап формування демократичного громадянського суспільства . виконання україною зобов’язань перед радою європи з проблем інформаційного розвитку забезпечується високим освітнім та інтелектуальним потенціалом суспільства, значним рівнем технологічного розвитку та інтегрованістю у світовий інформаційний простір, доволі сучасною законодавчою базою та суспільним усвідомленням потенцій інформаційного суспільства . саме дві домінанти – інтелектуальна та технологічна – визначені як стратегічні напрями реалізації національної інформаційної політики україни в ххі ст ., а головним завданням для сьогодення у сфері змі та нових комунікаційних послуг полягає у розвитку ефективного механізму реалізації визначених стратегічних напрямів з врахуванням досвіду інформаційно розвинутих країн світу, а також через об’єднання політичних, державних, наукових, бізнесових та громадських рушійних сил, ратифікації нових міжнародних угод з проблем інформації та комунікації . нові стратегії покладено в основу формування національної інформаційної політики україни: зокрема, триває реформування концепції національної інформаційної політики україни, програми інформатизації україни (е-україна), створення системного інформаційного кодексу україни, національного фонду цифрової культурної спадщини, програми безперервної освіти на базі інформаційнокомунікаційних технологій, об’єднання неурядових організацій в асоціацію громадських сил для забезпечення свободи слова та вільних змі . однак перед українською владою та українським суспільством постають складні завдання, зумовлені практичною ставкою на євроінтеграцію . включаючись у цей процес, україна бере на себе і додаткові зобов’язання, долучаючись до розв’язання загальноєвропейських проблем, які життя поставило перед народами і урядами континенту . головне ж полягає в тому, що українська держава включається в поетапну реалізацію ідей прогресивної інформаційної політики, створення ефективних систем функціонування змі, формування дійсно загальноєвропейських стратегій інформаційного розвитку, якими передбачається сприяння збереженню культурного розмаїття . все це є передумовами і водночас реальним поступом на шляху забезпечення вільного демократичного вибору українського народу7 . 7 зернецька о .в . глобальний розвиток масової комунікації і міжнародні відносини / о .в . зернецька – к .: освіта, 1999 . – 351 с . 137тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі для україни важливим є те, що стратегічною метою міжнародних організацій та країн європи є прискорений розвиток європейського інформаційного суспільства, інтеграція і конкурентоспроможність на світових ринках за умови збереження багатокультурності і національної самобутності, забезпечення вільного вираження поглядів і свободи засобів масової комунікації, рівного доступу до надбань цивілізації у цифровій формі . сучасні засоби комунікації відкрили для європи і відкривають для україни нові перспективи і можливості міжнародного співробітництва, але вони породжують і нові загрози для дотримання принципів фундаментальних прав і свобод людини в інформаційному суспільстві . такі проблеми, як підвищення ролі інформації в суспільному середовищі, охорона персональних даних, безпека інформації про приватне життя, забезпечення конфіденційності міждержавних інформаційних відносин набувають в європейському регіоні важливого значення . в україні вивчаються, аналізуються і кладуться в основу національної інформаційної політики досягнення європейської інформаційної політики, що реалізується через стратегії, програми і проекти міжурядових регіональних організацій, таких, як рада європи, єс, обсє, цєі, нато, в рамках яких розглядаються і вирішуються проблеми становлення інформаційного суспільства, розвитку „інфоструктури”, інформаційних комунікаційних магістралей, телекомунікаційних мереж, інформаційної економіки, електронної торгівлі тощо8 . стратегія європейської інформаційної політики є важливою для україни і в напрямках, які стали пріоритетними для діяльності регіональних міжурядових організацій . останнім часом це особливо стосується ради європи та європейського союзу, які сприяють гуманітарному співробітництву в регіоні шляхом забезпечення прав людини і розвитку плюралістичної демократії, створення системи європейського інформаційного права, впровадження європейських стандартів і принципів у національні інформаційні програми і чинне законодавство9 . концептуально співробітництво україни з європою базується на політиці, яка визначає підтримку верховенства права та зміцнення демократії як основи відносин між україною та об’єднаною європою . ідея європейської належності україни означає, з одного боку, радикальний поворот історичної долі держави, з іншого – визначення українського шляху до європейської спільноти, враховуючи, що україна – держава, яка змінюється, здобуває репутацію на міжнародній арені, налагоджує партнерські відносини з ключовими країнами світу . розширення європи відкриває нові можливості і зрослі перспективи поглиблення євроінтеграційної стратегії україни . європейський вимір інформаційної політики україни концептуально зорієнтований на поступальний розвиток відносин з європейськими міжурядовими організаціями, залучення до інформаційно – комунікаційних зру8 україна у 2008 році: щорічні оцінки суспільно-політичного та соціально-економічного розвитку: монографія / за заг . ред . ю .г . рубана . – к .: нісд, 2008 . – 744 с . 9 європейські комунікації . . ., с . 8 . 138 євгeния макаренко, микола рыжков шень з метою відновлення та поглиблення історично традиційних зв’язків з європейською спільнотою . співробітництво україни з європейськими міжурядовими організаціями здійснюється на основі європейської конвенції про права людини (1950 р .), директив та конвенцій про регулювання вільного обігу інформаційних продуктів та послуг в рамках єс, двосторонніх угод і проектів у галузі комунікації, угоди про партнерство і співробітництво між україною та єс (1998 р .), плану дій з розвитку взаємовідносин україна – єс, меморандуму про взаєморозуміння між генеральним директоратом з питань інформаційного суспільства єс та державним комітетом зв’язку та інформатизації україни щодо розвитку інформаційного суспільства тощо . пріоритетні напрямки співробітництва україни з рє – права людини та права засобів масової комунікації, суспільне телерадіомовлення, аудіовізуальна сфера, охорона інтелектуальної власності, комп’ютерна злочинність, охорона суспільної моралі та запобігання насильству через програми, інформацію та ідеї, правове регулювання нових комунікаційних послуг . рада європи – це перша організація, членство в якій стало для україни „своєрідним каталізатором прискореного процесу сприйняття європейського мислення” як на рівні державної влади, так і в українському суспільстві загалом . україна доволі ефективно співпрацює з іншими державами-членами рє в рамках комітету міністрів, парє, конгресу місцевих та регіональних властей європи . поступово долаються проблеми, які в рамках відносин україни з парє виникали внаслідок розходжень щодо вирішення проблем становлення громадянського суспільства10 . нині виникли нові можливості для погодження позиції і щодо моніторингових досліджень з питань відповідності реформування владної, суспільної та економічної сфери україни взятим державою зобов’язанням . державні управлінські структури постійно декларують курс на поетапне впровадження європейської практики демократичного розвитку, що визначає право на комунікацію фундаментальною основою громадянського суспільства і передбачає встановлення в країнах-членах відповідних принципів для забезпечення свободи слова, вільного вираження поглядів, плюралізму і незалежності змік, використання нових інформаційних технологій та internet для суспільного прогресу . вивчаються і беру ться до уваги при розробці і прийнятті державних рішень результати проведених парє спеціальних досліджень та моніторингів демократичних і політичних процесів у країнах-членах з метою контролю за виконанням зобов’язань в рамках європейської конвенції з прав людини (1951 р .) з доповненнями (1998 р .) та факультативними протоколами до них, європейської конвенції з транскордонного телебачення (1989 р .), європейської культурної конвенції, європейської конвенції про універсальну інформаційну послугу (2003 р .), європейської конвенції про кіберзлочинність (2002 р .) рекомендацій і резолюцій 10 україна у 2008 році: щорічні . . ., с . 9 . 139тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі щодо цінностей інформаційного суспільства . це повною мірою стосується слухань і дискусій про стан інформаційної політики в україні . моніторинг, проведений представниками ради європи, показав: в україні на той час обмежувалося вільне виявлення громадянами своїх поглядів і переконань, змі ставали підконтрольними олігархічним структурам, або державним інстанціям, звужувалося право людей на достовірну інформацію . з цією метою посилювався тиск на змі політичними, економічними та адміністративними методами . за визнанням нинішнього державного керівництва україни, в державі зберігається проблема адаптування українського законодавства, яке на відміну від прецедентного права європейського суду з прав людини у страсбурзі не завжди займало демократичну позицію в питаннях тиску на свободу слова . в парламенті україни обговорення інформаційних проблем завжди характеризувалося гострим політичним протистоянням влади і опозиції, але опоненти, незважаючи на альтернативні позиції, висловлювалися на підтримку свободи слова і європейського вибору україни11 . інформаційна складова міжнародних відносин україни та ради європи впливає на внутрішню політику і змушує працювати в узгодженому міжнародному правовому полі, а вільний обмін інформацією є одним з основних чинників суспільного розвитку та відповідності рівню європейських вимог . україна зацікавлена в якісних змінах інформаційного стану держави та гідній репрезентації в європейському та світовому інформаційному просторі, що є передумовою оптимізації європейської інтеграції для україни . проблема свободи слова постала у центрі уваги верховної ради україни під час парламентських слухань „суспільства, змі, влади: свобода слова і цензури в україні” (4 грудня 2002 р .), у відповідь на загрозливу ситуацію у сфері забезпечення основних прав і свобод людини й громадянина та забезпечення права змі на вільне виконання своїх професійних обов’язків, зумовлених запровадженням політичної цензури . в результаті слухань було внесено зміни до деяких законів україни і запропоновано можливість запровадження в україні парламентського уповноваженого зі свободи слова . парламентські слухання (10 грудня 2003 р .) розглянули стратегію розвитку телерадіоінформаційного простору україни на перспективу у контексті wsis та діяльності державних інститутів у сфері змі (національної ради україни телебачення та радіомовлення та держкомтелерадіо), держкомзв’язку та інформатизації і визначили принципово нову законодавчу модель управління телерадіоінформаційною галуззю у світлі вимог інформаційної доби та європейського вибору україни . політичні події 2004 року засвідчили вагомість високої громадянської свідомості українського суспільства та незалежної позиції змі, що призвели до якісних демократичних зрушень у державі . показовим стало проведення в україні сьомої європейської конференції комітету міністрів рє у галузі комунікації та 11 макаренко є .а . міжнародні інформаційні . . ., с . 9 . 140 євгeния макаренко, микола рыжков інформації „інтеграція та різноманітність: нові тенденції європейської політики у сфері змі та нових комунікаційних послуг” (відбулася 10–11 березня 2005 р . у києві), яка стосувалася таких проблем: 1) свобода вираження та інформації у кризових ситуаціях; 2) культурна різноманітність та плюралізм медіа в добу глобалізації; 3) права людини та регулювання медіа і нових комунікаційних послуг в інформаційному суспільстві; 4) медіа в україні . уже сам факт проведення цієї конференції в україні істотно сприяв активізації багатостороннього міжнародного співробітництва у сфері прав і свобод людини, став свідченням формування нової інформаційної політики як складової частини утворення єдиного європейського інформаційного простору і позитивної оцінки діяльності держави та нової влади в інформаційній сфері . у документах конференції – політичній декларації „інтеграція та різноманітність: нові тенденції європейської політики у сфері змі та нових комунікаційних послуг”, програмі дій та резолюціях підкреслюється, що в контексті розширення єс ради європи як єдина політична організація панєвропейського рівня, компетенція якої – демократичні виміри комунікації, продовжуватиме відігравати основоположну роль в утвердженні цих цінностей та принципів, встановлюючи загальні панєвропейські стандарти у сфері мас-медіа та нових комунікаційних послуг12 . зважаючи на зміни глобального політичного та соціально-економічного контексту життєдіяльності україни – збільшення кількості міжнародних конфліктів та випадків тероризму, які становлять пряму загрозу миру та соціальній стабільності, а також цінностям демократичного суспільства; глобалізацію економік та комунікацій, міграцію та інтенсивність взаємодії між культурами, самобутність культурної та соціальної ідентичності; вплив високих технологій ікт на діяльність мас-медіа та формування за їх допомогою світової громадської думки, визначається, що ці зміни можуть мати фундаментальні тривалі наслідки для національних держав та культурних і національних ідентичностей, соціального розвитку, прав людини та демократії, для міжнародних відносин . у резолюції щодо медіа в україні було відзначено зусилля україни, спрямовані на захист та поширення права свободи вираження та інформації відповідно до статті 10 європейської конвенції з прав людини та практики європейського суду з прав людини та розвиток правової та регуляторної бази, сприятливої для роботи вільних, незалежних та плюралістичних медіа у країні; підкреслено, що співпраця між україною та радою європи у сфері медіа повинна продовжуватись та посилюватись з метою здійснення позитивних змін та консолідації успіхів, особливо щодо правової та регуляторної бази, збільшення плюралізму медіа та їх незалежності, та створення справжньої системи громадського телебачення; 12 інформаційна політика україни: європейський контекст . [монографія] / л .в . губерський, є .є . камінський, м .а . ожеван , є .а . макаренко та ін . – к .: либідь, 2007 . – 360 с . 141тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі запропоновано країнам-членам ради європи та іншим зацікавленим країнам та інституціям активно підтримати реалізацію плану дій для медіа в україні після його прийняття, особливо через політичну підтримку та відповідні ресурси для його фінансування; стратегією співробітництва україни та ради європи у сфері інформаційної політики визнано позитивний прогрес європейської інтеграції; захист та розширення прав людини, вільний обіг інформації ідей та поглядів; плюралізм та різноманітність мас-медіа і нових комунікаційних послуг; культурний та релігійний діалоги з метою утвердження взаєморозуміння як в європейських суспільствах, так і між європою та іншими регіонами світу13 . загалом, незважаючи на певні проблеми відносин, роль ради європи у демократизації україни упродовж 2005–2008 рр . є важливою і очевидною: позитивних результатів співробітництва значно більше, ніж негативних моментів . пріоритети європейського напряму зовнішньої політики є необхідною умовою стабільності її міжнародного становлення та розвитку збалансованих міжнародних відносин . поступ україни у відносинах з єс бачиться в стратегії співробітництва з єс на перспективу – проекти „життя і працевлаштування в інформаційному суспільстві” (стратегії і програми); спробах і намірах гармонізації законодавства; створенні умов для ринкової економіки у сфері інформаційних послуг; сприянні електронній комерції; участі у програмі e-europe та і-2010; формуванні національних хостів; підготовці та реалізації спільних міжнародних проектів у галузі інформації та комунікації . європейський вектор розвитку українського суспільства потребує нових зважених політичних рішень, зокрема, україна усвідомлює важливість участі в європейських інтеграційних процесах, пов’язаних з прискореною інформатизацією, революцією в галузі комунікацій, електронної економіки, інших високих технологій . як невід’ємна частина європи україна орієнтується на існуючу модель соціальноекономічного розвитку європейських країн і розглядає євроінтеграційний курс як реалізацію цієї моделі в україні . зусилля зосереджуються на суттєвому поглибленні та розширенні практичного співробітництва україна-єс за всіма напрямами для забезпечення сприятливих умов у контексті розширення єс . важливою у цьому сенсі є своєрідна ревізія існуючих угод і домовленостей . потребують систематизації результати діалогу як в рамках двосторонніх зустрічей експертів на різних рівнях, втім, слід визнати, що перемовини посприяли усвідомленню ідеології інформаційного суспільства в українському суспільстві, реформуванню інформаційно-комунікаційного сектору, поширенню українського сегменту мережі internet, створенню наукового потенціалу для забезпечення всіх потреб нового цивілізаційного явища . серед найважливіших сфер співробітництва сьогодні особливу увагу привертають: 1) співробітництво у сфері науково-дослідницької діяльності, особливо в межах програми технологій інформаційного суспільства; 2) заяву україни про 13 так само . 142 євгeния макаренко, микола рыжков наміри розвивати програму е-ukraine, яка відповідає потребам українського суспільства, стимулює розвиток послуг інформаційного суспільства в україні14 . співробітництво україни та єс за шостою рамковою програмою (2003– –2007 рр . і на перспективу до 2025 року), яка відзначається революційним змістом і має за мету об’єднання європейських інтелектуальних ресурсів і застосування наукового потенціалу європи для реалізації програми становлення інформаційного суспільства і забезпечення лідерства у світовій конкуренції, здійснюється за основними напрямами наукових досліджень, якими визначено створення єдиного європейського наукового простору; розробку і планування інтегрованих європейських програм; координацію національних та європейських досліджень щодо еволюційних змін у суспільстві і впливу нових технологій на цивілізаційний розвиток; розробку стратегій єдиної зовнішньої політики, регіональної безпеки, загального інформаційного права, монетарної політики і європейської інформаційної політики; подолання нерівності між інформаційно багатими та інформаційно бідними країнами і забезпечення конкурентоспроможності останніх в європейському регіоні; вирішення проблеми зайнятості та соціальної єдності суспільства на основі економічних реформ, еволюції інновацій і високих технологій15 . імплементація плану дій, який охоплює часові рамки у три роки, сприяє реалізації положень угоди про партнерство та співробітництво (упс) як діючої основи співробітництва україни та єс і підтримуватиме мету україни щодо подальшої інтеграції до європейських економічних та соціальних структур . співробітництво україни та єс за напрямком „інформаційне суспільство” включає: прискорення досягнення прогресу у сфері політики та регулювання електронних засобів зв’язку; прийняття та впровадження національної стратегії розвитку в україні електронних комунікацій; ухвалення нормативних актів щодо ліцензування, з’єднання, нумерації та загального доступу до основних телекомунікаційних послуг відповідно до закону україни „про телекомунікації”; створення національної комісії з питань регулювання зв’язку відповідно до закону україни „про телекомунікації”; забезпечення доброчесної конкуренції на ринку послуг електронних засобів зв’язку; прискорення досягнення прогресу у розвитку сфери послуг інформаційного суспільства та інтеграції україни до дослідницької програми технологій інформаційного суспільства; ухвалення та реалізація державної програми „електронна україна” з метою розвитку інформаційного суспільства та можливості підтримки її впровадження з боку єс; сприяння широкому використанню нових технологій суб’єктами господарювання та державними органами, особливо в секторах охорони здоров’я та освіти (електронна комерція, електронний уряд, електронна охорона здоров’я, електронне навчання), через створення сучасних інфраструктур, розвиток місцевого наповнення та впровадження пілот14 розвиток медіа в європі . . ., с . 10 . 15 інформаційне суспільство . . ., с . 10 . 143тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі них проектів, наприклад, взаємного визнання електронних підписів; розробку проекту державної цільової програми „створення та розвиток мережі пунктів колективного доступу до мережі інтернет як складової сучасної інформаційнокомунікаційної інфраструктури в україні” та створення мережі бізнес-інтернетцентрів на регіональному та місцевому рівні16 . україна усвідомлює важливість участі в європейських інтеграційних процесах, пов’язаних з прискореною інформатизацією, революцією в галузі комунікацій, електронної економіки, інших високих технологій . як невід’ємна частина європи україна орієнтується на існуючу модель соціально-економічного розвитку європейських країн і розглядає євроінтеграційний курс як реалізацію цієї моделі в україні . здійснення національної інформаційної політики в контексті євроінтеграційної с тратегії україни та наближення до євр опейських с тандартів у сфері інформації та комунікації зумовлює динаміку трансформації інформаційної сфери держави, стимулює позитивні зрушення у використанні нових комунікаційних по слуг, впливає на вдо сконалення інформаційного законодавства, потребує розвитку суспільного телерадіомовлення та національного сегменту мережі інтернет, забезпечує поступове підвищення фінансового стану змік та примноження культурного і медійного розмаїття україни . інформаційна політика перебуває на етапі прогресивного зростання: утвердження критичної маси перетворень; закладено підґрунтя для реалізації подальших масштабних і якісно нових завдань; значно посилилася орієнтація україни на впр овад ження євр опейських стандартів у діяльності змік, зокрема за документами європейських конф ер енцій з інф ормаційної політики щодо захисту прав людини в інформаційному с успільстві, етичних принципів професійної ді яль но с ті, р ег улювання медіа-бізнесу та медіа-концентрації; поліпшено інвестиційний клімат у змік та ефективність інноваційної с к л а д о в о ї і н ф о р м а ц і й н о ї с ф е р и , проводиться робота з усунення структурних деформацій і забезпечення відкритості інформаційної діяльності та інтегрування україни у міжнародний й європейський інформаційний простір . концептуальні положення національної інформаційної політики було задекларовано і підтверджено на міжнародному медіа-форумі „україна на інформаційній карті світу” (2006), який за задумом організаторів, сприятиме багатогранній присутності україни в європейському та світовому інформаційному просторі, наданню об’єктивної інформації про політичні та економічні процеси, що відбуваються в україні, пропагуватиме культурні здобутки держави, духовні цінності українського народу, забезпечить активну співпрацю зі світовими та регіональними міжнародними організаціями . медіа-форум був покликаний об’єднати світову громадську думку у прагненні захищати та утверджувати основні права і свободи 16 так само . 144 євгeния макаренко, микола рыжков людини, її вільний життєвий вибір, забезпечувати реальну, а не декларовану свободу слова та об’єктивно проінформувати світову громадськість про соціальноекономічні та суспільно-політичні процеси в україні . як зазначив у своєму виступі на міжнародному медіа-форумі президент україни в . ющенко, „україна є смисловим вузлом європи – демократичним, безпековим, економічним, енергетичним, культурницьким . за останні роки держава пережила відчутні зміни, зрушення і випробування, зокрема головні зміни відбулися у вимірі свободи слова . це – доконаний факт, який визнано провідними міжнародними організаціями та інституціями” . тому метою с у часної інформаційної політики україни є ф ормування сильної інформаційно розвину тої держави, активізація її рег улюючої функції; здійснення такої політики, яка б істотно посилила європейський вектор розвитку, надала йому більшої орієнтації на реальний прогресивний результат, створення фундаменту для забезпечення незворотності тенденцій і процесів, що зараз набувають всеохоплюючого характеру . свобода слова в україні стала реальністю . навіть найбільш гострі критики визнають цей факт . сьогодні говоримо про те, що його утвердження – це каталізатор активних політичних і економічних реформ в усій країні . наступний крок – розвиток інститутів свободи слова, які повинні не лише закріпити наше досягнення, але й зробити його незворотнім за будь-якої політичної кон’юнктури . до таких інститутів має належати і громадське телебачення, і демократичні принципи редакційної політики, і баланс стосунків „власники змі – журналісти”, існуючих у державах-членах європейського союзу . свобода слова, безперечно, несе з собою і підвищену відповідальність . сьогодні медіа в україні дійсно набирають сили „четвертої влади” . вільні змі вказують на проблеми, породжують ідеї, дають поради і пропонують висновки . вони допомагають вдосконалювати і владу, і суспільство, і громадянина . але не можна не бачити й іншого – упереджені чи недалекоглядні публікації здатні викликати чимало неоднозначних і непростих проблем, в тому числі й міжнародних . за браком культури деяких змі, непрофесійність чи іноді бажання видати бажане за дійсне призводять до серйозних наслідків17 . звичайно, професіональний стандарт, в свою чергу, передбачає цілісність та захищеність інформаційного простору . україна свідома того, що їй потрібні фахові і якісні поради, яким чином інтегрувати свій інформаційний простір до загальноєвропейського, у цьому контексті важливим є ще один аспект . довший час україна перебувала під свідомим інформаційним пресингом ззовні . аби не допустити такої ситуації в майбутньому, нам необхідно імплементувати європейський досвід, який би дозволив не порушити принципів свободи слова, з одного боку, і став би запобіжником проти недобросовісного зовнішнього впливу – з іншого боку . боротьба за інформаційні впливи в україні є не менш важливою, ніж політичні, 17 інформаційна політика україни . . . 145тенденції інформаційної політики україни у сучасній перспективі безпекові чи економічні питання . подальший розвиток цієї теми має загальноєвропейську вагу . коли йде мова про залучення україни до європейського інформаційного простору, треба відзначити, що для західного світу україна теж повинна стати відкритою і зрозумілою, але без посередників . часто, в силу стереотипів і усталених підходів, погляд західних змі на події в україні формується і формулюється „опосередковано” і за певними стереотипами . шкода, яку несуть стереотипи, завжди має двосторонній зв’язок . а подеколи – більшу шкоду саме для носія стереотипу . оскільки на зовнішнього спостерігача завжди чатує небезпека неглибокого, поверхневого і хибного погляду . саме тому, говорячи про подальший розвиток процесу демократичних змін в україні, треба підкреслити, що українська держава, суспільство та європейські уряди і медіа зацікавлені в тому, щоб об’єктивний аналіз стану справ і „гарячі новини” з україни доходили саме з києва, а не з інших, нехай близьких і дружніх столиць . зміна такого стану справ потребує спільних зусиль . інформаційна привабливість україни передбачає створення сучасних і адекватних умов для праці як національних, так і іноземних змі, щоб незалежно від будь-якої політичної кон’юнктури, яка здатна мінятися в силу багатьох обставин, імператив державного поступу україни, який гарантується президентом, не зазнає принципових змін, залишиться європейським, а значить – українським” . отож, найповніші оцінки та висновки трансформації інформаційної політики україни ще попереду . бібліографія європейські комунікації: монографія . / [макаренко є .а ., ожеван м .а ., рижков м .м . та ін .] . – к .: центр вільної преси, 2007 . зернецька о .в . глобальний розвиток масової комунікації і міжнародні відносини / о .в . зернецька – к .: освіта, 1999 . інформаційна політика україни: європейський контекст . [монографія] / л .в . губерський, є .є . камінський, м .а . ожеван, є .а . макаренко та ін . – к .: либідь, 2007 . інформаційне законодавство [текст]: збірник законодавчих актів: у 6 томах / за заг . ред . ю .с . шемшученка, і .с . чижа . – к .: юридична думка, 2005 . інформаційне суспільство: антологія: навч . посібник / [уклад .: м .а . ожеван, л .м . новохатько, г .а . піскорська та ін .] . – к .: центр вільної преси, 2006 . макаренко є .а . європейська інформаційна політика: монографія / є .а . макаренко . – к .: нвц „наша культура і наука”, 2002 . макаренко є .а . міжнародні інформаційні відносини: монографія / є .а . макаренко . – к .: нвц „наша культура і наука”, 2002 . розвиток медіа в європі та україні: орієнтири для порядку денного: матеріали міжнародного семінару 3 берез . 2008 р . / мго „інтерньюз україна”, рада європи, національна комісія з утвердження свободи слова та розвитку інформаційної галузі при президентові україни . – к .: к .і .с ., 2008 . україна у 2008 році: щорічні оцінки суспільно-політичного та соціально-економічного розвитку: монографія / за заг . ред . ю .г . рубана . – к .: нісд, 2008 . toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki ekonomiczne nr 1 (3) 2010 ewa cieślik działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu na rynku kredytów ryzykownych the highest use of capital is not to make more money, but to make money do more for the betterment of life. henry ford streszczenie państwowe fundusze inwestycyjne rozwinęły się na skutek rosnących cen surowców oraz spadku wartości dolara amerykańskiego. współcześnie ich rola jako inwestorów instytucjonalnych wzrasta. w artykule skupiono się na określeniu kierunków strategii inwestycyjnej funduszy, która obecnie koncentruje się na papierach wartościowych oraz wsparciu kapitałowym globalnych instytucji finansowych zmagających się z kryzysem na rynku kredytów ryzykownych. w tekście dokonano próby usytuowania i wyjaśnienia niektórych kontrowersji towarzyszących działalności państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle globalnego trendu bezpośredniego włączania się rządów w działalność korporacyjną oraz starano się określić, jakie środki należy przedsięwziąć, aby osiągnąć kompromis pomiędzy zachowaniem suwerenności państw a wolnością transferu kapitałów. the activity of the sovereign wealth funds in the light of the subprime mortgage crisis summary sovereign wealth funds (swfs) have developed as a result of increased commodity prices and the weakness of us dollar exchange rate. today the role of swfs as equity investors is increasing. the paper considers the sovereign wealth funds’ investment strategy toward 24 ewa cieślik equities and capital infusions into global financial institutions following the subprime mortgage problem. this article attempts to situate and explain some of the controversy over swfs’ investments in the increasing global trend toward direct governmental involvement in corporate activity and try to asses which kinds of action should be undertaken to reach a compromise among the maintaining states’ sovereignty and the liberty of swfs’ capitals transfers. wprowadzenie termin „państwowy fundusz inwestycyjny” (sovereign wealth fund – swf) w ciągu ostatnich miesięcy wzbudza sporo emocji wśród obserwatorów światowej gospodarki. nie oznacza to jednak, że swf stanowi innowacyjny twór rynku kapitałowego. fundusze narodowe funkcjonują od ponad pół wieku1, jednakże ich aktywność nigdy nie była prowadzona na tak dużą skalę jak obecnie. dopiero w ostatnich latach, pod wpływem postępujących procesów internacjonalizacji i znoszenia barier przepływu kapitałów, istnienie funduszy zostało wyeksponowane, a rozprzestrzeniający się kryzys na rynkach kredytów hipotecznych dodatkowo uwypuklił rozmiary kapitałów, jakimi dysponują fundusze państwowe. w ciągu kilku ostatnich miesięcy swf ulokowały znaczne środki pieniężne w zagrożone bankructwem największe instytucje finansowe na świecie. w obliczu współcześnie panującej dekoniunktury swf odgrywają rolę pożyczkodawcy ostatniej instancji dla wielu tonących w niespłaconych kredytach banków funduszy inwestycyjnych i innych jednostek dotkniętych skutkami kryzysu. analitycy gospodarczy, obserwując działalność państwowych funduszy inwestycyjnych, są zgodni, że pełnią one ważną rolę w łagodzeniu konsekwencji kryzysu na rynku kredytów subprime. równocześnie tym samym ekonomistom towarzyszy obawa przed zbyt dużym uzależnieniem wielu korporacji, a nawet całych krajów od kapitałów należących do swf. niepewność co do intencji funduszy potęguje fakt, że nie zidentyfikowano dokładnie, jakimi środkami faktycznie dysponują swf oraz ile przedsiębiorstw kontrolują bądź mają w nich znaczne udziały. brak transparentności funkcjonowania narodowych funduszy inwestycyjnych nie pozwala na jednoznaczną ocenę działalności tych instytucji, ponadto przyczynia się do niejednoznacznych opinii wygłaszanych przez ekonomistów i polityków dotyczących potrzeby istnienia tego rodzaju wehikułów inwestycyjnych2. 1 pierwszy tego typu fundusz, obracający ogromnymi aktywami, założono w kuwejcie – kuwait investment board (współcześnie przemianowany na kuwait investment authority) – w 1953 r., po odkryciu złóż ropy naftowej. zadaniem funduszu było zarządzanie nadwyżkami przychodów z eksportu ropy. następny niewielki swf powstał 13 lat później w państwie wyspiarskim na oceanie spokojnym – kiribati. revenue stabilisation fund, bo tak nazwano fundusz, dysponował kapitałami uzyskanymi ze złóż gazu. 2 przykładowo komisja europejska nie zamierza poddawać działalności funduszy jakimkolwiek ograniczeniom. mają one podlegać jedynie „dobrowolnemu kodeksowi postępowania”. jednocześnie 25działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu... z uwagi na fakt, że zasady funkcjonowania funduszy narodowych nie zostały dokładnie zidentyfikowane, w artykule skupiono się na charakterystyce państwowych funduszy inwestycyjnych jako instytucji finansowych, określeniu profilu ich aktywności oraz wyszczególnieniu największych inwestycji dokonanych przez swf w ciągu ostatnich miesięcy, w związku z trwającym kryzysem kredytów ryzykownych. ponadto podjęto próbę odpowiedzi na pytania, czy faktycznie działalność inwestycyjnych funduszy narodowych może być szkodliwa dla gospodarek borykających się aktualnie z dekoniunkturą oraz jakie należałoby przedsięwziąć środki, aby zminimalizować nieufność polityków i ekonomistów wobec swf. charakterystyka narodowego funduszu inwestycyjnego w przepisach prawnych, w zależności od państwa, w którym zostały one skonstruowane, można odnaleźć niewiele różniące się od siebie definicje państwowego funduszu inwestycyjnego. powołując się na regulacje amerykańskiego skarbu państwa i unii europejskiej, mianem swf określa się rządowy wehikuł inwestycyjny, którego kapitał stanowią zagraniczne aktywa walutowe. zadaniem funduszu jest zarządzanie wydzielonymi mu rezerwami walutowymi w sposób autonomiczny i pozbawiony związku z rozporządzaniem oficjalnymi zasobami aktywów zagranicznych3. obracanie częścią zgromadzonych przez państwo rezerw przez specjalnie powołany w tym celu fundusz pozwala na osiągnięcie wyższej efektywności pomnażania nadwyżek krajowych niż w przypadku tradycyjnych i mało ryzykownych form zarządzania rezerwami. państwowe fundusze inwestycyjne działają na zasadach zbliżonych do popularnych funduszy inwestycyjnych, czyli charakteryzują się wysoką tolerancją ryzyka i dążeniem do maksymalizacji zysków z poczynionych lokat. szczegółowymi zadaniami stawianymi przed narodowymi funduszami inwestycyjnymi, związanymi z generowaniem dodatkowych dochodów dla państwa, są: zabezpieczenie oraz stabilizacja budżetu państwa i gospodarki narodowej w warunkach zbyt dużego napływu przychodów lub dochodów z eksportu, wspieranie władz monetarnych w prowadzeniu polityki płynności, wzrost międzypokoleniowej akumulacji kapitału, finansowanie społeczno-ekonomicznego rozwoju państwa, zapewnienie europejscy politycy zakładają, że fundusze będą funkcjonować zgodnie z zasadą transparentności. pomimo że bruksela zamierza w taki sposób „regulować” aktywność funduszy, stanowisko to nie znalazło akceptacji wszystkich państw członkowskich. największymi oponentami wprowadzenia wolności przepływu kapitałów z swf są kanclerz niemiec angela merkel i prezydent francji nicolas sarkozy. w przeciwieństwie do stanowiska ke, znaczna część polityków w stanach zjednoczonych optuje za wprowadzeniem barier na przepływy kapitałów funduszy, w obawie przed przejęciem kontroli nad największymi firmami w kraju i sektorami strategicznymi oraz wywieraniem nacisków na politykę gospodarczą. zob. d. pszczółkowska, bruksela nie boi się narodowych funduszy, „gazeta wyborcza” 2008, nr 50, s. 20; the invasion of the soveregin wealth funds, „the economist” 2008, 17 january, s. 5. 3 zob. http://europa.eu/rapid/pressreleasesaction.do?reference=memo/08/126&format=html&aged=0&lang; http://www.treas.gov/offices/international-affairs/economic-exchange-rates/ pdf/2007_appendix-3.pdf (6.03.2008). 26 ewa cieślik zrównoważonego długoterminowego wzrostu kapitału w krajach będących celem inwestycji swf oraz – uważane za najbardziej dyskusyjną misję – kształtowanie lub wspieranie strategii politycznej. oczywiście działalności funduszy państwowych nie należy traktować jako jedynego sposobu osiągania profitów w wyniku zarządzania nadwyżkami kapitałów, jednak w ostatnich latach właśnie ten sposób obracania rezerwami okazuje się niezwykle intratny. poza narodowymi funduszami inwestycyjnymi wskazuje się na trzy inne sposoby tezauryzacji przez państwo nadwyżek pieniężnych, do których należą międzynarodowe rezerwy, publiczne fundusze emerytalne i przedsiębiorstwa państwowe. rezerwami międzynarodowymi międzynarodowy fundusz monetarny określa zewnętrzne aktywa kontrolowane i dostępne w każdym momencie dla ministrów finansów oraz banków centralnych w celu bezpośredniego finansowania międzynarodowej nierównowagi płatniczej4. z charakteru rezerw wynika, że muszą być one inwestowane w bardzo płynne i pozbawione ryzyka papiery wartościowe. oznacza to, że najczęściej rezerwy tego typu lokowane są w obligacje krajów wysoko rozwiniętych oraz stabilnych gospodarczo i politycznie. fundusze emerytalne traktuje się jako wehikuły inwestycyjne, których aktywami obraca się w celu wypełnienia nałożonych na rząd zobowiązań względem społeczeństwa. w odróżnieniu od swf i rezerw międzynarodowych fundusze emerytalne zwykle utrzymują kapitał w walucie krajowej i nie są zobligowane do działania pod kontrolą organów państwa. ponadto charakteryzują się przejrzystością działalności, co zostało im narzucone w związku z pełnioną przez nie funkcją społeczną, a w swej strategii zwykle unikają inwestowania poza granicami kraju. ostatnią możliwość umieszczania nadwyżek finansowych państwa stanowią przedsiębiorstwa państwowe. po transferze środków pieniężnych do jednostek kontrolowanych przez państwo ich kierownicy mogą autonomicznie lub w porozumieniu z organami nadzorującymi dokonywać dalszych inwestycji i zwielokrotniać otrzymane fundusze. jednak popularyzacja ustroju kapitalistycznego i gospodarki rynkowej zredukowała znaczenie tego firm państwowych w większości krajów5. z zaprezentowanych możliwości inwestycji nadwyżek państwowych wynika, że wszystkie formy, poza swf, cechuje stabilna stopa wzrostu i ograniczenie niepewności. w obrębie samych państwowych funduszy inwestycyjnych można dokonać podziału w zależności od źródła pochodzenia kapitałów, którymi zarządzają. wyróżnia się towarowe swf, oparte na przychodach z wywozu towarów (głównie eksportu surowców). druga kategoria – fundusze pozasurowcowe, powoływane są dzięki transferom aktywów pochodzących z oficjalnych rezerw walutowych. fundusze drugiego typu powstają w drodze odpowiednio prowadzonej interwencyjnej polityki 4 zob. http://www.imf.org/external/np/exr/glossary/index.asp (6.03.2008). 5 zob. r.m. kimmitt, public footprints in private markets, „foreign affairs” 2008, s. 6. 27działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu... kursowej, a ich przychód netto stanowi różnica między dochodem wygenerowanym na inwestycjach a odsetkami płaconymi za wewnętrzny dług6. fundusze narodowe dokonują zdywersyfikowanych inwestycji, jednakże ich lokaty podążają w odmiennym kierunku niż inwestycje banków centralnych. banki koncentrują się na tradycyjnych możliwościach pomnożenia rezerw, podczas gdy swf umieszczają nadwyżki w różnorodne instrumenty, od bezpiecznych obligacji skarbu państwa, poprzez akcje i bezpośrednie inwestycje zagraniczne, po instrumenty pochodne poza granicami kraju. wiele funduszy, szczególnie typu towarowego, zabezpiecza się poprzez swoją działalność inwestycyjną przed ewentualnymi wahaniami cen surowców. niestety, niemożliwe okazuje się ustalenie jednoznacznej strategii lub nawet zarysu funkcjonowania funduszy, ponieważ nie cechuje ich dostateczna transparentność. nadal większość swf praktykuje protekcjonizm i uchyla się od podawania do publicznej wiadomości kursu swojej polityki inwestycyjnej oraz składu holdingu. jedynie na podstawie doniesień prasowych można próbować określić profil działalności funduszy. przykładowo dubai ports world wykupuje angielskie stocznie zlokalizowane w stanach zjednoczonych7, z kolei słynny singapurski temasek koncentruje się na sektorze finansowym i telekomunikacji8, a china investment corporation skupia się na lokowaniu funduszy w gigantach rynku finansowego o szerokim spektrum działania. podsumowując, charakterystyka swf potwierdza, że są to instytucje niezwykle zróżnicowane i mało przejrzyste. stąd nie jest możliwe jednoznaczne określenie zakresu aktywności swf. jednak przepływy kapitałów zarządzanych przy udziale funduszy wpływają na kształt współczesnej gospodarki globalnej. również motywy działań wehikułów nie tylko są zindywidualizowane, ale dodatkowo nie zawsze zgodne z logiką inwestorską (wówczas zachodzi niebezpieczeństwo realizacji głębszej i skomplikowanej strategii politycznej), czego przykładem są niektóre fundusze z krajów arabskich9. jednakże w pobudkach działania swf zauważa się swoisty objaw paternalizmu i pogląd jakoby władza lepiej wiedziała niż obywatele, w jaki sposób angażować nadmiar krajowego bogactwa. 6 zob. http://www.treas.gov/offices/international-affairs/economic-exchange-rates/pdf/2007_appendix-3.pdf (6.03.2008). 7 chociaż warto dodać, że kilka prób przejęcia kontroli nad amerykańskim portami zostało zablokowane przez amerykańskich polityków. zob. e. kaplan, the uae purchase of american port facilities, http://www.cfr.org/publication/9918/ (7.03.2008); a. radwan, ciemna strona kapitału czy jasna imperium?, „rzeczpospolita” 2008, 12 stycznia, s. 34. 8 zob. http://www.temasekholdings.com.sg/our_portfolio_portfolio_highlights_sector.htm. 9 zob. a. aslund, the truth about sovereign wealth funds, „foreign policy” 2007, s. 4. 28 ewa cieślik aktywność państwowych funduszy inwestycyjnych w dobie kryzysu finansowego – wybrane aspekty w ostatnich latach powiększa się nie tylko liczba funduszy narodowych (od 2006 roku, zgodnie z oficjalnymi danymi, powstało siedem nowych), lecz również wzrastają aktywa zarządzane przez swf. w styczniu 2008 roku majątek swf oceniony został na około 3,1 bln usd, jednakże wartość ta może być znacznie niedoszacowana ze względu na fakt, że wiele funduszy nie podaje do publicznej wiadomości swoich bilansów. najpotężniejsze fundusze są najczęściej również najstarszymi wehikułami i pochodzą ze zjednoczonych emiratów arabskich (zea), norwegii, singapuru, arabii saudyjskiej, kuwejtu i chin. genezy rozwoju swf należy poszukiwać w rosnących cenach kluczowych surowców, które w ostatnich latach biją rekordy10, oraz słabnącym dolarze amerykańskim. sytuacja taka wpłynęła na zwiększanie dochodów budżetów krajów będących w posiadaniu surowców i towarów, na które rosło zapotrzebowanie. stąd w zestawieniach dotyczących funduszy narodowych 2/3 z nich opiera się na kapitałach z eksportu surowców, takich jak ropa naftowa i gaz. obserwuje się także sporą koncentrację aktywów zarządzanych przez fundusze. największe oficjalne zasoby pieniężne ulokowane w swf mają zea. arabskie fundusze obracają ponad 27,5% wszystkich rezerw światowych państwowych wydzielonych funduszom. jednakże jeszcze raz należy zaznaczyć, że mała przejrzystość instytucji działających w zea pozwala przypuszczać, że obracają one znacznie wyższymi aktywami ulokowanymi w funduszach. drugim państwem z najzasobniejszymi rezerwami przetransferowanymi wehikułom inwestycyjnym jest singapur, który kontroluje 15,4% wartości światowych rezerw swf (zob. rysunek 1). tabela 1. zestawienie największych narodowych funduszy na koniec 2007 roku państwo nazwa funduszu aktywa w mld usd data założenia rodzaj funduszu 1 zjednoczone emiraty arabskie – abu dhabi abu dhabi investment council 875 1976 ropa naftowa 2 norwegia government pension fund of norway 380 1990 ropa naftowa 3 singapur government of singapore investment corporation 330 1981 pozasurowcowy 10 na początku marca 2008 r. za baryłkę ropy naftowej płacono już około 105 usd. dla porównania warto dodać, że w 1990 r. za baryłkę płacono średnio 10 usd. państwo nazwa funduszu aktywa w mld usd data założenia rodzaj funduszu 4 arabia saudyjska różne holdingi 300 – ropa naftowa 5 kuwejt kuwait investment authority 250 1953 ropa naftowa 6 chiny china investment corporation 200 2007 pozasurowcowy 7 hong kong hong kong monetary authority investment portfolio 163 1998 pozasurowcowy 8 singapur temasek holdings 159 1974 pozasurowcowy 9 australia australian future fund 61 2004 pozasurowcowy 10 katar qatar investment authority 50 2000 ropa naftowa 11 libia libyan arab foreign investment company 50 1981 ropa naftowa 12 algieria revenue regulation fund 43 2000 ropa naftowa 13 zjednoczone emiraty arabskie – dubai investment corporation of dubai b.d. 2006 ropa naftowa 14 zjednoczone emiraty arabskie – federal emirates investment authority b.d. 2007 ropa naftowa 15 usa – alaska alaska permanent fund 39,8 1976 ropa naftowa 16 rosja national welfare fund 32 2008 ropa naftowa 17 irlandia national pensions reserve fund 30.8 2001 pozasurowcowy fundusze ropy naftowej i gazu 2097 pozostałe fundusze 1048 razem 3145 źródło: swf institute, bloomberg institute. tabela 1. cd. 30 ewa cieślik rysunek 1. udział aktywów funduszy poszczególnych państw w całkowitej wartości aktywów na koniec 2007 roku * wraz z hongkongiem. ** uwzględnione wyłącznie aktywa ujawnione przez swf. źródło: swf institute, bloomberg institute. dysponując znacznymi zasobami finansowymi, swf odgrywają niebagatelną rolę jako inwestor chroniący przed bankructwem wielkie korporacje finansowe, które straciły fortuny w trakcie załamania się rynku kredytów subprime. do najpoważniejszych graczy swf korzystających z kryzysu segmentu kredytów hipotecznych należy zaliczyć fundusze singapurskie, arabskie i chińskie. największą inwestycją dokonaną przez pojedynczy swf okazała się lokata w ogromny szwajcarski bank – ubs. ogłosił on z końcem 2007 r. stratę wielkości 10 mld usd w wyniku załamania się rynku kredytów ryzykownych i zaapelował o wsparcie finansowe. 10 grudnia 2007 roku government of singapore investment corp. zasilił upadający ubs kwotą 9,75 mld usd i stał się właścicielem 10% akcji banku. fundusz w pierwszej fazie inwestycji w ubs otrzymał noty wymienne z 9-procentową stopą zwrotu, które zostaną zastąpione w ciągu dwóch lat akcjami zwykłymi11. bankrutującego ubs wspomogły również niezidentyfikowane fundusze państwowe pochodzące ze środkowego wschodu. wstrzyknęły one w grudniu 2007 roku 1,77 mld usd i mają 1,8% udziałów12. pomimo wsparcia ze strony wehikułów państwowych, ubs nadal boryka się ze skutkami kryzysu hipotecznego, o czym świadczą spadające notowania spółki oraz ujawnianie coraz wyższych strat. w styczniu 2008 roku ubs podał, że jego odpisy wzrosły do 18,4 mld usd13. na szczycie listy instytucji finansowych najbardziej poszkodowanych przez kryzys rynku subprime znalazło się citigroup. odpisy z tytułu inwestycji na rynku kredytów hipotecznych poczynione przez firmę do końca ubiegłego roku zamknęły się na 11 zob. j. chen, singapore investment arm to sink billions into ubs, „forbes” 20 december 2007, s. 8. 12 zob. h. simonian, h. sender, ubs faces rebellion over fund injection, „financial times” 2007, s. 20, december. 13 zob. a. aslund, the truth about, s. 4. 31działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu... kwocie 18 mld i spodziewany jest ich dalszy przyrost. równocześnie główna amerykańska korporacja usług finansowych stała się największym beneficjentem narodowych funduszy inwestycyjnych. w dniu 7 listopada 2007 roku kuwait investment authority ulokował w firmę 7,7 mld usd. niewiele mniejszymi kwotami podratowali chylącą się ku upadkowi citigroup – government of singapore investment corporation i abu dhabi investment council. w styczniu 2008 roku swf z singapuru kupił akcje korporacji za kwotę 6,88 mld usd, natomiast fundusz z zea zainwestował w pod koniec ubiegłego roku 7,5 mld usd. pomimo zgromadzenia przez citigroup ponad 22 mld usd kapitałów z swf, grupa nadal potrzebuje sporej pomocy. w celu uzyskania dalszego wsparcia zapowiedziano sprzedaż akcji uprzywilejowanych grupy o wartości 12,5 mld usd, zmniejszono dywidendę o ponad 40% i zasygnalizowano potrzebę znacznej redukcji zatrudnienia14. w sytuacji zbliżonej do citygroup i ubs znalazł się inny potentat amerykańskiego rynku finansowego – merrill lynch15. w wyniki kryzysu firma do końca ubiegłego roku zanotowała stratę netto wartości 7,8 mld usd i dokonała odpisu opiewającego na 14,1 mld usd – tym samym lokuje się na drugiej pozycji, zaraz po citigroup, w rankingu korporacji najbardziej dotkniętych kryzysem kredytowym. w związku z faktem, że załamania na rynku subprime jeszcze nie zażegnano, można spodziewać się zwiększenia straty banku16. z pomocą upadającej korporacji przyszły w 15 stycznia 2008 roku aż trzy fundusze państwowe: kuwait investment authority, japoński mizuho financial group inc. i korean investment corp. za emisję akcji uprzywilejowanych merrill lynch swf zapłaciły około 6,6 mld usd i tym samym mają ponad 10% pakiet w trzeciej największej korporacji brokerskiej stanów zjednoczonych17. również pomoc do banku napłynęła z temasek holdings i davis selected advisors. fundusz singapurski ulokował 4,4 mld usd, co daje mu 9,4% udziałów w firmie18, natomiast bostońskie zrzeszenie inwestorów wstrzyknęło 1,2 mld usd. jednego tylko dnia (15 stycznia 2008 roku) swf z singapuru, kuwejtu i korei południowej wstrzyknęły 21 mld usd w dwa znajdujące się na skraju 14 zob. b. white, zagranica wesprze amerykańskie banki, „gazeta prawna” 2008, nr 12 (2134), s. 4. 15 warto wspomnieć, że w znacznej mierze bank pogrążyła powszechnie stosowana przez instytucje finansowe strategia transferu niespłacanych kredytów w cdo. następnie przetransferowane obligacje sprzedawano inwestorom. jednak wraz z rozszerzaniem się kryzysu popyt na tego rodzaju instrumenty zmalał. merrill lynch, będąc największym emitentem obligacji, nie był stanie dalej zarządzać ogromnym zasobem niespłaconych kredytów. 16 zob. merrill lynch posts $7.8bn loss, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7193915.stm (7.03.2008). 17 zob. e. evans, merrill lynch gets $6.6 bilion frm kuwait, mizuho, http://www.bloomberg.com/ apps/news?pid=20601080&sid=aemjmc6g2mis&refer=asia (7.03.2008). 18 dodatkowo temasek może zostać posiadaczem 12,5 mln akcji merrill lynch, na które ma opcje zakupu opiewające na 48 usd na akcję. zob. temasek holdings show 9.4% stake in merrill lynch, http://www.streetinsider.com/13gs/temasek+holding+shows+9.4%25+stake+in+merrill+lynch+(m er)/3234448.html (7.03.2008). 32 ewa cieślik bankructwa giganty finansowe – citygroup i merrill lynch, po tym jak korporacje zwróciły się do nich o bezprecedensową pomoc19. również morgan stanley został zmuszony do przyjęcia wsparcia finansowego od swf. w odpowiedzi na apel jednego z największych globalnych banków inwestycyjnych w grudniu 2007 roku china investment corporation (cic) ulokowała w nim 5 mld usd20, po tym jak ogłosił 3,59 mld usd straty i dokonanie 9,4 mld usd odpisów w związku z ujawnieniem inwestycji na rynku subprime. w wyniku zakupu akcji cic ma 9,9% udziałów w morgan stanley. prezes china investment corporation w oficjalnym oświadczeniu zapowiedział, że fundusz traktuje lokatę w bank jako długoterminową, pasywną inwestycję21. deklaracja uspokoiła akcjonariuszy morgan stanley, którzy przed dokonaniem transakcji obawiali się ingerencji chińskiego funduszu w zarządzanie korporacją. w maju 2007 roku chiński fundusz wspomógł także 3 mld usd amerykańską firmę private equity – blackstone group, nabywając prawie 10% udziałów. niestety, na inwestycji tej swf stracił już ponad 1,2 mld usd, ponieważ akcje korporacji gwałtownie spadają22. w związku z zaistniałą sytuacją cic zastrzegł sobie, że inwestycja dokonana w blackstone group taktowana jest, podobnie jak w przypadku morgan stanley, długoterminowo i nie wycofa się z niej w wyniku krótkotrwałych fluktuacji cen akcji firmy23. jednak kilka godzin po powyższym oświadczeniu wiceprezes swf zadeklarował, że cic zawiesza dokonywanie wszelkich zagranicznych inwestycji ze względu na towarzyszące im zbyt duże ryzyko24. wśród innych, wartych wymienienia, sfinalizowanych i nadal negocjowanych inwestycji swf na przełomie 2007/2008 roku w upadające instytucje finansowe znalazły się jeszcze m.in.: – china development bank i temasek holdings wspomogły 23 lipca 2007 r. upadającą barclays. korporacja finansowa pozyskała 2,98 mld usd od chińskiego funduszu oraz 2 mld usd od swf z singapuru. w ten sposób azjatyckie fundusze mają odpowiednio 3,1% i 1,77% udziałów w brytyjskim holdingu finansowym25; 19 zob. the invasion of the sovereign, s. 4. 20 zob. morgan stanley deal with cic sparks fears, „financial times” 2007, 21 december. 21 zob. http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2007–12/20/content_6335134.htm (9.03.2008). 22 zob. cic suffers huge loss from holding of blackstone, http://www.tradingmarkets.com/.site/ news/stock%20news/1106606/ (10.03.2008). 23 zob. cic may hold blackstone stakes for 5 to 7 years, http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2008–03/06/content_6514855.htm (10.03.2008). 24 jednak warto dodać, że cic, chcąc zrekompensować dotychczas poniesioną stratę, negocjuje zasady ewentualnej inwestycji w prywatnej grupie kapitałowej – jc flowers. dzięki sfinalizowaniu transakcji fundusz uzyska dostęp w sposób pośredni do innych firm i tym samym uchroni się od oskarżeń politycznych odwetów, które mogą nastąpić na skutek bezpośrednich inwestycji w kluczowe amerykańskie korporacje. zob. h. sender, cic close to fund deal with jc flowers, „financial times” 2008, 8 february. 25 zob. http://www.investorrelations.barclays.co.uk/inv/a/content/files/230707_announcement. pdf (11.03.2008). 33działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu... – china international trust and investment company (citic securities) wspomogła 22 października 2007 roku bear stearns w 1 mld usd na podstawie porozumienia swap (za 2% udziałów w chińskiej korporacji). finalizując umowę, fundusz chiński byłby w posiadaniu 6% akcji w banku26. jednak w wyniku pogłębiających się kłopotów finansowych instytucji bear stearns w połowie lutego 2008 roku citic przystąpił do renegocjowania dotychczasowej umowy i zażądał 9,9% udziałów w banku inwestycyjnym w zamian za 7,5% swoich akcji27. pomimo wsparcia ze strony swf, bear stearns nie udało się wyjść z kłopotów i musiał zgodzić się na przejęcie przez jp morgan za „symboliczną” kwotę 236 mln usd (2 usd za akcję)28; tabela 2. odpisy bilansowe dokonane przez największe światowe korporacje do końca 2007 roku (w mld usd) korporacja wartość odpisu citigroup 18,0 merrill lynch 14,1 ubs 13,5 morgan stanley 9,4 hsbc 3,4 bear stearns 3,2 deutsche bank 3,2 bank of america 3,0 barclays 2,6 royal bank of scotland 2,6 freddie mac 2,0 wachovia 1,1 jp morgan chase 1,0 credit suisse 1,0 źródło: raporty poszczególnych korporacji. 26 zob. china citic securities announce collaboration with bear stearns, http://news.xinhuanet. com/english/2007–11/02/content_6997689.htm (11.03.2008). 27 zob. j. anderlini, citic and bear renegotiate tie-up, „financial times” 2008, 14 february. 28 zob. f. guerrera, h. sender, jp morgan to buy bear stearns for $236m, „financial times” 2008, 16 march. 34 ewa cieślik – dubai international capital nabył 29 października 2007 roku 9,9% akcji amerykańskiego funduszu hedgingowego – och-ziff capital management za 1,26 mld usd29; – mubadala development company, zależna od abu dhabi, kupiła 20 września 2007 roku 5% akcji korporacji inwestycyjnej private equity – carlyle group za 1,35 mld usd30; – qatar investment authority znajduje się w trakcie rozmów z credit suisse odnośnie do zakupu 1–2% udziałów w banku za kwotę 500 mln usd31 oraz prowadzi negocjacje z royal bank of scotland32. podsumowując, działalność narodowych funduszy w warunkach kryzysu kredytowego okazała się niezwykle istotna i korzystna. przytoczone przykłady świadczą, że bez wsparcia ze strony swf globalny rynek finansowy zanotowałby znacznie więcej bankructw znaczących instytucji, co zachwiałoby i tak wytrąconą z równowagi gospodarką globalną. kapitały płynące z funduszy państwowych w znacznej mierze złagodziły skutki złej koniunktury. równocześnie, zgodnie ze strategiami funduszy, inwestycje dokonane w wielkich korporacjach, po ustabilizowaniu się rynku finansowego, powinny zaowocować wysoką stopą zwrotu. opierając się na prognozach opracowanych przez rzetelne instytucje, przewiduje się znaczny wzrost aktywów swf w najbliższych kilku latach. w maju 2007 roku morgan stanley opracował raport, w którym oszacował wartość aktywów funduszy narodowych do 2015 roku na 12 bln usd. oznacza to, że przekroczą one rozmiary całkowitych światowych oficjalnych rezerw w 2011 roku. z kolei, zgodnie z ostrożniejszymi kalkulacjami agencji bloomberg, wartość aktywów zarządzanych przez swf w najbliższej dekadzie wzrośnie do ponad 9 bln usd33. zmianie ulegnie również profil funduszy. dotychczas dominujące swf, lokujące nadwyżki pochodzące z eksportu ropy naftowej i gazu, stracą na znaczeniu, natomiast wzrośnie ranga funduszy pozasurowcowych. przemianie ulegnie również strategia inwestowania. tendencja ta jest już teraz zauważalna. fundusze będą inwestować w firmy trudniące się zaawansowaną technologią34. oczywiście zaprezentowane przewidywania mogą być obarczone błędem, ponieważ swf z reguły nie ujawniają swoich długoterminowych strategii35. jednak niepodważalny jest fakt, że rola swf w procesach globalizacji 29 zob. och-ziff capital management group llc, http://www.dubaiic.com/en/portfolio/chairmanoffice-portfolio/och-ziff-capital-management-group-llc.html (11.03.2008). 30 zob. j. politi, carlyle sells stake to abu dhabi, „financial times” 2007, 20 september. 31 zob. h. sender, qatar fund buys credit suisse stake, „financial times” 2008, 18 february. 32 zob. j. irish, qatar und favoring european banks over ones in u.s., „herald tribune” 2008, 25 february. 33 zob. w. mcsheehy, g. carey, global sovereign wealth funds to manage $9 trillion, http://www. bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=aaurgumi11wg (9.03.2008). 34 zob. morgan stanley how big could sovereign wealth funds be by 2015?, morgan stanley, „morgan stanley research global” 2007, may 3, s. 1–2. 35 warto zaznaczyć, że strony internetowe wielu funduszy narodowych, szczególnie arabskich i chińskich, nie podają żadnych informacji statystycznych odnośnie do prowadzonej aktywności inwestycyj35działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu... będzie rosnąć w najbliższym czasie, a ich aktywa wielokrotnie wspomogą instytucje finansowe dotknięte skutkami kryzysu segmentu subprime. tabela 3. zestawianie największych transakcji przepływu kapitałów pomiędzy narodowymi funduszami inwestycyjnymi a instytucjami rynku finansowego w latach 2007– –2008 podmiot wspomagany państwowy fundusz inwestycyjny wartość transakcji (w mld usd) citigroup kuwait investment authority wraz z government of singapore investment corporation 12,50 ubs government of singapore investment corporation wraz z innymi niezidentyfikowanymi funduszami 11,54 citigroup abu dhabi investment council 7,50 merrill lynch kuwait investment authority wraz z korea investment corporation 6,60 merrill lynch temasek holdings 5,60 morgan stanley china investment corp 5,00 omx dubai international financial centre 3,55 barclays china development bank 2,98 london stock exchange dubai international financial centre 1,65 related companies mubadala development co 1,40 carlyle group mubadala development co 1,35 och-ziff capital management group dubai international capital 1,26 źródło: http://www.thomson.com/. wnioski działalność swf poddawana jest skrajnym ocenom. jedni upatrują w inwestycjach dokonywanych przez fundusze intencji wyłącznie ekonomicznych, czyli chęci zrealizowania zysku. inni doszukują się dodatkowych motywów aktywności swf, nej, opierają się jedynie na zaprezentowaniu misji swf, bardzo ogólnego obszaru ich działalności oraz prozaicznych prognoz na przyszłość. 36 ewa cieślik zarzucając funduszom, że ich działania mają związek z polityką i zmierzają do objęcia kontrolą strategicznych obszarów gospodarek państw będących odbiorcami ich inwestycji. jednak kraj, którego korporacje finansowe stały się w ostatnich miesiącach największymi beneficjentami narodowych funduszy – stany zjednoczone (od początku wybuchu kryzysu prawie 24 mld usd ulokowano w bankrutujących instytucjach usa)36, wydał oficjalne oświadczenie, iż nie dopatruje się zagrożenia dla suwerenności amerykańskiej gospodarki w wyniku działalności funduszy. jednocześnie zaznacza, że wskazanym byłoby oficjalne publikowanie raportów z aktywności swf37. pomimo formalnych deklaracji obserwuje się znaczne obawy polityków przed swf. powoduje to, że realny staje się kres funkcjonowania konsensusu waszyngtońskiego38. coraz częściej sygnalizowane możliwości nałożenia restrykcji na przepływ kapitałów i zagrożenie przyjęcia postawy protekcjonizmu przez wiele państw będących celem funduszy nie są już tylko groźbą słowną, lecz możliwym do wprowadzenia w najbliższej przyszłości faktem. sporą rolę w zachowaniu dotychczasowych zasad wolnego przepływu kapitałów można przypisać międzynarodowym instytucjom, takim jak oecd, bankowi światowemu czy międzynarodowemu funduszowi walutowemu. organizacje powinny wspierać procesy internacjonalizacyjne i promować otwartość państw na transfery kapitałowe. jednocześnie winny popierać najlepsze praktyki przeprowadzania transakcji inwestycyjnych i monitorować przejrzystość dokonywanych przez swf lokat. również należałoby przyłączyć do systemu „kontroli” swf banki centralne. ich zadania mogłyby się opierać na sprawnym przepływie informacji o dokonywanych inwestycjach, zintegrowanym nadzorze nad transferami środków z swf oraz ewentualnej ingerencji w sytuacjach zagrożenia niezawisłości kraju. jednakże wskazane działania nie mogą uderzać w suwerenność funduszy narodowych. w przeciwnym wypadku swf, broniąc się przed takimi akcjami, zaczną kierować zarządzane rezerwy do państw rozwijających się. gospodarki wschodzące, mające ogromne zapotrzebowanie na kapitał, raczej powstrzymają się od drastycznych ograniczeń w stosunku do aktywności funduszów. efektem takiego stanu może być stagnacja w rozwoju dotychczasowych mocarstw w wyniku zahamowania napływu kapitału, a w skrajnym przypadku zmiana ładu światowego i przesunięcie punktu ciężkości w kierunku azji. realizacja zaprezentowanego scenariusza oczywiście nie jest przesądzona, jednak roztaczając taką wizję, można przestrzec władze państw najwyżej rozwiniętych przed 36 zob. s.g. alvarez, sovereign wealth funds, http://www.federalreserve.gov/newsevents/testimony/ alvarez20080305a.htm (10.03.2008). 37 zob. reuters, sovereign wealth funds not harmful: u.s. officials. 38 w stanach zjednoczonych powołano nawet committee on foreign investment in the united states (cfius), który zajmuje się badaniem wpływu zagranicznych akwizycji na bezpieczeństwo wewnętrzne. 37działalność państwowych funduszy inwestycyjnych w świetle kryzysu... pochopnym zwalczaniem i wstępowaniem w konflikty z funduszami narodowymi. znacznie bardziej racjonalnym i korzystnym dla obu stron rozwiązaniem są negocjacje z swf oraz „wymuszanie” na nich transparentności. jednak najważniejszą kwestią współczesnego świata powinno być radykalne oddzielenie polityki międzynarodowej od międzynarodowych inwestycji. czasy, kiedy handel uzależniano od relacji dyplomatycznych, odeszły wraz z nastaniem ery globalizacji. należy pamiętać, że ekonomia, a szczególnie kapitał, podążają własnymi ścieżkami, które znacznie bardziej kształtują wyznaczniki charakterystyczne dla zachowania homo oeconomicus niż polityka. literatura anderlini j., citic and bear renegotiate tie-up, „financial times” 2008, 14 february. aslund a., the truth about sovereign wealth funds, „foreign policy” 2007. chen j., singapore investment arm to sink billions into ubs, „forbes” 2007. guerrera f., sender h., jp morgan to buy bear stearns for $236m, „financial times” 2008, 16 march. how big could sovereign wealth funds be by 2015?, morgan stanley, „morgan stanley research global” 2007, may 3. irish j., qatar und favoring european banks over ones in u.s., „herald tribune” 2008, 25 february. kimmitt r.m., public footprints in private markets, „foreign affairs” 2008. morgan stanley deal with cic sparks fears, „financial times” 2007, 21 december. politi j., carlyle sells stake to abu dhabi, „financial times” 2007, 20 september. pszczółkowska d., bruksela nie boi się narodowych funduszy, „gazeta wyborcza” 2008, nr 50. radwan a., ciemna strona kapitału czy jasna imperium?, „rzeczpospolita” 2008, 12 stycznia. reuters, sovereign wealth funds not harmful: u.s. officials. sender h., cic close to fund deal with jc flowers, „financial times” 2008, 8 february. sender h., qatar fund buys credit suisse stake, „financial times” 2008, 18 february. simonian h., sender h., ubs faces rebellion over fund injection, „financial times” 2007, 20 december. the invasion of the soveregin wealth funds, „the economist” 2008, 17 january. white b., zagranica wesprze amerykańskie banki, „gazeta prawna” 2008, nr 12 (2134). pozostałe źródła alvarez s.g., sovereign wealth funds, http://www.federalreserve.gov/newsevents/testimony/ alvarez20080305a.htm. china citic securities announce collaboration with bear stearns, http://news.xinhuanet. com/english/2007–11/02/content_6997689.htm. cic may hold blackstone stakes for 5 to 7 years, http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2008–03/06/content_6514855.htm. 38 ewa cieślik cic suffers huge loss from holding of blackstone, http://www.tradingmarkets.com/.site/ news/stock%20news/1106606/. evans e., merrill lynch gets $ 6.6 bilion frm kuwait, mizuho; http://www.bloomberg.com/ apps/news?pid=20601080&sid=aemjmc6g2mis&refer=asia. http://europa.eu/rapid/pressreleasesaction.do?reference=memo/08/126&format=html&aged=0&. http://news.xinhuanet.com/english/2007–11/02/content_6997689.htm. http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2007–12/20/content_6335134.htm. http://www.imf.org/external/np/exr/glossary/index.asp. http://www.investorrelations.barclays.co.uk/inv/a/content/files/230707_announcement. pdf. http://www.temasekholdings.com.sg/our_portfolio_portfolio_highlights_sector.htm. http://www.thomson.com/. http://www.treas.gov/offices/international-affairs/economic-exchange-rates/pdf/2007_appendix-3.pdf. kaplan e., the uae purchase of american port facilities, http://www.cfr.org/publication/9918/. mcsheehy w., carey g., global sovereign wealth funds to manage $ 9 trillion, http://www. bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=aaurgumi11wg. merrill lynch posts $7.8bn loss, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7193915.stm. och-ziff capital management group llc, http://www.dubaiic.com/en/portfolio/chairmanoffice-portfolio/och-ziff-capital-management-group-llc.html. temasek holdings show 9.4% stake in merrill lynch, http://www.streetinsider.com/13gs/te masek+holding+shows+9.4%25+stake+in+merrill+lynch+(mer)/3234448.htm. toruńskie studia międzynarodowe międzynarodowe stosunki polityczne w xx wieku nr 1 (2) 2009 marcin czyżniewski republika czeska wobec niepodległości kosowa streszczenie uznanie niepodległości kosowa było tematem gorącej debaty politycznej w republice czeskiej. mimo sprzeciwu partii opozycyjnych i niechęci prezydenta václava klausa rząd mirka topolánka zdecydował się nawiązać stosunki dyplomatyczne z kosowem. decyzja ta podjęta została w kontekście zbliżającego się przewodnictwa republiki czeskiej w unii europejskiej. czesi chcieli pokazać, że umieją reagować na wyzwania, które stają przed ue, a ich polityka zagraniczna zbieżna jest z polityką zewnętrzną unii. uznanie niepodległości kosowa przez republikę czeską nastąpiło dopiero pod koniec maja 2008 roku, a więc w trzy miesiące po jej ogłoszeniu, gdy większość państw unii podjęła już taką decyzję. toczący się w tym czasie polityczny spór o kosowo wzmocnił konflikt wewnętrzny w republice, który doprowadził ostatecznie do upadku rządu topolánka w marcu 2009 roku. the czech republic’s attitude toward kosovo’s independence summary recognition of kosovo’s independence was the hot issue of political debate in the czech republic. in spite of the opposition party’s objection and president václav klaus’s resistance, the government of mirek topolánek decided to establish diplomatic relations with kosovo. the decision was linked to the upcoming czech republic’s presidency in the european union. the czech wanted to show worldwide that they were ready to act upon the eu challenges and their foreign policy was in accordance with the eu foreign relations. it was not until the end of may 2008 that the czech republic recognized kosovo as an independent state, which was 3 months after kosovo’s independence had been declared and when most eu countries had already backed that idea. long-running political dispute over kosovo in the czech republic intensified the internal conflict, which eventually led to the collapse of topolánek government in march 2009. 60 marcin czyżniewski wprowadzenie w lutym 2008 r. kosowo, serbska prowincja autonomiczna zamieszkała w większości przez ludność albańską, ogłosiło niepodległość. decyzja ta nie wywołała zaskoczenia – była logicznym następstwem wydarzeń w kosowie i reakcji na nie społeczności międzynarodowej. stworzyła jednak poważny problem w stosunkach międzynarodowych, wynikający z dylematu co do prawomocności deklaracji i możliwości jej uznania. dylemat ten widoczny był szczególnie w unii europejskiej, stał się pierwszym poważnym egzaminem weryfikującym istnienie wspólnej polityki zagranicznej. dyskusja wokół uznania niepodległości kosowa wyrosła znacznie ponad zakres, na który wskazywałaby wielkość i położenie prowincji. kwestia kosowska nie była lokalnym problemem niewielkiego państwa bałkańskiego dopiero aspirującego do członkostwa w unii europejskiej i nato, lecz stała się poważnym problemem międzynarodowym, w którego rozwiązanie włączyły się i onz, i dwie światowe potęgi: stany zjednoczone i rosja. działo się tak po pierwsze dlatego, że kwestia dotyczyła bałkanów, które zapadły w pamięć jako miejsce najpoważniejszego i najkrwawszego konfliktu etnicznego w europie od czasów ii wojny. mieszanka pojęć „konflikt etniczny” i „bałkany” od ponad dekady mocno wpływała na wyobraźnię, sugerując poważne zagrożenia nie tylko dla regionu, ale i dla stabilności sytuacji międzynarodowej w ogóle. po drugie konflikt ten miał miejsce co prawda poza unią europejską, jednak tuż u jej granic, w miejscu, gdzie krzyżowały się tradycyjne wpływy rosji i zachodu. po trzecie narody, których dotyczył konflikt, dzieliła religia, i to akurat wzdłuż linii, która od momentu zamachów z 11 września 2001 r. i wybuchu wojen w iraku i afganistanie wydawała się szczególnie złowrogim podziałem, wręcz synonimem zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego. rozwój sytuacji w kosowie po 1999 r., a więc od czasu operacji nato przeciw jugosławii, przykuwał uwagę świata, nie wymagał jednak od poszczególnych państw (szczególnie tych, które nie uczestniczyły aktywnie w polityce międzynarodowej) zajmowania jednoznacznego stanowiska. wezwania do poszukiwań możliwości pokojowego zakończenia konfliktu, wiara w rozstrzygnięcia akceptowane przez obie strony, wyrazy troski o prawa ludności albańskiej i serbskiej nie wymagały opowiedzenia się po którejkolwiek ze stron i zdecydowanego wsparcia któregokolwiek z możliwych rozwiązań. zmieniło się to 17 lutego 2008 r., gdy zgromadzenie parlamentarne kosowa w prisztinie ogłosiło niepodległość i zapowiedziało budowę demokratycznej, wieloetnicznej republiki z systemem politycznym opartym na założeniach tzw. planu ahtisaariego1. odtąd poszczególne rządy musiały bądź uznać niepodległość, doprowadzając do pogorszenia stosunków z serbią i rosją i odbierając sobie prawo protestu przeciwko podobnym decyzjom innych regionów separatystycznych, bądź 1 szerzej o ogłoszeniu niepodległości: r. sadowski i in., kosowo proklamuje niepodległość, „bałkany i europa środkowa. tygodnik ośrodka studiów wschodnich” 2008, nr 7, s. 2–6. 61republika czeska wobec niepodległości kosowa nie uznać jej i stanąć po przeciwnej stronie niż stany zjednoczone i większość krajów ue, narażając się na zarzut odbierania narodom prawa do samostanowienia. przed takim dylematem stanęła również republika czeska – kraj, który za niespełna rok miał objąć prezydencję w unii europejskiej i starał się pokazać jako wiarygodny partner w polityce międzynarodowej, potrafiący w razie potrzeby zająć szybko zdecydowane stanowisko w najważniejszych kwestiach. w związku z przygotowaniami do przejęcia przewodnictwa czesi musieli interesować się problemami polityki zagranicznej dotyczącymi regionów, w których nie byli dotąd zbyt aktywni, a polityka wobec bałkanów ograniczała się do wyrazów poparcia dla ich integracji z ue. czesi mieli świadomość, że postawa, jaką wykażą wobec rozwoju sytuacji w kosowie, będzie jednym z elementów budowy wizerunku republiki czeskiej jako państwa zdolnego do przewodzenia unii. wiadome było, że większość państw ue wesprze niepodległość kosowa i choć nie uda się uzyskać jednomyślności, generalna linia unijna w tej sprawie była jasna. tymczasem decyzja w sprawie uznania niepodległości kosowa nie była łatwa. czesi mieli tradycyjnie bardzo dobre kontakty z serbią, co było jeszcze echem xix-wiecznych idei panslawistycznych. idee te wpłynęły także na generalnie pozytywne opinie czechów o rosjanach, mające w pewnym stopniu wpływ na ocenę rosyjskiej polityki. wśród części obywateli republiki żywe były opinie o serwilizmie władz wobec stanów zjednoczonych, mocno akcentowane przy okazji debaty o umieszczeniu w czechach części amerykańskiego systemu obrony przeciwrakietowej (tzw. tarczy antyrakietowej), która toczyła się równolegle z dyskusją nad uznaniem niepodległości kosowa. decyzja uznająca istnienie nowego państwa na bałkanach mogła zostać odczytana jako kolejny przykład nadmiernego uzależnienia kraju od atlantyckiego sojusznika. nie można także zapominać o historycznych doświadczeniach czech, które umacniały zrozumienie dla sytuacji, w jakiej znalazła się serbia. w 1938 r., na mocy układu monachijskiego podpisanego przez europejskie mocarstwa, ówczesnej czechosłowacji odebrano zamieszkałe w większości przez niemców sudety – część terytorium kraju o powierzchni 28,7 tys. km2. analogia była jasna – ziemie zamieszkałe przez mniejszość etniczną prowadzącą wrogą politykę i decyzja podjęta przy wsparciu państw trzecich bez pytania o zgodę kraju, któremu odbierano część ziem. odwołanie do doświadczeń monachium często pojawiało się wśród przeciwników uznania kosowa2. czesi nie po raz pierwszy dyskutowali nad swoim stosunkiem wobec państw byłej jugosławii i zaangażowaniem w tym regionie europy. w 1999 r. republika czeska musiała zająć stanowisko wobec operacji nato. pojawiły się wówczas te same dylematy wynikające z jednej strony z sympatii proserbskich i prorosyjskich, 2 zob. j. rychlík, m. zrno, ma česká republika uznat kosovo?, „mezinárodní politika” 2008, nr 4, s. 20. 62 marcin czyżniewski z drugiej – proamerykańskich. tak jak w 2008 r. czesi musieli zadbać o swoją pozycję w unii europejskiej, dziewięć lat wcześniej musieli uwiarygodnić się jako nowy członek sojuszu północnoatlantyckiego. siły polityczne nie mogły znaleźć wspólnego stanowiska wobec ewentualnego udziału republiki w operacji wojskowej. ostatecznie wydano zgodę na przeloty alianckich samolotów nad terytorium czeskim i przyłączono się do operacji nato3. czesi weszli także w skład sił kfor, wysyłając początkowo 140 żołnierzy i uczestnicząc w misji bez przerwy przez cały czas jej trwania. w chwili gdy kosowo ogłaszało niepodległość, służbę w ramach 12 kontyngentu pełniło 400 czeskich żołnierzy i policjantów odpowiedzialnych za teren o powierzchni 750 km2 na granicy kosowa z serbią4. stanowisko koalicji rządowej na początku lutego 2008 r. minister spraw zagranicznych karel schwarzenberg przedstawił posłom informację o sytuacji w kosowie. według ministra republika czeska powinna prowadzić wobec kosowa politykę zbieżną z pozostałymi państwami członkowskimi, w przeciwnym razie stałaby się dla nich niewiarygodnym partnerem w rozwiązywaniu innych problemów międzynarodowych, co byłoby szczególnie złe wobec zbliżającego się czeskiego przewodnictwa w radzie unii europejskiej. schwarzenberg zapowiedział, że czechy podejmą działania na rzecz wspólnego stanowiska unii europejskiej co do przyszłości kosowa, podkreślając, że rozbieżności w ue obniżyłyby jej autorytet na bałkanach oraz w relacjach ze stanami zjednoczonymi i rosją, a także „fatalnie osłabiły” wspólną politykę zewnętrzną5. izba poselska przyjęła następnie stanowisko, w którym uznano, że wszelkie rozwiązania co do przyszłości prowincji muszą być zgodne z prawem międzynarodowym, w tym z rezolucją rady bezpieczeństwa 1244 i aktem końcowym kbwe, wskazano przy tym, że nie zostały wyczerpane wszelkie możliwości negocjacji w sprawie przyszłości kosowa6. teoretyczna do tej pory dyskusja nabrała praktycznego znaczenia w dniu ogłoszenia niepodległości. jeszcze 17 lutego kosowo zostało uznane przez 7 państw, w tym 3 stałych członków rady bezpieczeństwa: stany zjednoczone, francję i wielką 3 podobna dyskusja dotyczyła przyłączenia się republiki czeskiej do operacji w iraku. czesi, choć podkreślali swoją lojalność wobec usa, długo nie mogli uzgodnić jasnego stanowiska popierającego wojnę lub sprzeciwiającego się jej. ostatecznie zdecydowano się wysłać w rejon walk szpital polowy, wyraźnie zastrzegając, że republika czeska nie jest w stanie wojny z irakiem. szerzej: d. král, l. pachta, česká republika a íracká krize: formovani české pozice, praha 2005. 4 zob. http://www.mise.army.cz/aktualni-mise/kosovo/zpravodajstvi/ceska-armada-je-v-kosovudeset-let-14287/. 5 stenogram z posiedzenia izby poselskiej w dniu 6.02.2008 r., http://www.psp.cz/eknih/2006ps/ stenprot/027schuz/s027197.htm. 6 usnesení poslanecké snĕmovny č. 643 ze dne 6 února 2008 k informaci ministra zahraničních věcí o budoucím statutu kosova, druk izby poselskiej z 6.02.2008 r. 63republika czeska wobec niepodległości kosowa brytanię7. w ciągu pierwszego tygodnia po ogłoszeniu niepodległości decyzję parlamentu w prisztinie uznało 13 kolejnych państw. zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami unia europejska nie podjęła w tej sprawie wspólnej decyzji, informując jedynie o „przyjęciu do wiadomości” deklaracji niepodległości. jeszcze przed decyzją prisztiny w unii przeważał pogląd, że niepodległość jest warunkiem uspokojenia sytuacji w regionie, nawet biorąc pod uwagę zrozumiałą stanowczą reakcję serbii (takie samo stanowisko prezentowały stany zjednoczone). pierwszą, ostrożną reakcją rządu było wydane jeszcze 17 lutego wieczorem oświadczenie premiera mirka topolánka przyjmujące do wiadomości kosowską deklarację. premier podkreślił, że republika czeska będzie koordynować swoje postępowanie z innymi państwami ue i zaznaczył, że wiele zależeć będzie od tego, czy unia zdoła zająć w tej sprawie wspólne stanowisko. w oświadczeniu odwołano się do słów prezydenta tadicia, który uznał akt niepodległości za nieważny, zwracając uwagę, że zgodnie z prawem międzynarodowym uznanie niepodległości jest suwerenną decyzją każdego państwa. na końcu wyrażono nadzieję, że proces integracji serbii i ue będzie postępował, jako warunek rozwiązania kwestii bałkanów zachodnich8. o tym, że czechy poczekają z reakcją na decyzję pozostałych członków unii europejskiej, mówił też czeski minister spraw zagranicznych karel schwarzenberg. zapowiedział, że rząd czeski uzna niepodległość, jeśli zrobi tak większość państw europejskich9. jednak uznanie dla niepodległości mocno podzieliło państwa unii i ministrowie spraw zagranicznych po nadzwyczajnym spotkaniu w brukseli 18 lutego uznali, że każde z państw osobno – „zgodnie ze swoją praktyką” – podejmie decyzję w tej sprawie10. pięć państw – hiszpania, cypr, grecja, słowacja i rumunia – od razu zapowiedziało, że nie uzna decyzji prisztiny. były to państwa, które same borykały się z problemami mniejszości etnicznych i obawiały się, że kosowski precedens może zagrozić ich integralności. w tej sytuacji republika czeska musiała podjąć samodzielną decyzję, nie mogąc jedynie przyjąć stanowiska ue. było to tym trudniejsze, że problem podzielił partie rządzące. największa partia, ods premiera topolánka, skłonna była uznać deklarację parlamentu w prisztinie, choć i w jej szeregach nie brakowało przeciwników takiej decyzji. w kwietniu, po przerwanej debacie rządowej nad stanowiskiem w sprawie kosowa, premier wyjaśniał w wywiadzie prasowym, że żadna decyzja nie jest dobra, jednak spośród złych rozwiązań najlepszym jest uznanie niepodległości, 7 r. kownacki, prawo kosowa do samostanowienia: w oczekiwaniu na opinię doradczą mts, „polski przegląd dyplomatyczny” 2010, nr 1, s. 98. 8 prohlášení předsedy vlády české republiky mirka topolánka k vyhlášení nezavislostí kosova, http:// www.vlada.cz/scripts/detail.php?id=31542. 9 zob. http://www.euractiv.cz/budoucnost-eu/clanek/eu-se-k-uznani-nezavislosti-kosova-stavi-stalenejednotne. 10 komunikat prasowy 2851 posiedzenia rady unii europejskiej, http://www.consilium.europa.eu/ uedocs/cms_data/docs/pressdata/pl/gena/99139.pdf. 64 marcin czyżniewski mimo że jest ono „bolesne dla większości obywateli [republiki czeskiej]”. topolánek podkreślił, że odrzucenie decyzji parlamentu kosowa mogłoby doprowadzić do niekontrolowanego rozwoju sytuacji w prowincji11. tymczasem koalicyjna kdu–čsl (chrześcijańscy demokraci i ludowcy) była przeciwna – przynajmniej natychmiastowemu – uznaniu niepodległości przez czechy i opowiadała się za odsunięciem decyzji w czasie. politycy kdu–čsl argumentowali, że niepodległość kosowa może naruszyć granice ustalone w europie po drugiej wojnie, stać się precedensem dla innych europejskich ruchów separatystycznych i popsuć „nadzwyczaj dobre relacje” między czechami i serbią12. wskazywali, że niepodległe kosowo może być krokiem do budowy wielkiej albanii – muzułmańskiego państwa „w sercu chrześcijańskich bałkanów”13. przedstawiciele ludowców zapowiadali, że ich stanowisko mogłoby się zmienić, zależy to jednak od rozwoju sytuacji w kosowie, przede wszystkim od przestrzegania praw mniejszości serbskiej, budowy poprawnych stosunków z serbią i działań rządu tymczasowego14. drugi z koalicjantów ods, partia zielonych, zareagował na deklarację niepodległości wezwaniem do zagwarantowania pełni praw mniejszościom narodowym. zieloni wyrazili przekonanie, że z deklaracją niepodległości należało poczekać do czasu powrotu do kosowa wszystkich serbskich uchodźców15. przedstawiciele zielonych w rządzie poparli później stanowisko uznające niepodległość, tłumacząc to zachowaniem większości państw ue – „idziemy z głównym prądem państw europejskich, to dobrze, gdyż wspólne stanowisko jest kluczowe” – mówiła przewodnicząca klubu partii w izbie poselskiej, kateřina jacques16. ale i wśród zielonych oficjalne stanowisko władz partii budziło sprzeciw. podczas demonstracji przeciwników niepodległości zorganizowanej 29 marca w pradze wystąpił członek partii daniel solis, który przeprosił za to, że zieloni rekomendowali karela schwarzenberga na stanowisko ministra spraw zagranicznych17. mimo braku poparcia ze strony koalicjantów i niepewnych losów głosowania, 2 kwietnia minister spraw zagranicznych przedłożył rządowi projekt oświadczenia uznającego niepodległość kosowa. obrady rządu zakończyły się bez rezultatu, a decyzję odłożono na później. premier topolánek wyjaśniał po posiedzeniu, że rząd 11 mirek topolánek: albánie přece patří do nato i do evropské unie, „hospodářské noviny. exporter” z 17.04.2008 r. 12 zob. http://www.kdu.cz/zpravy/aktualne/2008/krestansti-demokrate-na-neuznani-samostatneho-koso.aspx. 13 uznání kosova je líbivým krokem zadĕlávajícím na značné problémy do budoucna, tisková zpráva poslance ep jana březiny (kdu-ćsl), „zahraniční politika české republiky . dokumenty” 2008, nr 2, s . 18 . 14 zob. http://www.rozhlas.cz/zpravy/domaci/_zprava/440111. 15 stanovisko k vyhlášení nezávislosti kosova, http://zahranici.zeleni.cz/8600/clanek/stanovisko -k-vyhlaseni-nezavislosti-kosova/. 16 f . tesař, balkánský rozmĕr české zahraniční polityki, [w:] m . kořan i in ., česká zahraniční politika v roce 2008, praha 2009, s . 223 . 17 zob. http://www.kosovo.ic.cz/demonstrace/proslov-solis-293.doc. 65republika czeska wobec niepodległości kosowa przeprowadził długą dyskusję, w której padły zarówno argumenty pojawiające się w debacie publicznej, jak i informacje nieznane szerzej, pochodzące od służb państwowych. decyzja o przerwaniu debaty i odłożeniu głosowania podjęta została jednogłośnie na wniosek premiera, w związku z prośbą części ministrów o dodatkowe informacje (dotyczące np. sytuacji czeskiego kontyngentu w kosowie) i czas na rozważenie problemu. rząd nie wyznaczył przy tym terminu powrotu do dyskusji18. nie brakuje jednak opinii, że toplánek musiał przerwać dyskusję, widząc, iż ewentualne głosowanie zakończy się odrzuceniem deklaracji niepodległości, przeciw której opowiedziałaby się nawet część ministrów z ods19. dwa tygodnie po rządowej debacie topolánek, jako pierwszy czeski premier, pojechał z wizytą do albanii. oficjalnie rozmowy z premierem, prezydentem i przewodniczącą parlamentu poświęcone były integracji bałkanów z ue i współpracy gospodarczej albanii z republiką czeską, jednak temat niepodległości kosowa i jej ewentualnego uznania przez czechy musiał się pojawić. komunikat rządu czeskiego wydany po wizycie nie wspominał o szczegółach rozmów w tej sprawie20. jeszcze w marcu wicepremier alexandr vondra odwiedził belgrad, gdzie przekonywał, że do uznania niepodległości kosowa przez rząd czeski najprawdopodobniej dojdzie, gdyż wymaga tego polityczny realizm, jednak będzie to trudna decyzja z uwagi na bardzo dobre stosunki czesko-serbskie. vondra zapewnił o czeskiej przychylności dla członkostwa serbii w ue21. temat uznania niepodległości kosowa wrócił po niemal dwóch miesiącach od pierwszej rządowej debaty w tej sprawie. projekt uchwały został poddany pod głosowanie podczas wyjazdowego posiedzenia gabinetu 21 maja w teplicach. stało się to dość nieoczekiwanie – w programie posiedzenia, opublikowanym na stronach internetowych kancelarii rady ministrów 19 maja, nie było punktu poświęconego kosowu, a przewodniczący komisji spraw zagranicznych izby poselskiej jan hamáček, z opozycyjnej partii socjaldemokratycznej, skarżył się, że minister schwarzenberg nie poinformował go o planach przyjęcia stanowiska w rozmowie telefonicznej, którą odbyli przed posiedzeniem22. rząd „przyjął do wiadomości” deklarację niepodległości ogłoszoną przez parlament w prisztinie i zgodził się na nawiązanie stosunków dyplomatycznych, co – jak stwierdzono jednoznacznie – oznacza uznanie republiki kosowa przez republikę czeską. w dokumencie zalecono czeskiej dyplomacji wspieranie przyjacielskich 18 tisková konference po jednání vlády čr 2.04.2008, http://www.vlada.cz/cz/media-centrum/tiskove-konference/tiskova-konference-po-jednani-vlady-cr-2--4--2008–33411/. 19 f. tesař, op.cit., s. 224. 20 zob. http://www.vlada.cz/cz/media-centrum/aktualne/predseda-vlady-m--topolanek-je-prvnimpolistopadovym-politikem--ktery-oficialne-navstivil-albanskou-republiku-34166/. 21 zob. http://www.lidovky.cz/neuznejte-kosovo-0zq-/ln_zahranici.asp?c=a080327_120643_ln_ zahranici_nev. 22 petice proti nezákonnému uznání kosova, za odvolání ministra k. schwarzenberga, http://www. ceskenarodnilisty.cz/clanky/petice_plne.htm. 66 marcin czyżniewski kontaktów z serbią, pomoc w procesie jej integracji z unią europejską i monitorowanie stanu przestrzegania przez władze w kosowie praw człowieka, w tym przede wszystkim praw mniejszości serbskiej23. w komunikacie kancelarii rady ministrów wyjaśniono, że uznanie niepodległości odbędzie się w praktyce przez udzielenie odpowiedzi na list, który czeskie władze otrzymały od premiera i przewodniczącego parlamentu kosowa24. republika czeska stała się 41. państwem na świecie i 21. w unii europejskiej, które uznało niepodległość dawnej serbskiej prowincji. wyjaśniając stanowisko rządu, premier topolánek i minister schwarzenberg przekonywali, że było to wymuszone przez okoliczności rozwiązanie, które pomoże zachować stabilność w regionie. „sprawy potoczyły się w taki sposób, że kosowo ogłosiło niepodległość […] musimy uznać rzeczywistość, która nastąpiła” – powiedział schwarzenberg25. za uznaniem niepodległości głosowali ministrowie ods i partii zielonych, chrześcijańscy demokraci i ludowcy nie zmienili swojego wcześniejszego stanowiska. przewodniczący kdu–čsl wicepremier jiří čunek oświadczył dzień po głosowaniu: „nie uważamy obecnie uznania niepodległego kosowa za szczęśliwy krok. jeśli w europie mają powstawać nowe organizmy państwowe, powinny mieć wielonarodowy charakter. […] partia ludowa została na wczorajszym posiedzeniu rządu w demokratyczny sposób przegłosowana. respektujemy to, ale nasze stanowisko sprzeciwiające się uznaniu niepodległości kosowa pozostaje niezmienione”26. republika czeska otworzyła swoją ambasadę w prisztinie 16 lipca 2008 r. stworzono ją na bazie dotychczasowego przedstawicielstwa przy misji onz w kosowie. pierwszym przedstawicielem republiki czeskiej w kosowie na szczeblu chargé d’affaires została szefowa misji, a wcześniej czeska ambasador przy onz janina hřebíčková. stanowisko partii opozycyjnych partie opozycyjne jednoznacznie opowiadały się przeciwko uznaniu niepodległości kosowa. socjaldemokraci (čssd) w wydanym 17 lutego stanowisku nazwali decyzję parlamentu w prisztinie „przedwczesną i nieodpowiedzialną”, wzywając rząd i or23 usnesení vlády české republiky ze dne 21. května 2008 č. 635 k návrhu na uznání republiky kosovo a o navázání diplomatických styků s republikou kosovo, druk kancelarii rady ministrów republiki czeskiej z 28.05.2008 r. 24 zob. http://www.vlada.cz/cz/media-centrum/tiskove-zpravy/ceska-republika-uznala-nezavislostkosova-21--5--2008–35498/. 25 zob. http://zpravy.idnes.cz/cesko-uznalo-nezavislost-kosova-diplomate-uz-jsou-pripraveni-p73-/ domaci.asp?c=a080521_153830_domaci_zra. 26 kdu-čsl nadále nesouhlasí s uznáním samostatností kosova, informacja prasowa biura komunikacji i analiz kdu-čsl z 22.05.2008 r. 67republika czeska wobec niepodległości kosowa gany państwowe republiki czeskiej, by jej nie uznawały27. gdy rząd po raz pierwszy obradował nad tą kwestią, socjaldemokraci opublikowali kolejną odezwę do rządu, pod którą podpisało się 39 z 70 parlamentarzystów z čssd (w tym przewodniczący izby poselskiej miloslav vlček) i 11 spośród 26 z partii komunistycznej (ksčm)28. w oświadczeniu wydanym natychmiast po ogłoszeniu decyzji rządu z 21 maja socjaldemokraci podkreślili, że gabinet topolánka nie może liczyć w tej sprawie nie tylko na partie opozycyjne, ale nawet na własnych koalicjantów. premierowi zarzucono, że nie potrafi podejmować dyskusji w najważniejszych kwestiach państwa, w tym dotyczących polityki zagranicznej29. wiceprzewodniczący izby poselskiej z ramienia čssd i zarazem minister spraw zagranicznych w socjaldemokratycznym gabinecie cieni lubomír zaoralek nazwał decyzję o uznaniu niepodległości za „haniebną” i podkreślił, że z określeniem czeskiego stanowiska należało poczekać do czasu, aż w serbii przeprowadzone zostaną wybory parlamentarne. wezwał też rząd, by szczegółowo wyjaśnił powody swojej decyzji na forum parlamentu30. także partia komunistyczna (ksčm) głośno przeciwstawiała się niepodległości kosowa i jej uznaniu przez republikę czeską, zajmując nie tylko proserbską, ale i prorosyjską pozycję. komuniści nie ograniczyli się jedynie do głośnych protestów, przekazując izbie poselskiej projekt ustawy odmawiającej uznania „jednostronnego ogłoszenia niepodległości” i uznającej je za naruszenie prawa międzynarodowego. w projekcie znalazło się jednak zastrzeżenie, że czechy mogłyby uznać niepodległość kosowa, jeśli deklaracja zostałaby podjęta zgodnie z prawem międzynarodowym lub na mocy rezolucji rady bezpieczeństwa onz, lub gdyby kosowo stało się członkiem onz (było to zgodne z podobnym stanowiskiem przedstawionym na początku marca 2008 r. przez prezydenta rosji władimira putina). komuniści zażądali także zmiany prawa, tak by to parlament, a nie rząd decydował o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z nowo powstającymi państwami, podkreślając, że obecne uprawnienia rządu w tej kwestii są dyskusyjne31. projekt ksčm został negatywnie zaopiniowany przez rząd na tym samym posiedzeniu, na którym uznano niepodległość kosowa. na forum izby poselskiej stanął dopiero w październiku, mając, wobec majowej decyzji rządu, jedynie symboliczne znaczenie – został odrzucony głównie głosami posłów z ods32. 27 usnesení úvv ve vĕci vyhlášení nezávislosti kosova, http://www .cssd .cz/soubory/ke-stazeni/media/ tiskove-zpravy/archiv/2008–02–19_usneseni-uvv-ve-veci-vyhlaseni-nezavislosti-kosova .pdf . 28 f. tesař, op.cit., s. 223. 29 stanovisko předsedy čssd jiřího paroubka k uznání kosova vládou mirka topolánka, http://www. cssd.cz/soubory/ke-stazeni/media/tiskove-zpravy/archiv/2008–05–21_stanovisko-predsedy-cssd-jirihoparoubka-k-uznani-kosova-vladou.pdf. 30 zob. http://www.rozhlas.cz/zpravy/zahranici/_zprava/457665. 31 návrh poslanců vojtĕcha filipa, kateřiny konečné, alexandra černého, pavla kováčika a dalších na vydání zákona, kterým česká republika vyjadřuje nutnost dodržování závazných norem mezinárodního práva, druk izby poselskiej nr 496/0 z 24 .04 .2008 r . 32 zob. http://www.psp.cz/sqw/historie.sqw?t=496&o=5. 68 marcin czyżniewski uznanie niepodległego kosowa wywołało ostrą reakcję partii komunistycznej. decyzję nazwano „szokującą i haniebną”. rządowi zarzucono złamanie konstytucji i działanie w interesie stanów zjednoczonych33. komuniści wystąpili do prezydenta klausa, by nie mianował nowego ambasadora w prisztinie. stanowisko prezydenta republiki prezydent václav klaus prezentował ostrożne stanowisko wobec niepodległości kosowa. nie odrzucał tej decyzji definitywnie, podkreślał jednak, że z jej przyjęciem należy się wstrzymać. nie zgadzał się z działaniami rządu na rzecz szybkiego uznania deklaracji niepodległości (klaus sam był wcześniej premierem z ramienia ods, ale jego drogi z macierzystą partią zaczęły się rozchodzić głównie na tle stosunku wobec integracji europejskiej i ratyfikacji traktatu z lizbony), podczas spotkania z czeskimi ambasadorami w maju 2008 r. podkreślił wyraźnie, że różni się z czeską dyplomacją w poglądach na niepodległość kosowa34. sprzeciw klausa wobec szybkiego uznania niepodległości wiązał się z jego obawami, że może ona stanowić poważne zagrożenie dla rozwoju stosunków w europie. podczas szczytu prezydentów państw europy środkowej, wschodniej i południowej w ochrydzie w maju 2008 r. czeski prezydent podkreślił, że niepodległość kosowa nie może być precedensem dla rozwiązywania problemów z dążeniami separatystycznymi. „nie zgadzam się z opinią, że z punktu widzenia niektórych długotrwałych europejskich problemów z mniejszościami, kosowskie rozwiązanie może być modelem na xxi wiek […]. kosowskie rozwiązanie jest na tyle nagłe, budzące rozbieżności i wyjątkowe, że nie może stać się przykładem dla przyszłości europy” – mówił35. klaus podkreślał także negatywny wpływ, jaki uznanie republiki kosowa będzie miało na stosunki czech z serbią, do których przywiązywał dużą wagę. w dniu 20 lutego wysłał list do prezydenta borisa tadicia, w którym zapewnił o sympatii czechów dla narodu serbskiego, a gdy 23 maja ambasador serbii w pradze vladimir vereš przekazał czeskiemu ministerstwu spraw zagranicznych notę protestacyjną i poinformował, że został odwołany na konsultacje, klaus zaprosił go na zamek. po rozmowie kancelaria prezydenta poinformowała, że klaus „wyraził głęboki żal z powodu pogorszenia stosunków dyplomatycznych z serbią i przekonanie, że obecne problemy uda się rozwiązać, a wyjątkowo przyjacielskie kontakty zostaną zachowane w przyszłości”36. o tym, że nie była to wyłącznie dyplomatyczna kurtuazja, świadczył autorski tekst prezydenta klausa, który opublikował po spotkaniu w dzienniku 33 zob. http://www.kscm.cz/article.asp?thema=2665&item=38425&category=&previev=archiv. 34 teze pro vystoupení prezidenta republiky na setkání s velvyslanci čr, http://www.hrad.cz/cs/prezident-cr/soucasny-prezident-cr-vaclav-klaus/vybrane-projevy-a-rozhovory/5441.shtml. 35 vystoupení na summit prezidentů střední, východní a jižní evropy v ochridu, rok śesty, václav klaus 2008, projevy, články, eseje, praha 2009, s. 107–108. 36 zob. http://www.rozhlas.cz/zpravy/zahranici/_zprava/457665. 69republika czeska wobec niepodległości kosowa „mladá fronta dnes”. prezydent wyjaśnił w artykule, że zaproszenie ambasadora przed jego „niechcianym wyjazdem” miało być „choć małym sygnałem” dla czechów i serbów, że w stosunkach między obu krajami nic się nie zmieniło. „ucieszyłem się, gdy ambasador powiedział mi, jak bardzo ceni sobie, że jestem jedynym prezydentem, który zdecydował się na coś takiego. nie sądziłem jednak, że będę musiał się tak wstydzić” – napisał. w relacji klausa rzeczywiście dało się wyczuć wstyd i zażenowanie sytuacją, do jakiej doszło. prezydent przywołał fakty ze wspólnej historii, które przypomniał mu ambasador vereš, w tym serbski paszport, dzięki któremu tomaš masaryk mógł podróżować, gdy zabroniły mu tego władze austro-węgier, i postawę jugosławii w czasie agresji na czechosłowację w 1968 r. wspomniał także o dziadku ambasadora, którego w czasie wojny aresztowało gestapo za proczeskie sympatie i ojcu, który studiował w pradze, ale został stamtąd usunięty po dojściu do władzy komunistów w 1948 r. „ambasador wyjeżdża, gdyż serbia, opuszczona przez prawie wszystkich przyjaciół, nie może się pogodzić z decyzją naszego rządu” – napisał prezydent37. opinia społeczeństwa przeprowadzony na początku marca sondaż pokazał, że czeskie społeczeństwo było mocno podzielone w swoim stosunku do niepodległości kosowa i opiniach co do reakcji władz. decyzję władz w prisztinie poparło 34% badanych, 36% było przeciw, a 30% nie miało zdania; 36% uważało, że rząd w pradze powinien uznać tę decyzję, a 34 było przeciwnego zdania (podobnie 30% nie miało opinii w tej sprawie)38. sprawa kosowa wywołała aktywność części społeczeństwa przeciwnej niepodległości i jej uznaniu przez czechy. przeciwnicy niepodległości przedstawiali swoje stanowisko podczas manifestacji i w petycjach przedstawianych parlamentowi. jedna z takich petycji, pod którą podpisało się dwa i pół tysiąca osób, powstała w styczniu 2008 r. w ostrawie. przywołano w niej umowę monachijską z 1938 r., która pozbawiła ówczesną czechosłowację zamieszkałych przez mniejszość niemiecką sudetów39. w innej petycji podkreślano, że kosowo jest integralną częścią serbii, a deklaracja niepodległości jest sprzeczna z prawem międzynarodowym40. w pradze urządzono kilkanaście manifestacji przeciw niepodległości kosowa, jedna z nich odbyła się pod siedzibą premiera w trakcie pierwszej rządowej debaty nad niepodległością kosowa. grupa czechów i mieszkających w republice czeskiej 37 v. klaus, jak jsem se stydel, „mladá fronta dnes”, 24.05.2008; ambasador vereš wrócił do pragi 3.08.2008 r. 38 česká veřejnost o kosovu, tisková zpráva centrum pro výzkum veřejného mínĕní, 3 .04 .2008 r . 39 petice na obranu mezinárodní morálky, norem mezinárodního práva, zvláště charty osn a rezoluce rady bezpečností č. 1244, http://www.ceskenarodnilisty.cz/clanky/petice%20kos.htm. 40 petice poslanecké sněmovně parlamentu české republiky vyjadřující nesouhlas s případným uznáním jednostranně vyhlášené nezávislosti kosova českou republikou, http://pravoslavi-strilky .cz/aktual_soubory/ petice%20a%20archy%20-nova1 .doc . 70 marcin czyżniewski serbów protestowała przeciwko uznaniu niepodległości, argumentując, że stanowiłoby to złamanie konstytucji i prawa międzynarodowego. uczestnicy zapowiedzieli złożenie skargi do trybunału konstytucyjnego przeciwko ministrom, którzy poparliby kosowską niepodległość41. grupa przeciwników niepodległości, głównie studentów, wyjechała w maju do kosowa, by udzielić wsparcia i przekazać pomoc humanitarną miejscowym serbom. w dniu uznania przez republikę czeską niepodległości kosowa, 21 maja, wiozący ich autobus został obrzucony kamieniami przez albańczyków, nikomu jednak nic się nie stało42. podsumowanie republika czeska uznała niepodległe kosowo i nawiązała z nim stosunki dyplomatyczne. nie był to jednak wynik porozumienia sił politycznych, ani nawet szerokiej publicznej dyskusji. rząd był w swojej opinii osamotniony, nie podzielały jej nie tylko partie opozycyjne, nie tylko część polityków partii tworzących koalicję, ale nawet niektórzy członkowie największej partii rządzącej – ods, co niemal spowodowało odrzucenie uznania niepodległości przez republikę czeską w marcu 2008 r. opinii tej nie wspierał również wywodzący się z ods-u prezydent kraju. pisanie o „opinii” wydaje się zresztą niewłaściwe, należy bowiem sądzić, że działania rządu na rzecz uznania niepodległości kosowa nie wynikały z rzeczywistego przekonania o słuszności deklaracji przyjętej przez parlament w prisztinie, a raczej z poczucia konieczności, jakie nakłada na republikę czeską miejsce, które chciałaby zająć w unii europejskiej w kontekście zbliżającego się przewodnictwa w rue. w sytuacji gdy czeski prezydent wyraźnie sprzeciwiał się ratyfikacji traktatu z lizbony, wejście czech do niewielkiej grupy państw unijnych, które nie uznały niepodległości kosowa, tylko pogłębiłoby opinię, że kraj ten nie będzie w stanie pełnić roli europejskiego lidera. słusznie zauważył minister schwarzenberg, że czechy po prostu musiały zaakceptować rzeczywistość i stanąć w szeregu większości swoich europejskich partnerów. sposób, w jaki to uczyniły, i polityczne efekty tej decyzji nie przysłużyły się jednak najlepiej rządowi topolánka. czechy zaakceptowały powstanie republiki kosowa, ale uczyniły to jako przedostatnie spośród 22 państw ue, które ją uznały (w październiku 2008 r. zrobiła to portugalia) – późno jak na kraj, który chciał pokazać, że może z powodzeniem wpływać na europejską politykę. co innego, gdyby opóźnienie w podjęciu decyzji było wynikiem szerokiej dyskusji publicznej, tymczasem wynikało ono z niepewności co do losów rządowej propozycji. konieczność zajęcia wyraźnego stanowiska wobec secesji kosowa – i w ogóle silnego zaangażowania się republiki czeskiej 41 zob. http://www.rozhlas.cz/zpravy/domaci/_zprava/440247. 42 zob. http://www.tyden.cz/rubriky/domaci/kosovsti-albanci-kamenovali-cesky-autobus_61034. html. 71republika czeska wobec niepodległości kosowa w politykę bałkańską – dało początek burzliwej dyskusji publicznej, która pokazała, że stanowisko rządu nie ma poparcia wśród sił politycznych. gabinet naraził się na zarzuty uciekania od poważnej debaty i lekceważenia mechanizmów demokracji. zarzuty te dotyczyły nie tylko szefa rządu, ale i ministra spraw zagranicznych karela schwarzenberga, który – jak się wydaje – był głównym architektem czeskiego stanowiska w sprawie kosowa. parlament, a szczególnie komisja spraw zagranicznych, wielokrotnie zarzucał ministrowi nadmierną niezależność w prowadzeniu polityki zewnętrznej. gorący spór o kosowo tylko wzmocnił konflikt wewnętrzny w republice, który doprowadził ostatecznie do upadku gabinetu w marcu 2009 r. – w samym środku czeskiej prezydencji w ue. w tym sensie topolánek odniósł zwycięstwo w dyskusji nad kosowem, ale zapłacił za nie najwyższą polityczną cenę. literatura česká veřejnost o kosovu, tisková zpráva centrum pro výzkum veřejného mínĕní, 3.04.2008. kdu-čsl nadále nesouhlasí s uznáním samostatností kosova, informacja prasowa biura komunikacji i analiz kdu-čsl z 22.05.2008 r. klaus v., jak jsem se stydel, „mladá fronta dnes” z 24.05.2008 r. kownacki r., prawo kosowa do samostanowienia: w oczekiwaniu na opinię doradczą mts, „polski przegląd dyplomatyczny” 2010, nr 1, s. 91–115. král d, pachta l., česká republika a íracká krize: formovani české pozice, praha 2005. mirek topolánek: albánie přece patří do nato i do evropské unie, „hospodářské noviny. exporter” z 17.04.2008 r. návrh poslanců vojtĕcha filipa, kateřiny konečné, alexandra černého, pavla kováčika a dalších na vydání zákona, kterým česká republika vyjadřuje nutnost dodržování závazných norem mezinárodního práva, druk izby poselskiej nr 496/0 z 24 .04 .2008 r . petice poslanecké sněmovně parlamentu české republiky vyjadřující nesouhlas s případným uznáním jednostranně vyhlášené nezávislosti kosova českou republikou, http://pravoslavistrilky.cz/aktual_soubory/petice%20a%20archy%20-nova1.doc. petice na obranu mezinárodní morálky, norem mezinárodního práva, zvláště charty osn a rezoluce rady bezpečností č. 1244, http://www.ceskenarodnilisty.cz/clanky/petice%20kos.htm. petice proti nezákonnému uznání kosova, za odvolání ministra k. schwarzenberga, http://www. ceskenarodnilisty.cz/clanky/petice_plne.htm. rok šesty, václav klaus 2008, projevy, články, eseje, praha 2009. rychlík j., zrno m., ma česká republika uznat kosovo?, „mezinárodní politika” 2008, nr 4, s. 20. sadowski r. i in., kosowo proklamuje niepodległość, „bałkany i europa środkowa. tygodnik ośrodka studiów wschodnich” 2008, nr 7, s. 2–6. tesař f., balkánský rozmĕr české zahraniční polityki, [w:] m. kořan i in., česká zahraniční politika v roce 2008, praha 2009, s. 222–239. usnesení vlády české republiky ze dne 21. května 2008 č. 635 k návrhu na uznání republiky kosovo a o navázání diplomatických styků s republikou kosovo, druk kancelarii rady ministrów republiki czeskiej z 28.05.2008 r. 72 marcin czyżniewski uznání kosova je líbivým krokem zadĕlávajícím na značné problémy do budoucna, tisková zpráva poslance ep jana březiny (kdu-ćsl), „zahraniční politika české republiky. dokumenty” 2008, nr 2, s. 18. http://kosovo.ic.cz http://zpravy.idnes.cz http://www.consilium.europa.eu http://www.cssd.cz http://www.euractiv.cz http://www.hrad.cz http://www.kscm.cz http://www.lidovky.cz http://www.mise.army.cz http://www.psp.cz http://www.rozhlas.cz http://www.tyden.cz http://www.vlada.cz http://www.zeleni.cz torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 93–112 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.006 * warsaw university (poland), e-mail: mpostula@wz.uw.edu.pl ** warsaw school of information technology (poland), e-mail: stefan_jarecki@poczta.fm *** warsaw university (poland), e-mail: krzysztof.jawor@gmail.com marta postuła* orcid: 0000-0001-5502-9722 stefan janecki** orcid: 0000-0002-5738-3036 krzysztof jaworski*** orcid: 0000-0002-0445-6262 public aid as an efficient tool for developing the rail sector in eu member states abstract rail transport is paramount for the functioning of a sustainable and efficient transport system. eu policy identifying significant role of rail translates into a strong financial support allocated to the transport sector both in the form of services funding and of infrastructure investments. in the study conducted, the impact of public support for rail transport was analyzed in reference to several indicators describing the condition of that sector. the analysis covered an assessment of the impact of public support granted based on pso – public service obligation, and of the support for infrastructure investments. the results reveal a great variability of the outcome across countries. countries which provide stronger support for infrastructure investments are characterized, as a rule, by better performance. in the authors’ opinion, strengthening the support for infrastructure investments at the expense of support granted as part of pso should be the path for rail funding policy redefinition. keywords: public service obligation, railways, state aid, efficiency doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.006 mailto:mpostula@wz.uw.edu.pl orcid: 0000-0001-5502-9722 orcid: 0000-0002-5738-3036 orcid: 0000-0002-0445-6262 marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski94 1. introduction the impact of transport on the economy has been analyzed on multiple occasions and though it is possible to indicate research demonstrating both positive and negative impact of transport investment on the economy (hoyle, 1973, bhatta, 2003), it is beyond any doubt that transport network is necessary for the economy to function (banister, 2012). at the same time, the issue of state involvement in the rail market is of special interest, considering the predominant operating models for that sector existing worldwide. in the contemporary transport system, which has emerged because of the post-war development of road transport and aviation, the rail sector is undergoing changes as it attempts to regain the areas it has once lost. increase of the external costs of social mobility (e.g., noise and accidents  – mayeres 1996) along with emerging identification of climate change challenges where transport is a significant emitter (according to european environment agency data, in 1990 transport sector was responsible for 21% of green-house gases emission in eu) called for sustainable transportation. at the dawn of the 20th century, the railway sector became an important part of eu policy for transport sector. the first mentions of the need to increase the importance of rail transport can be found in the communication from the commission ‘the future development of the common transport policy: a global approach to the construction of a community framework for sustainable mobility’ of 1992 (com(92) 494 final). it was pointed out that the development of the common transport policy must respond to the environmental challenges and to the effects of exploitation of natural resources. this idea was elaborated in the following documents by the commission – white paper ‘european transport policy for 2010: time to decide’ of 2001 (com(2001)370 final) referred to the rail sector as a strategic one in the transport system. such a direction of eu transport policy development was further expanded in white paper ‘roadmap to a single european transport area – towards a competitive and resource efficient transport system’ of 2011 (com(2011)144 final). the identification of such direction of transport system development as desirable also occurred at the national level. it translated into the level of subsidies for the rail sector, which were already used in particular eu member states before introduction of european policy in this respect, although with its introduction they become more important as a part of common policy. according to the state aid scoreboard 2019 developed by the european commission, railway sector subsidies totaled eur 50 billion in all the eu member states in 2018. intensity of state support may vary among transportation sectors although as de borger and proost (2015) observe “almost all public transport activities are heavily subsidized by the government”. having regard to the level of expenditure on support for the rail sector and to the attempts to implement the transport policy objectives by increasing the share of rail in the eu transport, it is legitimate to analyze the efficiency of spending in that area. the research conducted aims to ascertain the effects of funding rail infrastructure and transport services and to indicate the more efficient of the two forms of support for this sector. the research problem presented in the article focuses on analyzing the impact of public spending dedicated to respective spheres of influence on the functioning of rail sector in each eu country. the purpose of the article is to determine the extent to which public aid earmarked to public service obligation (pso) services in european union member states can have a real impact on the change in the strategic rail sector indicators as the rail transport sector is a significant public public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 95 aid beneficiary. the aid is earmarked especially for infrastructure and pso services. this will probably not change in the future, considering the eu social and environmental policy. the ongoing liberalization of the rail transport sector requires, however, a greater control over the public spending efficiency (woll and meaney, 2017, p. 639). for purposes of following discussion and in line with the research goals, pso is defined along with eu legislation in this respect. according to the eu law, state aid is considered as “any aid granted by a member state or through state resources in any form whatsoever which distorts or threatens to distort competition by favoring certain undertakings or the production of certain goods shall, in so far as it affects trade between member states” – which will be discussed in more detail in the following sections. the authors wish to examine whether and, if so, to what extent the measures taken by the authorities in respective eu countries in terms of spending on pso, on the one hand, and direct rail investments, on the other, affect the rail sector indicators. as the sole pso, or more public transport, state aid schemes introduced in particular countries have a significant impact on efficiency of public spending, in this paper the impact of pso versus investments in railway sector is analyzed regardless of the pso scheme. such approach has been decided to verify what kind of state support for railway sector in eu countries has more significant impact on the sector performance rather than to discuss advantages or disadvantages of particular pso models. the results indicate countries where pso schemes may be adjusted to increase efficiency as well as countries where infrastructure investments still ensure more positive impact and as such are required to further increase of the railways role in the transport system. a mixed methodology combining the results of qualitative and quantitative research is used to empirically verify the hypotheses related to the presented research problem. the qualitative research is based on descriptive analysis, and the quantitative research includes the method of statistical information systemization, based on statistical source data analysis, and static dependence methodology, including fixed effects and random effects panel models. 2. origin, scope, and scale of the state’s influence in the rail sector 2. 1. transport as a significant element of the social and economic development the consensus on treating transport as paramount for the society and economy has been reached at national policy levels and is reflected, among other things, by the public spending allocated to this sector. according to eurostat data, the average public funding for transport in eu in 2018 stood at 2% of gdp. the level of expenditure is stable and in the period from 2001 to 2018 it ranged from -0.2 pp to +0.3 pp. at the same time, it varies significantly across countries, reaching 0.7% of gdp in cyprus and 4.4% of gdp in hungary in 2018. in the above-mentioned statistical category, in line with the cofog methodology, it includes public spending taking special account of the use, construction and maintenance of transport systems in the following sectors: road, water (inland navigation and maritime transport), rail, aviation and pipeline. as defined in eurostat manual for cofog total expenditure of general government in terms of transport covers, e.g., subsidies or renumerations marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski96 incurred or transferred during the main activities mentioned above – construction, operation and maintenance. in 2018, according to eurostat, public spending on transport in eu countries ranked 5th on average (out of 69) among cofog subcategories, outweighed only by spending related to pension and health insurance. the global increase in transport demand has led to a growing pressure on the natural environment and the quality of life, especially in urban and industrial areas (e.g., chapman, 2007; cahill, 2010; hoen, tan, fransoo, van houtum, 2014). one of the responses to the emerging challenges was to identify the key role of rail in aiming to create an efficient and sustainable transport system. the rail sector may be seen as sustainable when compared to other used means of transport from diverse perspectives. by way of example, schroten et. al. (2009) presents the calculation of external costs of respective means of transport, taking into account, among other things, costs of accidents, air pollution and the noise generated. for passenger rail transport, the cost of passenger-kilometer (p-km) amounted to 1.3 eurocent for high-speed rail and 2.6 eurocents for electrified conventional rail compared to 3.4 eurocents in air transport and 12 eurocents in road transport. in freight transport, the difference was 3.1 eurocents  – 1.1 eurocent in rail transport and 4.2 eurocents in road transport. in terms of energy efficiency, rail transport is also the least energy-intensive means of transport. lipscy and schipper (2013), and pomykała (2018) demonstrated a significantly lower energy consumption per p-km in rail sector than in road or air transport. regarding emissions of particular transport sector, the above-mentioned study of pomykała (2018) estimates co2 emission for cars between 0,13 and 0,09 kg co2/pkm and for railways from 0,02 to 0,01 kg co2/ pkm. wee et. al. (2005) estimates that average emissions of co2 and nox in freight transport in the netherlands in 1995 for cars was respectively 123 and 1,4 g/tonne-km and for electric trains 44 and 0,05 g/tonne-km. according to european environment agency, road transport is responsible for 73,1% of greenhouse emissions in eu while railways for only 0,5%. based on the above studies, railways should be considered as the most efficient (mainly in terms of energy consumption) and sustainable (mainly due to low emissions) inland transportation mode both in passenger and freight traffic. the increase of transport pressure on environment has been reinforced by rapid escalation of transport demand. in 1970, 310 million passengers were carried by air while in 2005 the figure reached nearly 2 billion (based on un data), strengthening the role of air transport as the key means of transport in long-distance passenger traffic and a significant one in regional and national travels. at the same time (according to eurostat data), in the regional and national travel sector, individual transport means gained and strengthened a  major role – for example, in 27 eu countries, the number of cars per 1000 residents increased from 289 in 1990 to 438 in 2005. the increase in the number of cars resulted in higher share of road transport in total land travel, which stood at 77% on average in 1995 and in 2005 it exceeded 80% of total p-km in eu. despite its advantage of sustainability, rail must compete against air transport in the passenger sector and against the efficient maritime transport in the freight sector, while contending against the flexible and cost-competitive road transport in both those sectors. before moving further to the discussion on importance of railway infrastructure and relevant investments in this area, the impact of transport in widest term needs to be addressed. hoyle (1973) formulated thesis that studies on transport and development “[…] may be explained by difference in two main factors: (1) the creation of economic opportunity and (2) public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 97 the response to economic opportunity”. nor him or other researchers argued with concept of importance of transport for economy. bhatta and drennan (2003) identified 40 studies between 1989 and 1999 regarding impact of transportation infrastructure on economic development. various results from conducted studies differ in identified impact. in the last decade, one of the most common theory states that transport network is necessary for functioning of the economy although above some threshold further infrastructure investments has less impact (banister, 2012). it is “generally recognized among social scientists and development planners that transport has and will continue to play a critical role in development” (leinbach, 1995). leinbach described transport in relation to the development as “necessary but not sufficient”. no studies undermine acknowledging the necessity of transportation for development and economy. researchers do not discuss in this respect the existence of such impact but rather its strength. the indispensability of transport for economy, regardless of whether we will identify transport as a facultative factor or a casual one in respect to economic benefits (melia, 2018), is a general consensus among researchers. the efficiency of state aid has been also analyzed on numerous occasions. from a global perspective – analyzing the impact of public infrastructure investments – the average positive efficiency of the public capital stood at 0.2, so “a 10 per cent increase in public capital stock increases gdp by around 2 per cent” according to research carried out by eddington (2006). admittedly, some studies provided a lower value for this effect (dienemann, lago, 1971; kocherlakota and yi, 1997; demetriades and mamuneas, 2001; o’fallon, 2003; nijkamp and poot, 2004), however, as pointed out in a oecd report of 2003, the impact of public investment on the economic growth is generally identified, though it is difficult to determine its detailed level. detailed research into the impact of transport on the eu economy was conducted by gherghine et al. (2018). the results indicated a positive impact of transport infrastructure (especially the rail infrastructure) on gdp per capita in eu member states and a positive impact of infrastructure investments on the economic growth. saboori et al. (2014), conducting analyses based on earlier research in that area, concluded that “the transport sector represents a necessary economic growth factor, ensuring an efficient distribution of goods and mobility of the population”. at the same time, it also needs to be noted that some research shows insignificant or mixed results of public investment on productivity and growth (ford and poret, 1991). also, some research argues that the importance of infrastructure on economic development has been overemphasised (tylor-lewis, 1993). regardless of such individual studies opposite to research arguing on positive impact of investments, it should be emphasized that a body of knowledge strongly supports theorems on the importance of infrastructure – including the transport infrastructure – for economic development. even if infrastructure investments in some studies do not provide direct added value for economic development, the efficient, sustainable, and accessible infrastructure is considered as a vital and essential condition for performance of economy. 2.2 state role in the rail sector thompson (2003) proposed a  matrix of rail system models worldwide, differentiated in terms of private capital involvement and organization structure. in terms of ownership, he distinguishes public, mixed (concessions and franchises) and private structures. at the same time, as regards the sector’s structure with reference to infrastructure and organization of transport, he makes a distinction between integrated models, highly integrated models with marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski98 separate smaller operators and split models. integration may be identified both vertically (as integration of railway undertakings and operators) as well as horizontally. each of the 9 models proposed in this matrix can be easily identified in respective countries of the world. in the eu, when it comes to structure, unbundled model is in use, which stems, among other things, from the eu transport policy goals and outcomes, which aim to separate infrastructure administrators from carriers. when it comes to the ownership differences, the specific case of uk railway system needs to be noted. the uk decided to introduce private ownership within its system to a high extent between 1994 and 1997. since then, pso contracts have been awarded to private operators under a franchise mechanism. although we can observe significant changes in the uk rail sector in 21st century, starting from nationalization of infrastructure to withdrawn from franchising system announced in 2020, the system itself is still shaped in a different manner than in eu countries. the overall review of those differences is provided in williams rail review (2019), although for this study most important observation is that “uk’s transition to the private sector operation of trains in the 1990s was very rapid. other countries have taken a more gradual approach, with this transition continuing today as eu legislation evolves”. regardless of some differences between the continental eu and the uk measures, eu policy moves by the consistent path of increasing demonopolization of the rail transport market. relevant rules are introduced in so called railway packages, i.e., legislative acts relating to the rail sector. these began with the 1st railway package adopted in 2001 and implementing three directives, the latest one being the 4th package adopted in 2016 and currently coming into effect, which includes six legislative acts organized around so-called technical and market pillars. the solutions introduced over the years have enforced the unbundling between carriers and infrastructure administrators and go towards increasing the competition between carriers. according to the commission’s analyses (6th rail market monitoring report), more than 60% of rail transport services (p-km) in 2016 in the eu were provided pursuant to pso – public service obligation. at the same time, as pointed out by the commission, only 41% of pso services were contracted as part of a competitive tendering procedure although studies indicate a competitive model in a railway sector as more beneficial, e.g., for passengers as the ticket price tends to decline (virgen, 2017). this means that despite the legislative measures at the eu level, a major part of the rail market is shaped by the unchanging predominance of incumbent public carriers managed at the national and regional level. similar conclusions are revealed by ludvigsen and osland (2009) study on the degree of market liberalization in rail freight transport services in the eu in reference to the 1st railway package of 2001. the authors note substantial differences in the implementation of market liberalization regulations, citing norway, sweden, and finland as countries where the regulations introduced in the railway package have been fully implemented, and poland, hungary, czech republic, austria, romania and greece as those where only a part of regulations has been implemented, with incumbent carriers still having a dominant position. similar conclusions were presented by maurer et al. (2010), pointing to the existing market entry barriers for passenger carriers. as observed by esposito et al. (2020), rail market liberalization contributes to an increasing share of this transport sector in total transport services. on the other hand, tomeš (2017) points out that the direction of transport policy reforms set by the eu and consisting in vertical separation and market opening does not have a significant impact on the share of rail in the sector breakdown. public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 99 along with the heterogenous degree of state involvement in railway operations under pso in particular countries, a dominant role of a state in a railway infrastructure needs to be underlined. policies on the eu and national level indicating railway transport as crucial for creation of sustainable transport system are reflected, e.g., in funding allocated in railway infrastructure investments – during the 2005–2015 period the amount allocated in railway infrastructure investments in eu member states was about 45 billion eur yearly. many studies discuss an impact of railway infrastructure on economy. for example, wang and wu (2015) analyzing quinzang railway in that respect. in their study the authors have shown a significant stimulation effect on the economy of counties with a railway line passing through. “the local gdp per capita increased by about 33% after the railway had begun to operate”. other example of research in this area is kim’s (2017) study on impact of railways on local economies finding that railways had impact on 19th century growth of market-oriented agriculture and increase of productivity in a manufacturing sector. hallas (1986) examining an impact of railway in wales on development of traditional and new industry in the 19th–20th centuries argues that “the railway laid foundations for the modern tourist industry, assisted agriculture to adapt to changed circumstances and markets thereby enabling it to survive periods of depression […]”. a significant area of research in this respect concerns specific segment of the railway sector  – high speed rail. according to the worldwide railway organization (union internationale des chemins de fer – uic) definition, railways can be considered as high speed when a  commercial speed exceeds 250 km/h. in the last decade, an unpreceded development of high-speed railways can be observed in china as over 25 000 kilometers of dedicated highspeed railway lines have been opened since 2008. also, one of the highly developed hsr system is in japan, where a length of the lines reaches 2 700 km. due to the above, numerous studies in this field have been conducted on those economies. zhang et. al. (2014) analyzed influence of hsr on regional economic development and argued that high speed rail promoted a regional industrialization process. yang et. al. (2019) examined an impact of hsr on enterprise productivity. results showed a positive effect of hsr on enterprise productivity in core cities (1,38% growth), yet a  strong negative impact in peripheral cities (8,45% decline). the role of hsr in changing industrial dynamics in chinese regions has been examined by zhu et. al. (2019), where authors argue that high accessibility of hsr network stimulates new industry creation and enhances regions diversity regarding industry. considering impact of hsr, a limited usage of pso schemes on the hsr network needs to be noted. in most countries, hs networks or lines are considered as commercial services not applicable for pso support. there is often strong competition between private and stateowned operators. at the same time, conventional lines require high pso support in order to ensure accessibility to sustainable transport modes on long distance regional, urban and suburban routes. regardless of different requirements and rules for, e.g., long-distance and suburban railway transport, for the following discussion pso has been analyzed in a general scope, without distinction on particular type of services. such approach has been decided in order to allow horizontal analysis of pso efficiency in particular countries, while a more detailed depiction and research in this area would result in a significantly longer discussion. marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski100 2.3. state aid as exemplified by rail sector as it has been already depicted, the state aid is an important factor affecting the rail sector. though the literature on state aid is generally extensive, the issue of public funding of rail transport is often limited to particular, reduplicated countries rather than presented in a wider context. such discussion on pso schemes is still ongoing, although it is beyond the scope or goal of this paper focusing on more horizontal and general point of view. usually, this issue is addressed when discussing overall regulations on state aid (bacon, 2017; ianus, rusche, orzan, 2016; colucci, 2008; scharf, 2016), in one of the chapters dealing with detailed aid allocations. all these publications discuss state aid regulations relating to rail transport sector and the attitude of the eu legislator to the public funding of this transport branch. one of the most interesting publications of this kind is the one by woll and meaney transport aid (woll & meaney 2017). the authors address in detail the issue of state aid in rail transport. they focus not only on the content of the binding eu legislation in this domain, but they also explain which types of support apply in practice and what is their impact on the rail transport market competition. the concept of state aid was defined in the treaty on the functioning of the european union. the definition is of significance from the perspective of assessing the economic efficiency of granting public support in the rail transport sector. pursuant to article 107 (1) of the treaty, state aid is “any aid granted by a member state or through state resources in any form whatsoever which distorts or threatens to distort competition by favoring certain undertakings or the production of certain goods shall, in so far as it affects trade between member states”. this provision bans any support that meets the above criteria. whether public funding represents state aid or not is mostly determined by whether it can affect market and competition. the objective of the eu state aid regulations is to build and enable the functioning of a single internal market and to protect competition as the fundamental mechanism governing the redistribution of goods on this market (bacon, 2017, p.  4; nicolaides, kekelekis, buyskeys, 2005, p. 1). relying on the insights of t. kleiner (kleiner, 2011, p. 2), it can be pointed out that in rail transport, such regulations are mostly aimed to prevent a situation where opening up national markets and removing barriers protecting them will not result in development genuine competition. it is possible that some countries will introduce a  support system for transport operators, the effect of which will be the same as the effect of the removed barriers (abolished protectionist mechanisms). it should be underlined that public support is liable to distort competition even if it does not help the recipient undertaking to expand and gain market share. it is enough that the aid allows it to maintain a stronger competitive position than it would have had if the aid had not been provided. such support would help domestic operators offer their services at lower prices  – which would result in them having an easier market entry in other member states, on the one hand, and in companies from other countries having it more difficult to enter a market where entities benefiting from support are operating, on the other hand. in such case, the opening of domestic markets and the abolishing of barriers that protect them, as enforced by the eu transport policy, would not yield the desired results. to some extent the actions preserving the state’s dominant role in railway operations may be introduced to avoid decrease of services on low benefit lines as private operators may limit their services only to most profitable routes. such public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 101 situation would hinder development of the sector so it needs to be addressed by maintaining strong pso scheme to ensure services on an entire network. state aid regulations must ensure balance between the competition protection and the proper functioning of a social market economy (jaeger, 2016, p. vii). that is why the ban on state aid, laid down in article 107 (1) of the treaty, is not absolute in nature and there are many derogations from it, set out in article 107 (2) and (3), article 93 and article 106 of the treaty, including those specifically dedicated to the transport sector. it can be generally said that these derogations apply, and state aid is considered to be compatible with the eu’s internal market, and thus acceptable, where the need to pursue other values identified by the law outweighs any threats to the competition. hence, public funding of the rail transport sector can be divided into funding that does not meet the treaty’s definition of state aid, and funding that represents state aid but is compatible with the principles of the eu’s internal market and thus acceptable. in the former case, public funding has no impact on the competition on the rail transport market. in the latter case, though support is considered acceptable, it exerts a negative impact on the competition in rail transport. this impact is limited to the necessary minimum, but it exists. it is, therefore, desirable to focus on support which does not represent state aid as defined in the eu law rather than on granting aid that is compatible with the common market. in this respect, the forms of public funding of rail transport analyzed in this article are quite distinct in nature. public financing of rail infrastructure is considered not to represent state aid as it has limited impact on the trade exchange between member states and it involves no distortion of competition on the eu’s internal market (woll and meaney, 2017, p. 640; bacon, 2017, p. 267). some reservations in this respect need to be made concerning cross-border connections whose improvement may lead to an increase of transport between countries. although in such case we cannot identify distortion of competition as the railway sector intercepts passenger or freight from other modes rather than induces a  new transportation demand. in the community guidelines on state aid for railway undertakings (2008/c 184/07), the european commission notes that if infrastructure use is open to all potential users in a fair and non-discriminatory manner, and access to that infrastructure is charged for at a rate in accordance with the community legislation, public financing of the rail infrastructure does not constitute state aid. meanwhile, public funding of pso contracts represents, for the large part, state aid as defined in the eu law. such support is governed by the provisions of the regulation (ec) no 1370/2007 of the european parliament and of the council of 23 october 2007 on public passenger transport services by rail and by road and repealing council regulations (eec) nos 1191/69 and 1107/70 (oj l 315/1 3.12.2007). pursuant to article 9(1) of this regulation, public funding of public rail transport services granted in accordance with this regulation is considered state aid that is compatible with the common market, i.e., exempt from the prohibition on public aid (scharf, 2016, p. 310–311). as already mentioned, the pso or subsidy schemes may vary significantly among particular countries. hörcher and tirachini (2021) reviewed a body of knowledge in this respect depicting different approaches to this issue among researchers since 1970s. as they conclude “the list of the most frequently investigated subjects is dominated by the optimization of pricing and subsidy policies, where scale economies in user and operator costs and substitution with underpriced private car use are the leading mechanisms behind incomplete self-financmarta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski102 ing in social optimum”. as their study covers more than 300 papers in this field, it is clear that the scheme of public transport subsidies is still considered as a developing area and further research is conducted. in this respect, the following paper contributes to this discussion by analyzing the impact of pso and investments on railway performance to verify importance of both the support schemes. 3. material and methods to prove the hypothesis put forward in the introduction and taking account of theoretical considerations, a decision was made to choose, for the analysis, all eu member states in the period for which data on total public aid is available, broken down into psos and investment. although, as already mentioned, there are differences in pso schemes (and rules) regarding services (long distance, regional, urban/suburban), the aim of this study is to depict and analyze pso in railway sector in general from a horizontal point of view. authors opted for using passengerand ton-kilometer indicators. such a choice stems from the fact that the assessment of the efficiency of rail transport system in respective countries must take account of the complex structure of this sector. by way of example, the eu-level implementation of the model that separates the functions of infrastructure administrators and rail carriers results in the need to choose adequate indicators to enable verifying activities both with respect to infrastructure and pso. yu and lin (2008) pointed to the differences in those two domains, suggesting a  division into technical efficiency and efficiency of services. technical efficiency of railway transport should be considered in authors opinion by train-kilometers and available seat-kilometers measures. both indicators present the volume of passenger and freight transport services available. the next step should be to evaluate efficiency of services by assessing their consumption volume. in the assessment, the overall verification of efficiency of the activities undertaken in the sector should be based on passengerand ton-kilometers as indicators that identify the actual use of rail transports. passenger-kilometer (pkm) presents the amount of transport performance in a given time. it helps to take account of the weighted volume of short-distance (traveling to centers of gravity) and long-term trips resulting from transport performance, which is of special significance, for example, for transport systems heavily used in urban and regional traffic, where the volume of passengers is higher than in long-distance transport. in this context, it is worth citing the example of germany, which is characterized by the highest pkm indicator in the eu – in 2018 the transport performance stood at 98.16 million pkm there. in terms of the number of passengers, 2.76 billion passengers were transported on short distance routes in 2018 compared to only 148 million for long distance. however, when assessing those two transport sectors in terms of transport performance, the difference between them is minor. in short-distance services it stood at 57 billion pkm while in long-distance, its value was 43 billion pkm. this example shows the legitimacy of using such an indicator for an overall assessment of the passenger transport sector, taking account of its respective segments. a similar situation can be observed for freight transport, for which the ton-kilometer indicator is used (tkm). by referring the volume of freight transport services to their relevant distance, it is possible to avoid the artificial overstatement of the indicator where short-term bulk transport plays a major role, e.g., short-distance shuttling between quarries and underground mines, and a maritime port. as in the case of passenger transport, this helps assess public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 103 the rail freight sector, taking account of all its segments, while maintaining comparability of results across the countries analyzed. these indicators are commonly used in the assessment of efficiency of rail transport sector. catalano et al. (2019) analyzed 144 publications in that regard, verifying their respective elements. in the context of indicators that describe dependent variables, 63% of them used pkm and 59%, tkm. the variables that ranked below them – train-kilometers (in passenger and freight transport) – were used only in 17% and 15%, respectively, of the studies analyzed. in addition to the above-mentioned indicators used in the study, another assessed aspect was the impact of state support on other variables describing the condition of the rail transport sector. one of the analyzed variables was the level of infrastructure investments in the rail sector. the significance of this variable is due to the amount of invested funds, among other things, which in 25 eu countries exceeded eur 40 billion yoy between 2005 and 2017, reaching the highest level in 2009 and 2015 – over eur 48 billion. the last variable used in the study was the value of pkm rescaled using the population figure, which allows a direct cross-referencing and comparison of transport performance on the areas analyzed. a decision was made to conduct research using panel models with rail transport development indicators as dependent variables, and eu countries’ public spending in railway sector in general and as pso and investment in rail infrastructure as explanatory variables. also, technical efficiency has been calculated defined as relation between effect scale and infrastructure investment. within a random effects model, each country is assigned a certain random variable whose realization accounts for the individual effect in each period. in the random effects model, individual effects are not identical in subsequent periods. as a result, they are not treated as parameters and their value is not estimated. in the fixed effects model, individual effects could be interpreted as an individual intercept parameter, different for each unit but fixed in time, whereas in the random effects model, individual effects can be interpreted as individual random components. an intercept parameter can be introduced in the model: yit =  γ + xit β' + vi where v stands for: vi =  αi + εit in addition, the assumption of independence of explanatory variables and random components from individual effects must be met. a low p-value means that parameters in the random effects panel model are compliant and have better estimator characteristics than a fixed effects model. 4. discussion of results a model regression analysis has been conducted to verify impact of studied variables on railway performance indicators. hausman test conducted indicates that random effects model has higher quality parameters than fixed effects model. table 1 presents results of calculations of random effects model calculated using stata software. marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski104 table 1. impact of public investment on rail market indicators 15 random-effects gls regression number of obs = 65 group variable: countrycode number of groups = 14 r-sq: within = 0.1777 obs per group: min = 2 between = 0.0662 avg = 4.6 overall = 0.0000 max = 7 wald chi2(3) = 7.44 corr(u_i, x) = 0 (assumed) prob > chi2 = 0.0591 mpkm coef. std. err. z p>z [95% conf. interval] state aid total -4.28e-10 4.96e-10 -0.86 0.388 -1.40e-09 5.43e-10 state aid infr -7.10e-10 3.37e-10 -2.11 0.035 -1.37e-09 -4.91e-11 state aid/gdp 2.68e-06 1.75e-06 1.53 0.126 -7.54e-07 6.11e-06 _cons .0000157 2.71e-06 5.80 0.000 .0000104 .000021 sigma_u 7.264e-06 sigma_e 4.486e-06 rho .72384206 (fraction of variance due to u_i) random-effects gls regression number of obs = 61 group variable: countrycode number of groups = 14 r-sq: within = 0.0118 obs per group: min = 2 between = 0.0897 avg = 4.4 overall = 0.0673 max = 7 wald chi2(3) = 1.01 corr(u_i, x) = 0 (assumed) prob > chi2 = 0.7994 mtkm coef. std. err. z p>z [95% conf. interval] 15 random-effects gls regression number of obs = 65 group variable: countrycode number of groups = 14 r-sq: within = 0.1777 obs per group: min = 2 between = 0.0662 avg = 4.6 overall = 0.0000 max = 7 wald chi2(3) = 7.44 corr(u_i, x) = 0 (assumed) prob > chi2 = 0.0591 mpkm coef. std. err. z p>z [95% conf. interval] state aid total -4.28e-10 4.96e-10 -0.86 0.388 -1.40e-09 5.43e-10 state aid infr -7.10e-10 3.37e-10 -2.11 0.035 -1.37e-09 -4.91e-11 state aid/gdp 2.68e-06 1.75e-06 1.53 0.126 -7.54e-07 6.11e-06 _cons .0000157 2.71e-06 5.80 0.000 .0000104 .000021 sigma_u 7.264e-06 sigma_e 4.486e-06 rho .72384206 (fraction of variance due to u_i) random-effects gls regression number of obs = 61 group variable: countrycode number of groups = 14 r-sq: within = 0.0118 obs per group: min = 2 between = 0.0897 avg = 4.4 overall = 0.0673 max = 7 wald chi2(3) = 1.01 corr(u_i, x) = 0 (assumed) prob > chi2 = 0.7994 mtkm coef. std. err. z p>z [95% conf. interval] source: own elaboration. public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 105 availability of data allowed to conduct calculations on 65 observations for passenger transport and 61 observations for freight transport. adopting significance level of 0,1 results implies a significant impact of infrastructure support on p-km increase as the additional unit of investment limits an effect in p-km measure by 0,4‰. significant results have been only acquired in respect to the relation of infrastructure investments in passenger transport. this result implies the importance of infrastructure investments and its higher impact on railway performance than other forms of state support granted in this sector. at the same time, a negative regression coefficient needs to be noted, which suggests the necessity to evaluate efficiency of investments and their impact on railway sector. regarding other variables and their impact on passenger and freight sector, results show no significant impact. such results support thesis on limited impact of state aid in the forms of pso on railway sector regarding passenger transport. as for the freight transport, we need to bear in mind its competitive character, which makes its performance more dependent on general situation of economy and markets using railway transport then on level of state aid allocated in this sector. the results of the analysis may at first suggest lack of significant impact of state aid in general or in respect to pso and infrastructure. however, the analysis of supplement data on railway sector may lead to different conclusion – high heterogenous of this sector among eu countries. verification of railway performance data in eu countries brought identification of compelling differences between countries. in passenger transport an average change of pkm variable reached a level of 19% in the 2005–2018 period. the highest increase has been noted in slovakia (74%) and estonia (68%), while 10 countries noted an increase by more than 30%. but at the same time, a significant decrease has been noted in greece (-40%) and croatia (-39%) and in total 6 countries have reported a decrease by more than 20%. a similar, or even more equally divided situation may be observed in freight sector. in the 2005–2018 period, 12 countries noted an increase of a freight transport performance index (up to 59% in slovenia) while 13 countries reported a decrease (strongest in estonia: -76%). an overall average change in tkm mean for all countries situates at -3% level. taking the above into consideration and acknowledging high heterogeneity of railway sectors in eu countries, the final step has been taken to verify the impact of state aid in particular countries. tables 2 and 3 present the results of the conducted panel studies (random effects model calculated using stata software) showing significant results for respective dependent variables with respect to pso (in nominal terms or as a share of gdp) and the impact of investment in rail infrastructure on transport performance (passenger-kilometers) for respective eu countries. table 2. impact of nominal pso on rail market indicators country independent variable dependent variable number of observations and r2 parameter estimated (significance) germany pso in eur millions rail m tkm 8 0.632 -4.570444 (0.018) portugal pso in eur millions rail m tkm 7 0.7609 0.5413 (0.010) marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski106 country independent variable dependent variable number of observations and r2 parameter estimated (significance) spain pso in eur millions rail m tkm 7 0.5526 -5.97979 (0.055) denmark pso in eur millions infrastructure investments eur 8 0.5930 -851227.3 (0.025) france pso in eur millions infrastructure investments eur 8 0.8979 1702959 (0.000) greece pso in eur millions infrastructure investments eur 8 0.4320 510524.6 (0.077) hungary pso in eur millions infrastructure investments eur 8 0.4626 491825.5 (0.063) lithuania pso in eur millions infrastructure investments eur 8 0.4035 45000000 (0.091) the netherlands pso in eur millions infrastructure investments eur 6 0.8779 1074403 (0.006) spain pso in eur millions infrastructure investments eur 7 0.4958 12900000 (0.077) sweden pso in eur millions infrastructure investments eur 8 0.4203 122246.7 (0.082) united kingdom pso in eur millions infrastructure investments eur 5 0.7828 4693622 (0.046) table 3. impact of pso as gdp share on rail market indicators belgium pso as % gdp infrastructure investments eur 8 0.4807 2.32e+09 (0.057) latvia pso as % gdp infrastructure investments eur 4 0.8841 -2.87e+08 (0.060) estonia pso as % gdp infrastructure investments eur 6 0.6693 5.11e+07 (0.047) finland pso as % gdp infrastructure investments eur 8 0.7608 -6.92r+08 (0.005) greece pso as % gdp infrastructure investments eur 8 0.3977 -1.76e+09 (0.094) table 2. impact… (cd.) public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 107 italy pso as % gdp infrastructure investments eur 8 0.553 -3.52e+09 (0.034) slovakia pso as % gdp infrastructure investments eur 6 0.5931 1.81e+09 (0.073) austria pso as % gdp pkm/population 7 0.9297 0.0163627 (0.000) denmark pso as % gdp pkm/population 8 0.4291 -0.0391586 (0.078) france pso as % gdp pkm/population 8 0.6709 0.0013045 (0.013) hungary pso as % gdp pkm/population 8 0.5827 -0.0609007 (0.028) poland pso as % gdp pkm/population 8 0.5594 0.0162847 (0.033) portugal pso as % gdp pkm/population 7 0.4639 0.0099583 (0.092) united kingdom pso as % gdp pkm/population 5 0.7577 0.0580847 (0.055) source: own elaboration. when analyzing the impact of pso on the transport performance in freight transport (tkm), a  limited impact of the independent variable on the dependent one can be clearly seen. for germany and spain the impact is negative and only for portugal a  positive though limited impact of pso on tkm was identified. such a situation is particularly due to the limited support for freight carriers from the state. support most often takes the form of reduced rates of charges for the use of infrastructure for respective train categories (e.g., intermodal in france and poland), and its volume and value are quite limited, which directly contributes to the limited impact of the level of pso on freight transport services expressed in tkm. a different situation can be observed when analyzing the impact of pso on passenger transport services expressed in pkm. significant results were obtained in 5 cases, of which in two countries (croatia, czech republic) the impact is negative and in other three countries (poland, italy, austria) it is positive. it should be noted that countries where a negative impact of pso on pkm was identified are characterized by a higher share of pkm provided under pso than as part of commercial services (99.2% of pkm in croatia and 95% of pkm in the czech republic, respectively) compared to the countries where a positive effect was identified. in poland, the share of pso transport performance reached 85.4% of total transport performance in 2016, in austria this coefficient stood at 69.4% and in italy, at 56.5%. the above indicators point out, in the light of the panel study results, that what significantly drives the pso efficiency is its adequate location rather than maintaining the dominant potable 3. impact… (cd.) marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski108 sition of transport services supported by public authorities. nevertheless, it should be borne in mind that the increase in transport performance can depend to a  significant extent not only on the level of support for psos but also on opening the market for commercial transport services. as regards the impact of psos on rail infrastructure investments, a positive impact was observed in 8 countries, whereas a negative impact was identified only in one case. when examining the impact of pso as a share of gdp on investments, more diverse results were observed, with a positive effect occurring in three cases and a negative one in four. these results show that a decision taken to grant support for rail transport services as part of pso involves allocation of funds to infrastructure investment activities. the use of such a solution helps achieve synergies between two forms of support for the rail sector. it is quite telling that the positive effect in such terms was identified only in a limited number of cases, pointing to the lack of comprehensive solutions implemented simultaneously in the two aforementioned areas in the most analyzed countries. the relationship between pso and the rail network density was identified only in four cases (two with a positive effect and two with a negative one). this impact is significantly limited with respect to value due to national circumstances, where the rail network development on major and most important routes is in a way compensated in parallel by closing traffic on or scrapping lowest-category lines or those used earlier for uniform transport, e.g., of aggregates or bulk cargo. the last of the analyzed relationships was the impact of pso on transport performance per capita (pkm/population). the positive impact identified in 5 out of 7 cases indicates that in the five cases the implementation of the policy of support for the rail transport sector brings measurable benefits in the form of increase in transport performance per capita. as the case of pkm was not rescaled to the population size, it should be emphasized that out of five countries where a positive impact of pso on pkm of per capita (pc) was identified, only the uk is characterized by a high share of pso (97%) compared to total transport services. all other countries have a much lower coefficient: 85.4% in poland, 69.4% in austria, 38% in france and 8.3% in portugal. at the same time, the share of competitive grant of psc is the highest in portugal (100%) and the uk (99%), while other countries have significantly higher share of non-competitive psc granting. taking the above into consideration, the conducted study does not support an approach that competitiveness induce added value in the railway sector regarding its performance. an introduction of pso schemes needs to consider other factors as crucial for development of railways as important part of transportation systems. analysis of the above results supports an observation formulated in respect to the combined panel estimation for whole analyzed population – it is impossible to indicate countries for which state support as a part pso is beneficial for all variables illustrating the situation on the rail transport market. this suggests that the efficiency of state support for the rail sector is strongly dependent on specific conditions in individual countries (in freight transport, for example on the structure and destination of cargo transportation, and in passenger transport, for example on the level of urbanization – the existence of strong local traffic generators and a network of long-distance connections). this makes it difficult to identify a single most efficient model of state support for rail transport services, and consequently, to prepare a generally applicable model to assess the effects of public funding allocation as significant differences and local characteristics need to be considered for particular countries. public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 109 5. conclusions railway has some unique strong points: it is a  safe and non-polluting mean of transport. thus, rail transport can greatly contribute to the development of sustainable transport in europe (communication from the commission ‘community guidelines on state aid for railway undertakings’, oj c 184/13). a well-functioning public transport sector is the foundation of an effective social, economic, and environmental policy (communication from the commission on interpretative guidelines concerning regulation (ec) no  1370/2007 on public passenger transport services by rail and by road, oj c 92/1). despite the unquestionable pros of the rail transport, the sector does not enjoy a good image in europe. according to eurobarometer study in 2018, an overall population satisfaction index with railway transport has been noted between 29,6% in austria and 20,8% in bulgaria with an average for eu at 25,4%. starting from the 1960s until the end of the 20th century, in general the importance of railway in a  transport system steadily declined, while individual road transportation gained a dominant position and rail transport, both passenger and freight, lost its importance compared to other modes of transport. rail companies were unable to offer reliability and timeliness required by customers, which made them migrate to other modes of transport, especially road transport. state-owned operators had limited incentive to reduce their operating costs and develop new services. their activities did not bring in sufficient revenue to cover all the costs and the necessary investments (communication from the commission community guidelines on state aid for railway undertakings, oj c 184/13). hence, the main reason for the bad situation of the rail transport sector was, particularly, the low quality of rail transport services and the unsatisfactory efficiency of rail companies. also, the results of those limitations have been strengthen by rapid development of other transport modes, mainly air and road. the problems indicated are being solved mainly by ensuring adequate public funding for rail transport and, especially at the eu policy level, by introducing competition in rail transport services. currently, railway is, to a great extent, publicly funded throughout the whole of europe. this situation will probably not change in the foreseeable future. eu documents provide many forms of public aid for rail transport. in practice, however, financing the infrastructure and transport services is of predominant significance. having that in mind, the authors of the article decided to examine how the form of public funding of rail transport in the eu countries translates into the achievement of goals of the eu sustainable transport development policy, i.e., increasing the share of rail in transport services, in particular. in this respect, the authors also examined the impact of the adopted solutions on the level of competition in the sector. this is more important as public financing for rail transport should not restrict competition, which is perceived by the commission as the fundamental tool for revitalizing the rail industry. the analyses presented in the article show that the results achieved by the respective eu countries are only to a limited extent correlated with the overall financing for the rail transport sector and with the level of funding for infrastructure investments. in general, the overall significant impact of railway infrastructure investments is noted only in passenger sector, while the support under pso does not impact railway sector performance in significant terms. it needs to be noted that some characteristics of countries where significant results have been observed may be also identified in the countries where no significancy of results occurred. we have limited this research for a significant results group, although comparison of marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski110 the railway sector characteristics among countries from both groups may be a further research path. nevertheless, in general, countries that finance infrastructure to a greater extent perform better than those that focus on pso. considering that the financing of infrastructure, unlike the pso financing, has no negative impact on the competition on the rail transport market, it seems that it is around this area that respective countries’ budgetary efforts should be centered. this is of particular importance in the context of the growing liberalization of the rail transport sector. similar conclusions can be also drawn from the report the 2015 european railway performance index (boston consulting group, may 2015). nevertheless, as the results of the pso support in particular countries differs to a high extent, a detailed analysis of specific county or regional spo schemes might contribute to a more thorough understanding of best tailored solutions in this respect – this should be a further research path regarding the most efficient support schemes in the railway sector. references aschauer, d.a. (1989). is public expenditure productive? journal of monetary economics, 23(2), 177–200. https://doi.org/10.1016/0304-3932(89)90047-0 bacon, k. (2017). european union law of state aid. oxford university press. banister, d. (2012). transport and economic development: reviewing the evidence. transport reviews, 32(1), 1–2. bešinović, n. (2020). resilience in railway transport systems: a literature review and research agenda, transport reviews, 40(4), 457–478. boopen, s. (2006). transport infrastructure and economic growth: evidence from africa using dynamic panel estimation. the empirical economics letter, 5(1), 37–52. bhatta, s., & drennan, m.p. (2003). the economic benefits of public investment in transportation. journal of planning education and research, 22, 288–296. canning, d., & fay, m. (1993). the effects of transportation networks on economic growth. discussion paper. columbia university. catalano, g., daraio, c., diana, m., gregori, m., & matteucci, g. (2019). efficiency, effectiveness and impacts assessment in the rail sector: a state-of-the-art critical analysis of current research. international transactions in operational research, 26, 5–40. colucci, a. (2008). transport. in w. mederer, n. pesaresi, m. van hoof (eds.), european competition law – volume iv – state aid (pp. 1459–1510). claeys & casteels. chalill, m. (2010). transport, environment and society. open university press. chapman, l. (2007). transport and climate change: a review. journal of transport geography, 15(5), 354–367. demetriades, p.o., & mamudes, t.p. (2000). intertemporal output and employment effects of public infrastructure capital: evidence from 12 oecd economies. the economic journal, 110(465), 687–712. eddington, r. (2006). the eddington transport study, main report: transport’s role in sustaining the uk’s productivity and competitiveness. london department for transport. de borger, b., & proost, s. (2015). the political economy of public transport pricing and supply decisions. economics of transportation, 4, 95–109. dienemann, p.f., & lago, a.m. (1971). environmental and social costs impacts of northeast corridor transportation system. transportation science, 5(3), 256–282. https://doi.org/10.1016/0304-3932(89)90047-0 public aid as an efficient tool for developing the rail sector… 111 esposito, g., cicatiello, l., & ercolano, s. (2020). reforming railways in the eu: an empirical assessment of liberalisation policies in the european rail freight market. transportation research part a: policy and practice, 132(c), 606–613. easterly, w., & rebelo, s. (1993). fiscal policy and economic growth: an empirical investigation. journal of monetary economics, 32(3), 417–458. european commission. (2019). report from the commission to the european parliament and the council, sixth report on monitoring development of the rail market. brussels. ford, r., & poret, p. (1991). infrastructure and private sector productivity (oecd economics department working papers, 91). hoen, k.m.r., tan, t., fransoo, j.c., & van houtum, g-j. (2014). switching transport modes to meet voluntary carbon emission targets. transportation science, 48(4), 592– –608. hoyle, b.s. (1973). transport and development. palgrave macmillan uk. hörcher, d., & tirachini, a. (2021). a review of public transport economics. economics of transportation, 25. gherghina, ş., onofrei, m., vintilă, g., & armeanu, d. (2018). empirical evidence from eu-28 countries on resilient transport infrastructure systems and sustainable economic growth. sustainability, 10(8). ianus, r., rusche, t.m., & orzan, m.f. (2016). rules for the compatibility of state aid. in hch. hoffmann, c michaeu (eds.), state aid law of the european union (pp. 223– –338). oxford university press. jaeger, m. (2016). foreword. in hch. hoffmann, c. michaeu (eds.), state aid law of the european union (vii-viii). oxford university press. kleiner, t. (2011). modernization of state aid policy. in e. szyszczak (ed.), research handbook on european state aid law (pp. 1–27). edward elgar. kocherlakota, n.r., & yi, k-m. (1997). in there endogenous long-run growth? evidence from the united states and the united kingdom. journal of money, credit and banking, 29(2), 235–262. leinbach, t.r. (1995). transport and third world development: review, issues, and prescriptions. transportation research part a, 29a(5), 337–344. lipscy, p.y., & schipper, l. (2013). energy efficiency in the japanese transport sector. energy policy, 56, 248–258. ludvigsen, j., & osland, o. (2009). liberalisation of rail freight markets in the old and new eu-member states. european journal of transport and infrastructure research, 9(1), 31–45. mayeres, i., ochelen, s., & proost, s. (1996). the marginal external costs of urban transport. transportation research part d: transport and environment, 1(2), 111–130. maurer, h., burgess, a., hilfernik, p., kroes, e., & whiteing, t. (2010). effects of the eu rail liberalisation on international rail passenger transport. european transport conference. melia, s. (2018). does transport investments really boost economic growth? world transport policy and practice, 23(3–4), 118–128. nicolaides, p., kekelekis, m., & buyskes, p. (2005). state aid in the european community. kluwer law international. nijkamp, p., & poot, j. (2004). meta-analysis of the effect of fiscal policies on long-run growth. european journal of political economy, 20(1), 91–124. marta postula, stefan janecki, krzysztof jaworski112 o’fallon, c. (2003). linkages between infrastructure and economic growth. pinnacle research. pomykała, a. (2018). effectiveness of urban transport modes. matec web of conferences. 180, 13th international conference modern electrified transport – met’2017. saboori, b., sapri, m., & bin baba, m. (2014). economic growth, energy consumption and co2 emissions in oecd’s transport sector: a fully modified bi-directional relationship approach. energy, 66, 150–161. scharf, t. (2016). transport. in l. hancher, t. ottervanger, p.j. slot (eds.), eu state aids (pp. 500–566). sweet&maxwell, thomson&reuters. woll, u., & meaney, a. (2017). transport aid. in p. werner, v. verouden, (eds.), eu state aid control law and economics (pp. 605–662). wolters kluwer. schroten, a., v. essen, h., v. wijngaarden, l., sutter, d., & andrew, e. (2019). sustainable transport infrastructure charging and internalisation of transport externalities: main findings. european commission. shi, y., guo, s., & sun, p. (2017). the role of infrastructure capital in china’s regional economic growth. journal of asian economics, 49, 26–41. tylor-lewis, r. (1993). the role of infrastructure in productivity and output growth: a case study of the group of seven. ph.d. dissertation. college park. thompson, l.s. (2003). changing railway structure and ownership: is anything working? transport reviews, 23(3), 311–355. tomeš, z. (2017). do european reforms increase modal shares of railways? transport policy. 60(c), 143–151. virgen, a. (2017). competition in swedish passenger railway: entry in an open access market and its effect on prices. economics of transportation, 11–12, 49–59. yu, m-m., & lin, e.t.j. (2008). efficiency and effectiveness in railway performance using a multi-activity network dea model. omega the international journal of management science, 36, 1005–1017. torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 113–131 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.007 * national university of pharmacy (kharkiv, ukraine), e-mail: v.o.lebedynets@gmail.com ** national technical university “kharkiv polytechnic institute” (ukraine), e-mail: a_prokhorenko@meta.ua *** national technical university “kharkiv polytechnic institute” (ukraine), e-mail: pavelbrin@ ukr.net **** islamic university (beirut, lebanon), e-mail: mohammadnehme@gmail.com viacheslav lebedynets* orcid: 0000-0003-1676-0592 olena prokhorenko** orcid: 0000-0001-7069-1431 pavlo brin*** orcid: 0000-0001-7374-3727 mohamad nassif nehme**** orcid: 0000-0002-8956-5459 on the way to qms implementation: the main milestones and issues in emerging economy abstract the aim of the research is to analyze typical problems in the implementation of quality management systems (qms) on the basis of private production enterprises which operate in emerging economy context and to develop a rational strategic plan for the design and implementation of such a system, taking into account the experience of successful organizations. the main benefits of implementing qms are presented. in the article it is recommended to consider the formation of qms as a project with the appropriate stages of activities. the following positions are envisaged at the initiation stage: formalization of the decision on qms implementation, appointment of project participants, project team training, as well as development of doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.007 orcid: 0000-0003-1676-0592 orcid: 0000-0001-7069-1431 orcid: 0000-0001-7374-3727 orcid: 0000-0002-8956-5459 v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme114 mission, vision, quality policy and qms process structure. at the implementation stage, it is proposed to develop and approve qms documents, as well as to implement an internal audit program. at the stage of project closure, it is advisable to put into operation the developed system and pass a certification audit in order to obtain a certificate of compliance with the requirements of iso 9001. the article presents the structure, content, sequence and estimated duration of all the stages of the project, as well as the division of responsibilities between the project team members. emphasis is placed on the main issues which can arise at different stages of such a project. in the paper the following range of issues was identified: inconsistency of qms processes structure with the existing organizational structure of the enterprise; incorrect definition of the performance indicators for processes at different hierarchy levels; erroneous decisions in the internal documentation system organizing. in its turn, in the article the causes for the above-mentioned issues were identified, namely: insufficient motivation of project participants, lack of time or other necessary resources, unwillingness to change the current management system of the company, inconsistency of real goals with the stated ones, etc. in the article it is proposed to divide the main causes of issues into three basic groups: by project participants (personal), bureaucratic (systemic) and leadership (administrative). the authors propose a number of measures to minimize the risks of issues in the qms implementation, and determine the distribution of areas of responsibility for these measures organizing. keywords: quality management system, iso 9001 standard, critical success factors, corporative strategy 1. introduction world market globalization and expansion of enterprises economic activity sets a  task of compliance to the international standards for quality. one of the tools to improve the company’s performance and increase its attractiveness to customers, consumers and other stakeholders is the quality management system (qms) based on iso 9001 requirements. in recent years, the requirements of ukrainian manufacturers to their suppliers regarding quality of provided products have caught up with european and world practice. such trends are observed in the enterprises in food, chemical, machine-building, metallurgical industry and other export-oriented spheres, but they become especially more widespread and cover an increasing number of pharmaceutical businesses. iso 9001 standards set out the requirements for quality management system of an enterprise (company, institution or any other business entity). compliance with such requirements involves introduction of a number of measures and streamlining of existing processes at the enterprise. depending on the level of organization of the enterprise business system, the scale of qms can be seen as either individual improvements or as large-scale strategic changes, but in most cases it leads to changes in the organizational structure, in the instructions, responsibilities and motivation system of employees, in the regulations of company processes, in the system of documentation. like any reorganizing, the qms implementation process, firstly, requires the development of an action plan (projecting), and, secondly, faces a number of challenges which are unexpected for both senior management and employees of the enterprise, and which can not only hinder to obtain the desired results, but also to nullify all efforts in general. on the way to qms implementation… 115 2. literature review studying of works of numerous authors shows that their researches are mostly concentrated in the following areas: (1) features of implementation in certain countries and businesses; (bhuiyan & alam (2005), faisal (2016), almeida et al. (2018), bravi et al. (2019)); (2) reasons and benefits of qms implementation and certification as well as an impact on companies’ performance (terziovski et al. (2003), taylor & wright (2003), rahman (2001), salgado et al. (2015)); (3) procedure and main steps of implementation (kaidalova et al. (2008), lysenko and tavluy (2011), popovych and galko (2019)); (4) critical success factors (csf) for qms implementation (taylor & wright (2003), jabnoun (2005), kanapathy (2008), kumar & kumar (2011), rani (2013)). the similar rank of the most investigated topics noted by galetto et al. (2017), is as follows: (1) the current diffusion of quality certification and its future trend; (2) the reasons that drive an organization toward the acquisition of the certificate; (3) the benefits and the obstacles/drawbacks; (4) the impact of the certification on the economic/financial performance and on the organizational process. although the principles of qms and the iso standard are the same for all countries and businesses, there are numbers of studies dealing with development and implementation of qms in certain regions or types of economic activity (bhuiyan & alam (2005), faisal (2016), almeida et al. (2018), bravi et al. (2019)). this may occur because of the cultural, social and economic differences between the countries studied, since they exhibit different industrial and economic characteristics (almeida et al., 2018). bhuiyan & alam (2005) consider problematic issues at canadian enterprises, and find that, “internally driven companies have less difficulty for certain items. externally driven companies perceived a higher degree of benefits as compared with internally driven companies”. for ukrainian enterprises, the most influential factors are mainly the requirements of counterparties, especially in the case of entering the external market (lebedynets, 2014). krasnokutska & kruglova (2017) state that introduction of qms is one of the key factors of effective utilization of the resource potential of a company. most mentioned authors consider regions and industries precisely to highlight the benefits of implementing, as well as the most influential factors for successful implementation. however, the results of the qms implementation do not always meet expectations. thus, terziovski et al. (2003) conclude that the iso 9001 certification is not positively correlated with customer satisfaction; taylor & wright (2003) noted, that “many companies were still internally focused” and “iso9000 certified companies did not perform better than non-certified companies”, thus not confirming the statement that the company has achieved better performance under the terms of certification. rahman (2001) has not found any different results between certified and not certified companies, in terms of organizational and financial variables. based on the study developed by salgado et al. (2015), a positive relationship was found between the “number of issued certificates in each country per 1000 inhabitants and the indicators of economic development (gross national income per capita)”. we share the view of jamali et al. (2010) that the failure or non-receipt of benefit from the implementation of qms connects with gaps in understanding or even ignoring the key v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme116 factors necessary for successful implementation: “however, in practice many enterprises fail to adopt and implement tqm. therefore, there is a need for deeper and more systematic assessment of the factors affecting on qms implementation”. alič (2013) describes the problem of bureaucratization due to the large amount of documentation of qms procedures, and notes that “increasing bureaucracy often prevents companies from deciding to implement iso 9001”. taylor & wright (2003) in a large-scale study about implementation of tqm principles put forward a  number of hypotheses, from which the following are confirmed: (1) understanding of the purpose of tqm would be significantly associated with the perceived degree of tqm success; (2) the practice of including specific plans and objectives for quality, as a part of the strategic planning process, would be significantly associated with the degree of success from tqm; (3) the position of the person responsible for leading tqm would be positively associated with tqm success; (4) the firms which have been unable to facilitate or motivate the majority of their employees to become involved in tqm are also less likely to perceive tqm as having been successful. the vast majority of studies are devoted to finding the causes of failures in the introducing qms or factors that, conversely, contribute to a successful outcome. the basis for the study of such factors are often the assessment criteria used in iso 9000 that can be compared to the malcolm baldrige national quality award (mbnqa). there are seven categories of assessment in the mbnqa which are: (1) leadership, (2) information and analysis, (3) strategic planning, (4) human resource development and management, (5) process management, (6) business results, (7) customer focus and satisfaction. g. jamali et al. (2010) indicate that four factors, namely (1) top management commitment, (2) strategic quality planning, (3) process management and (4) training are driver factors and need serious attention. jabnoun (2005) relates the effectiveness of the introduction of qms with the organizational culture. basing on conducted literature review, kanapathy (2008) generalizes eight critical factors of quality management: (1) top management support, (2) quality information availability, (3) quality information usage, (4) employee training, (5) employee involvement, (6) product/ process design, (7) supplier quality, and (8) customer orientation. kumar & kumar (2011), using the exploratory factor analysis (efa), found nine cross‐ validated tqm implementation constructs: (1) top management commitment, (2) supplier quality management, (3) continuous improvement, (4) product innovation, (5) benchmarking, (6) employee involvement, (7) reward and recognition, (8) education and training, and (9) customer focus; and one outcome construct (product quality). rani (2013) substantiates that the main factors of successful qms implementation are: (1) top management commitment, (2) quality culture, (3) strategic quality management, (4) design quality management, (5) process management, (6) supplier quality management, (7) education and training, (8) empowerment and involvement, (9) information and analysis, (10) customer satisfaction. obviously, the number of factors is growing from the older researches to the newer ones, and depends on the industry, type of business, size of an enterprise. yusof (2000) provides characteristics of a small and medium business and concludes that it is much easier to introduce qms in a small business, because fewer people are involved in the process. this conclusion seems quite logical, given that most factors are related to interpersonal communications. although taylor & wright (2003) do not find confirmation of the hypothesis that on the way to qms implementation… 117 the size of the customer base would be significantly associated with the perceived degree of tqm success. trang & do (2020) developed a method based on ahp to determine the percent weightings of eight categories of performance criteria in vietnamese supporting industries. these criteria include management commitment, role of the quality department, training and education, continuous improvement, quality policies, quality data and reporting, communication to improve quality, and customer satisfaction orientation. they came to the conclusion that “management commitment is the most critical factor; among sub-criteria, supports and responsibilities of top management is the most important”. taylor & wright (2003) indicate the time-factor, compliance to strategy and the role of top-management and involvements of employees as “deriving success from tqm”. although a lot of attention is paid to the csf, in our opinion, there is the gap in the methodology of actions to be taken to implement qms. according to our experience, managers of companies seeking to implement qms and obtain a certificate of compliance with iso 9001, often have no idea what actions need to be taken, what measures should be carried out and how long it will take to implement qms in the enterprise. nitin et al. (2011) give a whooping comparison of 24 frameworks as given by various nqa’s and 14 individual researchers in the light of 26 csfs of tqm. however, the research focuses on the csf and not on the process and actions to be performed. there is also a number of issues in the process of qms implementation, mainly related with the restructuring of the organizational design from functional to processual. but the emergence of other unexpected difficulties can nullify all efforts. kaidalova et al. (2008) present a  detailed algorithm for implementation of qms in a  pharmaceutical company in accordance with the requirements of iso 9001 and good pharmaceutical practice. lysenko and tavluy (2011) consider the features of qms in higher education institutions. the authors point to similar problems related to the lack of understanding of the importance or scope of actions for the implementation as well as issues that arise regarding the organizational structure changes (lebedynets, 2014). popovych and galko (2019) describe the risks in the project of qms implementation, namely the choice of goals, systems and options of quality policy, as well as the risks of leadership and staff involvement. however, in our opinion, creating a universal detailed procedure which would be relevant to a wide range of industrial enterprises is not presented in the mentioned publications, and recommendations for solving problems or risk management are not exhaustive and need to be supplemented. the aim of the research is to build a detailed plan for the qms formation at wide range of enterprises: from the pre-project phase to obtaining the iso certificate. such an outline will significantly illustrate the project and simplify organizational decisions on qms, as well as highlight key issues and implementation risks. 3. research method and sample our research is the result of analyzing a number of projects for the practical implementation of the qms system in 18 ukrainian enterprises of pharmaceutical (6), food (6), educational (2) and industrial (4: production of packaging, production of chemical compounds, production of printing products) activities of medium and small business. the result of each project was the introduction of tcm, obtaining a certificate of conformity and re-certification in v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme118 a year to confirm compliance. the projects were implemented during 2012–2020. the data were obtained from our own practical experience. observations and recordings of the facts that took place during this project, as well as methods of solving problems became the basis for this material. all stages and problematic moments were fixed in the qms documentation of the respective enterprises: protocols of meetings of the quality project teams, surveys of needs and expectations of interested parties developed by enterprises, protocols of internal and external audits. 4. results and discussion despite the fact that the quality management in a company should be an ongoing process, the implementation of qms can be considered as a project: from initial decision of ceo and up to implementation of all developed documented procedures and obtaining a certificate of compliance with iso 9001. these activities have all the properties of the project, namely: (1) the scope is determined by a number of requirements of the standard to which the system must meet; (2) time period means the period from the initiation to getting the first results from implemented procedures and obtaining a  certificate; (3) the budget consists of costs a company has to spend. thus, we consider the implementation of qms as a project that has the following stages: (1) initiation; (2) planning; (3) implementation; (4) closure. it is also possible to distinguish the pre-project stage, i.e., analysis of external and internal factors. first of all, there are market requirements in terms of product quality guarantees. the decision to introduce qms is also prompted by changes in ukraine’s external orientation, namely an increase in the share of eu countries in ukraine’s foreign trade turnover in the first quarter of 2020 to 41.2% (according to ukraine’s foreign trade in goods and services in the first quarter of 2020 (2020)). these factors lead the top-management or the most active employees of the organization to realize the urgency and feasibility of qms implemention and certification. usually there should be collected the data on certification bodies and their requirements as well as consideration of resource provision. the pre-project stage can have different duration depending on the degree of influence of factors and the attitude of senior-managers or owners, and ends with an internal meeting (kick-off ), which announces the taken decision, formulates the goal and determines the project budget. this is the end of the pre-project stage and the initiation of the project (stage 1). there are two positions that should be appointed at the internal meeting directly or within a certain period: a project manager (pm); a project team (pt). the previous versions of iso 9001:2008 required the appointment of a management representative as a special officer responsible for the qms project implementation and further support. the current version of iso 9001:2015 does not contain such requirements; thereafter we believe that the latest version of the standard provides the company the choice to appoint one person or a group of people with a specific list of powers and responsibilities to support the qms. it is good practice to register the decision of the kick-off meeting in organizational documents (such as orders, directives, etc.) in such document as order, indicating the name and position of the project manager, the composition of the project team and a list of its members’ authorities and responsibilities. on the way to qms implementation… 119 the appointment of a project manager and the establishment of his terms of reference rightly entail changes in the organizational structure of the company. a good practice, confirmed by the experience of many companies in ukraine and other countries, is the creation of a quality management department (qmd) and the appointment of a deputy director for quality (ddq), who acts as a project manager at the qms system implementation. there is a common mistake made by many enterprises to substitute qmd with technicalquality control units (tc). the latter are usually present in the structure of any manufacturing enterprise and perform the functions of checkup of raw materials, semi-products or finished goods technical indicators. however, the competence of such units is connected only with evaluating the product quality indicators and does not extend to the managerial, assurance or provision activities (e.g., risk management, internal audits, development of corrective action plans, etc.). under such conditions, qms requests from external stakeholders (e.g., customers, contractors, etc.) are often addressed to such units as laboratories, production department, etc., but personnel of these units are usually incompetent to respond to such requests. thus, we consider the appointment of a deputy director for quality to be the best option for electing a project manager. if such a position is not provided, it is advisable to outsource the services and find an external consultant. the project manager and the project team have to carry out a diagnostic audit to identify compliance of the company’s actual activities with the requirements of iso 9001. the report on the results of the diagnostic audit should be considered at the meeting, where the time limits, main stages and budget of the project are adjusted. at this stage, the project initiation is completed. project planning (stage 2) is the most time-consuming stage, and involves the following actions: (2a) training the project team; (2b) defining the company’s mission, vision and quality policy; (2c) development of the qms process structure. the training of pt consists of a series of seminars to study the provisions and requirements of the iso 9000 standards, and is held in parallel with other processes. mastering provisions of the iso 9001:2015 standard will allow to develop the structure of qms processes, in particular, to make the list of processes necessary for qms functioning, to define their inputs/outputs, sequence and interaction; determine the leaders (owners) of qms processes; distribute responsibilities and powers within the qms. defining the goals and performance indicators of qms processes, methods of their systematic monitoring, as well as identifying and assessing risks and opportunities complete the planning stage. we consider the completion of the planning stage as successful, if the following elements are developed, approved by the company’s management and apprehended by employees: (1) mission, vision, quality policy; (2) the scope of qms; the structure of company’s qms processes (with certain inputs, outputs, resources, management actions) and process-owners; (3) purposes and risks of qms processes. stage 3 of the project can be divided into the following stages: (3a) development and publication of qms documents; (3b) pre-certification stage; (3c) actual certification. according to dstu iso/tr 10013-2003, the set of qms documentation should consist of four levels (figure 1). v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme120 figure 1. the typical set of qms documentation 9 company’s qms processes (with certain inputs, outputs, resources, management actions) and process-owners; (3) purposes and risks of qms processes. stage 3 of the project can be divided into the following stages: (3a) development and publication of qms documents; (3b) pre-certification stage; (3c) actual certification. according to dstu iso/tr 10013-2003, the set of qms documentation should consist of four levels (figure 1). figure 1. the typical set of qms documentation source: the authors’ own work. this stage involves: – determining the structure and content of the qms documentation; – creation of a template for documented procedure (dp), then completion of instructions for the dp preparation. dps development: – development and approval of level 3 documents: standard operating procedures (sop), guidelines, instructions, etc.; – development and approval of the quality manual (not a mandatory document from the standpoint of iso 9001:2015). the quality manual is the final element in the documentation system. it summarizes the information and essentially presents a “road map” to get an imagination of the whole qms of the company. the pre-certification stage begins with the implementation of provisions of qms documentation into the practice of company’s processes, and then the initial registration of data source: the authors’ own work. this stage involves: – determining the structure and content of the qms documentation; – creation of a template for documented procedure (dp), then completion of instructions for the dp preparation. dps development: – development and approval of level 3 documents: standard operating procedures (sop), guidelines, instructions, etc.; – development and approval of the quality manual (not a mandatory document from the standpoint of iso 9001:2015). the quality manual is the final element in the documentation system. it summarizes the information and essentially presents a “road map” to get an imagination of the whole qms of the company. the pre-certification stage begins with the implementation of provisions of qms documentation into the practice of company’s processes, and then the initial registration of data on the effectiveness of the qms processes. there should be a certain period for data collection. during this period, internal auditors (ias) should be selected and trained. the cycle of pre-certification internal audits presents a mini-project, as it requires: – initiation as selection and training of internal auditors described in detail in iso 19011:2018 guidelines for auditing management systems (subsections 5.5.4 and 7.2); – planning as development of audit program and plans as well as preparation of questionnaires (check-lists) and forms of protocols; – implementation consists of carrying out internal audits, preparation of reports on the results; – closure means determination and taking of necessary corrective actions (ca) to eliminate the causes and consequences of the identified nonconformities and preventive actions (pa) to minimize or eliminate of identified risks, preparation of reports on audit results. on the way to qms implementation… 121 the most important element of the post-audit activities is the correction of processes in accordance with the recommendations, monitoring the execution of ca and pa, improving the qms documentation, etc. a meeting to assess the qms’s readiness for certification completes this phase. in the case of a positive decision on readiness, the company proceeds to the third step of the implementation stage. the components of this step are following: – initiations as a selection of a certification body and submission of an application; – planning consists on coordination of the audit plan with the certification body and appointment of a responsible person; – implementation presents cooperation with auditors, elimination of discrepancies (if any); – closure consists on obtaining a positive decision of the certification body auditors. the duration of stage 3c will depend on the certification body. this paper presents data from common practice. the closing of the stage almost coincides with the closing of the project. however, any project cannot be considered closed until it has been analyzed and recommendations for further action have been identified. therefore, the closure of the project involves a report of the project manager at the general meeting of the company, the formulation of recommendations for the future. the project stages are clearly presented in table 1. according to our own research, the duration of the project in a medium-sized business is usually from 25 weeks, and traditionally planning and implementation takes 90% of the time. for better understanding later the landscape diagram can be built (polančič et al., 2020). table 1. step-by-step plan for qms implementation № stages and content of the main activities p re li m in ar y ac t st ar t, w ee k d u ra ti on , w ee ks result responsible 1. project initiation 1a initial (kick-off) meeting 1 the order of qms implementing, pm and pt appointment ceo (director) 1b establishing a qm department or an external consultant attracting (if necessary) 1a 1 the order to specify duties and responsibilities ceo (director) 1c diagnostic audit 1b 1 1 the report of results pm 1d approving of report and recourse assurance 1c 1 1 project budget ceo (director) v. lebedynets, o. prokhorenko, p. brin, m. n. nehme122 № stages and content of the main activities p re li m in ar y ac t st ar t, w ee k d u ra ti on , w ee ks result responsible 2. project planning 2a project team training 1d 2 4 evaluation protocol pm 2b the development of key qms documents 2b1 establishing a quality policy 1d 2 1 quality policy pm / ceo 2b2 determination company’s context and relevant issues 2b1 2 1 pt/pm / ceo 2b3 formation of purposes and risks 2b2 3 1 register of risks and opportunities pm / ceo 2c the development and regulation of set of qms documentation 2c1 defining set of qms processes, as well as their inputs, outputs, sources and receivers 2b3 4 2 qms process model pt / pm / ceo 2c2 defining of process owners 2c1 5 1 matrix of responsibility pt / pm / ceo 2c3 correction of organizational structure and project team composition 2c2 5 1 the order of set an organizational structure pm / ceo 2c4 determination and approving the purposes and kpi of processes 2c3 6 1 purposes register pt / pm 2c5 identifying risks and opportunities 2c4 7 1 risks register pt / pm 2c6 coordinating the purposes, risks and opportunities of processes throughout the system 2c5 8 1 qms process model corrected pt / pm / ceo 3. implementation 3a the development of qms documentation table 1. step-by-step… (cd.) torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 47–62 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.003 * nnamdi azikiwe university (awka, nigeria), e-mail: ur.ezenekwe@unizik.edu.ng (corresponding author) ** nnamdi azikiwe university (awka, nigeria), e-mail: ad.nkamnebe@unizik.edu.ng *** nnamdi azikiwe university (awka, nigeria), e-mail: mc.uzonwanne@unizik.edu.ng **** nnamdi azikiwe university (awka, nigeria), e-mail: ge.nzeribe@unizik.edu.ng ***** pan-atlantic university (lagos, nigeria), e-mail: cmadichie@lbs.edu.ng uju regina ezenekwe* orcid: 0000-0003-2751-4602 anayo nkamnebe** orcid: 0000-0002-7637-8769 maria chinecherem uzonwanne*** orcid: 0002-1360-1230 geraldine ejiaka nzeribe**** orcid: 0000-0003-1257-7504 chekwube vitus madichie***** orcid: 0000-0001-9405-6264 the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment abstract purpose: the new scramble for africa is marked by an influx of direct investment for the extraction and exploitation of the region’s natural resources, which has undoubtedly boosted the expansion of african commodities such as oil and minerals, as well as promoting rapid economic growth in several countries in the continent. regrettably, africa’s labour has been doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.003 orcid: 0000-0003-2751-4602 orcid: 0000-0002-7637-8769 orcid: 0002-1360-1230 orcid: 0000-0003-1257-7504 orcid: 0000-0001-9405-6264 u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie48 largely ignored, as most oil and mineral investments are capital-intensive and are likely to displace labour in local production, while also jeopardizing the continent’s job prospects. the study looked at the impact of fdi in the oil sector on labour employment in ten oil-rich african countries from 1995 to 2018 as part of its investigation into the new scramble and labour in africa. methodology/approach: the study used the instrumental variable (iv) regression in the context of the system generalized method of moment (sgmm) estimator, based on dynamic panel modelling. findings: the findings suggest that foreign investments in the oil sector have a positive, but not significant, impact on african labour employment. this suggests that during the review period, foreign investment in the oil sector did not result in a considerable increase in productive job opportunities in the oil-rich african countries. this study established that the new scramble for africa in the shape of foreign investments in the oil sector did not result in job creation in the region. originality/value: first, there is sparse literature on oil sector fdi-employment relations in africa and this study extends literature by employing 10 oil-rich african nations. second, unlike prior studies, this study applied advanced econometric techniques to account for the problems of unobserved heterogeneity specific to individual countries, cross-sectional dependence, serial correlation and endogeneity issues which are common in panel data regression. third, this study will assist policymakers in the region to develop policies that will maximize the gains from the oil sector in africa keywords: new scramble, labour, employment, africa 1. introduction between 1881 and 1914, in what became known as the “scramble for africa”, the world’s economic powers (the united states and other western countries) invaded africa, arbitrarily dividing it into colonies and mercilessly plundering its abundant natural riches (notably oil and minerals). around the 1990s, the world economic powers reconsolidated their presence in africa, aided by unprecedented increases in the wave of globalization, and this time it was not just the us and other western nations, or the region’s traditional investment and trade partners, but also india, china and other emerging countries of south asia, in what appeared to be a “new scramble” for africa (southhall, 2008). according to wengraf (2008), following the massive boom in the price of raw materials and oil, europe and the united states, along with other rising powers such as china, sought to consolidate their grip on africa’s resources. the interest in africa’s oil is not a new phenomenon. first, the attraction in africa’s oil is owing to the quality of its crude known as ‘sweet’ crude. second, the geographic nature of the continent is the second point of the region’s attractiveness to the global oil business because it is entirely enclosed by water which reduces transport costs and the time required to get to the world most important markets. third, africa provides a relatively favourable environment vis-à-vis contractual agreements, thus, most foreign oil corporations are attracted to africa due to the production sharing agreements, which has lucrative profits in exchange for relatively low upfront costs. exxon has been present in africa for almost a century, and nigeria has long been a hotspot for their operations. they invest 22% of their capital expenditure the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 49 in africa and acquire 30% of their oil from the continent, having completed the infamous cameroon-chad channel, which passes through war-ravaged central africa territories, positioning it as africa’s largest single investment. human rights campaigners have also long opposed the world bank’s backing for the cameroon-chad channel. through the inflow of capital, expertise, and greater employment, globalization, foreign direct investment (fdi), and trade developing market countries benefited on social, economic, and business levels. however, the explicit requirements and procedures for this to occur are complex and dependent on the circumstances of each given country. conversely, there is mounting evidence that fdi impacts can be unanticipated, unexpected, and ineffective, i.e., negative (yamin & sinkovics 2009), if not dangerous (mengistu 2009). some scholars, for example alfalih and hadj (2020) averred that fdi could be critical for developing economies. one of the major barriers to economic success in disadvantaged countries that attracts international investors is a lack of capital. one of the probable outcomes of inward fdi in developing nations and sub-saharan africa is the creation of new and qualified jobs in the industrial or “modern” sector (jobs for which employees often earn better pay than those paid by domestic enterprises). when resources for attracting fdi are limited, a host nation must prioritize enterprises that are more likely to generate the greatest employment growth. in recent decades, a huge inflow of capital to developing countries has occurred. according to world bank statistics, annual private capital inflows into emerging markets increased from roughly usd 50 billion in 1990 to nearly usd 1.3 trillion in 2018. on the one hand, higher inflows into a country’s economy may boost not only investment and consumption but also economic growth. on the other side, the regular inflow of foreign capital into emerging economies may cause them to become overly reliant on external funding. 2. background to the study there has been mounting worldwide interest in africa as a source for their vital resources and this came from countries often described as ‘emerging’ or ‘rising’ economies. the consolidation of interests from these states, particularly since 2000, led to the much talk of a ‘new scramble for africa’. inflows of direct investment for the extraction and exploitation of african natural resources characterize the new scramble for africa. while supply and demand pressures ultimately decide the price of oil, international politics also have a significant role (falola & genova, 2005). the continuous rise in the prices of oil and raw materials have provoked a boom in several african nations and consequently brought a remarkable inflow of foreign investment. for example, by 2005, africa’s foreign direct investment had nearly tripled over the preceding five years, and between 2007 and 2010, more than $50 billion had been invested in african oil (world bank, 2015). this is believed to be responsible for the remarkable growth in many countries during the 1990s. the new scramble has boosted the expansion of africa’s commodities (oil and minerals), as well as some african countries’ average incomes (southhall, 2008). according to a  report by the world economic outlook (2007), sub-saharan africa’s gdp has grown at an annual rate of 5 to 6% on average since 2003, fuelled by the exceptional rise in global oil prices. the growing hunt for energy security in response to enhanced fossil fuels demand globally, expected shortages, and anticipated disruptions to supply from traditional sources is also to blame for the new race in africa’s oil. u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie50 china’s goal for long-term economic expansion necessitates assembling of local, foreign, and raw materials. out of the 53 african nations, oil/mineral exporting nations receive approximately 42% of china’s total fdi (gold et al., 2019), making resource-rich african nations the top recipient of china’s fdi inflows between 2003 and 2017. the continuous demand of africa’s resources by china, on the other hand, has sparked a debate, partially over how to assess the inherent risks and developmental repercussions of their engagement. africa, according to the us department of energy, possesses 7% of the globe’s proven oil resources and accounts for 11% of total output. africa has 7% of the world’s known natural gas reserves, with production predicted to grow by 5% annually between 2003 and 2030 (lee 2006). lee’s submission implies that a major increase in oil demand is projected. as observed by the institute for analysis of worldwide security (iags), global consumption would rise by 60% by 2020 compared to 2002 levels, owing to growing oil consumption in china and india. according to the iags, the majority of known oil reserves (66 percent) are stored in middle eastern countries (including libya), many of whose governments conflict with the united states. given that oil output in russia (which accounts for 6% of confirmed oil reserves) is already falling, western nations are looking to africa to reduce their reliance on the middle east. outside the united states, china imports roughly 30% of its oil from africa, majorly from angola, sudan and algeria, equatorial guinea and nigeria (lee 2006; holmberg 2007). unfortunately, africa’s labour has been largely marginalized, as many oil and mineral projects are capital-intensive, displacing local workers and jeopardizing the continent’s labour employment prospects. although millions of individuals, particularly young people, enter the labour market annually, there are just roughly 3 million formal job openings, and african labour unemployment is widespread and diverse (afdb, 2018). this is evidenced by the large-scale migration of african youths to europe in pursuit of greener pastures to lift their households out of poverty in their home countries. many african countries are endowed with enormous natural resources, which have attracted significant fdi. unfortunately, most natural resource sectors, such as mining, are enclave and capital-intensive, which widens the gap in employment. there is a need to look at the new scramble, which is characterized by foreign investment in african countries’ oil industries with labour employment in the region. africa’s oil production is capital-intensive and reliant on expatriate specialized labour. as a result, western oil majors continue to dominate, bringing with them many field services and equipment providers, although overall local employment levels (for instance, in the distribution and refinement process) appears low. in angola, for example, almost all inputs needed in production, including the majority of oil company work, are imported by concessionaires. while local employment in critical vital areas might give local workers leverage (for example, the 150,000 strong nigerian national union of petroleum and natural gas workers have engaged in several battles with both the government and security, ironically, against attacks by the niger delta’s community protestors), labour activism is a  big deterrent to firms investing onshore. meanwhile, china itself is developing as a significant market for african oil, cementing partnerships with african governments through arms sales and aid pledges ranging from constructions of railways to hospitals. existing empirical research argue that varied chinese fdi inflows into african nations are driven by market size, natural resources and infrastructure sectors for natural resources export. adisu et al (2010), for instance, found that chinese fdi inflows to african countries are said to follow a state-driven the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 51 approach of providing infrastructure and grabbing natural resources. the china national offshore oil corporation has committed $2.27 billion to acquire a 45% stake in nigeria’s offshore oilfields, and the same company also holds the largest single holding (40%) in sudan’s largest oil company (rupiya & southall, 2009). the picture of infrastructure development through foreign donors is changing, with chinese investors in africa building roads, telecoms, and educational facilities in exchange for oil and mineral rights (sautman 2009; williams et al. 2009). where no evident compensation plan, international cooperation is still required, and it should encourage both the investor and the recipient of fdi to raise their “standards” of social and corporate behaviour. for many chinese investors in africa, “improving standards” has become a buzzword. chinese businesses, on the other hand, have been chastised for importing large amounts of chinese labour (contracts frequently call for as much as 70% chinese labour) while contributing little to local skill development or employment (brookes 2007). several studies have looked at the influence of foreign direct investment (fdi) on job creation on a  country-by-country and cross-country scale, with some aggregation of fdi. it should be noted that studies on aggregate fdi-employment relations have limited information regarding the new scramble in their various case studies, and those studies are highly prone to the problem of aggregation bias in terms of policy prescriptions. moreover, there appears to be limited literature on oil sector fdi-employment relations in africa and this is the core issue of motivation for this study. our study extends the literature in three areas: (i) by further shedding light on the idea of the new scramble for africa; (ii) quantifying the impact of the new scramble on employment generation, with particular focus on the impact of the oil sector fdi on employment rate, using data from 10 oil-rich african nations over the period 1995-2018; and (iii) finally, using an appropriate econometric technique (dynamic panel gmm) to account for the problems of unobserved heterogeneity specific to individual countries, cross-sectional dependence, serial correlation and endogeneity issues which are common in panel data regression. 2.1. research questions the fundamental question addressed in this study relates to the employment effect of the new scramble for africa’s oil? this question is further narrowed down as follows: i. how does the oil sector fdi impact labour employment in africa? ii. to what extent does the oil sector fdi contribute to labour employment in africa? 2.2. research objectives the overarching goal of this inquiry is to shed light on the employment effect of the new scramble for africa’s oil. specifically, we estimate: i. the impact of the oil sector fdi on labour employment in africa. ii. the extent to which the oil sector fdi contributes to labour employment in africa. u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie52 2.3 research hypotheses in line with its specific objectives, this study is guided by the following hypotheses, stated in null form. i. h0: oil sector fdi has no significant impact on labour employment in africa. ii. h1: the contribution of the oil sector fdi to labour employment in africa is less than proportionate. 3. literature review 3.1. theoretical consideration we consider the eclectic paradigm theory, often referred to as the oli framework or model. the oli model, which was developed by john h. dunning in 1979 as an advancement over the long existed internalization theory is a theory in economics used to analyse international investment behaviour (dunning, 1979). the theory integrates key characteristics from other fdi ideas such as ownership (o) advantage, location (l) advantage, and internalization (i) advantage (twomey, 2000). the competitive advantages of the enterprises intending to engage in fdi are referred to as ownership advantages; consequently, the larger the competitive advantages of the investing firms, the more likely they are to engage in their overseas production (dunning, 2000). also, ownership advantages consist of knowledge of more sophisticated technologies. as pointed out by sean-leigh (2007), ownership advantage is a necessary condition for the attraction of fdi to the host nation. locational benefits, on the other hand, refer to alternative regions or nations for multinational companies (mnes) value-added activities (dunning, 2000). thus, the more immobile, natural, or created resources (including oil, labour, and other resources required for production), which firms must use in conjunction with their competitive advantages, favour a presence in a foreign location, the more firms that choose to exploit or augment their specific advantages through fdi. under the internationalization advantage, firms can organize the development and exploitation of their core competencies in such a way that the greater the net gains of internalizing cross-border intermediate product markets, the more likely it is that a firm will choose to engage in overseas production itself rather than license the right to do so (dunning, 2000). 3.2. empirical evidence several studies have assessed the nexus between fdi and labour employment across countries of the world. available studies were based on aggregate fdi inflows with little or no regard to the “new scramble” phenomenon. in this subsection, we reviewed some recent empirical studies on the fdi-employment nexus. for instance, harrison (2005) used data from over 100 nations between 1960 to 2000 and the study found that fdi is linked with labour share decline. craigwell (2006) investigated the link between fdi and employment in selected dutch-speaking caribbean and english nations between 1990 and 2000. the study employed the panel granger causality test and found evidence of positive causality and concluded that fdi significantly drives employment across the 20 english and dutch-speaking the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 53 caribbean countries. in another study, wong and tang (2011) appraised the nexus between foreign direct investment and employment in singapore’s services and industrial sectors. the study found that causality runs from industrial and services sectors’ employment to fdi, and from fdi and services sector employment to industrial sector employment. in a  study in china, lui (2012) found that the growth of fdi drives employment in tertiary and secondary industries. likewise, in nigeria, onimisi (2014) employed the ols technique in multiple linear regression and covering the period between 2002 and 2012 and the study established that fdi weakens nigeria’s employment level. also, khodeir (2016) reported that chinese direct investments drive employment in africa. in another study, rekha and karan (2017) applied the ols technique to estimate the implications of economic growth and fdi on india’s employment generation and the authors established that fdi significantly drives the nation’s employment generation. also, adeyemi (2018) obtained similar findings for nigeria using data from 1999 to 2016. a similar study by malik (2019) employed the system gmm and found that fdi does not influence domestic labour demand in indian manufacturing sectors. using data from egypt as well as the ardl model, abouelfarag and abed (2019) conclude that the connection between fdi and employment is positive. similarly, alfalih and hadj (2020) focused on saudi arabia between 1984 and 2015. using non-linear autoregressive distributed lag, the authors reported that the positive changes in fdi have no short-run effect on employment but have a detrimental long-term impact. furthermore, negative changes in fdi have a long and short-term negative impact on job generation. while the foregoing studies were not conscious of the “new scramble” phenomenon, they offered useful insights by providing both theoretical and empirical linkage between fdi and employment generation that paved a way for the empirical foundation of this study. the new scramble is characterized by foreign investment in the oil sectors of the african economies. this study is highly concerned about the level of employment in african countries in the face of huge fdi inflows into the oil sector. 4. methodology 4.1. model and the data underpinned by the oli model framework developed by dunning (1979), and in line with its broad objective which is to examine the implications of the oil sector fdi on labour employment in some selected oil-rich african nations from 1995 to 2018, the study utilizes with modifications, the model specified by onimisi (2014) as follows: lemp = f (ofdi, foda, topn, rgdp, insq, infl) econometrically, the model is specified in log-linear transformation as follows: llempit = β0 + β1 + β1llempit-1 + β2lofdiit + β3lfodait + β4ltopnit + β5lrgdpit + β6linsqit + β7linflit + µit 1 u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie54 where llempit is the natural log of labour employment rates in the country i at time t; llempit-1 is the one-period lag of labour employment; lofdiit is the natural log of oil sector foreign direct investment in the country i at time t (measured as a percentage of total fdi); lfodait is the natural log of foreign official development assistance in the country i at time t (% of gdp); ltopnit is the natural log of trade openness in the country i at time t (ratio of export plus import to gdp); lrgdpit is the natural log of real gross domestic product in the country i at time t (annual % growth rate); linsqit is the natural log of institutional quality in the country i at time t (on a scale of 1 to 6); linflit is the natural log of inflation rate in the country i at time t (annual % increase in cpi); β0 is the intercept term; β1 – β6 are the parameters to be estimated; µ is the stochastic error term with the usual properties of normality, zero mean and constant variance. a priori expectation: +β2, +β3, +β4, +β5, +β6, +β7 the beta sign represents the various independent variables and they all have positive signs meaning that they are expected to have a direct connection with the dependent variable llemp. 4.2. estimation technique the study is based on panel data covering the top 10 oil-rich african countries which include angola, nigeria, algeria, equatorial guinea, libya, egypt, gabon, sudan, the republic of congo and south africa (https://answersafrica.com/oil-producing-countries-africa.html). annualized secondary time series data for the pertinent variables were obtained from the ilo (2019) and the world bank (2019) over a period of 24 years, from 1995 to 2018. the error term in equation 1 is stated to incorporate unobserved heterogeneity specific to nations that are time-invariant (e.g., welfare system, geographical and environmental variances) so that: µit = λj + ϒt + εit 2 as a result, the possibility of endogeneity, combined with the interdependence between unobserved country-fixed effects and the error term, shows that the orthogonality condition may not be met, casting doubt on the random effect (re) or fixed effect (fe) estimator’s consistency. to avoid this issue, the instrumental variable (iv) estimator must be used to explicitly account for any possible endogeneity of regressors. as a result, the generalized method of moments was used in this research (gmm). the gmm was chosen because it addresses short-run impacts while accounting for the dataset’s time-series dimension; it also contains unobserved count data. there are two techniques to applying gmm models to panel data regression: arellano and bond’s first difference gmm estimator and arellano and bover’s (1991), and blundell and bond’s (1998) system gmm estimator (1991). this study uses the system gmm estimator since the first difference gmm is typically associated with statistical difficulties such as weak instruments induced by very persistent regressors (bond et al., 2001). the system gmm is supposed to overcome this problem by using lagged differences and lagged levels of the regressors, as well as extra instruments. the estimation of a system of two simultaneous https://answersafrica.com/oil-producing-countries-africa.html the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 55 equations is the foundation of this method (one in levels with lagged first differences as instruments and the other in first differences with lagged levels as instruments). the validity of the instruments was further assessed using the arellano and bond (ab) test of serial correlation and the sargan test of over-identifying restrictions. finally, endogeneity issues are investigated using the wu (1974), durbin (1954) and hausman (1978) endogeneity tests. 5. results and discussion of findings this part begins with the discussion of data features based on the descriptive statistics. the aim is to establish the distribution of data across the oil-rich african nations under study, and the results are displayed in table 1. the summary statistics indicate that a wide variation exists across samples of the selected countries when the mean values of the sample are compared to their standard deviations. for example, the standard deviation values for all variables relative to their mean values are extremely high, indicating the occurrence of wide disparities in data among the selected oil-rich african countries. it should be noted that the descriptive statistics presented in this section (see table 1) were derived using the data in its original form before log transformation. this enables thorough analysis of the data dispersed throughout the ten nations. in general, the variables were discovered to vary substantially across the ten oil-rich african nations. table 1. summary of descriptive statistics variable mean std dev. minimum maximum lemp 13.650 7.4070 5.737 14.311 ofdi 34.120 8.0107 14.031 58.209 foda 4.2103 1.5710 2.0421 12.294 topn 81.241 21.236 0.2139 176.12 rgdp 6.2134 2.0141 -2.0241 22.901 insq 3.3531 1.0241 1.0000 6.0000 infl 46.251 13.215 5.4291 76.162 obs. 240 240 240 240 source: authors computation. panel data regression results (1995–2018) this section discusses the result of the panel gmm as highlighted in the preceding section. to ensure the robustness of the result, we began the estimation with pooled ols estimation, u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie56 which was followed by the random effect (re) and fixed effect (fe) estimations and then the panel gmm estimation which is the basis for the analysis. the pooled ols estimates did not account for any factor that is specific to the individual country under study, while the fe model places adequate control of any unobserved factor that is time-invariant across countries in the survey. the re model assumes that there is no omitted variable or that any omitted variable is not correlated with the model’s observed variables. while the gmm result (see column 5) forms the basis of analyses in this study, the result is also compared to other results and they seem to present a similar conclusion as all regressors have the expected positive sign across all estimators. the dynamic panel gmm is considered robust since it can overcome such issues as cross-sectional dependence, endogenous regressors and more importantly the issue of serial correlation. table 2. panel data regression results (1995–2018) dependent variable: llemp variable model 1 (pooled ols) model 2 (fe) model 3 (re) model 4 (gmm) llemp(-1) ---------------0.411** (0.000) lofdi 0.117 (0.389) 0.135 (0.114) 0.153 (0.318) 0.101 (0.327) lfoda 0.388 (0.240) 0.400* (0.042) 0.552 (0.369) 0.459 (0.589) ltopn 0.122* (0.026) 0.134** (0.000) 0.213* (0.037) 0.246** (0.000) lrgdp 0.247** (0.006) 0.304 (0.114) 0.312 (0.274) 0.312** (0.000) linsq 0.056* (0.022) 0.059** (0.004) 0.061** (0.000) 0.053** (0.002) linfl c -0.183 (0.301) 1.381* (0.024) 0.226** (0.001) 1.132 (0.301) 0.248 (0.314) 1.070 (0.323) 0.254** (0.007) 1.092 (0.826) obs. 240 240 240 220 the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 57 dependent variable: llemp variable model 1 (pooled ols) model 2 (fe) model 3 (re) model 4 (gmm) sargan over-identification test durbin-wu-hausman test ab test for ar(1) ab test for ar(2) 1.304 (0.342) 1.047 (0.059) 3.039 (0.008) 0.651 (0.672) nb: ** (*) signify significance at the 1% (5%) levels. all figures in parentheses are the p-values. the estimation is contingent on two steps system gmm and instruments employed are the first lagged difference and the second lagged level of dependent and independent variables. durbin–wu–hausman and sargan tests are predicated on asymptotic chi-square distribution. source: authors computation. the durbin-wu-hausman test supports the employment of gmm based on the diagnostic test findings in the lower segment of table 2, which show that the null hypothesis of all exogenous regressors was rejected at a 5% significance level, implying that all regressors are endogenous. in addition, the sargan over-identification test results reveal that there is no disagreement between the regressors and the instruments. the model suffers from first-order serial correlation, but there is no second-order serial correlation, according to the ab test of serial correlation. this suggests that the estimated gmm model is suitable for further analysis. the results show that oil sector fdi (ofdi) in the selected oil-rich african countries relates positively with labour employment, but/however/although it has not significantly increased the number of meaningful job possibilities for labour over the study period. this conclusion was born out of the fact that the estimated coefficients of ofdi (though positive) were statistically not significant at the 5% level across the different estimators. this finding appears not to be peculiar to us as the oil sector is usually capital-intensive and tends to undermine labour participation in the production process. while our finding provides a priori support for that of craigwell (2006) who concluded that fdi (aggregate) relates positively and significantly with employment across english and dutch speaking the caribbean, it stands in contrast to that of onimisi (2014) who posited that fdi (aggregate) relates negatively with employment in the case of nigeria. quantitatively, the estimated coefficient of oil sector fdi (see column 5 of table 2) indicates that a percentage increase in ofdi may result in about 0.10% increase in labour employment, but not statistically significant. the implication of the insignificant effect of oil sector fdi on labour employment across the studied nations is that policy action targeted to vary the level of fdi in the oil sector will not significantly generate real job opportunities. in passing, it could be inferred that even though foreign investment flowing into oil sectors across african countries (the new scramble) have table 2. panel… (cd.) u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie58 generated more income growth in terms of gdp, labour remains largely excluded in such growth in the region. the estimated coefficient of foreign official development assistance (foda) was positive but not statistically significant at the 5% level, meaning that foda inflows into africa have not translated to more employment opportunities in the region. the findings also show that trade openness has a positive significant effect on labour employment in africa. thus, a percentage increase in trade openness is expected to significantly bring about a 0.24% increase in labour employment in the region. this implies that more liberal trade policies in africa promote employment opportunities in the region. also, the coefficient of real gross domestic product (rgdp) is positive and statistically significant at the 5% level. this suggests that growth policies are labour-friendly across the selected african countries. for instance, a percentage increase in rgdp (economic growth) is expected to generate more employment opportunities for labour by about 0.31%. the study further reveals that institutional quality (insq) has a significant positive effect on labour employment in africa and that a percentage increase in the quality of institutions across the selected african countries will translate to about a 0.05% increase in the level of employment in the region. the inflation rate has a significant positive effect on labour employment in africa. therefore, a moderate percentage increase in the inflation rate will bring about a 0.25% increase in labour employment in africa. 6. conclusions and policy recommendation in investigating the new scramble and labour employment, the study focused on the influence of the oil sector’s fdi on labour employment in 10 oil-rich african nations from 1995 to 2018. the study used the iv regression in the context of the sgmm estimator, which was contingent on the dynamic panel modelling technique. the findings suggest that foreign investments in the oil sector have a positive but insignificant impact on africa’s labour employment. this suggests that during the review period, foreign investment in the oil sector did not result in a considerable increase in productive job possibilities in the oil-rich african countries. as a result of this discovery, the study concludes that the new scramble for africa in the form of the oil sector’s foreign investment does not create jobs in the region. as a result, the study suggests that african governments collaborate to create a program initiative aimed at channelling foreign investment into labour-intensive sectors rather than capital-intensive ones. furthermore, liberal trade policies are needed to generate adequate employment for labour considering that trade openness drives labour employment. again, it’s paramount to have labour-friendly growth policies, as well as a well conducive environment for additional fdi inflows in the region. the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 59 references abouelfarag, h.a., & abed, m. s. (2019). the impact of foreign capital inflows on economic growth and employment in egypt. journal of economic and administrative sciences, 36(3), 258–276. https://doi.org/10.1108/jeas-12-2018-0138 abramovici, p. (2004). united states: the new scramble for africa. review of african political economy, 31(102), 685–690. alfalih, a.a., & hadj, t.b. (2021). asymmetric effects of foreign direct investment on employment in an oil producing country: do human capital, institutions and oil rents matter? resources policy, 70. https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2020.101919 adeyemi, b.o.b. (2018). foreign direct investment and employment generation in nigeria. journal of economics and sustainable development, 9(4), 42–47. adisu, k., sharkey, t., & okoroafo, s.c. (2010). the impact of chinese investment in africa. international journal of business and management, 5(9), 3–9. https://doi.org/10.5539/ ijbm.v5n9p3 african development bank. (2018). jobs for youth in africa: improve the quality of life for the people of africa. african development bank group. http://www.afdb.org alabi, o.g., adetunji, b.m., & ogunkola, e.o. (2011). an analysis of china‐nigeria investment relations. journal of chinese economic and foreign trade studies, 4, 183– –199. https://doi.org/10.1108/17544401111178221 anonymous. (2009). reversing the resource curse: the need for transparency in the oil, gas and mining sector. submission by anonymous ngo representative from equatorial guinea to us congress. http://www.bicusa.org/legacy/anonymous%20state ment.doc anyanwu, j.c., & augustine, d. (2013). gender equality in employment in africa: empirical analysis and policy implications. african development review, 25(4), 400–420. https://doi.org/10.1111/1467-8268.12038 arellano, m., & bover, o. (1995). another look at the instrumental variables estimation of error components models. journal of econometrics, 68(1), 29–51. https://doi. org/10.1016/0304https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d4076(94)01642-d arellano, m., & bond, s. (1991). some tests of specification for panel data: monte carlo evidence and an application to employment equations. review of economic studies, 58(2), 277–297. barbara, d., & vlado, d. (2018). managing petroleum sector performance – a sustainable administrative design. economic research-ekonomska istraživanja, 31(1), 119–138. https://doi.org/10.1080/1331677x.2017.1421995 bardy, r., drew, s., & kennedy, t. f. (2012). foreign investment and ethics: how to contribute to social responsibility by doing business in less-developed countries. journal of business ethics, 106(3), 267–282. https://doi.org/10.1007/s10551-011-0994-7 bing, j.h., & ceccoli, s.j. (2013). contending narratives in china’s african development. journal of third world studies, 30, 107–136. blundell, r., & bond, s. (1998). initial conditions and moment restrictions in dynamic panel data models. journal of econometrics, 87(1), 115–143. https://doi.org/10.1016/ s0304https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-84076(98)00009-8 bond, s., hoeffler, a., & temple, j. (2001). gmm estimation of empirical growth models. cepr discussion paper series, 3048. https://doi.org/10.1108/jeas-12-2018-0138 https://doi.org/10.1016/j.resourpol.2020.101919 https://doi.org/10.5539/ijbm.v5n9p3 https://doi.org/10.5539/ijbm.v5n9p3 http://www.afdb.org http://www.afdb.org/ https://doi.org/ https://doi.org/10.1108/17544401111178221 https://doi.org/10.1108/17544401111178221 http://www.bicusa.org/legacy/anonymous statement.doc http://www.bicusa.org/legacy/anonymous statement.doc http://www.bicusa.org/legacy/anonymous statement.doc https://doi.org/10.1111/1467-8268.12038 https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01642-d https://doi.org/10.1080/1331677x.2017.1421995 https://doi.org/10.1080/1331677x.2017.1421995 https://doi.org/10.1007/s10551-011-0994-7 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie60 broich, t., & szirmai, a. (2014). china’s economic embrace of africa: an international comparative perspective. maastricht graduate school of governance working paper series, 2014-049. brookes, p. (2007). into africa: china’s grab for influence and oil. http://www.heritage.org/research/africa/hl 1006.cfm coniglio, n. d., prota, f., & seric, a. (2015). foreign direct investment, employment and wages in sub‐saharan africa. journal of international development, 27(7), 1243–1266. craigwell, r. (2006). foreign direct investment and employment in the english and dutchspeaking caribbean. international labour organization, caribbean: ilo sub-regional office. dinkneh, g. b., & jiang, y. (2020). the impacts of institutional quality and business environment on chinese foreign direct investment flow to african countries. economic research-ekonomska istraživanja, 33(1), 26–45. https://doi.org/10.1080/133167 7x.2019.1696691 dixon, c. j., drakalcis-smith, d., & watts, h. d. (eds.). (1986). multinational corporations and the third world. routledge. https://doi.org/10.4324/9780429036514 dunning, j. (1979). toward an eclectic theory of international production: some empirical tests. journal of international business studies, 11(1), 9–31. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490593.jstor154142 dunning, j. h. (2000). the eclectic paradigm as an envelope for economic and business theories of mne activity. international business review, 9(2), 163–190. https://doi. org/10.1016/s0969-5931(99)00035-9 durbin, j. (1954). errors in variables. review of international statistical institute, 22(1), 23–32. falola, t., & genova, a. (2005). the politics of the global oil industry: an introduction. portsmouth: greenwood publishing group. gold, k.l., & devadason, e. s. (2018). the engagement of china in nigeria’s oil sector: is the transformation positive? contemporary chinese political economy and strategic relations: an international journal, 4, 1025–1060. gold, k.l., rasiah, r., & kwek, k.t. (2019). econometric analysis of the determinants of china’s fdi in oil/minerals exporting countries in africa. journal of applied economic sciences, xiv, 454–467. gold, k.l., yusuf, h.a., akanbi, s.b., & donald, u.c. (2015). china’s engagement in africa: an analytical literature review. lapai international journal of management and social sciences, 8, 300–318. harrison, a. (2005). has globalization eroded labor’s share? some cross-country evidence. mpra paper, 39649. hausman, j. (1978). specification tests in econometrics. econometrica, 46(6), 1251–1271. holmberg, j. (2007). natural resources in sub-saharan africa: assets and vulnerabilities. a contribution to the swedish government white paper on africa commissioned by the nordic africa institute. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.576. 9246&rep=rep1&type=pdf ilo. (2019). global employment trends for youth. http://www.ilo.org kafilah, g., rasiah, r., & muhammad, m. (2020). export determinants of china’s fdi in africa: empirical evidence from oil/minerals exporting african countries. romanian journal of economic forecasting, 23(3), 1–15. http://www.heritage.org/research/africa/hl 1006.cfm http://www.heritage.org/research/africa/hl 1006.cfm http://www.heritage.org/research/africa/hl 1006.cfm https://doi.org/10.1080/1331677x.2019.1696691 https://doi.org/10.1080/1331677x.2019.1696691 https://doi.org/10.4324/9780429036514 https://doi.org/10.1057/palgrave.jib s.8490593. jstor154142 https://doi.org/10.1057%2fpalgrave.jibs.8490593 https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490593.jstor154142 https://www.jstor.org/stable/154142 https://doi.org/10.1016%2fs0969-5931%2899%2900035-9 https://doi.org/10.1016%2fs0969-5931%2899%2900035-9 https://doi.org/10.1016/s0969-5931(99)00035-9 https://doi.org/10.1016%2fs0969-5931%2899%2900035-9 https://doi.org/10.1016%2fs0969-5931%2899%2900035-9 https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.576.9246&rep=rep1&type=pdf https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.576.9246&rep=rep1&type=pdf http://www.ilo.org/ http://www.ilo.org/ the new scramble for africa’s oil: implication for labour and employment 61 khodeir, a.n. (2016). the impact of chinese direct investments on employment in africa. journal of chinese economic and foreign trade studies, 9(2), 86–101. klare, m., & volman, d. (2006). america, china and the scramble for africa’s oil. review of african political economy, 33(108), 297–309. kyle, s. (2005). the political economy of angolan growth: social and regional structure. review of african political economy, 32(104/5), 269–293. lee, m. (2006). the 21st century scramble for africa. journal of contemporary african studies, 24(3), 303–330. https://doi.org/10.1080/02589000600976570 liu, l. (2012). fdi and employment by industry: a cointegration study. modern economy, 3, 16–22. malik, s.k. (2019). foreign direct investment and employment in indian manufacturing industries. the indian journal of labour economics, 62(4), 621–637. https://doi. org/10.1007/s41027-01900193-6 mengistu, a.a. (2009). the roles of human capital and physical infrastructure on fdi inflow: empirical evidence from east asia and sub-saharan africa. csae conference paper, 122. meyer, k. e. (2004). perspectives on multinational enterprises in emerging economies. journal of international business studies, 35(4), 259–276. nisha, j., yonghu, i. h., keming, p., & hongzhen, l. (2019). fdi and labour share of home-country: empirical evidence from microdata of chinese enterprises. economic research-ekonomska istraživanja, 32(1), 1320–1335. https://doi.org/10.1080/133167 7x.2019.1628652 nunnenkamp, p. (2001). foreign direct investment in developing countries. what policymakers should not do and what economists don’t know. http://www.econstor.eu/bitstream/10419/2616/1/kd380.pdf obi, c. (2009). scrambling for oil in west africa? in s. roger & m. henning (eds.), a new scramble: investment, imperialism and development in africa. university of kwazulu-natal press. onimisi, a. t. (2014). foreign direct investment and employment generation nexus in nigeria. journal of educational and social research, 4(5), 119–128. ramamurti, r. (2004). developing countries and mnes: extending and enriching the research agenda. journal of international business studies, 35(4), 277–283. rekha, c., & karan, d. (2017). impact of fdi and gdp on employment generation in india in the post-reform period. international research journal of management science & technology, 8(7), 167–175. rupiya, m., & southall, r. (2009). the militarisation of the new scramble. in s. roger & m. henning (eds.), a new scramble? investment, imperialism and development in africa. university of kwazulu-natal press. sean-leigh, s. (2007). do conventional fdi theories explain why multinational enterprises conduct foreign direct investment in thailand. a dissertation of msc international business. http://nottingham.acuk/946/1/07/msc/ix.s3.pdf shen, g.c., & fan, v.y. (2014). china’s provincial diplomacy to africa: applications to health cooperation. contemporary politics, 20, 182–208. southall, r. (2008). the “new scramble” and labour in africa. labour, capital and society, 41(2), 1–15. https://doi.org/10.1080/02589000600976570 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1007/s41027-01900193-6 https://doi.org/10.1007/s41027-01900193-6 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://doi.org/10.1080/1331677x.2019.1628652 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 http://www.econstor.eu/bitstream/10419/2616/1/kd380.pdf http://www.econstor.eu/bitstream/10419/2616/1/kd380.pdf http://nottingham.acuk/946/1/07/msc/ix.s3.pdf u. r. ezenekwe, a. nkamnebe, m. c. uzonwanne, g. e. nzeribe, c. v. madichie62 stockhammer, e. (2013). why have wage shares fallen? an analysis of the determinants of the functional income distribution. palgrave macmillan. taylor, i. (2015). chinese interest in nigeria’s oil and the american context. canadian journal of african studies, 48, 391–404. https://doi.org/10.1080/00083968.2014.971833 taylor, i. (2017). brics and the new scramble for africa. journal of southern african studies, 43(5). https://doi.org/10.1080/03057070.2017.1354455 twomey, m. j. (2000). a century of foreign investment in the third world. routledge. vilutiene, l., & dumciuviene, d. (2020). the impact of international capital flows on central and eastern european countries investments, savings, consumption, and current accounts. engineering economics, 31(4), 450–460. https://doi.org/10.5755/j01. ee.31.4.24855 yamin, m., & sinkovics, r. (2009). infrastructure or foreign direct investment? an examination of the implications of mne strategy for economic development. journal of world business, 44(2), 144–157. wengraf, l. (2008). the new scramble for africa. international socialist review, 60. https:// isreview.org/issue/60/new-scamble-africa wong, k. n., & tang, t. c. (2011). foreign direct investment and employment in manufacturing and services sectors: fresh empirical evidence from singapore. journal of economic studies, 38(3), 313–330. world bank. (2015). the world bank annual report 2015. world bank. world bank. (2019). world development indicators. http://www.worldbankgroup.org world economic outlook. (2007). globalization and inequality. world economic and financial surveys. imf multimedia services division. wu, d. (1974). alternative tests of independence between stochastic regressors and disturbances: finite sample results. econometrica, 42(3), 529–546. zafar, a. (2007). the growing relationship between china and sub-saharan africa: macroeconomic, trade, investment, and aid links. world bank research observer, 22, 103–130 https://doi.org/10.1080/00083968.2014.971833 https://doi.org/10.1080/03057070.2017.1354455 https://doi.org/10.1016/s0304-4076(98)00009-8 https://books.google.com/books?id=2uzfpyqhmgcc&printsec=frontcover#ppa8,m1 https://books.google.com/books?id=2uzfpyqhmgcc&printsec=frontcover#ppa8,m1 https://books.google.com/books?id=2uzfpyqhmgcc&printsec=frontcover#ppa8,m1 https://doi.org/10.5755/j01.ee.31.4.24855 https://doi.org/10.5755/j01.ee.31.4.24855 https://doi.org/10.5755/j01.ee.31.4.24855 https://isreview.org/issue/60/new-scamble-africa https://isreview.org/issue/60/new-scamble-africa http://www.worldbankgroup.org/ http://www.worldbankgroup.org/ tsm 1(2015) druk.pdf torun international studies no. 1 (8) 2015 scientific counsil roman bäcker (toruń, poland), zbigniew karpus (toruń, poland), cornelia pop (cluj-napoca, romania), rita zablotska (kiev, ukraina), lena gumenjuk (kiev, ukraina), igor sribriak (kiev, ukraina), andrei kazakevich (kaunas, lithuania – minsk, belarus), aliaksei lastouski (minsk, belarus), tomasz błaszczak (kaunas, lithuania), aleh dziarnovich (minsk, belarus), rimantas miknys (vilnius, lithuania), nuri yeşilyurt (ankara, turkey), katri-liis lepik (tallinn, estonia), nikolay radulov (sofia, bulgaria), ivan todorov (blagoevgrad, bulgaria), dorotea lópez giral (santiago, chile), lesya dorosh (lviv, ukraine) editor in chief piotr siemiątkowski cover design tomasz klejna office of editorial board: batorego st. 39l, 87-100 toruń (poland) tis@umk.pl http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm/index eissn: 2391-7601 pissn 2391-4920 the journal offers access to the contents in the open access system on the principles of non-exclusive license creative commons printed in poland ©copyright by uniwersytet mikołaja kopernika toruń 2015 uniwersytet mikołaja kopernika gagarina st. 11, 87-100 toruń www.umk.pl distribution: reja st. 25, 87-100 toruń tel/fax (56) 611 42 38 e-mail: books@umk.pl table of contents olena cherniavska theoretical approaches to the determination of the phenomenon of «technoglobalism». . . . . . . . . . . . . . . . 5 oleksii chugaiev national economic image and soft economic power evaluation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 olga ivasechko the conditionality policy of the eu in the terms of reforming the public service in cee countries: the experience of ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 katarzyna kącka role of the council of foreign ministers and principles of participation of germany, poland and so-called “small countries” in the preparation of the draft peace treaty with germany . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 natalia khoma technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding: world experience and steps towards implementation in ukraine . . . . . . . . . . . . 49 nadia kindrachuk the acceleration of the ukrainians’ assimilation due to deliberate narrowing of the ukrainian language: 60’s–70’s of the xxth century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 natalia liutko aesthetic dimension of political advertising . . . . . . . . . . . . 71 magdalena redo an analysis of economic changes in the countries of central and eastern europe belonging to the european union in the years 2003-2014 . . . . . . . . . . . . . . . 83 4 ulyana rudnytska the prospects for baltic – black sea cooperation in the context of current russian-ukrainian relations 99 beata stachowiak international scientific communication in the context of social networking sites for scientists . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 agnieszka szpak cities and human security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 patryk tomaszewski international security in the election programmes of civic platform between 2001 and 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 beata stachowiak* the development of information society in the light of new dangers in the area of internal security as viewed by the students abstract the development of information society contributes to many transformations; they virtually encompass all the aspects of the contemporary world. however, not all the realms of transformations are subject to scrutiny to the very same degree. this paper is an attempt to acquaint its readers with the issues oftentimes evaded or even not picked up by researchers. the author in this paper presents the results of the research conducted among the students of the nicolaus copernicus university in toruń in the realm of judging the risk resulting from the development of information society within the context of internal security as well as within the evaluation of the level of these dangers. the results of the author’s investigation indicate that there are many factors which statistically significantly determine the student’s beliefs in the scrutinized realm. such determinants proved to be – among othersgender, the students’ field of study and the frequency of using the internet etc. key words: students, information society, internal security 1. introduction the phenomenon of the information society development is the subject of considered judgment, analysis and research of many disciplines of science. there are many such currents and researching entities conducting such investigations. among the issues researched scientifically there are: the influence of social media on the brain functioning (kanai, loh, 2013), the influence of social media on interpersonal relations (turkle, 2012), socializing students to allow them to co-exist in the information society (stachowiak, 2012), no. 1 (7) 2014, pp. 47–54 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.005 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * nicolaus copernicus university, beata.stachowiak@umk.pl. b s48 cyber-bullying (bednarek, 2011, pyżalski, 2012), didactics 2.0 (sajduk, 2014). there is also much research conducted in the realm of security in a broad sense. the representatives of many disciplines conduct the said research and the issues thereof encompass – for example – information security (liederman, 2009, 2013), cyber-terrorism (sienkiewicz, 2009), computer crime (adamski, 2009) etc. however, it is only occasionally or does not take place at all to study the opinions in the realm of dangers an individual faces in different areas of human action. that is a certain gap that needs to be filled. 2. the specifics of research in 2014, among the students of nicolaus copernicus university in toruń, the survey was conducted relating to their perception of the dangers resulting from the information society development. the questionnaires were collected within the student project realized in the academic year 2013/2014 supervised by the author of this paper. the overall number of questionnaires amounted to 2055 and after the preliminary verification, 1903 questionnaires were eligible for further study. the primary goal was to learn the nicolaus copernicus university students’ opinions related to the dangers the individual might face in the information society and to the determination of the gravity of these dangers. the questions posed in the questionnaires related to five chosen realms of human life: professional work, health care, education, personal life and internal security. the research aim delineated in this manner led to the formulation of the major research issues, which in the area of internal security assumed the following form: • what dangers resulting from the information society development are regarded as the most alarming by students? • what is level of danger in the realm of internal security on the 5-degree scale according to the students? • what factors influence the students’ opinions? the above problems were supplemented with the detailed hypotheses. • according to the students, the biggest danger in the realm of internal security is the augmented potential for criminals due to the technological development. • the students evaluate the level of danger on the scale ranging from 0 to 5 as being at least average, that is it has the value greater than 3. • the factors influencing the students’ opinions are the students’ field of study and the evaluation of their own abilities. the above problems and hypotheses were assigned the dependent and independent variables and appropriate indicators. the questionnaire consisted of 10 questions and brief personal information. the questions were yes/no questions. 3. the results of the research 3.1 the description of the respondents it was 1903 persons that correctly filled the questionnaires. over a half of that number of respondents were women, strictly speaking, the rate amounted to 52,5%. three student t d i s l n d ... 49 groups from the following fields of study were distinguished: social science/humanities (s-h), mathematics-physics-chemistry-technical science (m-f-c-t) and biological-medical and earth-related science (b-m). chart 1 demonstrates the structure of the respondents in terms of the field of study. the subjects’ age ranged from 18 to 29, the data related to their age was represented in the form of disjunctive table. for the data being thus conceived of, the average age amounted to 21,6 years, and the dominant was 20 years, while the median was 21 years. the set of respondents proved to be statistically significantly undifferentiated in terms of age, and the co-efficient of variation amounted to 8,35%. chart 1. the structure of respondents in terms of their fields of study source: my own work. the students proved to be active internet users; about 70% of respondents use the internet daily and about ½ use it regularly. the factor having an impact on the frequency of using the internet proved to be the students’ field of study. that correlation was statistically significant. that was proved by the non-parametric test. the most active group of students turned out to be the social science/humanities students. table 1 contains the relevant details. tabela 1. the frequency of using the internet according to the students’ responses the field of study daily regularly occasional use or none at all b-m 57,5% 34,8% 7,7% m-f-c-t 70,2% 25,2% 4,6% s-m 75,0% 22,8% 2,2% source: my own work b s50 the students made responses related to the devices providing internet access. they not only indicated the type of device but also the share of its usage in their overall internet use. laptop proved to be a definite favourite. as much as 83,5% of respondets indicated the lapot as their primary device providing the internet access. the second best was smartphoneas much as 51%. 29,9% indicated the personal desktop computer. the least favourite device proved to be a tablet (22%). furthermore, the respondents made declarations as for the degree to which they use each of the devices. those number when added up amounted to 100%. then, for this acquired data, the indicator alpha was calculated. that indicator referred to the average degree of the use of a given device. that indicator was calculated in the following manner: the sum of the declared indications were divided by the number of people indicating a given device. it was also the laptop which occupied the first place in that rating with the average use indicated amounting to 74; second best was desktop computer with the result 52.6 and the third position was occupied by the tablet – with the result 32. the last position was occupied by the smartphone with the result 27.7. chart 2. the structure of respondents in terms of the place of their using internet source: my own work. the subject of the said research was also the mobility of respondents. this issue might be considered from different anglesone of them being the type of the device used. certainly, it that case the synonym of mobility is laptop, tablet, netbook or for that matter the smartphone. the data related to the devices seems to confirm the students’ mobility; however, when one also considers the place in which the internet is used, the students’ mobility is t d i s l n d ... 51 less clear. the absolute majority of the students indicate their respective homes as the primary spot for using the internet; then comes the university and then their workplaces and acquaintances’ places of living. the details are presented in the chart 2, on which the factor of gender was also taken heed of. it seems that we should approach the workplace as one of the locations with caution because not all the students work and if they do, they often work at the positions not allowing for internet use. on the other hand, the worrying data within the context of the information society development is the data related to the use of hotspots in public places. the author has been monitoring that indicator among students of nicolaus copernicus university for years and it does not exceed 8%1. undoubtedly, what has a bearing on these results is the fact that the overall number of available self-government hotspots in toruń as well as in the voivodeship of kuiavia and pomerania is inadequate. in conclusion, the respondents constitute an active group when it comes to internet use; still, in terms of mobility, nicolaus copernicus university students are somehow limited by the state of public hotspot infrastructure. 3. students’ opinion related to the dangers in the realm of internal security 3.1 the estimation of the level of dangers as perceived by the students the respondents evaluated the level of dangers stemming from the information society development – among others – in the area of internal security, they did so within two contexts; the first of them related to self-evaluation done by a given subject. the second statement concerned the level of dangers for others. the subjects of the questionnaire had the scale ranging from 0 to 5 at their disposal. in both cases, the level of dangers was estimated roughly as moderate. in the case of dangers directed at them individually, the subject estimated the level of dangers at 2,7. the further analysis demonstrated that the factors statistically significantly influencing those estimates are gender and the students’ field of study. women estimated the level of dangers at 2,8 whereas male subjects at 2,6. in the case of the division of subjects into the types of faculties they study at, the apparently biggest danger was perceived by the students of s-h group. they evaluated the danger at the level of 2,8. the students from b-m group estimated it at a slightly lower level. the students from m-f-c-t group perceived the danger as even lower, estimating it at the level of 2,5. the variation of opinions across these groups differed statistically significantly and the statistical non-parametric tests verified that claim. the students also evaluated the level of dangers for the remaining items related to internal security resulting from the information society development. here, the level of danger was perceived slightly differently; the overall estimation amounted to 3,1. also in this case, gender proved to be a determinant, which statistically significantly influenced that issue. women estimated the level of dangers at 3,2, whereas men at 3,0. however, the distinction into fields of study did not manifest any statistical variation in this respect. the variation occurred but was not statistically significant. the biggest danger was perceived by the students from s-h 1 the data acquired by the author indicate that in 2009, this indicator amounted to 3%, 2012 – 8%, 2013 – 5% and in 2014 – 6% (stachowiak, 2012 and the unpublished data). b s52 group3,2; m-f-c-t students estimated it at 3,1 and in the case of subjects belonging to b-m groupat 3,0. the respondents through their answers demonstrated additionally that they regard themselves as less susceptible to dangers than the rest of society. the factor influencing that evaluation of dangers was the frequency of internet use. the analysis of the results should skip the group of people who claimed to be non-users of internetthey amount to 0,5% of the researched group. it is noticeable that the growth of the internet use frequency positively correlates with the estimation of danger in the realm of internal security understood both in the sense of individual security as well as the security of the rest of the society. in the case of the subjects who use the internet daily, the estimate amounts to 3,3, those who use it regularly2,7; occasionally – 2,6. the similar trend can be observed in the evaluation of the dangers for the rest of the society. also in this case the estimation of dangers increases as long as the frequency of internet use increases. it increases from 2,9 through 3,0 to 3,2 respectively in the groups using the internet occasionally, regularly and daily. the analysis of the presented data indicates that the respondents active in the internet are aware of the existing dangers. the last determinant the attention was paid to during the analysis of the level of danger given by respondents was the evaluation of one’s own abilities related to the use of communication-information technology. however, in that case no significant regularities were observed. thus, one of the working hypotheses was not verified. 3.2 the most serious dangers in the realm of internal se curity according to the students. the described research also aimed to answering the question of which of the dangers in the realm of internal security the subjects of the questionnaire regard as the most important. the respondents were allowed to point to at most three possibilities. the greatest number of indications were attributed to (amounting to as much as 43%) the increased potential for the emergence of criminals due to new technologies and the possibility of long-distant operations. it is little wonder that the second most popular indication (40%) was the increased extension of computer crimes. the third position was occupied (37%) by the increased threat of cyberattacks. such choices are hardly surprising; the internet user more often encounter bank warnings related to online banking than they do encounter analyses issued by experts from cert (computer emergency response team). relatively few people chose the excessive dependence of action (also under critical conditions) on technical systems. what is more, the threat of false alarms were perceived as a relatively minor threat by the students. while answering the latter question, there emerged a relatively small group, amounting to 6%, which refrained from taking a stand. similarly to the estimation of the level of dangers, it was also in this case that the analysis related to the influence on the answers of such factors as gender, the field of study, internet activity and the estimation of one’s own abilities to use ict. the analysis of the results indicate that there are slight differences between women and men when it comes to their respective answers. still, the difference do not refer to the choice of dangers but to their intensiveness. the top three choices are identical but their degrees and their orderings differ. t d i s l n d ... 53 the same applied when such determinants as the field of study or the estimation of one’s own abilities were investigated. the students’ opinions were also determined by the frequency of their using the internet. for two groups of respondents using the internet regularly and daily, the top three indications were identical but they differ in terms of their orderings. on the other hand, in the case of the group of students occasionally using the internet, a certain change occurred. it is exclusively with this group that the threat of false alarms appeared in top three indications. 4. conclusion the said outcome of the research indicate that the respondents are aware of the dangers the development of the information society is associated with. still, they perceive those dangers rather from the vantage point of an individual than from the position of the whole society. it turns out that the subjects who are the most active in the internet appreciate the level of dangers more. it seems that what has a bearing on this fact is the more frequent use of e-services and the potential warnings issued by service providers. apparently, the determinants contributing to the perception of dangers are also age and the level of education; still, in that researched group the investigation of how much those factors contribute proved impossible. the research scheduled for the forthcoming future will allow for establishing to what degree time, and thus the technological development, influences respondents’ opinions in the realm of those dangers. references adamski, a. (2009). podstawy jurysdykcji cyberprzestępstw w prawie porównawczym. in księga pamiątkowa ku czci profesora jana białocerkiewicza, t.2 (pp. 937–957). toruń: wyd. „dom organizatora” tnoik. bednarek j. (2011). cyberagresja nowym i groźnym patologicznym procesem. in a. rejzner (ed.), systemowe rozwiązywanie problemu przemocy i agresji w szkole (pp. 167–176). warszawa: wydawnictwo wsp twp. kanai, r. & loh, k. (2013). individual differences in social media use are reflected in brain structure, papers from the 2013 aaai spring symposium, palo alto, 2013. retrieved january 2, 2015, from http://www.aaai.org/ocs/index.php/sss/sss13/paper/view/5729/5953 liederman, k. (2009). analiza ryzyka i ochrona informacji w systemach komputerowych. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. liederman. k. (2013). bezpieczeństwo informacyjne. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. pyżalski, j. (2012). agresja elektroniczna i cyberbulling jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży. kraków: oficyna wydawnicza impuls. saduk, b. (2014). nowoczesna dydaktyka akademicka. kto kogo uczy, kraków: wyd. wse. sienkiewicz, p. (2009). terroryzm w cberprzestrzeni. in t. jemioła, j. kisielnicki & k. rapid (eds.), cyberterroryzm – nowe wyzwania w xxi wieku (pp. 167–230). warszawa: wydawnictwo wsizia. b s54 stachowiak, b. (2012). socjalizacja studentów do społeczeństwa informacyjnego na przykładzie litwy, niemiec, polski, republiki czeskiej i ukrainy. studium porównawcze. toruń: wydawnictwo naukowe umk. turkle, s. (2011). connected but alone, retrieved december 12, 2014, from http://www.ted. com/talks/sherry_turkle_alone_together.html << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 ewa jankowska* social indicators and the measure of the quality of life abstract the quality of life is one of the main categories of the researches conducted in sociological, psychological and social sciences. it is related to assessment of the degree of satisfaction of the needs of the society. the increase of the quality of life is the symptom of economic and social development that takes place in the country. the assessment of satisfy of the needs is done with using the special tools which are known as the social indicators. in this article, the author: • introduced the different definitions of the categories of quality of life, which are used in sociological, psychological and economics sciences • presented the concept of human needs, and • showed the concept of the social indicator as a tool used to measure the quality of life of individuals and society. keywords: social indicator, quality of life, socio-economic development, social development, economic development 1. introduction the quality of life is one of the basic research categories of social statistics. economic and social changes that occur in a given country are evaluated on the basis of the degree of satisfying the needs of the society. this assessment is done by the use of appropriate statistical measures known as social indicators. the aim of the article was to present:  different approaches to define the category of quality of life,  tools used to measure the quality of life of individuals and society. the article explained how to define the concept of quality of life and human needs in sociological, social, psychological and economic sciences. the author characterized: no. 1 (7) 2014, pp. 5–13 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.001 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * torun’s school of banking, ewa.jankowska@wsb.torun.pl. e j6  the concept of a social indicator treated as a measure used to assess the quality of life,  three social indicators most commonly used in international comparisons in the social statistics. 2. methodology the methodology used in the article is based mainly on studies of polish literature concerning the quality of life and method of measurement of this phenomenon. the literature came from the range of social sciences (i.e. sociology, psychology and economics). 3. the concept of quality of life the scope of understanding of the category of the quality of life is very wide: from understanding it as the welfare (good state of mind), through the prosperity, to the states of personal satisfaction, satisfaction coming from the consumption, the use of the natural environment, the social position (ostasiewicz, 2004). therefore, in the literature there is no consensus as to what is meant by the quality of life. in the social sciences the concept of quality of life is primarily used to answering the question: what lies at the root of the valuable, rewarding existence? the quality of life is the subject of empirical and theoretical researches of such sciences as sociology, psychology, and economics. in the sociological sciences the quality of life may be defined in many ways. quality of life relates to the method of satisfying the needs, which include:  the need for security (due to risks relating to, among others, the economic situation);  the need for self-realization (mainly the satisfaction which comes from the work);  the need to maintain psychological balance;  the need for social recognition (identifying to the group with which an individual can identify). (gałęski, 1977) “quality of life covers the needs of the individual, which he considers as the most important for his life (existential values) and the opinions of the individual about the level satisfying them”. (kaleta, 1988) in psychology, the quality of life is often identified with:  the sense of life; it is connected with the response to the questions: why to live, how to proceed in life. implementation of the life goals gives a person a sense of satisfaction.  the welfare. this applies the assessments related to the own life (current, past and future) or the happiness (understood as a balance of emotional experiences) (rybczyńska, 1998) the economic sciences use for example the following definitions of quality of life: “quality of life is the degree of the satisfaction of a man (society) from the whole of his existence. the quality of life is [...] in this sense [...] the sum of individual or collective feelings of the existing conditions of life and also theirs evaluation”. (bywalec, 1991) “quality of life is the degree of satisfaction of human needs (material, spiritual and social), the state of social satisfaction which is the result of the perception by the population overall conditions of all the relevant dimensions of life”. (bywalec, 1991) s i m q l 7 “quality of life is the degree of satisfaction obtained by the individual as a result of the consumption of goods and services, spending free time, as well as the use of other material and social conditions of the environment in which this individual is located”. (helbich, 1996) the need is the term that combines the different approaches to defining the quality of life. 4. the concept of the need briefly, the concept of need can be defined as “perceived by the individual the lack of something” (lisowski, 2002). in the social sciences the need is defined as “a state of tension or feeling of lack resulting from biological and psychological structure of the body, individual human experience, a place in the social structure” (szatur-jaworska, 2009) or “perceived by the individual the state of lack of something in relation to the structure of the organism, individual experience and a place of the individual in society that is essential to keep him alive, enable him to develop, maintain by him a specific social role and the mental balance”. (panek, 2009) in economics, human needs are defined as a subjective feeling of lack, dissatisfaction or desire of certain conditions or things that man treats as necessary to keep him alive, to enable him to develop, implement specific social roles, etc. they are the initial and basic concepts of economics as a science. there are many ideas which try to systematize the life needs of people. fig. 1. maslow’s pyramid of needs needs of self-realization esthetic needs (beauty, harmony) cognitive needs (knowledge, understanding) needs for respect needs of belonging (affiliation, to love, to be loved) security needs (peace, freedom from fear) physiological needs (food, oxygen) source: ostasiewicz, w. (ed.) (2004). ocena i analiza jakości życia, wrocław: wydawnictwo ae im. o. langego, wrocław. at the core of the pyramid are the biological needs. when these needs are satisfied, a person begins to feel security needs. if a man feels safe he begins strive to meet the needs of belonging, and so on. meeting the needs of lower order is a precondition for transition to the needs of the next higher level. the needs of self-realization are at the top of the pyramid. according to the assumptions of a. maslow’s, the needs of lower order are more obvious, but also more limited than the needs of a higher order. satisfying the needs of a higher level leads to achieve the desired subjective effects, e.g. happiness. in the context of survey of quality of life, a. maslow’s model seems to be adequate, as it shows how satisfying of needs at the next levels of the hierarchy may affect at the overall welfare of individuals. it is important to understand that sense of satisfaction of life can be e j8 achieved at each level of meeting the needs as long as no one will need to meet the needs of a higher order. according to the concept of e. allardt, the satisfying of people needs takes place in the following dimensions (allardt, 1993):  the having: the income situation, housing conditions, health, education;  the loving: they relate to relationships and concern e.g. relations with the local community, family relations, social contacts;  the being: needs related with the capabilities of self-determination, personal development, personal safety etc. table 1. the method of measuring the degree of satisfaction of basic groups of needs according to the concept of e. allardt groups of needs objective assessments objective assessments having objective measures of standard of living the subjective feeling of dissatisfaction – satisfaction with living conditions interpersonal relations (loving) objective measures of interpersonal relations the subjective sense of happiness – unhappiness with interpersonal relations personal development (being) objective measures of relationship with the society and the environment the subjective feeling of alienation – personal development source: allardt, e. (1993). having, loving, being. an alternative to the swedish model of welfare research, in: m. nussbaum & a. sen (eds.), the quality of life. oxford: oxford clarendon press. three dimensions proposed by e. allardt define the spheres in respect of which it comes to satisfy the needs of the population. the life level can be described as the degree of satisfaction of material and cultural needs, associated with the broadly understood possession (to have). the quality of life is defined as the emotional states deriving from human relations (to love) and a sense of existence. being someone is connected with the needs of self-realization (to be). 5. social indicators basic terms the perception of quality can be described as a psychological phenomenon. mental phenomena may take various degrees of intensity. high quality of feelings affects the high level of satisfaction. therefore it should be assumed that the quality can be measured by the degree of satisfaction. the quality has the subjective nature and can be measured on an ordinal scale (e.g. high quality, low quality). one of many approaches to measuring the quality of life is the economic approach. it uses to the analysis of quality of life measures, which are defined as the social indicators. the social indicators are often described as “statistical structures based on observations, usually quantitative, which tell us something about a certain aspect of social life that we are interested and changes occurring in it” (kordos, 1990). however, not all data obtained from s i m q l 9 the statistical and sociological surveys may be used as social indicators. social indices should constitute theoretically justified and empirically proven relationship with the examined phenomena. they should also meet many other conditions, i.e.: • “refer to these areas that have the greatest significance for the level and quality of life of the society; • primarily reflect the effects of the activities of society and its institutions, and to a lesser extent, expenditures for their implementation; • take into account not only the objective state, but also subjective assessments of members of the society, the level of satisfaction of the needs; • it should be possible to conduct multiple, mutually comparable measurements of indicators in order to use them in the studies of the social processes (changes over time); • changes of the value of the indicator should be assessed as socially positive or negative; and therefore social indicators should have normative nature; • refer to the whole country, but simultaneously should enable disaggregation to be able to calculate the value of a given indicator for the different territorial units and for different social groups; • describe important effects of social or economic policy; simultaneously they should be chosen so as to impede undertaking activities aimed only to improvement in the range of phenomenon, which is described by the indicator; • be chosen in such way that enable international comparisons of living conditions, development processes (or regress) of society; • be constructed on the basis of existing data, for which the collection is not too timeconsuming or costly.” (szatur-jaworska, 2009) table 2. types of social indicators criterion of division types of indicators due to the nature of the data used to determine the value of the indicator objective indicators (e.g. number of schools in the city) subjective indicators (e.g. satisfaction from the level of education) due to applied units of measurement natural indicators (e.g. the number of rooms in a dwelling) valuable indicators (e.g. the average amount of rent) due to the purpose of the study partial indicators (one measure for a selected aspect of satisfying of the need) group indicators (several measures being the indicators of satisfying of a given need) synthetic indicators (one measure showing the satisfying of various needs) due to the subject of the study indicators of inputs (infrastructure) (e.g. public expenditure on health care) indicators of effects (efficiency) (e.g. average life expectancy) due to the level of value determined as the desired stimulants (desirable high value of the indicator, e.g. the average number of years of schooling) destimulants (desired low value of the indicator, e.g. infant mortality) source: szatur-jaworska, b. (2009). diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej. in: g. firlit-fesnak & m. szylko-skoczny (eds.), polityka społeczna. warszaw: pwn. e j10 information expressed by the social indicator may be either: • objective, this type of indicator describes the position which is associated with the particular aspect of social life. it also indicates the changes of this position. • subjective. it shows how an objective position (or its change) is seen by the whole community or its various groups. social indexes are mostly divided into: • objective, using them it is possible to determine the state of a given phenomenon, the description of measurable characteristics of people and phenomena (e.g. the level of satisfying of the needs). • subjective. their goal is to present independent assessments of people participating in the study. these assessments depend on the individual system of values. quality is a subjective attribute. therefore, to measure of the quality of life should be used subjective social indicators. subjective indicators illustrate the quality of life, i.e. reflect satisfaction of people with their life as a whole or its individual fields. they express value assessment, characterizing the degree of achieved satisfaction. among the subjective social indicators one can distinguish: 1. global indicators (they refer to the total satisfaction obtained in all spheres of life) and partial indicators (they inform about the level of satisfaction of particular aspects of life or a specific group needs), 2. cognitive indicators and emotional indicators, 3. positive indicators (they occur in the case when the change in the value of the indicator is evaluated as positive status) and negative indicators (when the change in the value of index is assessed as negative state). in order to measure the quality of life one should use wide range of social indicators. this will allow for an assessment of many aspects of life, attitudes towards life, life activity, ability to adapt to social and economic changes. 6. social indicators used to measure of the quality of life examples many of social indicators are used in studies of social statistics. the most commonly used are:  gross domestic product and national income,  human development index,  measure of economic welfare. the value of gross domestic product and national income per capita are the traditionally used indicators which characterize not only the socio-economic development, but also indirectly the changes of the quality and level of life of the population. in the current phase of economic development, these indicators are not sufficient to describe the changes in the social sphere. they are one-dimensional and average values. they “blur” the disparities between social groups or regions of the country as to the amount of income, the supply of products s i m q l 11 and services, participation in social and cultural life. these indicators do not provide information needed in the locative policy of the state. therefore they are not fully correct measures of well-being. gdp (national income) per capita does not take into account unregistered production, which affects the level of welfare of the society. this applies on the one hand the illegal production (not taxable). on the other hand, gdp and national income do not include unregistered, but legal, production carried out for one’s own needs at home. these indicators also do not include relaxation, which is very important for the wellbeing of individuals. if gdp growth is associated with an increase of average hours worked and a decline of leisure time dedicated to rest, gdp indicators will overestimate the growth of welfare. if the growth of gdp per capita is accompanied by an increase of free time, then indicators of gdp growth will underestimate the increase of income. gdp and national income also does not take into account “external effects” of production. external effects relate mainly to the side effects of an increase in production for the natural environment: water, air and land or noise. thereby, these indicators overestimate the level of welfare. however, in practice, gdp is useful in international comparisons. it can be used in ranking of countries according to achieved level of socio-economic development and the level and quality of life. measure of economic welfare (mew) is determined on the basis of the adjusted account of the national income. this indicator introduces new items to the category of national income that increase or decrease its value. the elements that enhance the value of this measure are: estimated values expressing the equivalent of one’s own work in the household (natural consumption), leisure time treated as an alternative to the time spent at work, public infrastructure (roads, parks) and private durable goods (furniture, jewelry). the elements that reduce the value of the index include: estimated value associated with environmental pollution (i.e. ecology), expenditure on national defense, and expenditure on commuting to work. measure of economic welfare is calculated as the sum of positive components (contributing to increase of welfare) and negative components (contributing to decrease of welfare) of the whole aggregate. this measure determines the direction and intensity of changes in levels of welfare. however, this indicator does not describe the degree of satisfaction of the needs, as well as the differences between the degree of satisfaction of various needs. the method of construction of this indicator is complicated. regular measurements of phenomena included in it and their valuation are difficult and expensive. from several years, one of the agencies of the united nations: united nations development program – undp has been conducting comparative studies of social progress in the world based on data obtained from almost all countries of the world (in 2013 hdi was calculated for 186 countries). evaluation of social and economic progress is made on the basis of the human development index hdi. hdi is the synthetic measure based on the average of indicators covering three main areas of the life:  sphere of health, it is assessed by the indicator of the average life expectancy.  sphere of education, it is assessed on the basis of educational attainment index, which is measured using two educational indicators appointed for the adult population, i.e. literacy (percentage e j12 of persons who are able to read and write with understanding) and enrollment (average time education understood as the average number of years of schooling).  sphere of income. it is assessed on the basis of gdp (u.s. $) per capita calculated according to purchasing power parity (ppp) (since 2010, hdi is calculating on the basis of value of gnp ($ us) per capita, calculated according to purchasing power parity (ppp $). the construction of the hdi defines extreme, the target values of each of the mentioned spheres. information contained in the index of social development includes only a small part of the elements included in the concept of the human development. this is due to the fact that not all the qualitative characteristics of the development can be measured. in the case of many possible to evaluate, there is the lack of the data. the inclusion to the hdi three partial indicators that concern not only the economic development, but also social and demographic, allows for a more complete assessment of the level of development than the measures which take into account only the economic dimension (e.g. gdp per capita). hdi allows conducting international comparisons in the range of social and economic development. it is a measure used as a criterion to rank countries according to their general development at a particular time. countries are classified according to the hdi, to the four groups of social development:  low human development countries, when hdi < 0,535,  medium human development countries, when 0,535 ≤ hdi ≤ 0,710,  high human development countries, when 0,710 < hdi < 0,800,  very high human development countries, when 0,800 ≤ hdi ≤ 1. hdi allows for more complete international comparisons. by using a uniform methodology recommended by the undp, this indicator describes the effects in social development of individual countries. 7. conclutions values which are the criteria of evaluating of the quality of life must be “translated” into observable indicators. only in this way they can become the basis of observation, measurement and evaluation of this concept. the assessment of quality of life is done on the basis of socalled social indicators, which are based on statistical measures of quantitative data originating i.e. from sociological studies. they are used to describe and assess of social, demographic and economic phenomena associated with living conditions, the level and quality of life of a society. they are also used to assess the level of social development. references allardt, e. (1993). having, loving, being. an alternative to the swedish model of welfare research. in m. nussbaum & a. sen (eds.), the quality of life (pp. 88–94). oxford: oxford clarendon press. bywalec, c. (1991). wzrost gospodarczy a poziom życia społeczeństwa polskiego. warszawa: instytut rynku wewnętrznego i konsumpcji. s i m q l 13 gałęski, b. (1977). styl życia i jakość życia – próba systematyzacji pojęć. studia socjologiczne, 1. helbich, a. (1996). zmiany w poziomie życia w okresie transformacji systemowej. in z. pisz (ed.), zadania społeczne (pp. 47–77). wrocław: wydawnictwo ae im. o. langego. kaleta, a. (1988). jakość życia młodzieży wiejskiej. studium podobieństw i zróżnicowania międzyśrodowiskowych. toruń: umk. kordos, j. (1990), metodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych. wiadomości statystyczne, 12. lisowski, a. (2002). potrzeby społeczne i ich diagnozowanie. in a. kurzynowski (ed.), polityka społeczna (pp. 52–73). warszawa: sgh. ostasiewicz, w. (ed.). (2004). ocena i analiza jakości życia. wrocław: wydawnictwo ae im. o. langego. panek, t. (2007). statystyka społeczna. warszawa: wydawnictwo pwe. rybczyńska, d. (1998). jakość życia młodzieży z rodzin ubogich. zielona góra: wsp. słaby, t. (1990). poziom życia, jakość życia. wiadomości statystyczne, 6, 25. szatur-jaworska, b. (2009). diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej. in g. firlit-fesnak & m. szylko-skoczny (eds.), polityka społeczna (pp. 109–126). warszawa: pwn. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 piotr siemiątkowski rola kapitału zagranicznego w transformacji polskiej gospodarki streszczenie artykułu ukazuje rolę zagranicznego kapitału w transformacji polskiej gospodarki po roku 1989. nowy, demokratyczny rząd zderzył się z wieloma problemami. jednym z nich był ogromny deficyt kapitału. luka ta została wypełniona przez inwestorów zagranicznych. w artykule przedstawiono zarówno rozmiary kapitału, który napłynął do polski, jak i kluczowe kierunki jego oddziaływania na reformowaną gospodarkę. słowa kluczowe: transformacja, biz, bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polsce the role of foreign capital in transformation of the polish economy summary the article shows the role of foreign capital in the transformation of the polish economy after 1989. the new, democratic government collided with a number of problems. one of them was a huge shortage of capital. this gap was filled in by foreign investors. this paper presents both size of capital that flowed to poland and the key directions of impact on the economy reform. key words: transformation, fdi, foreign direct investments doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.006 p s64 1. wprowadzenie długotrwałe funkcjonowanie gospodarki centralnie sterowanej, wspieranej doktryną komunistyczną, sprawiło, iż pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku polska była zupełnie nieprzygotowana do zmiany systemu oraz do funkcjonowania w warunkach międzynarodowej konkurencji rynkowej. polityczna zgoda co do zmiany ustroju uświadomiła władzom rozmiary ogromnej zapaści gospodarczej i związaną z tym konieczność przeprowadzenia szybkich reform1. sytuacja była tym trudniejsza, że nigdy wcześniej nie notowano na świecie równoczesnej transformacji ustrojowej w tak wielu krajach. brak wzorców sprawił, że polska stała się niejako pionierem w reformowaniu postsocjalistycznej gospodarki. z uwagi zaś na wielkość kraju stała się także liderem grupy państw postsowieckich, wyznaczając kierunki zmian. pierwszy demokratyczny rząd musiał zmierzyć się z całym szeregiem poważnych problemów ekonomicznych. szalejąca inflacja, puste półki sklepowe, korupcja, pogarszająca się sytuacja budżetu, słabo rozwinięty sektor bankowy, czy też ogromne niedobory kapitału niezbędnego do przeprowadzenia reform i zbudowania demokratycznych struktur państwowych, to tylko niektóre z najważniejszych problemów ekonomicznych. aby im sprostać zaangażowano wielu prorynkowych ekonomistów oraz poproszono o pomoc ekspertów z międzynarodowego funduszu walutowego (mfw). panowało powszechne przekonanie, że pierwszym krokiem powinno być otwarcie gospodarki na świat. miało to pomóc w zapełnieniu sklepowych półek oraz pozwolić pozyskać zewnętrzny kapitał, który mógłby pokryć krajowe niedobory. celem artykułu jest ukazanie roli zagranicznego kapitału w transformacji polskiej gospodarki. ukazano w nim zarówno rozmiary kapitału, który napłynął do polski, jak i kluczowe kierunki jego oddziaływania na reformowaną gospodarkę. 2. plan balcerowicza ze szczególnym uwzględnieniem roli kapitału zagranicznego obecnie za fundament polskiej transformacji ustrojowej uznaje się powszechnie tzw. „plan balcerowicza”2. rząd, deklarując szybkie przejście do gospodarki rynkowej zdecydował się na wprowadzenie gruntownych reform metodą tzw. terapii szokowej. uznał bowiem, że stosowanie wszelkich doraźnych środków nie ma sensu i jedynie wydłużyłoby okres dotkliwych dla społeczeństwa procesów zmian. firmowany przez ówczesnego ministra finansów leszka balcerowicza plan reform opierał się na następujących fundamentach: • „przekształcenia własnościowe zbliżające strukturę własności do istniejącej w krajach wysoko rozwiniętych, • zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych, 1 zob. i por. j. kleer, rola państwa w transformacji: analiza porównawcza niemiec wschodnich, polski i rosji, [w:] s. lis (red.) problemy transformacji systemowej krajów europy środkowo-wschodniej, wydawnictwo wyższej szkoły ekonomicznej, tarnów 1998, s. 14. 2 zob. np.: r. von heusiner, polska transformacja w latach 1989–1997 – historia kolejnych mitów widziana z zachodu, [w:] s.lis, op.cit., s. 34 i n. r 65 • pełne wprowadzenie mechanizmu rynkowego, a w szczególności swobodę stanowienia cen oraz likwidację reglamentacji i obowiązkowego pośrednictwa, • stworzenie warunków dla konkurencji wewnętrznej przez politykę antymonopolową oraz pełną swobodę tworzenia nowych przedsiębiorstw, • otwarcie gospodarki na świat przez wprowadzenie wymienialności złotego, • uruchomienie rynku kapitałowego, • utworzenie rynku pracy”3. reformy miały pójść w dwóch zasadniczych kierunkach. po pierwsze zakładano stabilizację gospodarki przez podjęcie działań przywracających równowagę rynkową. po drugie wprowadzono szereg zmian systemowych, których zadaniem było przestawienie gospodarki na tory nowoczesnej gospodarki rynkowej. w zakresie równowagi rynkowej najważniejszą rolę odegrały trzy „kotwice”. pierwszą z nich było wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego, przy jego jednoczesnej, głębokiej dewaluacji. przyjęto zatem stały kurs waluty w stosunku do usd na poziomie 9500 złotych i utrzymano go aż przez 16 miesięcy. drugą kotwicę stanowiła drastycznie niska stopa indeksacji płac na poziomie 0.2–0.3. w praktyce oznaczało to, że zaledwie 20–30% rzeczywistej inflacji została skompensowana płacobiorcom. trzecią z tzw. „kotwic” stał się podatek od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń, dochodzący niekiedy do 500%. wszystkie te kroki miały na celu zasadniczo ograniczyć wewnętrzny popyt na towary, a tym samym przyczynić się do spadku inflacji. w obrębie reform systemowych począwszy od 1990 roku rozpoczęto wdrażanie szeregu ważnych działań. przede wszystkim nastąpiło otwarcie gospodarki na zagraniczne towary, rynki i kapitał. dzięki drastycznej redukcji ceł nastąpił prawie natychmiastowy napływ tanich towarów zagranicznych, co pozwoliło zapewnić półki sklepowe. miało to także negatywne skutki w postaci wzrostu bezrobocia wynikającego z bankructw krajowych firm. drugim krokiem, o którym warto wspomnieć było błyskawiczne przeprowadzenie tzw. małej prywatyzacji, polegającej na sprzedaży lub wydzierżawieniu drobnych przedsiębiorstw państwowych, takich jak apteki, sklepy czy niewielkie zakłady produkcyjne. spowodowało to błyskawiczne uruchomienie w gospodarce zdrowych mechanizmów konkurencji rynkowej. dostrzeganie przez autorów planu konieczności pozyskania inwestorów zagranicznych spowodowało, iż w pakiecie ustaw reformujących gospodarkę zawarto ustawę o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych. zawierała ona pewne obowiązki, które państwo nakładało na podmioty z kapitałem zagranicznym, ale także zapewniała im pewne przywileje. podstawowy obowiązek polegał na przymusie odsprzedania państwu dewiz po ustalonym przez bank centralny kursie. do kluczowych przywilejów należało zwolnienie przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym z płacenia popiwku oraz zapowiedź możliwości wywozu zysków za granicę. tym sposobem polska stała się wówczas jednym z najbardziej liberalnych dla kapitału zagranicznego krajów na świecie, co niestety stwarzało też duże pole do nadużyć. 3 t. kowalik, współczesne systemy ekonomiczne. powstanie, ewolucja, kryzys, wydawnictwo wyższej szkoły przedsiębiorczości im. leona koźmińskiego, warszawa 2000, s. 268. p s66 3. napływ kapitału zagranicznego do polski po roku 1989 jak już wyżej wspomniano jednym z pierwszych kroków reformatorów było otwarcie gospodarki na zagraniczny kapitał. kapitał ten może napłynąć do kraju właściwie w dwóch zasadniczych formach: bezpośrednich inwestycji zagranicznych (biz) oraz zagranicznych inwestycji portfelowych (zip)4. inwestycje bezpośrednie posiadają zwykle charakter przedsięwzięć długookresowych i uważane są zwykle za prorozwojowe. zip to zazwyczaj lokaty nietrwałe, przeważnie o spekulacyjnym charakterze, polegające na zakupie obligacji lub niewielkich pakietów papierów udziałowych. zjawisko napływu biz wystąpiło w polsce na większą skalę właściwie dopiero w pierwszych latach transformacji systemowej. wcześniej inwestycje te napływały w „śladowych” ilościach. według danych narodowego banku polskiego (nbp) w latach 1990–2000 napłynęło do polski w postaci biz ponad 34 mld usd5. dane na rysunku 1 pokazują, iż począwszy od 1990 roku aż do roku 2000 napływ biz był corocznie większy aniżeli w roku poprzednim. do roku 1994 notowano stosunkowo niewielkie kwoty napływu inwestycji (w granicach 2 mld usd), natomiast począwszy od roku 1995 były one znacznie większe, by w roku 1999 osiągnąć wartość prawie 7,3 mld usd, a w roku 2000 ponad 9,3 mld usd. rys. 1. napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do polski w latach 1990–2000 (w mln usd) źródło: zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 1998 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 1999, s. 12, zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 1999 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2000, s. 33, zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2000 roku, departament statystyki, warszawa 2001, s. 23 i opracowanie własne. 4 zob. g. górniewicz, p. siemiątkowski, wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, tnoik, toruń 2006, s. 86–87. 5 obliczenia własne na podstawie: zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce, npb, departament statystyki, różne lata. r 67 w okresie 1990–2000 bezpośrednie inwestycje zagraniczne w znaczący sposób przyczyniły się do transformacji i modernizacji polskiej gospodarki. wiele z nich to inwestycje biorące udział w prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. sprzedaż, szczególnie dużych państwowych firm w ręce prywatnych właścicieli odegrała zasadniczą rolę w unowocześnieniu gospodarki. nowi właściciele szybko wdrażali bowiem nowoczesne style zarządzania, zaimplementowali technologie oraz dokonali restrukturyzacji przejętych zakładów, wprowadzając je tym samym na ścieżki konkurencji rynkowej. rys. 2. napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do polski w latach 2001–2010 (w mln usd) źródło: opracowanie własne na podst.: zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2001 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2002, s. 17; zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2002 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2002, s. 14; zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2003 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2004, s. 109; zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2004 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2005, s. 97; world investment report, non-equity modes of international production and development, new york and geneva 2011, s. 187 i opracowanie własne. w 2001 roku trwająca od początku transformacji tendencja wzrostowa w napływie biz do polski została zahamowana. w roku tym kwota napływu inwestycji wyniosła 5,7 mld usd, co stanowiło spadek o prawie 39% względem roku poprzedniego. napływ biz zmalał także w roku 2002, kiedy to wyniósł 4,1 mld usd. prawie tyle samo inwestycji napłynęło w 2003 roku. w roku 2004 nastąpiło zwielokrotnienie biz lokowanych w polsce. ich napływ wyniósł wówczas ponad 12 mld usd. tak znaczący wzrost powyższych strumieni w roku 2004 był wynikiem ogromnego wręcz zwiększenia reinwestowanych zysków w całkowitej kwocie biz. pozycja ta wyniosła wówczas ponad 6,3 miliarda dolarów. jest to szczególnie interesujące z uwagi na fakt, iż w poprzednich latach reinwestowane zyski nie były zbyt wysokie. nieco niższy, ale również na wysokim poziomie, był napływ inwestycji w 2005 roku – ponad 9,6 mld usd. dwa kolejne lata (2006–2007) można z pewnością uznać za najlepsze w dotychczasowej historii lokalizacji biz w polsce. w tym okresie notowano kolejne p s68 historyczne rekordy napływu, łącznie z jak dotąd nie pobitym rekordem w 2007 roku – ponad 23 mld usd. należy przyznać, że wejście polski do unii europejskiej oraz fala światowego bumu gospodarczego sprawiły, ze inwestorzy zagraniczni tłumnie przybywali nad wisłę. niestety światowy kryzys dał się we znaki także i w tym zakresie. już 2008 rok przyniósł znaczące zmniejszenie strumienia biz, jaki płynął z zagranicy. łącznie zanotowano wówczas niespełna 15 mld usd napływu tego rodzaju kapitału. kolejne lata były jeszcze gorsze, w 2009 roku napływ biz wyniósł ok 13 mld usd a w 2010 tylko około 8 mld usd. wydaje się zasadnym przypisanie tych spadków światowemu kryzysowi. należałoby jednak zaznaczyć, iż jest to raczej kwestia zewnętrzna, aniżeli wina kondycji polskiej gospodarki, ponieważ ta miała się wyjątkowo dobrze, przechodząc przez kryzys bez większych zawirowań. porównując łączną wartość kapitału zagranicznego, jaki napłynął do polski z sytuacją w innych krajach regionu okazuje się, że jest ona liderem w europie środkowej. napłynęło tu zdecydowanie najwięcej kapitału w postaci biz. na drugim miejscu pod tym względem znalazły się czechy (z kwotą ok. 121 mld usd), a na trzecim węgry (prawie 92 mld usd). jednocześnie warto zaznaczyć, iż przeliczenie wartości biz na jednego mieszkańca nie daje już tak dobrego wyniku. polska znalazła się w tym rankingu dopiero na siódmym miejscu6. rys. 3. wartość zasobów biz w polsce i wybranych krajach regionu w 2010 roku (w mln usd) źródło: opracowanie własne na podst.: world investment report 2011, op.cit., s. 191. jak już wcześniej wspomniano oprócz bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski napływały także inwestycje pośrednie. ich strumienie były z początku niewielkie. zauważalne rozmiary przybrały dopiero około połowy lat dziewięćdziesiątych poprzedniego wieku. zagraniczne podmioty kupowały zarówno polskie akcje, jak i dłużne papiery wartościowe czyli obligacje. 6 obliczenia własne na podstawie danych eurostat. r 69 rys. 4. napływ zagranicznych inwestycji portfelowych do polski w latach 1995–2011 (w mld usd) źródło: opracowanie własne na podst.: bilans płatniczy rzeczypospolitej polskiej, www.npb.pl (30.03.2012). większe zainteresowanie lokowaniem w polsce zagranicznych inwestycji portfelowych nastąpiło dopiero w połowie pierwszej dekady xxi wieku. dla przykładu w 2004 roku zagraniczni inwestorzy zakupili polskie obligacje na kwotę ponad 9 mld usd, a zakupy udziałowych papierów wartościowych opiewały w tym roku na kwotę ok. 2 mld usd. jeszcze więcej kapitału zagranica ulokowała w polskich dłużnych papierach wartościowych w roku 2005. było to około 14 mld usd. nadchodzącą katastrofę gospodarczą, jak dzisiaj niektórzy określają kryzys finansowy z lat 2007–2008 dane statystyczne przedstawione na wykresie nr 4 pokazywały z wyprzedzeniem. inwestorzy zagraniczni zaczęli w 2006 roku ograniczać zaangażowanie w polskie papiery wartościowe. zakupili już tylko obligacje na kwotę zaledwie ok. 4 mld usd, natomiast pozbywali się udziałowych papierów wartych ok. 2 mld usd. w 2007 roku przepływy zip osiągnęły wartości z połowy lat dziewięćdziesiątych, a w następnym, 2008 nastąpił znaczący, nie notowany wcześniej odpływ po stronie dłużnych papierów wartościowych na kwotę około 5 mld usd. można przypuszczać, iż jest to efekt kryzysu finansowego, który wówczas już na dobre rozlewał się po świecie. zagraniczni inwestorzy uznali widocznie, iż lokowanie w polsce kapitału portfelowego obarczone jest zbyt wysokim ryzykiem. odbicie w badanym obszarze nastąpiło stosunkowo szybko i już w 2009 i kolejnych latach zagraniczne inwestycje portfelowe przyjęły rozmiary niespotykane dotychczas w polsce. szczególnie szerokim strumieniem zaczął płynąć kapitał na zakupy dłużnych papierów wartościowych. strumienie te ukształtowały się w kolejnych latach na poziomie 15, 19 oraz 13 mld usd [zob.: rys. 4]. z jednej strony był to efekt odzyskania zaufania przez polską gospodarkę w oczach zagranicznych inwestorów. stosunkowo bezbolesne przejście kryzysu finansowego oraz dobre fundamenty makroekonomiczne sprawiły, że kapitał napływał dość intensywnie. z drugiej strony zaś okazało się, że potrzeby pożyczkowe polskiego budżetu są coraz większe i kolejne emisje obligacji niejako automatycznie wymusiły większe napływy. p s70 4. rola kapitału zagranicznego w restrukturyzacji polskiego sektora bankowego jedną z bardziej spektakularnych ról, jakie odegrał kapitał zagraniczny w polsce spełnił on w restrukturyzacji sektora bankowego7. obecność inwestorów zagranicznych przyczyniła się do szybszej modernizacji sektora a tym samym miała zapewne wpływ na przyspieszenie i stabilizację rozwoju gospodarczego całego kraju8. wyróżnia się cztery etapy liberalizacji polskiego sektora bankowego, a co za tym idzie ekspansji w nim inwestorów zagranicznych. etap pierwszy (1990–1991 oraz połowa 1992 r.), był to najlepszy okres dla inwestorów zagranicznych w sektorze bankowym, głównie ze względu na szeroki wachlarz zachęt podatkowych ze strony rządu (wakacje podatkowe, wnoszenie i utrzymanie kapitału w dewizach, możliwość transferu 15% zysków). w etapie tym zostało zarejestrowanych i podjęło działalność 11 banków z kapitałem zagranicznym i oddziałów banków zagranicznych. liberalna polityka w sektorze bankowym została zaostrzona poprzez dwie kolejne nowelizacje prawa bankowego, wprowadzone w maju i w lutym 1992 roku. nowelizacje te wzmocniły uprawnienia nadzoru bankowego oraz uściśliły pewne wcześniej niejasne zasady tworzenia nowych banków, otwierania i prowadzenia rachunków oraz otwierania przedstawicielstw banków zagranicznych. miało to istotny wpływ na poprawę bezpieczeństwa i stabilności w polskim sektorze bankowym. etap drugi (od drugiej połowy 1992 r. do połowy 1994 r.) był to okres restrykcyjnej polityki nbp (w obszarze wydawania licencji inwestorom zagranicznym na zakładanie banków, lub zakup udziałów w już istniejących) związanej z pogorszeniem się kondycji finansowej całego sektora. w okresie tym nie powstał żaden nowy bank. jednym z elementów, które złożyły się na taką sytuację był także fakt, iż przestały obowiązywać wakacje podatkowe dla banków z kapitałem prywatnym. trwały także prace nad reformą systemu bankowego polegającą przede wszystkim na zrównaniu praw banków krajowych i zagranicznych. okres ten to także okres ujawniania się niedoskonałości polskiego sektora bankowego. przejawiały się one między innymi w wadliwej polityce kredytowej, skutkującej groźbą utraty płynności w wyniku niewypłacalności dłużników, braku wykwalifikowanej kadry pracowniczej oraz widmem bankructwa niektórych banków. pomocy zaczęto szukać u inwestorów zagranicznych, w związku z czym można mówić o przejściu do trzeciego etapu transformacji sektora. w etapie trzecim (od połowy 1994 r. do 1998 r.) rozpoczęto realizację nowej polityki licencyjnej, związanej z procesem dalszej restrukturyzacji sektora, w którym inwestorzy zagraniczni wzięli czynny udział. modernizacja ta polegała na pomocy inwestorów zagranicznych udzielanej bankom polskim zagrożonym upadłością, za taką pomoc możliwe było uzyskanie licencji (uzyskało ją w tym etapie 10 banków). w zamian za pomoc udzielaną polskim bankom przeżywającym kłopoty finansowe bank zagraniczny otrzymywał pewne przywileje: – zawieszenie obowiązku odprowadzania rezerw obowiązkowych z przejętego banku, – możliwość zasilenia przejmowanego podmiotu specjalnym kredytem lombardowym lub refinansowym, – objęcie akcji emitowanych przez przejęty bank, 7 p. siemiątkowski, bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polskim sektorze bankowym, [w:] b. kołosowska, m. dynus, j. patyk (red.), konkurencyjność polskiej gospodarki wobec procesu integracji europejskiej, wydawnictwo wyższej szkoły bankowej, toruń 2006, s. 319 i n. 8 por. m. janicka, integracja czy izolacja – kapitał zagraniczny w polskich (?) instytucjach finansowych, „bank i kredyt” 2001, nr 4, s. 4–6. r 71 – udzielenie gwarancji dla emisji akcji albo objęcie emisji obligacji, – zdyskontowanie weksli wystawionych na okres do 1 roku z prawem do ich prolongowania9. etap czwarty (od 1998 roku) związany był z wejściem w życie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. prawo bankowe, która to ustawa nałożyła wymóg minimum kapitału dla banków, przez co jednostki niespełniające tego wymogu zaczęły poszukiwać inwestorów zagranicznych10. był to milowy krok w liberalizacji polskiego rynku bankowego. z początkiem 1999 roku zniesiono także większość ograniczeń wobec banków zagranicznych, co było następstwem członkostwa polski w oecd oraz negocjacji akcesyjnych z unią europejską11. rys. 5. struktura własnościowa polskiego sektora bankowego (stan na koniec 2010 roku) źródło: opracowanie własne na podst.: raport o sytuacji banków w 2010 roku, urząd komisji nadzoru finansowego, warszawa 2011, s. 13. intensywny napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych spowodował, że sektor bankowy został praktycznie zdominowany (przejęty) przez kapitał zagraniczny. obecnie około 70% własności tego sektora w polsce znajduje się w rękach kapitału zagranicznego. należy zauważyć, że sytuacja polski w tym zakresie nie jest odosobniona. wiele krajów europy środkowowschodniej w wyniku transformacji i związanego z tym otwierania rynku wyraziło zgodę na dostęp inwestorów zagranicznych do sektora bankowego. w wyniku tego udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w sektorach bankowych tych krajów jest często jeszcze wyższy niż w polsce12. 9 a. szelągowska, kapitał zagraniczny w polskich bankach, warszawa 2004, s. 57. 10 dz. u. 2000, nr 72, poz. 665. 11 zob. w. kwaśniak, rola i znaczenie kapitału zagranicznego w polskim sektorze bankowym, zeszyty bre bank-case nr 48, warszawa 2000, s. 37 i n; k. dąbrowska, m. gruszczyński, kapitał zagraniczny a transformacja sektora finansowego w polsce, warszawa 2001, s. 42–45; zob. i por. p. moszczyk, porównanie ścieżki przemian własnościowych sektora bankowego w polsce, czechach i na węgrzech, „ekonomista” 2002, nr 4, s. 595–610. 12 pap, kondycja oraz perspektywy rozwoju polskiego sektora bankowe w 2012 roku na tle europy, http://inwestor.msp.gov.pl (26.03.2012); http://www.bank.gov.ua (26.03.2012). p s72 5. udział inwestorów zagranicznych w gospodarce wybrane aspekty oprócz zaangażowania inwestorów zagranicznych w polski sektor bankowy warto również przybliżyć ich obecność w innych obszarach gospodarki. pozwoli to czytelnikowi na wyrobienie dokładniejszej opinii na temat zaangażowania inwestorów zagranicznych w polsce. pierwszym problemem, który zasługuje na omówienie zaraz po przedstawieniu wielkości napływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polski jest wielkość ich wypływów. zagadnienie to jest o tyle interesujące, że przez długi czas po transformacji w ogóle praktycznie w polsce nie występowało (wypływały w tej postaci minimalne ilości kapitału). do 2003 roku roczne wypływy kapitału zagranicznego z polski nie przekraczały kilkuset milionów usd. od 2004 roku zaczęły gwałtownie rosnąć, by w 2006 osiągnąć rekordowe rozmiary prawie 9 mld usd. za większość tych inwestycji odpowiadają właśnie obce podmioty rezydujące w polsce. w obliczu unijnej swobody przepływu kapitału, oraz zwiększenia własnej siły rynkowej zaczęły one intensywnie inwestować za granicą. niestety okres prosperity i w tym przypadku nie trwał zbyt długo. nadchodzący, światowy kryzys z lekkim wyprzedzeniem skłonił przynajmniej część inwestorów do ograniczenia aktywności inwestycyjnej. w 2007 roku wypływ biz z polski wyniósł niespełna 5,5 mld usd, a w następnych latach jeszcze się zmniejszył do ok. 3 mld usd. w roku 2010 nastąpiło już odbicie w tym zakresie i inwestorzy ulokowali za granicą kapitał na kwotę niespełna 5 mld usd. rys. 6. odpływ biz z polskiej gospodarki w latach 2000–2010 (w mln usd) źródło: opracowanie własne na podst.: world investment report, unctad, new york and geneva, różne lata. wymownym przykładem wpływu zagranicznych korporacji na gospodarkę jest udział obcych przedsiębiorstw w krajowym rynku pracy. w polskim przypadku od początku transformacji w spółkach z kapitałem zagranicznym pracuje coraz więcej osób. ich liczba zwiększyła r 73 się z nieco ponad milion sto tysięcy osób do prawie półtora miliona13. porównując powyższe dane z liczbą pracujących w podmiotach składających bilans okazuje się, że 29% zatrudnionych w gospodarce narodowej to osoby pracujące w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego. znaczący jest także udział podmiotów z kapitałem zagranicznym w samej liczbie jednostek składających bilans. na koniec 2010 roku bilans złożyło w polsce ponad 51,5 tys. podmiotów, z czego nieco ponad 16% stanowiły jednostki z udziałem kapitału zagranicznego [zob. tab.1]. tab.1. podmioty z kapitałem zagranicznym w polsce na tle wszystkich podmiotów składających bilans (stan na koniec 2010 roku) wyszczególnienie podmioty składające bilans podmioty z udziałem kapitału zagranicznego udział w podmiotach składających bilans liczba jednostek 51622,0 8338,0 16,2 liczba pracujących 5112459,0 1483812,0 29,0 przychody z całokształtu działalności w mln zł 2545035,3 1031889,2 40,5 przychody ze sprzedaży wyrobów i usług na eksport w mln zł 357530,1 254075,0 71,1 koszty z całokształtu działalności w mln zł 2411400,1 976878,9 40,5 saldo zysków i strat nadzwyczajnych w mln zł –173,7 101,0 x wynik finansowy brutto w mln zł 133461,5 55111,3 41,3 wynik finansowy netto w mln zł 112241,5 45399,1 40,4 liczba jednostek wykazujących zysk brutto 41597,0 5588,0 13,4 liczba jednostek wykazujących zysk netto 41301,0 5531,0 13,4 wydatki na nowe środki trwałe w mln zł 105309,3 38470,5 36,5 źródło: działalność gospodarcza spółek..., op.cit., s. 85. dalsze porównania badanej grupy podmiotów z podmiotami gospodarczymi składającymi bilans dają jeszcze bardziej wyraźny sygnał odnośnie znaczącej roli kapitału zagranicznego w polskiej gospodarce. okazuje się bowiem, że podmioty z kapitałem zagranicznym uzyskały na koniec 2010 roku 40,5% przychodów z całokształtu działalności oraz ponad 71% przychodów ze sprzedaży na eksport. wreszcie jeszcze jeden fakt warto podkreślić, otóż 16% podmiotów składających bilans (podmioty z kapitałem zagranicznym) przeznacza aż 36% ogółu wydatków na nowe środki trwałe w gospodarce. oznacza to, że inwestorzy zagraniczni nadal walnie przyczyniają się do odnowienia majątku trwałego w sektorze przedsiębiorstw. 13 działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w polsce w 2010 roku, gus, warszawa 2012, s. 85. p s74 rys. 7. udział inwestorów zagranicznych w obrotach na ryku głównym akcji giełdy papierów wartościowych w warszawie (w %) źródło: opracowanie własne na podst.: inwestorzy w obrotach giełdowych w 2011 roku – podsumowanie badania, gpw w warszawie, warszawa 2012, s. 3. kolejnym, ważnym obszarem funkcjonowania kapitału zagranicznego w polskiej gospodarce jest jego udział w rynku kapitałowym. okazuje się, ze i tutaj rola firm z udziałem kapitału zagranicznego jest znacząca, żeby nie powiedzieć kluczowa. w ostatnich latach przedstawionych na rysunku nr 7 udział inwestorów zagranicznych w obrotach na rynku głównym giełdy papierów wartościowych w warszawie wyniósł aż 47%. oznacza to, ze prawie połowa obrotu głównego rynku krajowej giełdy generowana jest przez obcy kapitał. szczególnie w tym przypadku widać wyraźnie, że bez zewnętrznego finasowania jeden z głównych elementów gospodarki rynkowej, jakim jest rynek kapitałowy miałby prawdopodobnie o połowę niższe obroty. nie byłby zatem liderem w regionie, a jedynie jednym z wielu, być może nawet podrzędnym rynkiem. 6. zakończenie reasumując należy stwierdzić, że kapitał zagraniczny odegrał kluczową rolę w transformacji polskiej gospodarki. wpłynął zarówno na jakość, jak i na tempo przemian gospodarczych. nie można dzisiaj jednoznacznie stwierdzić czy bez udziału kapitału zagranicznego transformacja nie byłaby możliwa, byłaby jednak zapewne znacznie mniej dynamiczna. uzupełnienie krajowych niedoborów kapitału, przepływ wiedzy, know how, udział w prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, rozbudowie infrastruktury czy w tworzeniu nowych miejsc pracy walnie przyczyniły się (co jest ewenementem na skalę europejską) do utrzymania w ciągu dwudziestu kilku lat transformacji dodatniego tempa wzrostu gospodarczego. największymi bodaj sukcesami zagranicznych inwestorów w polsce było właściwie stworzenie sektora bankowego, który jest krwiobiegiem każdej gospodarki oraz znaczny udział w prywatyzacji państwowych przedsiębiorstw. co prawda zarówno w pierwszym jak i drugim przypadku obce firmy kierowały się zapewne własnym, czystym interesem ekonomicznym, r 75 jednak interes ten nie pozostawał zazwyczaj w sprzeczności z celami gospodarczymi kolejnych rządów. zachowanie obiektywizmu wymaga, aby wspomnieć o krytykach przebiegu polskiej transformacji. często zarzuca się organom władzy publicznej opieszałość, brak konsekwencji, mówi się, że można było zrobić coś lepiej, szybciej. pojawiają się głosy o przekazaniu sterów gospodarki w ręce obcego kapitału (m. in. na skutek głębokiego zaangażowania zagranicznego kapitału w sektor bankowy). wspomniani krytycy po części zapewne mają rację. niektóre rzeczy na pewno można było zrobić lepiej, inaczej. zapominają oni zwykle jednak o realiach, które panowały w polsce, szczególnie w pierwszej fazie transformacji. zniszczony majątek produkcyjny, brak technologii oraz niedobór kapitału finansowego sprawiły, że dopuszczenie zagranicznych inwestorów do polskiej gospodarki stało się niejako koniecznością. dla przykładu trzeci etap restrukturyzacji polskiego sektora bankowego był otwarty dla wszystkich instytucji, także krajowych. nie zyskał jednak wystarczającego zainteresowania ze strony kapitału krajowego, właśnie przede wszystkim z uwagi na brak wystarczających funduszy. jedynym rozsądnym ratunkiem dla upadających banków było ich dokapitalizowanie przez podmioty zagraniczne. bibliografia bilans płatniczy rzeczypospolitej polskiej, www.npb.pl (30.03.2012). dąbrowska k., gruszczyński m., kapitał zagraniczny a transformacja sektora finansowego w polsce, warszawa 2001. działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w polsce w 2010 roku, gus, warszawa 2012. górniewicz g., siemiątkowski p., wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, tnoik, toruń 2006. inwestorzy w obrotach giełdowych w 2011 roku – podsumowanie badania, gpw w warszawie, warszawa 2012. janicka m., integracja czy izolacja – kapitał zagraniczny w polskich (?) instytucjach finansowych, „bank i kredyt” 2001, nr 4. kleer j., rola państwa w transformacji: analiza porównawcza niemiec wschodnich, polski i rosji, [w:] s. lis (red.) problemy transformacji systemowej krajów europy środkowo-wschodniej, wydawnictwo wyższej szkoły ekonomicznej, tarnów 1998. kowalik t., współczesne systemy ekonomiczne. powstanie, ewolucja, kryzys, wydawnictwo wyższej szkoły przedsiębiorczości im. leona koźmińskiego, warszawa 2000. kwaśniak w., rola i znaczenie kapitału zagranicznego w polskim sektorze bankowym, zeszyty bre bank-case nr 48, warszawa 2000. moszczyk p., porównanie ścieżki przemian własnościowych sektora bankowego w polsce, czechach i na węgrzech, „ekonomista” 2002, nr 4. pap, kondycja oraz perspektywy rozwoju polskiego sektora bankowe w 2012 roku na tle europy, http://inwestor.msp.gov.pl (26.03.2012); http://www.bank.gov.ua (26.03.2012). raport o sytuacji banków w 2010 roku, urząd komisji nadzoru finansowego, warszawa 2011. siemiątkowski p., bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polskim sektorze bankowym, [w:] b. kołosowska, m. dynus, j. patyk (red.) konkurencyjność polskiej gospodarki wobec procesu integracji europejskiej, wydawnictwo wyższej szkoły bankowej, toruń 2006. p s76 szelągowska a., kapitał zagraniczny w polskich bankach, warszawa 2004. von heusiner r., polska transformacja w latach 1989–1997 – historia kolejnych mitów widziana z zachodu, [w:] s. lis, problemy transformacji systemowej krajów europy środkowo-wschodniej, wydawnictwo wyższej szkoły ekonomicznej, tarnów 1998. world investment report, non-equity modes of international production and development, new york and geneva 2011. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2001 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2002. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2002 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2002. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2003 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2004. zagraniczne inwestycje bezpośrednie w polsce w 2004 roku, nbp, departament statystyki, warszawa 2005. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice visegrad-gorniewicz.indd torun international studies no. 1 (9) 2016 scientific counsil roman bäcker (toruń, poland), zbigniew karpus (toruń, poland), cornelia pop (cluj-napoca, romania), rita zablotska (kiev, ukraina), lena gumenjuk (kiev, ukraina), igor sribriak (kiev, ukraina), andrei kazakevich (kaunas, lithuania minsk, belarus), aliaksei lastouski (minsk, belarus), tomasz błaszczak (kaunas, lithuania), aleh dziarnovich (minsk, belarus), rimantas miknys (vilnius, lithuania), nuri yeşilyurt (ankara, turkey), katri-liis lepik (tallinn, estonia), nikolay radulov (sofia, bulgaria), ivan todorov (blagoevgrad, bulgaria), dorotea lópez giral (santiago, chile), lesya dorosh (lviv, ukraine) editor in chief piotr siemiątkowski cover design tomasz klejna office of editorial board: batorego st. 39l, 87-100 toruń (poland) tis@umk.pl, http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm/index eissn 2391-7601 issn 2391-4920 the journal offers access to the contents in the open access system on the principles of non-exclusive license creative commons y printed in poland © copyrignt by uniwersytet mikołaja kopernika toruń 2017 uniwersytet mikołaja kopernika gagarina st. 11, 87-100 toruń www.umk.pl distribution: reja st. 25, 87-100 toruń tel/fax (56) 611 42 38 e-mail: books@umk.pl dtp: rm rafał mikulski table of contents grzegorz górniewicz the polish external debt as compared with the other visegrad group countries . . . . . . . . . . . . . 5 tetiana sydoruk, dmytro tyshchenko positions of the visegrad four coutries and the baltic states on the russian-ukrainian conflict . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 nadia kindrachuk the allunion censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying population titular nation of ukrainian during the 60’s 70’s of the twentieth century . . . . . . . . . 31 yevhenii safarians trade cooperation and austrian investment activity in ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 magdalena redo sustaining government budget deficits as a cause for the cost of public debt service increase in western european countries in the 1995–2015 period . . 57 ewelina wojciechowska uncertain development of civil society in russia . . . . . 67 konrad węgliński cyberwarfare and responsibility of states . . . . . . . . . . . . . 79 hanna wiczanowska mutual relationship between frequency of the right to strike and recognition of the right to lockout within the legal systems of selected european states . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 piotr siemiątkowski the influence of the global economic crisis on the international investment position of european union member states . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 jolanta ciak, rafał półkarz international rating as a creditworthiness measure of a state . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 krzysztof garczewski contemporary migration crisis in europe and its impact on socio-political situation in germany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 artur siemiątkowski the influence of transnational corporations on society’s safety based on activity of amazon.com in poland and great britain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 piotr siemiątkowski* financial dependence of the polish economy abstract the article present the structure of net international investment position (niip) of poland and on that basis to specify the degree of financial dependence of our country on external business entities. the stated data unequivocally points to the essential disproportion between the amount of capital which inflows to poland and the stream of its outflow. additionally, a part of external liabilities are the foreign portfolio investments and the remaining foreign investments, which are usually of speculation nature. it causes a considerable degree to which polish economy is dependent on the foreign capital. key words: financial dependence, international investment position, iip 1. introduction the fact that any economy partakes in global economy brings many advantages as well as many dangers at the same time. the majority of countries still try to maximize their integration at any cost, thus abolishing the successive obstacles to the flow of the factors of production. what can be subsumed under the benefits of the participation in the global market is the following: the better availability of commodities, the expansion into new markets, the easier access to modern technologies, the possibility of the acquisition of cheaper sources of raw materials, the availability of better qualified and cheaper labour power etc. the potential dangers of the participation in the global market are mainly the following: the necessity of competing with corporations, whose capacities is way beyond the capacity of an ordinary business enterprise; the vulnerability of economies to external turmoil of both economic and political nature; the possibility of national business entities being outdone by foreign business entities, the augmented competition on the national market and finally the risk of business enterprises and the whole economies being dependent on external entities. no. 1 (7) 2014, pp. 25–36 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.003 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * department of national and international security, nicolaus copernicus university, torun, poland, piotrs@umk.pl. p s26 the economies deciding on doing away with the barriers of production factors flow, especially the capital, must be aware of the fact that they become the part of the most demanding and competitive market. thus, they must be prepared for the consequences related to the above. on the one hand, there emerge foreign business entities which would like to build factories, shops or banks on the territory of a given country; on the other hand, national business entities move the part or of the whole of their business activities abroad. foreign business entities will also want to take part in the capital market of the that would-be world-wide economy by buying companies’ shares or treasury bonds. it will be probably done (the other way round) by national entities. thus, the streams of capital flow relating to a given economy with the global market. now the question emerges related to the proportion between the amount of the capital inflowing to the country and the one outflowing from the country. the purpose of this paper is to present the structure of net international investment position (niip) of poland and on that basis to specify the degree of financial dependence of our country on external business entities. 2. financial dependence as a realm of economic safety of a country the history of xx century showed that the use the weapon of mass destruction makes the great number of soldiers as well as civilians die in military conflicts. maintaining the army will become a major burden for the budget. the necessity of incessant modernization, purchasing modern weaponry, investing in modern technologies entail huge spendings. in the face of all these facts, many countries realized that nowadays economic power is as essential as the military one. influencing international environment through the actions of economic nature yields roughly as good or sometimes even better results than through military actions. so, one deliberately started to use various forms of economic pressure ranging from the rationing the source of natural resources to financial blackmail itself. thus, the essential realm of national safety policy is these days the policy related to economic safety. on the other hand, the concept of economic safety is understood in a variety of ways in the professional literature; however, for the sake of the present study, one can assume the simplified working definitions which says that economic safety is the “ability of the economic system of a country to unthreatened developmentit means the lack of external and internal economic threats” (jurkowska-zeidler, 2008). according to the most general conceptualization, that very economic threat may come from three main areas, that is, raw-material one, food industry and financial one. the more complex approach is represented by the experts of the world economic forum, who in one of the reports distinguished as many as 37 areas of threats, divided into five risk groups: economic, geopolitical, environmental risk, social and technological one (“global risk 2011”, p.3–50). the analysis of current primary literature indicates that the history of financial dependency is related to three fundamental theoretical currents: dependency theory, world-systems theory and the theory of globalization (szeptycki, 2013; edelman, spero & hart, 2009). the idea of dependency originates from the studies concerning the situation of the latin american countries. the pioneers of this theoretical account claimed that then dominant f d p e 27 economic theories could not adequately explain the economic situation of latin american countries. the proponents of that approach thought that what is to blame for the problems of the above-stated countries is not the external factors but the structure of the international system (valasco, 2002; topik, 1998). in the professional literature, one can encounter different typologies of theoreticians’ achievements within theory of dependency; however, it seems that it grew out of two fundamental traditions: american-marxist and latin-american structuralism (vernengo, 2004). independently of the above traditions, the proponents of the theory of dependency indicate the existence of the relation of dependence between developed countries and poor peripheries. the world was divided into the developed capitalistic economies (the root) and relatively weakly developed economies (peripheries) (baran, 1957). in the context of the present study, it is worthwhile to refer to the definition by one of the most recognized representatives of structuralist tradition. t. dos santos posits that by dependency we should understand the situation in which the economies of some countries are conditioned by the development and the expansion of other economies the former ones were subject to. the relations between the economies assume the form of dependency when some countries (the dominating ones) can develop and remain the self-maintaining ones whereas the other countries (the dependent ones) can do so only as a mere reflection of the above-stated expansion (santos, 1970). the improvement on the theory of dependency and its vital modification is the world-system theory. according to that theory, the global system took shape in the world, global system being divided into three fundamental layersthe root, semi-peripheries and peripheries (wallerstein, 1974). that distinction in advance determines the role and the future of a given country in the world system, both of which are shaped by historical conditions. the strategies aimed at growth and economic development and the current economic policy to this degree are, according to the advocates of the above theory, of little significance because the world system as a whole determines the destination of a country. apart from that, there is no special possibility of leaving such a system with the warranty of stabilizing growth at a high level. the proponents of globalization hint at the fact that nowadays there has emerged the global network of interdependent financial markets forming in principle the homogeneous organism of similarly reacting organs. obviously, the significance of its particular composing parts and their respective roles in the whole mechanism is different. the nature of interdependencies is not uniform in the whole system, their kind is determined usually by the role played by a given economy on the global market. the most important danger related to globalization relates to the possibility of the sudden reversal of the capital stream resulting in the mass outflow of capital from a given country (a group of countries) (oręziak, 2004). “even if particular countries from the legal standpoint maintain their independence, the process of globalization in reality does not leave them with any other choice that to transform their economic policy – and the monetary and budget policy in particular – to gain and maintain the trust of participants of international financial markets. globalization makes their economic growth be more and more dependent on the international competitiveness of their respective economies. competitiveness, in turn, is determined to a large extent by the cost of capital acquired by businesses, the cost of labour power and tax burdens. the countries in which the above cost is relatively low relatively easily attract the foreign capital. p s28 thus especially the countries of the so-called emerging markets were able to acquire big foreign financing, which essentially contributed to the growth of their respective economies. at the same time, these countries are still grossly dependent on the inflow of foreign capital. it cause a relatively high budget deficits to be still valid in the balance of current payments and contributes to the accumulation of the external debt” (oręziak, 2004, p.164). independently of the preferred theoretical understanding, the financial threat is growing to be the major area of economic threats for a given country. that very threat may be differently understood. first and foremost, in the context of the assumed definition, one should note the lack of possibilities of financing the growth of economy. it may be related to the lack of financial means for the current state operations or by the fact that the public and self-government sector is overburdened with debt. yet, what is equally important is to pay attention to the dangers of speculation by the foreign business entities. such operations may be oriented at the specific changes on the debt market, at influencing the exchange rate of securities or directly at the growth or the currency exchange rates (isb, 2013). due to such actions, there might appear the phenomenon which is referred to in the professional literature as economic dependency or more narrowly-speaking, the financial dependency of a country. financial dependency is defined as a relation between the countries which hinders the freedom of making use of one’s own resources or reaping benefits. this very relation involves making attempts at influencing the decisions taken by a given country by dint of economic instruments. it is a long-term process occurring on the basis of bilateral economic relations, which relation as a consequence give rise to disproportions in each other’s dependencies. 3. external financial dependency in the light of interna tional investment position the results of the actions which in effect may lead to financial dependency of a country, external entities may be found in monetary reports, which most usually are called (in accordance with the directives by the international monetary fund) are called the investment position. the present study is essentially the enumeration of the international assets and liabilities of a given economy. the functional division of assets and liabilities thereby distinguishes between direct foreign investments, portfolio investments, derivative financial instruments, the so-called remaining investments and (exclusively in the case of assets) reserve assets (nbp, 2012). in the case of poland, polish direct investments abroad encompass the sum of one’s own capitals and reinvested profit and the so-called remaining direct investments. within polish portfolio investments abroad, the statistics show the sum of the value of equity securities, debt securities and the instruments of the financial market. the assets of remaining investments encompass the commercial credits given, the remaining credits and loans given, paper money, current accounts and deposits, and the remaining foreign assets being owned by polish entities (with the distinction into national polish bank, governmental sector, baking sector, non-governmental sector and non-banking sector). in the case of foreign assets, the statistics distinguish additionally the official reserve assets, encompassing gold, sdr, the international monetary f d p e 29 fund reserve position, the amounts due in the convertible currencies and the so-called remaining amounts due (nbp, 2012). the typology of polish liabilities looks very similar. it embraces the same instruments. the difference is that what is recorded in this case is the value of foreign direct investments, indirect investments and derivative instruments and the remaining investments realized in poland by foreign entities. the statistics of foreign liabilities does not encompass reserves. comparing foreign assets and liabilities of a country allows for specifying its international investment position net: niip = foreign assets of a country – foreign liabilities of a country. the international investment position net has an important bearing on the financial dependency scrutinized in the present paper. this situation is understood through the actions intended to influence the economies, through the influence on the directions and the amount of the streams of capital in the multifarious forms. in economic terms, the situation is reducible to allocate to a territory of a given country the proper amount and quality of foreign investments. if the sum of those investments considerably excessed the amount invested abroad by our local entities, the international investment position net becomes highly negative. at one moment it may transpire that the economy is financially dependent on foreign business entities. the degree of that dependency encompasses capital market, the realm of public debt, private debt or other areas such as for instancejob market. when the proportions of the financial involvement of non-resident in the national economy are so gross that their sudden withdrawal might cause the destabilization, then the situation is getting dangerous. additionally, we must emphasize the fact that financial dependency facilitates the speculations by financial corporations. as practice has shown, the above entities readily takes advantage of that opportunity, for example by manipulating the currency exchange rate, the value of securities or the valuation of treasury bonds (osiecki, 2009). in any case, speculations are not exclusively exercised by corporations alone. even the governments of many countries do so by manipulating the rates of their own currencies, for example to achieve the desired currency translation level for the external debt (asman, 2011). 4. the international investment position as a measure of the financial dependency of a country the international investment position of poland in the whole period scrutinized in this paper was negative. what is more, that position deteriorated almost with every successive year. analysing the data in the figure 1, one must recognize the fact that the dynamics of deterioration of the studied parameter was significant. p s30 fig. 1. the net international investment position of poland in the years 2001–2012 (in billion eur) source: eurostat. fig. 2. the net international investment position of poland vs nominal gdp in the years 2001–2012 (in %) source: eurostat. f d p e 31 net iip of poland at the beginning of the period scrutinized here reached the level of about 65 billion eur. then, it deteriorated with each successive year until 2010, when it reached 234 billion eur in 2011, there occurred a barely noticeable improvement of that parameter, which reached the level of about 221 billion eur then. the last year scrutinized, that is 2012, reestablished the deterioration of the international investment position net of poland – brought it to the level of almost 260 billion eur. the biggest dynamics of decreases was recorded back in 2007, almost 30%. niip dynamically deteriorated also in 2004 – by over 26% and 2010 – by over 26%. the nominal values of the international investment position net do not fully reflect the situation of the country understood in terms of its investment position. that is because that data does not correlate the value of niip with the potential of a given economy. the more detailed information on this subject is provided by the comparison of niip with the national domestic product of a given economy. coupled with the deterioration of the nominal international investment position net of poland in the years 2001–2012, there also occurred the deterioration of the rate pointing at the proportion between polish niip to its gross national product. that proportion increased in the scrutinized period – shifting from 30% in 2001 to as much as 70% in 2012. still, in a few years, the amount of the studied variable was lower than in the previous year; yet, generally the trend in that period was the descending order. it must be additionally stressed that it is one of the biggest values of the scrutinized indicator among all the member states of eu. however, there are some countries in which the international investment positon exceeds – 100% (latvia, portugal and ireland), but in many countries it does not exceed – 50%, or it is even positive (luxemburg, belgium, holland, germany, denmark, finland). it is open to debate whether the international investment position net in poland is good or poor. whether the authorities ensure the proper level of financial safety for the economy or whether they attempt to limit the financial dependency of our country. recently, the data which was fervently aired in poland was the one published by deutsche bank and referring to the level of foreign-currency reserves (breźnicki, 2014). some politicians claim that polish reserves are too big, thereby adducing to the case of great britain as a better developed and more populated country, at the same time having smaller foreign-currency reserves1. however, it should be noted that comparing the international investment position net with the level of foreign-currency reserves unequivocally indicates that polish reserves cover only slightly more than 30% of the negative iip whereas the british ones over 43%. on the other hand, one can refer to the case of usa, where the foreign-currency reserves are enough to cover only 14% of the negative iip or france for that matter, where the proportion studied here is similar to the one in poland – slightly more than 32%. certainly, among the countries belonging to the top fifteen of possessors of foreign-currency reserves, the majority of them boasts of the positive international investment position; however, among the remaining countries (having the negative indicator) there is no correlation as to the proportion between iip to foreign-currency reserves. still, it seems that the higher the proportion of covering the negative iip, the better. 1 poland occupies 20th position in the world in terms of the amount of foreign-currency reserves p s32 table 1. the coverage ratio of net international investment position by official reserve assets and total foreign liabilities 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 official reserve assets /net iip -46 -41 -36 -29 -33 -29 -27 -26 -29 -30 -34 -32 total foreign liabilities /net iip 25 24 22 18 19 17 17 16 18 19 20 19 source: eurostat. it is worthwhile to note the tendency related to the changes in covering the negative international investment position by dint of official reserve assets of poland [see table 1]. that tendency is irregular; however, in comparison with the beginning of the scrutinized period, that is the years 2001–2002, when the scrutinized parameter amounted to more than 40%, its end is characterized by the significantly lower proportion of the official reserve assets to niip, that is about 32%. apart from the above value, it is worthwhile to analyze the proportion between the official reserve assets to foreign liabilities as a whole in poland. that portion is obviously even lower. it transpires that official reserve assets do not even cover 20% of foreign liabilities. that parameter is particularly important for the young and still growing economy. in the case of turmoil on the global market, such an economy is still treated the same by the investors as the countries of the higher risk for investments. possessing appropriately high level of foreign-currency reserves is necessary in this case. the proportion of external liabilities to the official foreign-currency reserves, the previous rate also decreased in the scrutinized period. at its beginning, it amounted to 25%, in the middle of it – even 16%, and at the end – 19%. the negative value of the international investment position means that the sum of external liabilities significantly exceeds the sum of external assets. one may additionally suppose that external assets are in this case relatively small. due to that, the important information characterizing the situation in the scrutinized period is the proportion of external liabilities to gdp. it is also one of the fundamental indicators measuring the amount of the potential financial dependency of the economy of external business entities. that indicator pertaining to polish economy considerably deteriorated in the scrutinized period. the growth of the proportion between external liabilities to gdp from 56% in 2001 to as much as 115% in 2012 means that financial dependency of polish entities of external financial means more than doubled in the scrutinized period. despite the fluctuations, one can easily notice, by analyzing the data in the figure 3, the considerable tendency of the growth. exceeding the nominal value of gdp by external liabilities indicates a high degree of the dependency of polish economy of foreign capital. in the face of such significantly high external liabilities of poland (in relations to its gdp), it is worth investigating its structure. it is because it is widely known that some of the instruments are more sensitive to fluctuations or their sudden withdrawal that others. it seems that in this respect, the relative situation slightly improved in the scrutinized period. there occurred the slight growth of the share of direct investments in external liabilities. as is known, this sort of investments is highly impervious to any changes of economic situation. f d p e 33 fig 3. polish foreign liabilities ratio to gross domestic product in the years 2001–2012 source: eurostat. fig 4. the structure of polish foreign liabilities in the years 2001–2012 source: eurostat. usually, in the case of the occurrence of cyclical fluctuations the risk of the sudden withdrawal of investors from a given economy does not take place. the investors are simply too much rooted in such economies. it is the possessors of the portfolio of securities and bonds that p s34 behave otherwise. in the case of economic turmoil, and thus the growth of risk, what happens is the increased outpour of investors from the economy. it is worthwhile to emphasize the change of the proportion between the share of the external portfolio investments in the external liabilities as a while and the share in them of the remaining external investments. at the beginning of the scrutinized period, the remaining external investments amounted to 18% of the external liabilities as a whole and the remaining investments to 44%. at the end of the period analyzed in the figure 5, the same distribution of the proportions took place, that is the proportion 30% to 27%. fig 5. the ratio of foreign portfolio investment to gdp in poland and other foreign investment to gdp in the years 2001–2012 source: eurostat. as in the case of nominal value of external liabilities as a whole, also the nominal values of particular components of theirs do not provide full information as to the degree of financial dependency of the economy of “the sensitive” foreign investments. to get this information, one must relate the nominal values of investments to gdp. that reference shows a noticeable in the longer term tendency for growth of the external portfolio investments in poland. that growth is (with small exception during the financial crisis) in principle more rapid than the growth of national domestic product. the share of portfolio investments in gdp increased in the scrutinized period from about 10% in 2010 to about 35% in 2012. the proportion of the remaining investments to gdp increased, on the other hand, in the similar period from 25% to 31%. the sum of external portfolio investments and the remaining external investments in poland amounted to in 2012 as much as bout 66% of polish gdp. f d p e 35 4. conclusions the above-stated data unequivocally points to the essential disproportion between the amount of capital which inflows to poland and the stream of its outflow. additionally, a part of external liabilities are the foreign portfolio investments and the remaining foreign investments, which are usually of speculation nature. it causes a considerable degree to which polish economy is dependent on the foreign capital. additionally, it should be stressed that the major part of indirect foreign investments in poland boils down to buying polish bonds by foreign business entities. it causes the situation in which not only the business enterprises are dependent to a large extent on external financing but also the public sector is so. the deteriorating state of the international investment position of poland should be a clear sign for economic policy the priority of which should be to assure the external financial safety of the country and alleviating the undesired effects of financial dependency. references asman, m. (2011, november 21). rząd spekuluje na złotym dług powyżej 55%?. retrieved april 13, 2014, from http://michalasman.blogbank.pl/2011/12/21/rzad-spekuluje-nazlotym-dlug-powyzej-55/ baran, p. (1957). the political economy of growth, new york: monthly review press. bereźnicki, j. (2014, april 11) polska ma większe rezerwy walutowe niż wielka brytania, kanada i norwegia. retrieved april 13, 2014, from http://www.biztok.pl/waluty/polska-ma-wieksze-rezerwy-walutowe-niz-wielka-brytania-kanada-i-norwegia_a15883 edelman, j., spero, j.a. & hart, j.a. (2009). the politics of international economic relations. wadsworth cengage learning. isb. (2009, february 20). do spekulacji na złotym przyznał się goldman sachs. retrieved september 30, 2013, from http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/do;spekulacji;na;zlotym;przyznal;sie;goldman;sachs,125,0,428925.htm jurkowska-zeidler, a. (2008). bezpieczeństwo rynku finansowego w świetle prawa unii europejskiej. warszawa: wolters kluwer. nbp. (2013). international investment position of poland in 2012, warszawa. oręziak, l. (2004). globalizacja rynków finansowych. in globalizacja od a do z (pp.153– 174). warszawa: nbp. osiecki, g. (2009, february 25). goldman sachs ukarany za spekulację złotym. retrieved april 13, 2014, from http://wiadomosci.dziennik.pl/polityka/artykuly/139601,goldman-sachs-ukarany-za-spekulacje-zlotym.html santos, dos t. (1970). the stucture of dependence. american economic review, 60 (2), 231. szeptycki, a. (2013). ukraina wobec rosji. studium zależności. warszawa: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. topik, s. (1998). dependency revisited: saving the baby from the bathwater. latin american perspectives, 25 (6), issue 103, 95–99. velasco, a. (2002). dependency theory a generation later. foreign policy, 133, 45–47. vernengo, m. (2004). technology, finance and dependency: latin american radical political economy in retrospect. salt lake city: university of utah. p s36 wallerstein, i. (1974). the modern world-system capitalist agriculture and the origins of the european world-economy in the sixteenth century. new york: academic press. world economic forum. (2011). global risk 2011, sixth edition, an initiative of the risk response network. cologny-geneva. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 oleg yamelnytskuj, lesya dorosh* the exogenous and endogenous prerequisites of political mobilization of the population of ukraine at the beginning of 2013 and at the end of 2014 abstract the exogenous and endogenous prerequisites of political mobilization of the ukrainian population at the turn of the 2013–2014 are considered. it is emphasized on the necessity of taking into account socio-economic, socio-cultural, communicational and technological, political and strategic implications of political mobilization in ukraine. it is approved another attempt to return to the real construction of direct democracy, the “unfreezing” of the mass political processes and the civil initiatives in ukraine. key words: political participation, political mobilization, civil society, evromaidan, political protest 1. introduction it was a splash of political activity of the population at the end of 2013 and at the beginning of 2014 in ukraine, that was caused by a combination of interrelated economic, social and political and spiritual problems with the manifestation against that background of the objective regularities of the internal and global development, the specifics of functioning of state and local government, operating policies of the ruling elite and the “quality” of the political regime that was constructed in 2010–2014. the events of the ukrainian revolution manifest no. 1 (7) 2014, pp. 63–72 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.007 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * department of political science and international relations of lviv polytechnic national university, lviv, ukraine, j-70@ukr.net, department of political science and international relations of lviv polytechnic national university, lviv, ukraine, lesua3@yandex.ua. o y , l d64 itself more and more on the planet, which is connected with the russian occupation in the crimea and other events that destabilize the east regions of the country. the american political scientist k. deutsch (deutsch, 1966) asserted that social mobilization is “the general process of changes that concerns to the considerable groups of the population in countries that are advancing from traditional to modern walks of life” and it is necessary social and cultural and institutional context of public upgrading. taking into account the general changes in thinking, life and behavior of the main groups of the population of our state that are acquiring the experience of living in the frameworks of modern models of individual and collective life it is actualized the study of prerequisites and consequences of political mobilization in ukraine at the end of 2013 and at the beginning of 2014. the point is about the prerequisites (including mobilization), which had caused a change of political behavior of citizens of ukraine and had created an opportunities for a new shapes of socialization, social roles, etc. and also has contributed to the awareness of the consequences that the intensification of individual in politics entails. most clearly, that is viewed in the formation of man’s virtues that characterize him as a citizen and public figure. then, exploring the phenomenon of political mobilization of the population of ukraine in recent months it should be emphasized the determinant role of objective conditions of social and political intensification of the individual and should be taken into account the importance of the subjective factor for stirring up the political participation of individuals. 2. methodology currently, there are no fundamental monographic and thesis researches that are dealing with the theoretical and practical analysis of the events at the end of 2013 and at the beginning of 2014, from the point of view of a comprehensive explanation of the complex of prerequisites of a high level of social and political activity of citizens of ukraine that are defined by researchers and observers. analyzing the publications that concern this issue, it’s worth emphasizing on scientific concepts about the quality of citizen’s participation that is considered in the framework of two basic paradigms (kolodii, 2004). in the framework of the first concept of passive citizen, the democratic law-governed state provides him with a set of civic, political and social rights and arranges the conditions for his valuable participation in a public life. the second concept of active citizenship connects the civil status not only with a set of rights, but also with a person’s ability to use it and to perform its’ duties. in particular, in the american scientist d. thompson’s book “the democratic citizen: social science and democratic theory in the 20th. century” (thompson, 1970) it was noticed that “the citizenship” is not only the rights of citizens of a democratic state, and not only state patriotism and loyalty. according to d. thompson, “the democratic citizenship” signifies more active involvement of citizens in political life, their ability to influence on the politics. active citizenship is the feature of the political system, which guarantees a practicable participation of citizens in the governance. the book of american political scientists g. almond and s. verba “the civic culture” (1963) was written from the standpoint of the concept of active citizenship. the authors emphasize on the importance of inherented to citizens of certain countries the feeling of active participant in the political life for the preservation of a democratic political regime. this feeling retains it’s “power” even in the conditions when a person does not participate in t e e p p m ... 65 the political process, but believes in its own ability and opportunity to influence it, when it’s necessary. on the other hand, non-democratic political systems, as it is known, promote a culture of uncritical obedience, inaction and indifference. for authoritarian governors it’s important that the society should be submissive and obedient. the democratic society that is dependent on the initiative and engagement of citizens, on the contrary, requires a culture of participation and forms it by itself (kolodii, 2004). then, on the basis of the above, it should be specified the necessity to clarify the role of the factors that led to political mobilization as a part of political process in ukraine. so the aim of this article is to clarify the exogenous and endogenous prerequisites of political mobilization of the population in ukraine on the verge of 2013–2014 and to research the impact of these events for social and political transformation of our state. the person’s activation cannot happen otherwise than through the real living vital activity conditions. the social position of each of social group, in particular, class, ethnic, demographic, or professional, is the objective basis on which arise incentives to activities. on the other hand, the personal motivation, the character of incentives that encourage the initiative and creativity, ability to mobilize are important. according to the belarusian researcher a. miskevich (miskevich, 1991), all the factors that determine specific state indicators of social and political activity of the population can be divided into three groups. the first group includes demographic factors, the second – economic factors, and the third – subjective factors. the researcher asserts that the development of social and political activity depends not only on the creation of objective conditions, appropriate political and economic configurations, institutions and structures, but also on the willingness of a person, its inner orientation on effective participation in public life. taking into account the above position of a. miskevich, we can use for the analysis of political mobilization in ukraine a groups of factors that determine the mass political mobilization that were allocated by the russian researcher m. sabitov (sabitov, 2012). thus, this author the totality of factors of protest divides into two main groups: the exogenous and the endogenous. 3. results and discussion the role of exogenous factors is connected with the understanding of the present-day political activity as the result of impact of external determinants. the point is that the mass political protests in post-soviet space are treated as a part of the global processes that have common causes, that are natural to the other regions of the planet and do not have any specific characteristics. the exogenous factors researcher divides into two categories: the economic and the political. the economic exogenous factors of protest the researcher interprets as an element of the planetary trend that was called “occupy wall-street”. in this case the negative consequences of the global economic crisis are considered as the determinants of political protest, and the protest itself is estimated as a bit delayed reaction of citizens who had suffered from the impact of the crisis tendencies in 2008–2011. from the point of view of this position, the protests in post-soviet states are the reaction of those who are disappointed with the politics o y , l d66 of the ruling elite, that carries out an anti-crisis measures in the interests of oligarchic groups at the expense of the wide sections of the population. the political version of the exogenous approach proceed from the definition of the russian mass protest as another attempt of “colour revolution”, that had taken place at different period in serbia, georgia, ukraine, kirghizia. political protest in this case is considered only as a mass political “antitechnology” that was used by an external forces (primarily by the countries of the west) to change of the ruling elites in some states and to design of a more favorable geopolitical disposition. in ukraine the influence of the exogenous factors (both economic and political) on the intensification of political participation should be interpreted in the context of hesitant, half-hearted and, above all, completely ineffective foreign policy of the united europe and the united states of america on the ukrainian direction. we are talking about the reaction of western countries on the quality of the political regime established by the president v. yanukovych and his entourage. for example, the senior expert of the european council of international relations, professor of the school of slavonic and east european studies, university of london andrew wilson (vilson, 2014) asserts about the inadequate reaction of the west on the v. yanukovych’s usurpation of power. it is the expert’s opinion that the west “woke up” only when the ruling elite had began the punishments of opposition’s representatives and supporters and selective justice. west countries were not able to declare against that at 2010, when the prerequisites for such usurpation (the concentration of power, the substitution of the constitution and judicial reform etc.) had appeared. so a mass political mobilization in ukraine started on the support of the eu, european values. at the same time, brussels has incapacitated to act decisively, and separate members of the union have not been able instantly to apply own laws and economic sanctions against corrupt ukrainian elite (the ruling and oppositional) (vilson, 2014). besides that, the lack of support from the western countries and their delayed reaction are explained (makarov, 2014) by taking into consideration by officials the real balance of powers on the continent and on the planet, as well as by the difficulty of the coordination of positions within such complicated, and, partly, poorly managed bureaucratic structures as the european union, nato, the un security council, etc. it is also important not to give up an idea of the influence of foreign intelligence services on the events in euromaidan. in particular, the prosecutor general’s office provided data about the possible complicity of the russian intelligence services’s staff in the crimes against activists. the point is that there were representatives of foreign special services (for the most part russian) in ukraine during events related to the suppression of peaceful protests. it is also assumed (do zlochyniv proty maidanu mohly buty prychetni rosiiski spetssluzhby – hpu, 2014, 19) that the federal security service of russia had been involved in the working out of the plan of dispersal of euromaidan activists in kyiv. foreign observers (ohliadach the daily beast: snaiperiv sbu navchaly instruktory z rosii, a kyiv buv terytoriieiu fsb, 2014) also provide the similar information. however, at the beginning of 2015 the report of the committee on prevention torture of council of europe (rada yevropy: prysutnist zakordonnykh spetssluzhb na maidani dosi pid pytanniam, 2015) indicates the existence of “gray” areas, which place obstacles in the way of entire understanding of the situation. particularly it concerns to the possible presence of foreign police officers among ukrainian forces, which were involved to counteraction of protests in kiev. t e e p p m ... 67 the second group of explications of the mass political protests includes the endogenous approaches, within the framework of which researchers are trying to find internal specific for the state origins of political mobilization. in this article the author tries to impose the characteristics of the exogenous and the endogenous prerequisites on the situation with political mobilization in ukraine. so, first of all, the matter is in determinant social and economic background of political mobilization in ukraine. it is a fact that political protests in post-soviet space are the consequence of social and economic transformation of the 2000’s that was accompanied by economic growth, consumer boom and expansion of the middle class. the middle class being aware of its social interests expresses political demands in the protests form. for example, during euromaidan successful people were mobilized; people who have something to lose. ukrainian columnist a. mikhelson (mykhelson, 2013) argues that many participants of the events at 2013–2014’s was “yesterday’s students” during orange revolution in 2004, and it is possible that they stood on the maidan. therefore, there are some reasons to suppose that the maidan-2013, to a certain extent, is the product of those who was there in december 2004. at that time these people were just a crowd, but now they became organizers, inspirers, logisticians, sponsors, and they have gained experience and disappointment, and have made some conclusions. secondly, within the framework of the social and cultural approach it is focuses on the emergence of new cultural values of postmodern type. first and foremost the point is about the impact of the factor of “change of generations”. then, not the level of the welfare of citizens, but the new ideologies, the standards and values of the younger generation, that collide with the existing political realities and social and economic order, become the factors that determine political activity. this interpretation is applied on the use of concepts by researchers, who are trying to reflect not material but normative and valuable requests of activists, and use in analytic works instead the concept of “middle class” other concept of “creative class”. so, a. mykhajlova (mihajlova, 2012) quotes the american researcher, phd professor richard florida (in 2005 he published his work “creative class: people who are changing the future”), that the radical difference between the creative class and other classes (labou and service) is that the service class mainly is paid according to the work plan. at the same time the creative class designs and creates something new, and does so with a considerable degree of autonomy and flexibility. the researcher links considerable and significant changes in habits and methods of work of people, their values and aspirations, in the structure of daily life with the increasing number of representatives of creative class. indeed, talking about the ukrainians we are paying attention to a phenomenon “of the modern generation”, that is those who grew up during the period of independence. however, the age of the participants of euromaidan, on the average, was more than 30 years. besides, according to the sociological study (mykhelson, 2013) that was conducted by the foundation named after i. kucheriv and the kiev international institute of sociology, more than two thirds of people had higher education, and more than half of them lived in kiev. more than one third talks in everyday life in russian. therefore, both in case of events of 2004 and in 2013–2014 a significant part of the protesters on the areas of the state was successful people – managers, businessmen, creative “professionals” (according to r. florida). thirdly, the communication and the technological factors have the decisive importance for political mobilization. thus, the researchers (sabitov, 2012) prove the determinant o y , l d68 importance of internet networks in the political mobilization of the population (here it should be noted the events of the “arab spring”, that was described as “twitter revolutions”, and protest actions in russia, belarus, moldova etc). furthermore many analysts use the concept of “network revolution” to denotation of technological and social factors that help to integrate and transform the traditionally passive forms of political resentment with the ruling elite and its actions into an active form of political protest. indeed, the events of 2013–2014 in ukraine are already called (mykhelson, 2013) the “revolution of social networks”, because the interchange of information (and misinformation) became much faster. the fact is undisputed that the ruling elite as well as the forthcoming powers inevitably lost their monopoly for the word. like a virtual social networks, people on the maidan, acting independently from each other, were united, when they understood that they have such a need. fourthly, the political mobilization is explained through the action of the political and strategic factors. we are talking about strategies of political actors, their resources and opportunities for the political mobilization of the population in the course of the confrontation between the ruling and opposition elites and subelites. therefore, in this case the fundamental determinants of a mass protest are the specific characteristics of the political regime, the strategic mistakes of the ruling elite and the bureaucracy, the new strategy of the opposition elite and its supporters, who were able successfully to use the mistakes of the ruling elites and on the background of this opportunities substantially to stimulate political mobilization of the population (gel’man, 2012). andrew wilson (vilson, 2014), who was mentioned before, notes that the regime of v. yanukovych did not belong to the classic authoritarian, because he tried to take into account an external and internal reaction on restriction of the rights and freedoms of citizens, to hide their repressive nature. partly, it’s also because the parliament as the highest authority was not completely illegitimate with the eyes of society and foreign countries. however, the clashes with the police still have arisen because the government refused from social compromise concerning with european direction of the foreign policy of the state. and further there were the dispersals of peaceful protesters that had mobilized the majority of the ukrainian public. according to the information of vladimir vasylenko (“pravoznavets: vid zlochyniv rezhymu yanukovycha postrazhdaly bilshe 2 tys. liudei”, 2014), the member of the international criminal tribunal for the former yugoslavia (2001–2005), during the violent suppression of a peaceful protests in the period from november 21, 2013 and february 22, 2014 more than 2 thousand citizens of ukraine and foreigners have suffered from outrages on humanity that was committed by the regime of v. yanukovych. most important among these crimes the member of the international criminal tribunal named the more than 100 person’s murders that were committed in the period from february 18–20, 2014 by snipers of the punitive units, which should be considered as mass slaughters. fifthly, for the analysis of the prerequisites of political protest in russia, m. sabitov applies the principles of the modern theory of the “social contract”. a. auzan (auzan, 2010), russian economist, professor of moscow state university named after m. lomonosov is adherent of this theory. it is a fact that the protest actions in russia resulted in destruction of unspoken “social contract” which has been concluded between the russian ruling elite and society in the early 2000s and in the emergence of new social inquiries that society makes to the authority. the docket of this contact is in briefly statement: “political freedoms in t e e p p m ... 69 exchange for economic stability”. taking into account the global economic crisis such an agreement have been exhausted, so far as the stability in the russian federation it is difficult to maintain because of the objective reasons. as to ukraine, the formation of such a social contract at different stages of its independence was associated with the stability and economic development, the increase of social standards that was suggested by ruling elite, on the one hand, and the maintenance of order, obedience of the society, on the other hand. but, the constitutional contact, which was concluded after amending the amendments to the constitution of ukraine in 2004, and formally has complemented unformal social contract, was destroyed in 2010, and the predictability of such a rule of law has became improbable. according to a. auzan (auzan, 2010), the society in russia did not understand, why one is a prisoner and the other is not under the same circumstances. then, the formulation of the spanish dictator f. franco: “everything to my friends, the law – to my enemies” has become the general rule. the same situation was in ukraine. besides, it should be mentioned the intensity of european integration of ukraine’s preparation in 2010s’ and unexpected postponement of signing of the agreement “on association with the eu” on the eve of the vilnius summit of the eastern partnership in november 2013. as a result, these circumstances were “the last straw” that caused the political mobilization and formed new requests for a new social contract with other political elites. the analysis of events in ukraine is possible within the framework of the standpoint of the american scientist a. oberschall (oberschall, 1973). on his opinion the political conflict is a reaction to the dissatisfaction with the existing system. the researcher emphasizes several reasons: firstly, the dissatisfaction may arise in social groups that are under external, alien government or as a result of reduction of authorities of local regional groups of elites because of implementation of the state policy of unification and centralization by the ruling elite. substantially, we are talking about the conflict of elites of different levels. average population generally supports the“old” elite in such resistance movements because do not know what to expect from the “new” one. secondly, a requirement for significant powers, rights, and recognition by the ruling elite by previously empowered social groups or entities may cause the political discontent. in this case movements of collective protest and opposition arise. thirdly, a protest arises when ruling group are in authority, but has lost its legitimacy, and trying to stay on the positions by illegal ways (for example, by falsification of election). fourthly, a protest arises when the existing political regime was established in illegitimate way and the ruling elite holds power by means of force. under a totalitarian regime the forbidden opposition has no choice only to go out with its demands on the streets. finally, the political discontent could be caused by inefficient power elites that do not capable of solving of the most important social tasks, for example, to protect the unity of the territory and the national interests from claims of the foreign communities. hypothetically, abstracting away from the explanations of the processes that occurred on the east of ukraine in 2014 as actions of destructive forces of the russian federation, the likelihood of future mass protests and political mobilization in ukraine under the influence of the pointed out above factors significantly increases. first of all we are talking about frequent radical change of the ruling elite in ukraine (there were at least three changes that had occurred after the orange revolution 2004), that represents, as usual, separate regions of our o y , l d70 country. such elite primarily is based on its regional advantages, but not on the mass support of the ruling party throughout the country. thus, there is every time creation of a certain “elite club” with the broad system of patronage and backstage agreements. this “club” rapidly “addicts” to be in power and, consequently, abuses of authority. the “ossification” of civil society in these regions and in state in general, commonly negative perception of the “new ruling elite” in other parts of the country does not result into stabilization of the political system of ukraine and its democratization. thus, today we have a situation, when citizens are protesting and mobilized not only against the ruling elite, but against the whole “political class” in ukraine. we are talking about the loss of political confidence to this class, but according to ukrainian politician, the first in the history of independent ukraine, nsdc secretary vladimir gorbulin (“eks-sekretar rnbo: bez doviry suspilstva padinnia vlady staie pytanniam chasu”, 2013), “power is a strong exactly by public trust. without trust, power hangs over the precipice, and the recession becomes a question of time, even a relatively prolonged. it is impossible to change by any force or external support, no matter how great it is”. taking into account all these reasons and prerequisites of the political mobilization, which gives rise to revolutionary changes in the consciousness of people and affects their further participation in the system-wide political process, separate researchers defines revolutionary changes and limitly interprets them. we are talking about “crowned with success efforts” (kolodii, 2005) that are based on collective and conscious mobilization, the aim of which is to change the existing principles and practices concerning the main spheres of life”. but, it is impossible to make an “absolute change of existing principles, “total” revolution that would cover all parcels of life. therefore, scientists (kolodii, 2005) understand the need to limit the ambitions for a change. in ukraine, these radical and total changes of all spheres of political life, including political elites with the involvement of representatives of civil society, in our opinion, are absolutely essential. 4. conclusion summing up, it should be noted that modern political mobilization of the population of ukraine can be characterized (according to k. deutsch) (deutsch, 1966) as the process in which “the main nodes of the former social, economic and psychological obligations are being eroded or destroyed and people are prepared for new patterns of socialization and behavior”. the prerequisites of these changes both have a subjective and objective character. in particular, when we speak about subjective changes it’s means both changes of domicile, occupation, social attitudes, groups, institutions, and changes of social roles, ways of acting, experiences, expectations, habits and needs, including the need for a new models of socialization and samples of personal identity. these changes cumulativly provide improvements of the political behavior of the individual, its transformation. on the other hand, there is a totality of objective prerequisites in the emergence of need and the fact of mass mobilization, that are connected with periods of overcoming by population of prolonged crisises or protracted economic difficulties against a background of considerable growth of welfare of a very limited group of people (the ruling elite), the formation of authoritarian political regime, which is the main threat to the democracy, lack of efficient institutions of civil society, etc. this situation required an urgent wide public dialogue, t e e p p m ... 71 decompression of the political regime, which the ruling elite in ukraine didn’t want. consequently, there was a return to the building and projection of real forms of direct democracy, “unfreezing” of the mass parcel political processes and civil initiatives. this day citizens of ukraine revived faith in the efficiency of political mechanisms of influence on the public authorities, state system and municipal self-government, the adoption of socially significant decisions, and, therefore, the understanding of shared responsibility for the future between the masses of society and the ruling and opposition elites. consequently, the point is about another attempt of modernization of ukraine, because it can happen (from the point of view of a. maslow) only under the circumstance of predominance of values of self-realization, personal expression, but not the values of its security and survival. references auzan, a. (2010, august 27). my tak ne dogovarivalis’. esquire. august 27, 2010. retrieved may 10, 2014, from http://esquire.ru/auzan deutsch, k. (1966). social mobilization and political development. in j.l.finkle, r.w.gable (ed.), political development and social change (pp. 206–207). new york: wiley. do zlochyniv proty maidanu mohly buty prychetni rosiiski spetssluzhby – hpu. (2014, september 19). tyzhden. retrieved may 26, 2015, from http://tyzhden.ua/news/124019 eks-sekretar rnbo: bez doviry suspilstva padinnia vlady staie pytanniam chasu. (2013, december 28). tyzhden. retrieved may 16, 2014, from http://tyzhden.ua/news/97926 gel’man, v. (2012). treshhiny v stene. pro et contr. 2012. janvar’-aprel’. (pp. 94–115). retrieved may 10, 2014, from http://carnegieendowment.org/files/proetcontra_54_ 94-115.pdf kolodii, a. (2005). vid “siroi zony” do koloru sontsia: pomarancheva revoliutsiia i demokratychnyi perekhid v ukrain. ahora. 2005 (no.1). retrieved may 12, 2014, from http:// www.kennan.kiev.ua/library/agora/agora01.pdf kolodii, a. (ed.). (2004). bessonova, m., biriukov, o., bondaruk, s. osnovy demokratii. kyiv. makarov, iu. (2014, march 3). ukrainska revoliutsiia: zakhidnyi pohliad, zakhidnyi vplyv, zakhidnyi vnesok. tyzhden. retrieved may 10, 2014, from http://tyzhden.ua/politics/103416 mihajlova, a. (2012, july 1). revoljucija “kreativnogo klassa”. kto jeti ljudi i pochemu oni vyshli na bolotnuju ploshhad’? aif. retrieved may 16, 2014, from http://www.aif.ru/ money/30234 miskevich, a. (1991). obshhestvenno-politicheskaja aktivnost’: sushhnost’, problemy razvitija. minsk. mykhelson, o. (2013, december 20). revoliutsiia dosvidchenoi molodi. tyzhden. retrieved may 10, 2014, from http://tyzhden.ua/society/96562 oberschall anthony (ed.). (1973). social conflict and social movements. new jersey. ohliadach the daily beast: snaiperiv sbu navchaly instruktory z rosii, a kyiv buv terytoriieiu fsb. (2014, april 1). tyzhden. retrieved may 26, 2015, from http://tyzhden. ua/news/106433 pravoznavets: vid zlochyniv rezhymu yanukovycha postrazhdaly bilshe 2 tys. liudei (2014, april 11). tyzhden. retrieved may 15, 2014, from http://tyzhden.ua/news/107366 o y , l d72 rada yevropy: prysutnist zakordonnykh spetssluzhb na maidani dosi pid pytanniam (2015, january 13). yevropeiska pravda. retrieved may 26, 2015, from http://www.eurointegration.com.ua/news/2015/01/13/7029578/ sabitov, m. (2012). objasnjaja rossijskij protest: determinanty massovoj politicheskoj mobilizacii. in the world of scientific discoveries. 2012. no 11.5 (35). retrieved may 16, 2014, from http://nkras.ru/vmno/archive/articles/2012/11.5/sod11.52012.pdf thompson, d.f. (1970). the democratic citizen: social science and democratic theory in the 20th. century. cambridge, england, and new york: cambridge university press. vilson, e. (2014, march 6). zakhid zreahuvav na uzurpatsiiu vlady yanukovychem neadekvatno. tyzhden. retrieved may 16, 2014, from http://tyzhden.ua/politics/103414 << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice nadia kindrachuk* the acceleration of the ukrainians’ assimilation due to deliberate narrowing of the ukrainian language: 60’s-70’s of the xxth century abstract: this article investigates anti-ukrainian language policy in  ukraine during the  60’s  – 70’s of  the  twentieth century, whose main objective was artificial exclusion of  the use of  the  ukrainian language and the  acceleration of  the  ukrainians’ assimilation. narrowing the  ukrainian language in  higher educational institutions of  ukraine was felt especially painfully, where the  younger generation of the  ukrainians was trained and brought up. teaching most special and general subjects in higher education resorted to russian more and more frequently. those features of ukrainian higher education showed the wealth of the national language, culture, facilitated the study of their national history, promoted a  national idea, the  ideas of  ukrainian statehood were leveled under the  influence of the russification policy. also, the paper examines the denationalization of the titular nation – the ukrainian ssr by the media, which were a part of the informational space of the soviet totalitarian state. the article reveals the destructive role of the media in narrowing the ukrainian national outlook and “undermining” their social and psychological stability, showing a ban on national-patriotic materials in the ukrainian printed word, radio, television. russification of all spheres of the ukrainian people significantly reduced the use of the ukrainian language and formed the status of its inferiority and laid the basis for all intensive large-scale assimilation of the ukrainians. keywords: ukrainian language; ukrainians; language policy; russification; denationalization; censorship; ideological dictates; national self-determination. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 61-69 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.006 * institute of  history, political science and international relations, state institution of  high education “vasyl stefanyk precarpathian national university”, ivano-frankovsk, ukraine, e-mail: jasmin_2@list.ru http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.006 62 nadia kindrachuk formulation of scientific problem and its significance the isolation from the world of soviet society, the rule of totalitarian ideology and coagulating the processes of liberalization in the ussr during the 60’s-70’s of the twentieth century hindered the  democratic changes in  ukraine. the  main task of  the  state was to  centralize and to  russify the  ukrainian education and culture, the  ukrainian life on  the  whole. the main objective of the anti-national language policy was gradual and systematic destruction of the ukrainian language, which further caused a sharp decline in its prestige and its perception as something minor and inferior. the establishment and development of an independent, democratic ukrainian state demands from historians understanding the historical experience of the past. in order to conduct the current language policy skillfully the previous lessons of history must be taken into consideration. therefore, a comprehensive study of russification policy, decreasing the use of ukrainian language, history of language development in ukraine during the 60’s – 70’s of the twentieth century is very important and requires a special approach in the study. research analysis the  issues of  ukrainian language, national education and culture in  the  second half of  the  xxth century were covered partially in  the  works of  authors such as  i. dziuba (2005), d. horbachuk and o. zubarev (2007), yu. kalganov (2014), i. koliaska (1970), v. koptilov (1963), t. kutsayeva (2007), o. sergiychuk (2002), o. tyevikova (2010) and others. however, the studied issue remains unexplored in the scientific literature. this enables us to continue the study in this prospective field of research. the aim of the article thus, the  purpose of  this article is  the research of  accelerating the  policy of  assimilation of  the  ukrainians as  a  result of  targeted narrowing of  the  ukrainian language during the  60’s  – 70’s of the  xxth century, analysis of  the  influene of  social and political factors on the cultural and educational sphere of ukrainian people, identificating the factors that hindered the development of ukrainian language and accelerated the process of denationalizating ukrainians in the outlined period. the study of the language policy in higher education of  ukraine, clarification of  the  destructive role of  the  media in  narrowing the  ukrainian national outlook, display of  the  ban on manifesting national and patriotic issues in the ukrainian printed word, radio, television. the main material and justification of study results totalitarianism and the rule of official ideology led to the limited development of various life spheres of ukrainians. this was the most clearly observed in the field of language use. at that time the language issue was covered by the “law on languages equality in ukraine” (june 1927), by the articles 40, 110 and 121 of the constitution of the ussr (1936) and 63the acceleration of the ukrainians’ assimilation due to deliberate narrowing ... by the similar articles 109 and 120 of the constitution of the ukrainian ssr (1937). they allowed to design legislation acts, conduct proceedings and educational process in the native (ukrainian) language. the russian had an official status as an interstate language. therefore, the  commonly used languages on  the territory of  republic were ukrainian and russian, but the  last one was implemented actively in  the  social life of  ukrainians. until the  xxi congress of  the  cpsu (1959) russification was realized in  two directions: approximation of ukrainian to russian and “substitution” of ukrainian by russian. the policy on the approximation of ukrainian to russian with the “perspective” of further fusion of languages pursued by the  government, collapsed; therefore, it  was decided to  focus on  the second program of  russification  – implementing russian language as  the  language of  interethnic communication (sergiychuk, 2002, p. 4). the soviet government understood the importance of ukrainian language as the basis for forming a  nation, and tried to  narrow possibly the  sphere of  its use. the  ministry of  education of  the  ukrainian ssr received a  significant number of  complaints. the  ukrainians expressed indignation because of  existence of  a large number of  russian language kindergartens and nurseries. “going to a kindergarten, our children do not understand other language than their native (ukrainian) language, and there can not be an educational method, if educators are speaking to  them in  russian language” (dziuba, 2005, p. 177). the official language policy contributed to an increase of russian language schools and a simultaneous decrease of ukrainian language ones. the number of russian language schools increased, especially after the reform of 1958. on average, in one ukrainian school there were 190 pupils, and in each russian school – 524, even in khmelnytsky, zhytomyr, vinnytsia, chernivtsi, ivano-frankivsk, kyiv more than 50% pupils visited russian  language schools (tyevikova, 2010, p. 289). in odessa in 1963-1964 school year there were 34 schools with ukrainian language of education and 136 schools with russian language of education, namely, two elementary schools with ukrainian and four with russian language of  education, 14 eight-year schools with ukrainian and 62 with russian language of education, 18 secondary schools with ukrainian and 70 with russian language of education (proceedings of the meeting, 1963, s. 35). among eight-year schools with teaching a  number of  subjects in  a foreign language in the senior school, according to the data of the odessa regional department of education in 1963-1964 school year there was no ukrainian language schools and four russian language schools (proceedings of the meeting, 1963, s. 39). according to the same data, among the opened special and boarding schools in the 1963-1964 school year there were no ukrainian language schools while what was mentioned was the opening of the russian language special boarding school № 88 for mentally retarded children in kiev district of odessa (proceedings of  the  meeting, 1963, s. 35). in the  list of  masters schools there were no ukrainian language schools while what was mentioned was the opening of three russian language ones in odessa, namely two schools at the dzerzhinsky plant and the kirov plant and one school at the  vorovskyy garment factory  (proceedings of  the  meetingof  the  industrial regional, 1963,s. 35). there were more russian language schools in  lviv. in 1956  their percentage in this city was 52% and the percentage of ukrainian languages schools – 43 % although there was a large number of ethnic ukrainians in the population, namely: 85 % ukrainians and 8,5 % russians (information and reports, 1956, p. 24). in ukraine there was an  intensive process of  russification of  the  higher education. since 1954 ukrainian language was no longer a requirement for matriculation to universi64 nadia kindrachuk ties in the ukrainian ssr, which caused some difficulties for rural youth which took exams with “a significant ukrainian accent”  (kruchynenko, 2007, p.  26). a negative influence on national education had the fact that the whole educational process in higher educational institutions of ukraine was conducted mainly in russian language although the ukrainians amounted to over 60 % of all students (panchuk (ed.), 1994, p. 320). in some universities of the ukrainian ssr the ukrainian language formed only 5 % of lectures (rusnachenko, 1998, p.  52). in kyiv schools 70  % of  lectures were read in  russian (slyusarenko, et al., 2002, p.  458). at the  universities of  such cities as  dnepropetrovsk, odesa, kharkiv except at the departments of the ukrainian language and literature subjects were read mainly in  russian, and medical technical colleges, technical colleges, industrial, commercial, agricultural and economic universities of  ukraine were fully russified except for some universities in  western regions  (koliaska, 1970, p.  123). as  a  result, the  language situation in the ukrainian ssr deteriorated. an opportunity to be a student depended on ideological factors. the relevant authorities conducted interviews with applicants, personal cases were studied in detail, seeking information about their whereabouts and that of their relatives during the occupation, about the relationship with the germans, ukrainian nationalists or activists of ukrainian nationalists and the ukrainian insurgent army, about the presence of repressed family members and so on (same inspection conducted among teachers) (tyevikova, 2010, p. 158). the curriculum was subordinated to high school plans of full-scale socialism construction and ideological education, the  emphasis was placed on  the formation of  the  materialist worldview and sense of commitment to the communist party, the disclosure of reactionary ideology of “ukrainian bourgeois nationalism”. the history of  ukraine was not taught in  higher educational institutions, “and one could not understand anything that actually happened in ukraine from books on the history of  ukraine, they said nothing apart from the  number of  issued treatises and dates of the party congresses. every year in the ussr they produced tens of thousands of graduates with a degree in “history” who had no idea about the history of the land where they studied... ” (palyi, 2011). higher educational institutions of ukraine performed the function of policy advocacy, history of the cpsu and the communist education of workers. among the educational and scientific literature published in ukraine and with which the universities were provided or had the largest circulation was the history of the cpsu and the soviet union, which at that time was considered a valuable source of scientific research in any field of knowledge. exclusion of the native language from the use was assisted by the book publishing policy of the soviet government. the percentage of ukrainian printed production was less than the half of all publications. for example, as of 1960 3844 of 7889 units of printed books and booklets in ukraine were published in ukrainian language. five years later (in 1965) the  situation has worsened, only 2998 of  7251 units of  printed books and booklets were published in ukrainian language (tyevikova, 2010, p. 286). ukrainian scientific literature suffered as well. whereas 1962 the academy of sciences of the ussr published 950 scientific works, the  academy of  sciences of  the  ukrainian ssr  issued only 142,87  published in russian language (shtepa, 2005, p. 190). a similar situation was with textbooks. according to the data of the book chamber of ukrainian ssr, as of 1963 “the techvydav” issued 121 books in russian language and only 32  – in  ukrainian language (including textbooks for russian universities  – 11, for 65the acceleration of the ukrainians’ assimilation due to deliberate narrowing ... ukrainian universities  – 1); “state publishing house of  literature in  construction and architecture” issued in the same year 122 books in russian language and 11 – in ukrainian language; “the medvydav”  – 188 and 54, and among 102 national interagency scientific collections 86 were issued in  russian language and 16 only  – in  ukrainian language (dziuba, 2005, p. 143). in the late 60’s of the xxth century there were almost no ukrainian textbooks in higher educational institutions of  the  ukrainian ssr (kutsayeva, 2007, p.  38.) since only some leading universities had the right to publish scientific and academic books which were under strict state control. they had to make long-term plans on the number of printed pages per year and receive the consent of the supreme soviet. for example, while a ukrainian journal of the lviv state franko university of physical and technical series in 1967–-968’s issued only 550 copies, the  similar publication of  moscow university (in russian) had a  circulation of  2,5 thousand copies (the approved consolidated financial plan, 1965, s. 23). the works in the ukrainian language stayed in the offices because they did not have the censor’s permission, and many supporters of ukrainian words were dismissed. in the late 70’s of the xxth century in ukraine there were spread 27 journals devoted to the issues of education, out of which only three were published in ukrainian (horbachuk, et al., p. 179). thus, the  ukrainian reader was denied the  opportunity even to  get acquainted with ukrainian printed word themselves. this disappointing situation in the national language policy contributed to the restoration movement in defense of the native language. thus, the majority of the iii plenum of  the  writers union of  ukraine, which was held in  kyiv on  the 10-11th january 1962, spoke about the decline of ukrainian language and culture, criticized the educational law, which assumed the right to choose the language of education (the report of the department science, 1962, pp. 6-7). the general state of ukrainian language in society was also the main question at the republican conference on culture of ukrainian language in kiev in 1963, which was organized by the  taras shevchenko kyiv state university and the  institute of linguistics of the academy of sciences of the ukrainian ssr. its members condemned the theory of nations’ bilingualism, spoke persistently about widening the use of ukrainian language and the  removing artificial barriers to  its development (koptilov, 1963, p.  2). o.  dovzhenko wrote with sadness about the  infringement on  ukrainian language: “in the fortieth year of building socialism in the capital of the forty-million ukrainian soviet socialist republic the teaching sciences is held in russian language. this is not anywhere in the world... what an unheard-of immorality... what a cruel deception... what a pity, what a shame...” (dovzhenko, 1994, p. 413). as a means of assimilation and russification of the ukrainians soviet leadership has actively used the media, which traditionally belonged to the leadership in the field of ideological influence on the society and personality. aware of this fact, the soviet government has actively used this function of the media to promote their political interests and manipulation of mass consciousness of the ukrainians. in such a situation national identity and historical memory of the people, the need and the ability to think critically were lost, which led to the education of people who are incapable of forming an opinion. in the  period under study the  ukrainian press has suffered devastating destruction, the  brutal political pressure on  intellectuals was intensified, everything that contained ukrainian was swept away, ideological denationalization occurred, russification increased, which greatly reduced the scope of the ukrainian language while reducing it to the rank of 66 nadia kindrachuk inferiority. since 1959 the  issue of  the  ukrainian written word decreases while the  number of  the  russian-language continues to  grow. forming 17% of  the  ussr population, the ukrainians could count on only 4,3% of ukrainian products (vovk, 2008, p. 129). they significantly reduced print runs of  many periodicals and their information material that the broad masses of the population could understand. the most interesting and important publications came out in russian publications while the ukrainian ones had to repeat often annoying and uninteresting topics. this situation led to the loss of readers and, accordingly, to the reduction of circulation of  the  ukrainian printed word, and this, in  turn, became a convenient excuse to close ukrainian publications. ukrainian products were in demand in western region of the republic and in rural areas. based on the official data of the book chamber in 1963 in the ukrainian ssr among the urban ukrainian language newspapers 36 newspapers were printed and 42 in  russian among the  newspapers of  collective and state farms they printed 214 in ukrainian and 37 – in russian (kalganov, 2014, p. 216). during the 70’s of the xxth century the share of ukrainian magazines in the ussr declined from 46 % to 19 % (yekelchyk, 2011, p. 241). ukrainian-language newspapers and magazines in  poland and czechoslovakia gave the  coverage of  the  issue of  the  discrimination of  the  national language, where a  large number of ukrainian emigration lived. thus, the magazine “our culture” which came out in the city of warsaw, informing its readers about the first slavic archaeological congress (september 1965, the city of warsaw) stated: “the congress was pleased to hear the report made not only the  languages of  big slavic peoples but also smaller as  bulgarians, croats, slovaks... among all the  nations represented in  congress only ukrainian pronounced all the reports not in native but in  russian” (kalganov, 2014, p. 216). soviet propaganda was not conducive to fostering a sense of national dignity and pride, did not inculcate love for the ukrainian language, traditions, customs and culture. it should be noted also that many of the ukrainian written word was of low quality because only 1% of ukrainian products was issued by polygraph enterprises with the state seal of quality (vovk, 2008, p. 108). however, only the readers were concerned about this situation as derzhkomvydav ssr even in the second half of 1970’s did not take comprehensive measures to improve the technological level and product quality for enterprises under his control (proceedings of the meeting of the minister council, 1977, s. 41). in addition, financial conditions of  the  workers of ukrainian printed products were much worse than those of russian employees. for example, a salary of chief editor of “fatherland” in the study period was 1,500 rubles. and the  editor’s salary of  the  journal “oktyabr”  – 6000 rubles (kalganov, 2014, p.  217). a similar situation is  shown by the  member of  the  ukrainian literature at the union of soviet writers f. kravchenko, “executive secretary of ukrainian republican magazine receives 120 rubles per month, and executive secretary of  the  regional russian (“don”, “climb”) – 180 rubles. why? explain impossible!... but abroad all this is “noticed” and they make of this “policy”... recently, “voice of america” was playing on the fact that the difference in pay of the journalistic work, they say, has the same reasons: the ukrainians were viewed as less valuable employees” (kalganov, 2014, p. 217). a soviet television played an important role in the process of assimilation and russification of the ukrainians during the 60’s – 70’s of the twentieth century. in november, 1952 in the city of kiev ukraine’s first television station was launched, and later they started working in the city of kharkiv and donetsk. it should be noted that the production of soviet television was under the watchful supervision of government and the communist party bodies, 67the acceleration of the ukrainians’ assimilation due to deliberate narrowing ... so the tv stations were able to broadcast only information that corresponded to the soviet social ideology and politics, in other words – conducted mass propaganda ideological principles of the communist party of the soviet union and of the communist party of ukraine. thus, tv concerts almost always started with songs about lenin and the communist party: “praise the communist party”, “the name of lenin”, “march of communist labor brigades” etc.  (kasymenko  (ed.), 1960, p.  845). on the  then television, they often showed “old” bolsheviks, production innovators, ministers, directors of enterprises seeking to eliminate all national differences in the ussr and promoted the creation of a new “single soviet people” and the greatness of the dominant russian language – “commonly understood language”. as a  means of  denationalization, indoctrination and assimilation of  the  ukrainians soviet authorities also actively used radio, because about 90 % of the ukrainians listened to the radio daily (zhuravliov, 1979, p. 16). in particular, national radio much of their airtime gave to the broadcast from the city of moscow, which was conducted only in the russian language, all other programs, too, were mostly russian-speaking (dziuba, 2005, p.  141). the authorities of the ukrainian ssr decided on what the listener should listen to and what not. an event that took place in the 1970’s can serve as evidence of this when in the great hall of the moscow conservatory the soviet radio broadcasted the concert, in the program of  which ukrainian carols were included. the  concert was broadcast just till christmas carols singing, before them the air was off (demydenko, 1993, p. 156). governments exerted hard pressure on  ssr radio workers and watched that “no cases of  ideological failures and political mistakes” were transmitted on  air (reports of  regional committees of the communist party, 1970, ss. 18, 31). usually, all materials were scrutinized by radio editor, and those that belong to  the  “critical issues”, were revised by agitation and propaganda department of the communist party regional committee of a particular area reports of regional committees of the communist party, 1970, ss. 20). the cinema was almost completely in russian language as well. ukraine did not produce any films in ukrainian language (krupnyk, 2002, p. 79). only after the russian language version of  the  film was approved in  moscow, a  ukrainian language version could be created. the  processes of  russification and idealogization affected the  theater, in  which almost all the performances were in russian language. a strict control of the government led to monotonous and dull posters repertoire displaying the same performances. such performances as “the knife in the sun” of i. drach, “that was how perished huska” of m. kulish and many others were not displayed in the studied period (vovk, 2008, p. 106). conclusions thus, based on  what was mentioned above, we can draw the  following conclusions. the  60’s  – 70’s of  the  twentieth century were characterized by an  active, purposeful russification the  life of  ukrainians pursued by the  leadership of  the  cpsu  – cpu based on  the general principles of  an soviet totalitarian state. russification of  all life spheres of ukrainian people reduced significantly the use of ukrainian language and formed the status of  its inferiority and laid the  basis for an  intensive, deliberate denationalization and assimilation of  ukrainians. rapidly a  process of  higher education in  ukraine underwent russification, which has been deprived of  national orientation, lack of  influence of  ideology and the  state monopoly on  education. teaching most special and general education 68 nadia kindrachuk in higher educational institutions of ussr was increasingly done in russian. the atempts to develop ukrainian traditional elements of national education were primarily challenged. the daily media promoted the image of the soviet people, brought soviet patriotism, imposed the russian language and the sense of teamwork that did not contribute to the development of ukrainian national identity and national separation. the number of the ukrainian written words has dramatically reduced, whose share was less than half of all publications. references vovk, v.m. (2008). life and leisure of  urban ukrainians during the  1950’s and 1980’s. pereyaslav-khmelnytsky. horbachuk, d., & zubarev, o. (2007). language policy of  russification in  ukraine in 1970’s-1980’s. donetsk bulletin of the taras shevchenko scientific society, 16, 175188. demydenko, t. (1993). party state policy in the field of culture in the 1970’s (on example of ukraine and belarus). kiev. dovzhenko, o.p. (1994). lord, send me power: diary, film stories, tales, folklore notes, letters, documents. kharkiv: folio. dziuba, i. (2005). internationalism or russification?. kiev: publishing house “kyiv-mohyla academy”. kasymenko, o.k. (ed.) (1960). history of kiev: in 2 vol. kiev, 2. kalganov, yu.o. (2014). the  soviet press and designing mass public consciousness in ukraine (1950’s-1985). scientific papers of the faculty of history at zaporizhzhya national university”, xxxviii, 213-225. koliaska, i.v. (1970). education in soviet ukraine. toronto. koptilov, v. (1963). for high culture of  the  ukrainian language. literary ukraine, february 26, 2. krupnyk, l.o. (2002). state policy in the sphere of ukrainian professional art (1965-1985). kiev. kruchynenko, v.g. (2007). memories of the astronomer. hlobyne: polihrafservis. kutsayeva, t. (2007). development of higher education in the ukrainian ssr (1965-1985). kiev. panchuk, e. (ed.) (1994). national relations in  ukraine in  the  xxth century: collected documents and materials. kiev: naukova dumka. palyi, o. (2011). why is it  difficult to  write a  “common history” while a  “domestic history” can be easily written?. ukrainska pravda. february 9. retrieved from http://www.pravda.com.ua/articles/2011/02/9/5895669/ rusnachenko, a.m. (1998). the  national liberation movement in  ukraine: the  middle 1950’s – the early 1990’s. kiev: olena teliga publishing house. sergiychuk, o. (2002). language situation in higher educational institutions of ukraine (1955-1965). ethnic history of european nations. 6, 4-8. shtepa, p. (2005). moskowness: origin, essence, forms and historical continuity. drohobych: vidrodzhennia. slyusarenko, a., & gusev, v., & drozhzhinov, v. (2002). the  modern history of  ukraine (1900-2000). kyiv: vyshcha sckola. http://www.pravda.com.ua/articles/2011/02/9/5895669/ 69the acceleration of the ukrainians’ assimilation due to deliberate narrowing ... the approved consolidated financial plan of self-supporting enterprises of the mvssou. (1965). fund r-4621. the ministry of higher and secondary education of the ukrainian ssr, description, case. 368, the central state archive of supreme bodies of power and government of ukraine. proceedings of  the  meeting of  the  minister council of  the  ukrainian ssr “on measures for further improvement of  living conditions, health care and sanitation of  public education workers and materials to  him”. (1977). fund  2. the  minister council of  the  ukrainian ssr, description 14, case  1134, the  central state archive of supreme bodies of power and government of ukraine. proceedings of the meeting of the industrial regional executive committee and decisions from 195 to 223. (1963). fund r-2000. the regional committee of the odessa worker deputies regional council (the regional executive committee), 1932-1995, description 7, case 22, the state archive of odessa region. the report of the department science and culture of the communist party of ukraine on holding the third plenum of the board of the union of ukrainian writers in kiev on january 10-11, 1962 and the  speech record of  comrades muratov, antonenko-davydovich, pavlychko and dziuba (january 18, 1962). (1962). fund 1. the central committee of the communist party of ukraine, description 31, case 1955, the central state archive of public organizations of ukraine. information and reports of the regional committees of the communist party of ukraine and the ministry of education of the ukrainian ssr on prospects of school development (april 7, 1956  – september 19, 1956). (1956). fund 1. the  central committee of  the  communist party of  ukraine, description 73, case 716, the  central committee of the communist party of ukraine. reports of regional committees of the communist party of ukraine on performing the resolution of the central committee of the communist party of ukraine “on facts of irresponsibility in radiobroadcasting”. (1970). fund 1. the central committee of the communist party of ukraine, description 70, case 2421, the central state archive of public organizations of ukraine. tyevikova, o.v. (2010). the everyday life of the citizens of the ussr: social and cultural aspects (1953-1964). poltava. yekelchyk, s. (2011). history of ukraine. the birth of modern nation. kiev. zhuravliov, g. (1979). leisure time of young people. moscow: znanie. ulyana rudnytska* the prospects for baltic – black sea cooperation in the context of current russian-ukrainian relations abstract: this article proves relevance of the cooperation between the states of the baltic and black sea region and reveals the prospects of ukraine’s participation in interstate cooperation within the balticblack sea region in view of the current state of the international system and the conflict with russia. also the review of ideological and theoretical approaches to understanding the baltic and black sea region is carried out and and its potential is emphasized from the point of view of policy of nato and the eu. it is established that the priority of cooperation in the baltic and black sea region is the transport, economic policy of the sphere. the emphasis is placed on distinctions between the certain states of the region (russia, turkey) concerning regional security. the need of attraction to cooperation for the baltic and black sea region of a wide range of the states for the purpose of overcoming the unsuccessful experience of cooperation and creation of new effective regional security architecture is confirmed. keywords: baltic and black sea region; regional cooperation; regional security; ukraine; russia; baltic states. 1. introduction from historical perspective russia always considered a  large part of  eastern europe, first of all the territory of ukraine, as a component of its own geopolitical space. thus the concept of  the  russian power relying mainly, on  the military force, and the idea of  greatness of russia as a superstate, has not only spatial and territorial measurement, but it’s also associated with the spread of its cultural dominance. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 99-107 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.009 ∗ lviv national university named after ivan franko, liana.rudnytska@gmail.com http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.009 100 ulyana rudnytska failure of the russian efforts to keep ukraine in an orbit of its geopolitical influence and obvious objection from ukraine to merging with  russia in  the  context of  realization of integration ideas of the customs union, induced russia to launch a direct military assault. annexation of ukrainian crimea and invasion of the russian army in the southeast of ukraine forced the international community to resort to reconsideration of bases of regional security and brought a question of the future of all international system on the agenda of the world community. the need for such approach, global by nature of statement of problems, arose, first of  all, not only due to the rank of the parties in conflict or due to their territorial agreement, but also due to taking into account the violation of the basic principles of  functioning of  the  international community and threat of  distribution of  democratic principles of development of the sovereign states. from the geopolitical point of view, the question of allocation of «geopolitical spaces» doesn’t belong to objective aspects of international policy functioning. substantially «geopolitical spaces» are formed by attraction of the political means focused on maximizing advantage at an embodiment of certain kinds of a state policy by interested actors. therefore, the modern nature of the ukrainian-russian conflict, we can state, first, the failure to form the uniform euroasian geopolitical space and loss of advantages from its functioning to russia and, secondly, considerable ineptitude of  uniform european space formation the  integral component of  which would be ukraine, belarus and moldova. unfortunately, integrity of this space still didn’t gain necessary expressiveness in representations of the european politicians. the accompanying problem of the specified tendencies is uncertainty of the geopolitical future of russiaitself. it makes valid the importance of the baltic and black sea region, the  development of  which as  a  separate geopolitical space contains considerable potential from the point of view of environment safety stabilization policy and deepening of cooperation not only between the states located in its remit but also in the euroasian continent in general. 2. ukrainian measurement of geopolitical transformations: is it the prospect for the baltic and black sea regional cooperation? today it  is possible to  claim without exaggeration that there are considerable changes in  global geopolitical structure. a number of  analysts of  the  international relations even see in them the sign of the new “cold war”. the main argument of supporters of this view is that the conflict in ukraine is a classic example of geopolitical war, during which geopolitical poles, without entering open opposition, combat in territories of other actors for establishing the spheres of their respective influence. therefore, in spite of the fact that ukraine wasn’t directly involved in the formation of a modern world order and isn’t one of geopolitical poles, it significantly influences the reformation of the global geopolitical structure. researchers, in general, separate the following powerful consequences for a world order through the  russian invasion into ukraine: violations of  a standard and contractual basis of the international system and the related updating of the questions of collective security connected with it; creation of  unauthorized annexation precedent of  the  other state territory; legitimization of military intervention in affairs of other states under cover of one’s own diaspora protection (the doctrine of «the russian world» of russia in its application concern101the prospects for baltic – black sea cooperation... ing the states in which ethnic russians live); the resort to the so-called «hybrid war» which unites involvement of irregular troops, and also not military means of pressure (horbulin, 2015, october, 23); incapacity of international safety organizations (un, osce); the lack of the mechanisms of the international order (for example, «state gendarme» or «a concert of superstates») at the global level (ischinger, 2014, october, 21). in new geopolitical conditions ukraine is searching for the opportunities of development. thus it  should take into account such factors as  the growth of  authoritarianism of  the  russian power, strengthening of  nationalist sentiments among the  population of neighboring states (hungary, turkey), existence of the “frozen” conflicts in transnistria, abkhazia and south ossetia and so forth. in our opinion, the dynamism of the modern political situation calls for the pursuance of safety, which could result from the cooperation the regional level for ukraine. therefore, the purpose of the present article is to find out the conditions of development and prospects of the ukrainian relations with the states of the baltic and black sea region. it is necessary to  notice that questions of  ukrainian regional cooperation were covered in  the  researches by the leading ukrainian and foreign scientists and analysts: o. zarubinskyi, v. madisson, o. poltrakov, a. riley, l. rassokha, v. slovian, o. sushko, v. chornyi, v. shakhov. based on  their conclusions and using methods of  the  event-analysis, forecasting, synthesis and generalization, this article will aspire to realize four main objectives. first, we will present the main approaches to validation of the baltic and black sea cooperation in a scientific discourse; secondly, we will analyse prerequisites of enhancing of cooperation in the baltic and black sea region; thirdly, we will define priority enhancing the cooperation that ukraine can join; and, fourthly, we will find out prospects and risks which can arise on the way of realizing the cooperation in the baltic and black sea region. 3. ideological fundamental principles of the baltic and black sea regional cooperation considering a situation faced by ukraine today– critical strain of relations with russia and complication of process of rapprochement with the european union because of the conflict in the east of the country, alternative option of cooperation is the baltic and black sea region. the idea of  development of  the  baltic and black sea region was put forward by s.rudnytskyi and yu. lypa in the first half of the xx century. except domestic scientists, the great value of a baltic–black sea union was provided by the classic of the polish geopolitical thought yezhy nebzhytski (richrd vraga), in the work «geopolityka: strategija and granice» (1945) he proved the thesis about an outstanding role of the baltic and black sea region on «the map of europe». in particular, the scientist claimed that the space between baltic and black seas constrains expansion of  the  western europe states to  the  east and vice versa (potocki, 2009). considering the  significant potential of  the  baltic and black sea region, the western and east neighbors tried not to allow for the creation of a uniform political and cultural organism. according to  ye. nebzhytski, the origin of  political axes in the direction from the north to the south within the baltic and black sea region happened in the x century. in particular, ukrainian researchers vadym madisson and vleriy shakhov in the monograph «modern ukrainian geopolitics» (2003) note the necessity of adjustment 102 ulyana rudnytska of the baltic and black sea region cooperation: «from the point of view of the geostrategic situation, ukraine can be «the natural intermediary» between regions of the baltic and black seas» (maddison, shakhov, 2003). according to their belief, cooperation on an axis «northsouth» will promote strengthening the safety in this part of europe. in the article «prospects of balto-black sea cooperation» (2005) oleh zarubinsky and volodymyr chornyy also put an emphasis on efficiency of regional cooperation. here, first of all, it is about the transport capacity of the region (zarubinskyy, chornyy, 2005). another ukrainian scientist oleh soskin, the  director of  institute of  society transformation, concentrates on the following main modules of the baltic and black sea cooperation: transport, connected with overland freight transportation by rail; pipeline, which is based on the development of the international oil pipelines system and the formation of the international oil consortium; shipping, providing transformation of the black sea to a complex transport system with use of experience of shipping by the baltic sea (soskin, 2014). yulian skzhyp emphasizes that cooperation in the sphere of defense in the baltic and black sea region has a  strategic importance. he, in  particular, defines an  axis gdansk  – odessa as  an  important transport corridor and an  outpost against potential threats from the east (sykulski, 2013). alan riley, professor of the london city university, points to the prospects of power cooperation within the baltic and black sea region. he claims that on the basis of the ukrainian gas pipelines (with a  general extent about 40 thousand km.) and the  largest gas storages in europe, it is possible to create powerful gas trade center (hub). a. riley also considers slate gas as a prospective production in the west of ukraine and in poland. if these two countries are able to join forces and they begin to extract shale gas together, this project will provide significant dividends and will allow to get rid of gas dependence on russia (riley, 2015). 4. cooperation potential in the baltic and black sea region the idea of development of the baltic and black sea cooperation for ukraine is attractive for several reasons. first, as it was noted above, the black sea region has the considerable potential connected, first of all, with use of its shelf that will give the chance independently to extract oil and gas independently. within regional cooperation with turkey there is a possibility of  development of  metallurgical industry. the prospective branch of  cooperation is the ecology (smirnov, 2011).1 in the baltic direction, it is expedient to recall the experience of poland and the baltic states related to implementing reforms, modernizations and diversifications of power branch and try to follow its example. secondly, reasonable prospects of  logistics is  cooperation in  transport, transit and communication areas. back in 2003, together with lithuania and belarus within the international transport corridor no. 9 the railway project of the combined transportations «viking» along a  route ilichivsk  – klaipeda was launched. this corridor, on  condition 1 a. смірнов, балто-чорноморський регіон. геополітичний аспект, , http://www.kymu. edu.ua/vmv/…/smirnov.pdf 103the prospects for baltic – black sea cooperation... of joining with a ferry railway line which connects ukraine and turkey, can receive an exit to the middle east. also do not leave without attention latvian initiative of restoration of the shortest «daugava-dnieper» waterway and railway communication libava – romny, there is since 1874, and also an  estonian offer to exploit the  opportunities of  the  estonia developed ports for expansion of communications with the countries of scandinavia (zarubinskyy, chornyy, 2005, march, 5). according to the ukrainian researcher yuriy romanenko, in the plane of cooperation with turkey it is expedient to concentrate on an autobahn construction round the black sea which will «be attached» to the caspian hub (romanenko, 2015), and the logistics will develop in china further. in this context it is necessary to notice that china considers the north black sea region a part of the great silk way. thirdly, security aspect is important after all considerable part of the states of the region bordering either the  european union or with russia. so, in  modern conditions cooperation in  the  sphere of  defense both for ukraine, and for the  baltic states and poland makes mutual benefit. in 2014 discussion of an initiative of creation of the polishlithuanian-ukrainian military crew took place. estonia declared its readiness to  help ukraine with creation and development of cyber defence (slovyan, 2014). emergence of the baltic and black sea union can appear to be a favorable factor for the eu and nato as on their borders there will be a desired «buffer organization» that separates western europe from the countries of central asia – a source of illegal migration and drug traffic. regional cooperation also allows to  combine efforts of  the  states in fight against corruption and to promote counteraction to soft threats to security, settlement of the frozen conflicts, according to the european principles, «by their removal from a «post-soviet» paradigm»(sushko, 2007) and also to interact in the information sphere. thus, the part of the obligations of military character assigned to nato and the eu will be able to somehow aid the states of the baltic and black sea union (slovyan, 2014). 5. priorities of cooperation of ukraine in the baltic and black sea region at the state level the initiative of activization of the baltic and black sea cooperation was taken by the president of lithuania a. brazauskas in 1997. in two years in klaipeda (lithuania) presidents of lithuania, poland and ukraine discussed joint projects on the creation of optimum transit routes, which would have practical geoeconomic value in  communications between baltic and black seas. in august, 2005 the  president of  ukraine viktor yushchenko and the  president of georgia mihail saakashvili took the initiative to call in ukraine the summit with participation of leaders of the countries of the baltic and black sea and caspian region, russia and the usa. subsequently this initiative was supported by latvia and romania. on december 2 of the same year the constituent meeting of community of a democratic choice or “community of democracies of the baltic and black sea and caspian region” took place, which was attended by the presidents of ukraine, moldova, latvia, lithuania, estonia, slovenia, macedonia, romania and georgia, and also representatives of  poland, azerbaijan and bulgaria (rassokha, 2009). 104 ulyana rudnytska it is worth noting that issues which were touched upon at the summit, are still valid in our times. as it is specified in the declaration of the countries of community of a democratic choice, the purposes and problems of this forum is safety in the region, cooperation in the economic and social sphere, fight against terrorism, money laundering, drug traffic, the  weapon and people, counteraction of  ethnic and religious hatred all the way to  separatism; support of  independent mass media and public organizations; exchange of  ideas concerning democratic transformations (joint comunique, 2006). in may, 2006 in vilnius the  «general vision of  the  joint neighbourhood» conference took place, it  was devoted to problems of the baltic and black sea cooperation. the summit was organized at the initiative of presidents of lithuania and poland – valas adamkus and leh kachynsky. it is  necessary to  notice that if the  situation for development of  cooperation with the states of the baltic region is favorable, in the case of the baltic sea states, the situation can be difficult. considering that the safety issue in the context of modern events rose especially sharply, obstacles can arise, in particular, to the clear perception of the cooperation features by the different states and ways of regional development. 6. prospects and challenges of the realization of cooperation in the baltic and black sea region russia and, partly, turkey, which apply for the  role of  regional leaders, hold special positions in  security issues in  the  black sea region. both countries oppose the  strengthening of the nato presence here and defend their own vision of regional cooperation on security issues. professor of  economic and technological university in  ankara m. tselipkala in  the  report of  the  commission on  the black sea confirms the  difference of  the  russia position on this issue from the approaches of other states (tselipkala, 2010). factors that may affect the security issues in the region, among other things, classifies non-state actors, frozen conflicts and unrecognized breakaway territories, the presence of refugees. instability of individual states makes the region one of the “hot spots” in the world where such threats as terrorism, proliferation of weapons of mass destruction, illicit trafficking of drugs, arms and people can develop. given these circumstances, the  issues of  security in  the  region is of paramount importance. yordan bozhilov, the former bulgaria minister of defence, and presently – the chairman of the forum on safety in sofia (bulgaria), supports the previous approach. in the article «the black sea region needs new architecture of safety» he, in particular, notes numerous attempts to adjust regional cooperation in the sphere of safety, none of which being productive (bozhilov, 2014). on bozhilov’s belief, blackseafor, the  agreement on  creation of  the  working group of  naval cooperation in  the  black sea, was the  most effective project within which the cooperation was launched. cooperation in  the  sphere of  peacekeeping and stability in the region by mutual trainings of the navies was the purpose of this project, which was begun in 2001. the following initiatives also had similar character: the contract on creation of security measures in the naval sphere in the black sea;2 “border cooperation of the black 2 the document was signed on april 25, 2002 in ukraine. it was called to provide mutual understanding, openness and security. 105the prospects for baltic – black sea cooperation... sea” and information center in bourgas (bulgaria).3 it should also include attempts to create a political format of cooperation – «the black sea forum for dialogue and partnership», initiated by romania in 2006.4 “harmony of the black sea” was the turkish initiative directed at keeping of  safety in  the  region. however, considering that other states invited to join this initiative, did not always divide approaches of turkey to cooperation in the black sea, “harmony of the black sea” had no chances to become the real regional organization (bozhilov, 2014). according to y. bozhilov, “...today the black sea is a region in which division of [interests] passes between russia and the european union and nato. it fills the region not only with internal disagreements, but also gives rise to conflicting interests” (bozhilov, 2014). to resolve safety issues in the black sea, it is necessary to develop new approaches and a format of  cooperation. a key problem, according to  the  author, is  the modern conflict between russia and ukraine due to which there is an urgent need to create of new architecture of regional security. this architecture of  security has to  cover the  countries from the  black sea region in broad understanding which face similar problems and calls for safety, including armenia, azerbaijan and moldova. the new system has to have various levels – political, military, police and other. considering the specified security threats, and also unrealized initiatives, it is necessary to restore effective regional cooperation and to bring closer cooperation between the countries of the baltic region. 7. conclusion modern events of  local and global character induce ukraine to  search for its own place in  world geopolitical structure. turbulence of  world politics, having taken ukraine, confirmed j.  rozenau’s thesis that all events which occur at the  local level, are reflected in the global one. therefore, the conflict between russia and ukraine loosened the international system and called into question a modern international order. however, despite difficult conditions, ukraine had a chance to realize itself as a full actor of international policy and to take its own place in geopolitical structure of the world. the idea of the baltic and black sea cooperation is based on a considerable theoretical groundwork of both the ukrainian, and foreign scientists of the past. both modern politicians and the top officials of the states of the region are supporters of closer regional relations. considering it, many initiatives in  various spheres were introduced, none of them were completely realized. on the basis of theoretical groundwork consideration and the introduced initiatives we can claim that the priority and perspective directions of cooperation are the power policy and spheres, and also the sphere of transport and communications. interaction of the region states in these directions will give the chance to resolve a number of the vital issues, first of all, such as power independence. along with advantages and opportunities, a  number of  factors which can complicate cooperation are at play. in par 3 initiative among all riparian states, started with the aim of combating illegal migration, trafficking in drugs, weapons and illegal fishing. 4 the  creation of  the  forum was preceded by the  idea of  regular meetings of  state heads and government of the countries of the black sea basin to discuss all security issues of the region. 106 ulyana rudnytska ticular, it is about difference of opinion of the certain states on development of the regional relations in certain spheres. prospects of  further researches of  the  problem under consideration are connected with the need for  scientific research and justification of  an appropriate place of  ukraine in the global political and economic systems. the creation of the mechanism of realization of the ukrainian national interests at the global and regional levels would become a practical result of scientific research. enhancing cooperation at the regional level will give the chance to  ukraine to  come nearer to  standards of  the  european and euroatlantic structures and to come to qualitatively new level in global system of the international coordinates. references гaзпpoм cлaб. бpитaнcкий экcпepт paccкaзaл, кaк укpaинe избaвитьcя oт гaзoвoй пeтли poccии, http://www.m.nv.ua/publications/gazprom-slab-britanskiy-ekspert-rasskazal-kak-ukraine-izbavitsya-ot-gazovoy-petli-rossii. гopбyлiн в. «гiбpиднa вiйнa» як ключoвий iнcтpyмeнт pociйcькoї гeocтpaтeгiї peвaншy. дзepкaлo тижня. 23.10.2015, http://www.gazeta.dt.ua/interna/gibridna-viyna-yak-klyuchoviy-instrument-rosiyskoyi-geostrategiyi-revanshu. зapyбiнcький o., чopний в. пepcпeктиви бaлтo-чopнoмopcькoгo cпiвpoбiтництвa // дзepкaлo тижня. – 2005. -№ 8 (536). – 5-11 бepeзня, http://www. dt.ua/2000/26/75/49403/. maдиccoн в., шaхoв в. cyчacнa yкpaїнcькa гeoпoлiтикa. – k., 2003. 174 c. paccoхa л. cпiльнoтa дeмoкpaтичнoгo вибopy: нoвi мoжливocтi й пepcпeктиви, http://www.old.niss.gov.ua/monitor/januar2009/4. poмaнeнкo ю. чтo зaпaд тaк и нe ycлышaл oт пopoшeнкo нa фopyмe в дaвoce, http://www.hvylya.net/analytics/politics/chto-zapad-tak-i-ne-uslyshal-ot-poroshenko. cлoв’ян в. нoвий вимip бeзпeки бaлтiйcькoгo peгioнy тa пepcпeктивa бaлтoчopнoмopcькoгo пpoeктy, http://www.defense-ua.com/rus/hotnews. cмipнoв a. бaлтo-чopнoмopcький peгioн. гeoпoлiтичний acпeкт, http://www.kymu. edu.ua/vmv/…/smirnov.pdf. cocкiн o. пepeдyмoви тa шляхи фopмyвaння бaлтo-чopнoмopcькoгo cпiльнoгo pинкy, http://soskin.info/ea/2001/2/20010278.html. cyшкo o. дeмoкpaтичний пopядoк дeнний для cхiднoї євpoпи i пepcпeктиви cпiльнoти дeмoкpaтичнoгo вибopy, http://www.eu.prostir.ua/library/1779. html. bozhilov y. the  black sea region needs new security architecture. harvard black sea security program. 2014, 128 p, http://www.harvard-bssp.org/static/files/442/black_ sea_2014.pdf. celipkala m. seurity in the black sea region. policy report ii, http://www.blackseacom.eu http://www.dzkk.tsk.tr/denizweb/blackseafor/english/agreement/agreement.php. ischinger w. why ukraine matters to  india, www.dailyo.in/politics/why-ukraine-matters-to-india. joint communiqué, http://www.vilniusconference2006.lt/sen/lib/download/20. http://www.m.nv.ua/publications/gazprom-slab-britanskiy-ekspert-rasskazal-kak-ukraine-izbavitsya-ot-gazovoy-petli-rossii http://www.m.nv.ua/publications/gazprom-slab-britanskiy-ekspert-rasskazal-kak-ukraine-izbavitsya-ot-gazovoy-petli-rossii http://www.gazeta.dt.ua/interna/gibridna-viyna-yak-klyuchoviy-instrument-rosiyskoyi-geostrategiyi-revanshu http://www.gazeta.dt.ua/interna/gibridna-viyna-yak-klyuchoviy-instrument-rosiyskoyi-geostrategiyi-revanshu http://www.dt.ua/2000/26/75/49403/ http://www.dt.ua/2000/26/75/49403/ http://www.old.niss.gov.ua/monitor/januar2009/4 http://www.hvylya.net/analytics/politics/chto-zapad-tak-i-ne-uslyshal-ot-poroshenk� http://www.hvylya.net/analytics/politics/chto-zapad-tak-i-ne-uslyshal-ot-poroshenk� http://www.defense-ua.com/rus/hotnews http://soskin.info/ea/2001/2/20010278.html http://www.eu.prostir.ua/library/1779.html http://www.eu.prostir.ua/library/1779.html http://www.harvard-bssp.org/static/files/442/black_sea_2014.pdf http://www.harvard-bssp.org/static/files/442/black_sea_2014.pdf http://www.blackseacom.eu http://www.dzkk.tsk.tr/denizweb/blackseafor/english/agreement/agreement.php http://www.dailyo.in/politics/why-ukraine-matters-to-india http://www.dailyo.in/politics/why-ukraine-matters-to-india http://www.vilniusconference2006.lt/sen/lib/download/20 107the prospects for baltic – black sea cooperation... manoli p., the  dynamics of  black sea subregionalism, http://books.google.bg/books?id= lkdl0et2sxoc&pg=pa13&hl=bg&source=gbs_toc_r&cad=2#v=onepage&q&f=false. potocki r. geopolityka miedzymorza w rozwazaniach ryszarda wragi. geopolityka 2009, no. 2(3), http://geopolityka.net/geopolityka-miedzymorza-w-rozwazaniachryszarda-wragi/. sykulski l.,  europa srodkowa jako region geostrategicznyw mysli geopolitycznej geografow wojskowych z akademii obrony narodowej w warszawie. “przegląd geopolityczny”, 2013, vol. 6, 202 s. torun international studies no. 1 (7) 2014 krzysztof garczewski*1 contemporary migration crisis in europe and its impact on socio-political situation in germany abstract migration crisis is currently one of the biggest challenges facing eu states. the role of this issue in the german socio-political discourse in 2015–2016 is the main focus of the analysis presented in this paper. among all members of the eu, germany accepted majority of the migrants as a result of opening the borders in the late summer 2015. keywords: european migrant crisis, refugees, islam, internal security in germany, terrorism 1. introduction massive flow of immigrants in europe, mostly from north africa and middle east, with the peak in summer and autumn of 2015, has caused major political crisis in eu and initiated discussions within eu and member states (adamczyk, 2016, p. 41). tackling the issue eu tried to modify asylum policy what turned out to be more difficult and challenging than expected (compare: trauner, 2016, p. 93). main aim of the paper is the analysis of the socio-political situation in germany in the context of the migration crisis. in 2015 and 2016 it was germany that accepted majority of the immigrants after germany’s chancellor, angela merkel, had decided to open the borders in august 2015. her words: „we’ll manage it!” (wir schaffen das) has become symbolic and been often referred to since. in autumn of 2015 thousands of germans were meeting newcomers in the atmosphere of the „welcoming culture” (willkommenskultur). the situation changed within a few weeks after mass flow of immigrants, social moods shifted * pultusk academy of humanities, e-mail: kgarczewski@wp.pl 2016, no. 1 (9), pp. 121–129 published online march, 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.011 krzysztof garczewski122 and became less optimistic (bachmann, 2015, p. 1–10.). uncontrollable stream of refugees caused internal chaos in the state, rise in attacks on migrants centers and fall of popularity of the leading party and angela merkel, as well as increase in support of the right-wing anti-islam alternative for germany (alternative für deutschland, afd) (cziomer, 2016, p. 91). also social movement “patriotic europeans against the islamisation of the west” (pegida) created in autumn of 2014 gained popularity, especially in eastern states (vorländer, herold, schäller, 2016, p. 5-7). simultaneously islamic extremists became increasingly active with subsequent terrorists attacks threatening germany’s safety. in effect in 2016 under political and social pressure angela merkel slowly began to move away from her liberal migration policy, however, without admitting previous mistakes. 2. mass influx of migrants to germany at the beginning of 2016 german authorities informed that the state welcomed ca. 1,1 million refugees. the data was corrected in september 2016, federal minister of the interior, thomas de maizière, said there are 890 000 migrants, the number is lower because some people were registered multiple times, and some already left the state (dpa, 2016). in 2016, mostly in the first three months of the year, ca. 280 000 migrants came to germany. later on the number of newcomers has begun to decrease, mostly because of shutting down so called balkan trail and due to an agreement between eu and turkey signed in march 2016 (dobrowolska-polak, 2016, p. 1–5). there were 745 500 asylum applications in 2016 in germany. it is 269 000 more than in 2015. some refugees were allowed to apply for asylum months after reaching their destination in 2015 as the agency was not able to proceed such amount of filings. chart 1. the amount of asylum applications filed in germany in 2014–2016 source: (bundesamt für migration und flüchtlinge, 2016a, p. 3). the country of origin of the people seeking asylum in germany in 2016 was: syria (36,9%), afghanistan (17,6%) and iraq (13,3%). during 2015 more than 35 000 migrants left germany, and 80 000 left next year, including 55 000 out of their own free will (reuters, 2016). contemporary migration crisis in europe... 123 table 1. countries of origin of the asylum seekers in germany in 2016 country of origin volume of the asy-lum applications asylum recognition 1 syria 268.866 98,0 % 2 afghanistan 127.892 55,8 % 3 iraq 97.162 70,2 % 4 iran 26.872 50,7 % 5 eritrea 19.103 92,2 % 6 albania 17.236 0,4 % 7 unknown / unexplained 14.922 84,4 % 8 pakistan 15.528 3,3 % 9 nigeria 12.916 9,9 % 10 russian federation 12.234 5,2 % total 612.731 75,9 % amount of all the asylum applications 745.545 62,4 % source: (bundesamt für migration und flüchtlinge, 2016b, p. 2). during 9 months of 2016 germany proceeded more asylum application than other eu countries all together (see chart 2). table 2. the amount of asylum applications proceeded in eu, january-september 2016 eu (28 states) 755.770 germany 420.080 italy 67.555 france 63.310 sweden 57.395 austria 29.065 holland 24.175 greece 7.610 source: (eurostat, 2017). according to official data more than 1 170 000 refugees came to germany in 2015–2016. in 2014 there were “only” 200 000. at the beginning of 2016 german government expected 2 500 000 more to come within next 5 years (2016-2020). adding those numbers gives ca. 3 600 000 refugees. (sun/dpa, 2016). even taking under consideration the correction given by the federal officials the total estimated by the federal government was 3 400 000 of migrants coming to germany between 2015-2020. however, enormous wave of refugees during such short period of time triggered strong emotions and influenced socio-political debate. for germany it is not only a cultural and social challenge it is also an economic encounter – the cost of maintenance and integration of so many people is expected to run into billions even despite budgetary surplus (koszel, 2016, p. 153). krzysztof garczewski124 3. from openness to animosity migration crisis induced visible split within german society leading into cultural conflict (wiesendahl, 2016, p. 53–79). week by week angela merkel’s decision about opening borders was more and more criticized. her policy of „open doors” caused substantial political divisions within christian democrats as well as other significant parties. one of the biggest opponents of the open migration policy was bavaria’s minister-president horst seehofer. christian-social union (csu) politician in september 2015 supported viktor orban’s actions against migrants and met with him in munich. seehofer called for closing the borders with austria, crossed by countless migrants coming to bavaria. he also demanded merkel to establish an upper limit of reception of migrants threatening at the same time to file a complaint to federal constitutional tribunal on account of the migration policy conducted by the federal government (kubiak, 2015, p. 4). members of csu criticized angela merkel’s attitude also during the next months. h. seehofer demanded mostly tightening of the asylum law with an upper limit (obergrenze) of 200 000 refugees per year. merkel’s veto on the subject induced serious crisis between sister parties: cdu (christian democratic union) and csu. for bavarian csu strong desire to tighten immigration policy has become central element of the party after the migration crisis outbreak. in the second half of 2015 it was bavaria that was the first state hit by a large groups of refugees crossing the border with austria. the richest state could not manage to deal with such amount of migrants coming on such short notice. with other states having similar problems the whole germany slumped. situation started to improve after austria and balkan states closed borders for migrants trying to pass through the balkan trail on their way to central and northern europe. in contrast to german federal government, austria, in 2016, introduced an upper limit of refugees: 37 500 per year. austria is estimated to accept not more than 127 500 of asylum seekers till 2019. (kurier/apa / la, mk, jk, 2016). austria’s decision on closing the balkan trail was not welcomed in berlin. german diplomats were not invited to vienna for the meeting on the matter. however, austria’s arrangements seemed to agree with merkel, as the amount of refugees reaching germany started to visibly decrease, calming down german society. on the other hand austrian’s resolution was assessed positively by many activists of csu and conservative politicians from cdu. therefore, some of the cdu members more or less openly talked about federal migration policy opting for altering and tightening law. conservative members of cdu judged angela merkel for too liberal migration policy shifting the party into left wing of the political scene. one of the politicians presenting such attitude was erika steinbach, who strongly criticized the chancellor for such approach on multiple occasions during the migration crisis in 2015. the former president of the federation of expellees (1998–2014), known especially in poland for her controversial project center against expulsions (zentrum gegen vertreibungen), was also criticized by many politicians of the cdu for her harsh statements about germany’s contemporary migration policy. in effect, to protest against federal migration policy e. steinbach resigned from membership of cdu to which she belonged since 1974 (tagesschau, 2017). the fiercest opponent of federal government actions is alternative for germany (afd). the movement used anti-islam rhetoric to sway increasing numbers of disappointed germans. emotions seemed to be a large part of migration debates within most of german parties. contemporary migration crisis in europe... 125 4. migration crisis and state elections in 2016 migration crisis and internal security played central part during the elections in five german states in 2016. on 13 march 2016 elections were held in baden-würtemberg, rhineland-palatinate and saxony-anhalt, while on 4 september in mecklenburg-west pomerania and in berlin. results were mirroring moods of society, partly fearing for their safety after the substantial influx of the refugees. in effect afd became the most successful party. it seems that its adamant resistance toward merkel’s migration policy persuaded large volume of voters, especially in saxony-anhalt (24,3%) mecklenburg-west pomerania (20,8%) or south-western baden-würtemberg (15,1%). except for afd only the liberals (fdp) gained some voters. they were also distancing themselves from the federal open migration policy. christian democrats noted significant losses although political commentators expected far worse results. particularly meaningful was cdu’s failure in mecklenburg-west pomerania, where angela merkel’s electoral district for bundestag is situated. the anti-islam afd (20,8%) defeated cdu (19%) for the first time and became the second political force (after center-left social democrats) in the state parliament – landtag (tagesschau, 2016a). table 3. election results for the main parties in the state elections in 2016 (in %) difference between current and last elections is in the brackets the state election date cdu spd alliance ‘90/ the greens the left fdp afd baden-würtemberg 13.03.2016 27,0 (-12,0) 12,7 (-10,4) 30,3 (+6,1) 2,9 (+0,1) 8,3 (+3,0) 15,1 (+15,1) rhineland-palatinate 13.03.2016 31,8 (-3,4) 36,2 (+0,5) 5,3 (-10,1) 2,8 (-0,2) 6,2 (+2,0) 12,6 (+12,6) saxony-anhalt 13.03.2016 29,8 (-2,7) 10,6 (-10,9) 5,2 (-1,9) 16,3 (-7,4) 4,9 (+1,1) 24,3 (+24,3) mecklenburg-west pomerania 04.09.2016 19,0 (-4,0) 30,6 (-5,0) 4,8 (-3,9) 13,2 (-5,2) 3,0 (+0,2) 20,8 (+20,8) berlin 18.09.2016 17,6 (-5,7) 21,6 (-6,7) 15,2 (-2,4) 15,6 (+3,9) 6,7 (+4,9) 14,2 (+14,2) source: own calculations based on (tagesschau, 2016b). 5. social and political divisions intense debate on security and safety in the context of the migration crisis was triggered by 2015/2016 new year’s eve incidents. in cologne many women were assaulted during the festivities on the streets conducted by young men with “non-european appearances”. within 24 hours at least 100 women, and during next 6 weeks more than 1000 women, reported sexual assault and/or robbery to the police. (flade, pauly, frigelj, 2016). similar assaults, although on a smaller scale, took place in other german cities such as hamburg, frankfurt, bielefeld, stuttgart, or nuremberg. incidents of such nature were also reported in other european countries e.g. in salzburg or zurich (deutsche wirtschafts nachrichten, 2016). krzysztof garczewski126 at first, neither german police nor media informed on events taking place in cologne. it took 4 days and public opinion pressure to handle the topic by politicians and reporters. events of the new year’s eve gained much publicity in many countries and initiated intense debate on safety of the eu citizens not only in germany but in majority of the eu countries. after revealing the background of the incidents prominent politicians in germany started to press for tightening of the asylum and migration laws. the regulations were altered in the beginning of 2016. (afp/dpa/epd/nago, 2016). at the same time there was a very emotional debate on the possibility of acknowledging algeria, tunisia and morocco as “safe countries of origin” (sichere herkunfstländer). those were the countries of origin for many migrants coming to germany in the refugee flow. the issue became additionally politically significant when it turned out that many of the new year’s eve attackers were from north africa (jansen, 2016a). in summer of 2016 the bundestag approved of enacting regulations that would accelerate asylum proceedings and would allow sending those citizens back to their home countries. the idea was strongly criticized by majority of alliance ‘90/ the greens pointing out that human rights are often violated in those states. the party managed to block the legal initiative in bundesrat for months. (amz/dpa/afp, 2016). the problem was brought back into highly intensified discussion after terrorist attack conducted by a tunisian citizen on 19 december 2016. he killed several people by running a stolen polish truck into a festive crowd in berlin (sti/hk,dpa, rtr, 2016). terrorist attacks with islamic background that took place in würzburg and ansbach during summer of 2016 caused immense sense of fear among germans. it is connected with the migration crisis as both terrorists came to germany as refugees. (forster, benrath, dpa, 2016). within one week the bloodshed took place in munich and reutlingen. all those accidents shook up the german public opinion causing immense debate on the level of security in the state (jansen, 2016b). migration crisis has become the most important socio-political problem in germany, pushing far away any other issues. at the same time more and more germans feel unsecure and express anxiety and concern for the situation in their home country. chart 2. what is the most important political subject? source: (ard-deutschlandtrend, 2016a). contemporary migration crisis in europe... 127 citizens of this state expected politicians to make bold decisions and take effective measures to resolve the crisis, mostly on european level. simultaneously due to strong opposition of some member states of the eu most germans we sceptic about possibility of swift decisions on the matter (see chart 3). it was an option sturdily endorsed by a. merkel, however she did not manage to convince her european partners to it. chart 3. national or european solution of the migration crisis? source: (ard-deutschlandtrend, 2016b). 6. conclusion german government with the chancellor angela merkel decided to accept and welcome hundreds of thousands of migrants in 2015 and 2016. their motivation was universal value of human life, respect for human rights and dignity, regardless of their origin or religion. therefore the calls for introducing upper limits of asylum seekers were dismissed. such options were strongly proposed by the sister party csu from bavaria, as well as by other politicians, including afd. german chancellor opened the borders in 2015 was also motivated by the difficult history and nazi past of the country, trying to persuade the world that germany is a state of tolerance, free of racism and xenophobia. such policy was confronted with difficult reality. german state was not prepared for immense volume of migrants coming in a very short period of time. in 2015 alone there were almost 900 000 refugees and immigrants coming to germany, with additional 280 000 the next year. the chaos initiated by the crisis deepened differences already existing within community. massive influx, of mostly muslim, newcomers caused debates on their place in german society and the level of internal security. it was a perfect ground for anti-islam and euro-sceptic afd, that managed to introduce its members to all states’ parliaments achieving spectacular success, mostly in saxony-anhalt, mecklenburg-west pomerania or baden-würtemberg 1. at the same time main parties, including cdu and spd, lost immense amount of voters. the poles show that many people, who voted for them previously, decided that the open door policy enforced by the authorities was a mistake and created unsecure situation for the citizens. situation was often complicated 1 at the end of 2016 afd already had its representatives in 10 german state parliaments. krzysztof garczewski128 by the terrorist attacks conducted by the people coming to germany as immigrants. during that time german security forces managed to thwart at least a dozen assassination attempts by islamic fundamentalists. migration crisis showed also large deficiencies in functioning of agencies and authorities responsible for citizen’s safety which was visible e.g. in the 19 december 2016 attack. all the events that took place within last 2 years were also a serious wake up call for angela merkel’s government, especially for the 2017 bundestag election. contemporary migration crisis on one hand caused increased activity of islamic fundamentalists (mostly salafi movement) becoming imminent danger to the safety of the state, on the other hand it triggered activity of the far-right movements, that prays on disappointed voters and scared citizens. it seems that angela merkel noticed that, as she started to retreat from the liberal migration policy. nevertheless, she has not admitted to committing mistakes on migration situation and still defends her decision on opening borders for migrants in 2015. references adamczyk, a. (2016). kryzys imigracyjny w ue i sposoby jego rozwiązania. przegląd politologiczny, (3). afp/dpa/epd/nago, (2016, february 25), bundestag beschließt verschärfung des asylrechts, from: https://www.welt.de/politik/deutschland/article152625136/bundestag-beschliesst -verschaerfung-des-asylrechts.html. amz/dpa/afp, (2016, july 7), entscheidung über sichere herkunftsländer frühestens im herbst, from: http://www.spiegel.de/politik/deutschland/sichere-herkunftslaender-bundesrat -stimmt-nicht-mehr-vor-sommerpause-ab-a-1101925.html. ard-deutschlandtrend, (2016a, january), from: http://www.tagesschau.de/multimedia/ bilder/crbilderstrecke-253.html. ard-deutschlandtrend, (2016b, march), from: https://www.tagesschau.de/inland/deutsch landtrend-493.pdf. bachmann, a. (2015). niemieckie społeczeństwo wobec napływu uchodźców., biuletyn instytutu zachodniego. seria specjalna – „uchodźcy w europie”, (191). bundesamt für migration und flüchtlinge (2016a, december). aktuelle zahlen zu asyl, ausgabe: dezember 2016. bundesamt für migration und flüchtlinge (2016b, december). asylgeschäftsstatistik für den monat dezember 2016. cziomer, e. (2016). wybrane implikacje wzrostu międzynarodowej roli niemiec dla współpracy z rosją i polską w dobie globalizacji i kryzysów unii europejskiej w xxi wieku. rocznik integracji europejskiej. deutsche wirtschafts nachrichten, (2016, january 8). schweiz und österreich: anzeigen wegen sexueller übergriffe zu silvester. from: https://deutsche-wirtschafts-nachrichten.de/ 2016/01/08/schweiz-und-oesterreich-anzeigen-wegen-sexueller-uebergriffe-zu-silvester/. dobrowolska-polak, j. (2016). turcja, unia europejska i uchodźcy. porozumienia w sprawie zarządzania kryzysem migracyjnym. biuletyn instytutu zachodniego. seria specjalna – „uchodźcy w europie”, (229). dpa, (2016, september 30), 2015 kamen 890.000 asylsuchende statt 1,1 millionen. from: http://www.tagesspiegel.de/politik/fluechtlinge-in-deutschland-2015-kamen-890-000 -asylsuchende-statt-1-1-millionen/14628952.html. contemporary migration crisis in europe... 129 eurostat (2017), from: https://www.welt.de/politik/deutschland/article160804721/mehr -asylantraege-in-deutschland-als-in-allen-anderen-eu-staaten.html. flade, f., pauly, m. & frigelj, k. (2016, february 10). 1054 strafanzeigen nach übergriffen von köln. from: https://www.welt.de/politik/deutschland/article152018368/1054-straf anzeigen-nach-uebergriffen-von-koeln.html. forster, g., benrath, b., & dpa. (2016, december 18). als der terror nach bayern kam – auf spurensuche in franken. from: http://www.abendzeitung-muenchen.de/inhalt.anschlaege -in-wuerzburg-und-ansbach-als-der-terror-nach-bayern-kam-auf-spurensuche-in-franken. a9920397-191e-457f-9381-bf191dbb4e52.html. jansen, f. (2016a, september 1). nur wenige täter werden bestraft. from: http://www.tagesspiegel.de/politik/silvesternacht-in-koeln-nur-wenige-taeter-werden-bestraft/14488686. html. jansen, f. (2016b, july 28). mit fast allen mitteln – wie sich deutschland schützt. from: http://www.tagesspiegel.de/politik/terrorgefahr-und-terrorabwehr-mit-fast-allen-mit teln-wie-sich-deutschland-schuetzt/13935554.html. koszel, b. (2016). unia europejska, niemcy i problem uchodźców (2014-2016). rocznik integracji europejskiej. kubiak, p. (2015). kanclerz angela merkel w ogniu krytyki. biuletyn instytutu zachodniego. seria specjalna – „uchodźcy w europie”, (193). kurier/apa / la, mk, jk. (2016, january 20). regierung beschließt: heuer maximal 37.500 flüchtlinge. from: https://kurier.at/politik/inland/asylgipfel-regierung-beschliesst-heuer -maximal-37-500-fluechtlinge/176.140.830. reuters. (2017, january 11). deutlich weniger flüchtlinge – 280.000 kamen 2016 ins land. from: http://de.reuters.com/article/deutschland-asyl-iddekbn14v1ej. sti/hk,dpa, rtr. (2016, december 24). fall amri befeuert streit über abschiebungen, from: http://www.dw.com/de/fall-amri-befeuert-streit-%c3%bcber-abschiebungen/ a-36901462. sun/dpa. (2016, february 25). regierung rechnet bis 2020 mit 3,6 millionen flüchtlingen. from: http://www.spiegel.de/politik/deutschland/fluechtlinge-bis-2012-3-6-millionen -fluechtlinge-medienbericht-a-1079157.html. tagesschau. (2016a, september 4). klarer sieg für spd afd vor cdu. from: https://www. tagesschau.de/inland/ltwmv-hochrechnung-101.html. tagesschau. (2016b), from: http://wahl.tagesschau.de/landtag.shtml. tagesschau. (2017, january 14). steinbach tritt aus der cdu aus. https://www.tagesschau. de/inland/erika-steinbach-verlaesst-cdu-101.html. trauner, f. (2016). wie sollen flüchtlinge in europa verteilt werden? der streit um einen paradigmenwechsel in der eu-asylpolitik. integration, (2). vorländer, h., herold, m. & schäller, s. (2016). pegida: entwicklung, zusammensetzung und deutung einer empörungsbewegung, wiesbaden: springer vs. wiesendahl, e. (2016). der kulturkonflikt um die flüchtlingskrise und die politischen folgen. zeitschrift für staatsund europawissenschaften, (1). visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 piotr siemiatkowski* the influence of the global economic crisis on the international investment position of european union member states1 abstract in the last decades, the international flow of investments considerably grew. they increased dynamically until 2008, when the sudden decline occurred, being caused by the global economic crisis. it had a direct bearing on the structure and the proportions of the internal investment position of many countries. the present paper conducts the analysis of the changes in international investment position rating of european union member states. with that purpose in mind, the statistical method of linear regression by hellwig was used. keywords: international investment position, hellwig method 1. introduction the global economic crisis 2007+ largely affected many areas of global economy. the effects were manifested most palpably in the realm of international capital flow. multi-billionaire corporations, financial institutions, the governments of particular countries were hurriedly allocating their financial means. the fear of redundant losses incited them to optimize portfolio investment under critical circumstances. these actions to a large extent influenced the size and dynamism of the streams of international investments. the purpose of this paper * nicolaus copernicus university in torun, e-mail: piotrs@umk.pl 1 the article was presented on the wea conference, 2015: ideas towards a new international financial architecture? 2016, no. 1 (9), pp. 103–110 published online march, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.009 p s104 is to show the changes in the international investment position (iip) of eu member states, caused by the financial crisis. the analysis will be conducted by dint of the method of linear ordering, including hellwig’s synthetic measure. 2. the essence of international investment position the international investment position is one of the two reports (statistical reports) reflecting the position of the economy on the global market. it is the balance of financial external resources, that is the balance of international financial assets and liabilities of a given economy. it indicates whether a given country is a borrower net or a creditor net. the above statistics embraces the amounts due from non-residents (external assets) and the liabilities towards residents (external liabilities). the international investment position at the end of fiscal year (calendar year) reflects financial transactions, pricing of changes and other corrections which occurred in the analyzed period related to the level of external assets or liabilities. this statistics is fully consistent with the categories of profits in the current account of the balance of payments, with the financial account and it has a telling significance when determining the resources and streams as well as the returns on foreign investments. the international investment position may be also defined by dint of the following formula: iip = fdia + pia + ofia + ra – fdil – pil – ofil where: iip – international investment position, fdi – direct foreign investments, pi – foreign portfolio investments (equity and debt ones), ofi – remaining investments , ra – reserve assets, letter a denotes the position of assets, letter l denotes the position of liabilities (śliwiński 2008, p. 158). the annual change in the international investment position net (δiip) is a differential between the international investment position at the end of the year (iipt) and its status at the end of the previous year (iipt-1). δiip = iipt iipt-1. 3. methodology of research in order to create the rating of eu member states with respect to their respective quality of international investment position, the present study took advantage of the methods of linear regression (zielaś 1991; grabiński, wydymus, zielaś 1989; kolenda 2006; nowak 1990). that sort of taxonomical analysis is a set of methods serving to evaluate the level of distinctiveness of items by dint of the closed set of statistical properties. the influence of the global economic crisis on the international... 105 the first stage of construct exploited in the present study of synthetic measure is the indepth analysis of properties describing objects. the analysis in this case is relatively simple. that is because diagnostic variables are the constituents of international assets and liabilities. in the conducted study one resigned from attributing coefficients to particular diagnostic variables. the next state of constructing the synthetic measure is the standardization of properties. it may be done in a variety of ways. the method of selecting the standardization of properties is predicated upon the assumed method of determining the synthetic measure. basically, the “procedures of the determination of the synthetic measure may be divided into two groups: – non-model methods, – model methods” (ostasiewicz 1998, p.119). in the present study, the model method was employed, in which what is assumed is the existence of the model-patterned object (or simply stated: the pattern), against the benchmark of which the taxonomic distance between studied objects is determined. “the typical and the most usually employed method in practical research by dint of synthetic measure of that group of methods is hellwig’s measure (due to its original applications to study the economic growth that measure is also referred to as the measure of growth)”(ostasiewicz 1998, p.120). in the case of employing hellwig’s measure, the standardization of properties follows according to the formula below – empirical values of j-property in i-object – the arithmetic mean of j-property – standard deviation of j-property. the determination of the pattern involves the selection from the standardized matrices, by dint of the above model of properties, of the maximal value for stimulants or alternatively the minimal value for properties other than stimulants the synthetic measure is the following value: where: – euclidean distance between the object from the model object , – the critical distance of a given unit from the model. p s106 euclidean distance is calculated according to the following formula: whereas the critical distance of the unit from the model is calculated as follows: where: – arithmetic mean of taxonomic distances: – standard deviation from taxonomic distances: 4. the taxonomy of international investment positions of european union member states in order to conduct the taxonomic study of the international investment position structure of european union member states, nine of the following properties of objects were distinguished: x1t – the share of direct foreign investments in the external assets in general, x2t – the share of indirect foreign investments in external assets in general, x3t – the share of remaining foreign investments in external assets in general, x4t – the share of official reserve assets in external assets in general, x5t – the share of financial derivatives in external assets in general, x6t – the share of direct foreign investments in external liabilities in general, x7t – the share of indirect foreign investments external liabilities in general, x8t – the share of remaining foreign investments external liabilities in general, x9t – the share of financial derivatives in external liabilities in general. properties x5t and x9t manifested in relations to each other a too high level of correlation; in the light of this the property x9t was rejected. the properties x1t, x4t, x6t were considered stimulants, the others were regarded as destimulants. regarding the necessity for the properties to meet the condition of completeness of statistical data, the determination of the synthetic measure was possible no earlier than 2005 (before that, not all the countries discharged their statistical duties, having published incomplete date or not having published any at all). the influence of the global economic crisis on the international... 107 ta b. 1 . th e re su lts o f ta xo no m ic s tu dy o f th e st ru ct ur e of in te rn at io na l i nv es tm en t po si tio n of e ur op ea n u ni on m em be r st at es in 2 00 5, 20 09 a nd 2 01 3 20 05 20 09 20 13 c ou n tr y t m r * p la ce c ou n tr y t m r * p la ce c h an ge vs 2 00 5 c ou n tr y t m r * p la ce c h an ge vs 2 00 9 h un ga ry 0, 60 82 76 1 h un ga ry 0, 68 08 94 1 0 h un ga ry 0, 70 34 34 1 0 e st on ia 0, 57 09 71 2 po la nd 0, 67 17 80 2 4 po la nd 0, 65 84 82 2 0 sl ov ak ia 0, 56 83 37 3 c ro at ia 0, 59 91 60 3 2 c ze ch r ep ub lic 0, 56 46 63 3 2 c ze ch r ep ub lic 0, 53 52 28 4 b ul ga ri a 0, 58 47 54 4 5 b ul ga ri a 0, 55 87 67 4 0 c ro at ia 0, 53 20 15 5 c ze ch r ep ub lic 0, 57 39 22 5 -1 c ro at ia 0, 55 42 38 5 -2 po la nd 0, 52 97 39 6 e st on ia 0, 55 57 84 6 -4 b el gi um 0, 51 07 61 6 2 li th ua ni a 0, 52 28 17 7 r om an ia 0, 51 13 00 7 1 r om an ia 0, 50 26 14 7 0 r om an ia 0, 52 25 10 8 b el gi um 0, 47 77 72 8 3 li th ua ni a 0, 49 74 46 8 1 b ul ga ri a 0, 49 47 74 9 li th ua ni a 0, 45 78 21 9 -2 e st on ia 0, 44 64 94 9 -3 d en m ar k 0, 37 64 88 10 sw ed en 0, 38 75 88 10 3 lu xe m bo ur g 0, 38 80 14 10 3 b el gi um 0, 37 19 07 11 d en m ar k 0, 37 03 80 11 -1 sp ai n 0, 37 33 91 11 3 sl ov en ia 0, 34 02 40 12 a us tr ia 0, 35 79 94 12 3 a us tr ia 0, 35 22 15 12 0 sw ed en 0, 33 95 22 13 lu xe m bo ur g 0, 34 65 60 13 4 sw ed en 0, 32 42 69 13 -3 sp ai n 0, 31 71 76 14 sp ai n 0, 34 60 74 14 0 d en m ar k 0, 30 84 69 14 -3 a us tr ia 0, 31 67 17 15 n et he rl an ds 0, 32 44 05 15 1 po rt ug al 0, 29 34 48 15 5 n et he rl an ds 0, 31 10 12 16 sl ov en ia 0, 28 60 62 16 -4 la tv ia 0, 28 83 92 16 7 lu xe m bo ur g 0, 31 06 68 17 sl ov ak ia 0, 28 17 97 17 -1 4 sl ov ak ia 0, 28 66 22 17 0 fr an ce 0, 27 11 89 18 fr an ce 0, 27 27 62 18 0 n et he rl an ds 0, 28 32 37 18 -3 g er m an y 0, 24 78 47 19 g er m an y 0, 25 73 58 19 0 sl ov en ia 0, 25 81 71 19 -3 po rt ug al 0, 24 04 16 20 po rt ug al 0, 24 87 54 20 0 it al y 0, 25 63 00 20 1 fi nl an d 0, 19 10 72 21 it al y 0, 23 62 60 21 1 g er m an y 0, 22 58 79 21 -2 it al y 0, 18 43 08 22 fi nl an d 0, 21 26 03 22 -1 fi nl an d 0, 21 93 61 22 0 la tv ia 0, 18 12 77 23 la tv ia 0, 20 49 63 23 0 fr an ce 0, 21 10 14 23 -5 p s108 20 05 20 09 20 13 c ou n tr y t m r * p la ce c ou n tr y t m r * p la ce c h an ge vs 2 00 5 c ou n tr y t m r * p la ce c h an ge vs 2 00 9 g re ec e 0, 13 62 01 24 g re ec e 0, 15 27 97 24 0 u ni te d k in gd om 0, 11 77 72 24 3 c yp ru s 0, 11 14 66 25 ir el an d 0, 11 96 24 25 2 c yp ru s 0, 11 16 26 25 1 m al ta 0, 10 88 37 26 c yp ru s 0, 10 89 51 26 -1 m al ta 0, 10 43 31 26 2 ir el an d 0, 09 67 87 27 u ni te d k in gd om 0, 09 87 52 27 1 ir el an d 0, 09 87 58 27 -2 u ni te d k in gd om 0, 02 62 70 28 m al ta 0, 07 03 86 28 -2 g re ec e 0, 08 98 36 28 -4 * t m r – ta xo no m ic al m ea su re o f s tr uc tu re o f i ip ta b. 1 . co nt in ua tio n. the influence of the global economic crisis on the international... 109 the taxonomic study of the structure of the international investment position by dint of hellwig’s synthetic measure brought relatively surprising results. in comparison to the commonly used in the professional literature indicator, which is usually the international investment position net-gross domestic product ratio, the position occupied by particular countries in both ratings differ considerably. the superficial analysis of the data presented in table 1 shows that financial crisis has a considerable impact on the positions of just a few countries in the rating. when analysing the changes in synthetic measure of the growth for the international investment position structure in 2009 in relation to 2005, it transpires that slovakia shows the most conspicuous shift. that country dropped in the rating by 14 positions – from 3 to 17. between the scrutinized periods, in slovakia the changes in the structure of the international investment position net occurred. they mainly concerned the external assets. from the point of view of financial dependency of the economy, these changes should be construed as definitely negative. between 2005 and 2009, in the structure of slovakian international assets, there occurred a drastic decrease of the share of official reserve assets in them (dropping from more than 61% to less than 4%). simultaneously, equally drastically, what increased was the ratio of the assets of direct foreign investments to external assets in general – from slightly more than 14% to almost 61%. the leader of positive changes between 2005 and 2009 was bulgaria. its position improved by 5. in this case, the change was the function of many factors. first of all, bulgaria is a country characterized by one of the biggest shares of reserve assets in external assets in general in the whole union. between the years under research, the said share increased. what also increased but slightly is a share of foreign direct investments in the assets in general. simultaneously, one did not record any negative changes as far as external liabilities go. what is more, what increased was the share of direct foreign investments in them. the negative changes were inflicted also upon the structure of the international investment position net in czech republic, estonia, lithuania, slovenia, finland and malta. the positions of these countries deteriorated across 2005–2009 period. the financial crisis had a long-term impact on the international investment position of eu member states. between 2009 and 2013, such spectaculars changes as in the case of slovakia were not recorded. still, it is worth noting the causes of the most dynamic shifts in rating positions. the leader of declines was at that time francedropped by 5 positions. what was considered the main reason for that was the increased share of financial derivatives in the external assets in general. that very share grew in the studied period from less than 6% to more than 16,5% and was on the biggest in the entire union. further declines in rating positions were recorded in estonia, denmark and slovenia. the group characterized by declines also subsumed croatia, sweden, holland, germany, ireland and greece, the last of which occupied the last position in the rating of the quality of international investment position net (the decline by 4 positions relative to 2009) the leader of positive changes in 2013 was latvia, which advanced by 7 position. that advance was caused by a couple of factors, none of which was spectacular. both in the structure of its external assets and liabilities, what went slightly bigger was the share of financial derivatives in external assets. what should be underlined that the position of that country in the rating depends on the change in the structure of international investment positions of other countries. p s110 in the ultimate rating for 2013, the leading economies are the ones of central europe. the leader of the rating of quality international investment position was hungary, achieving the highest level of hellwig’s synthetic measure – above 0,70. the next positions were distributed among poland, czech republic and bulgaria. the first top country of the rating in terms of iip-gdp ratio occupied only 6th position and that was belgium. next came luxemburg, which occupied 10th position. it is worthwhile to emphasize the relatively low positions of british, french and german or italian economies. what is also interesting is the shift of a few countries at the bottom of the previous rating into the middle of the present rating. 5. conclusions the changes in the rating of the international investment position structure are –among other thingsa result of the financial crisis 2007+. the growth of dynamism of the flow of capital, which unrestrainedly change its owners become one of the causes of such a rapid outburst of global economic crisis. the big share of a country in the global financial flows implies the considerable financial dependency from external financing sources. leaving the global capital market without additional regulations will cause the forthcoming crises to be even more dynamic. references grabiński t., wydymus, s. & zeliaś, a. (1989). metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, warszawa: pwn. kolenda, m. (2006). taksonomia numeryczna. klasyfikacja, porządkowanie i analiza obiektów wielocechowych, wrocław: wyd. ae we wrocławiu. nowak, e. (1990). metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, warszawa: pwe. ostasiewicz, w. (1998). statystyczne metody analizy danych, wrocław: wydawnictwo akademii ekonomicznej im. oskara langego we wrocławiu. śliwiński, p. (2008). zmiany międzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto w grupie wybranych krajów europy środkowo-wschodniej oraz unii gospodarczej i walutowej. in e. najlepszy (ed.), determinanty bilansu płatniczego w krajach europejskich, warszawa: pwn. zeliaś, a. (1991). ekonometria przestrzenna, warszawa: pwe. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice oleksii chugaiev* national economic image and soft economic power evaluation abstract: the article provides a review of national economic image, brand, and soft economic power evaluation methods based on  opinion polls or objective indicators. the  author elaborates and tests a  webometric method for evaluation of  specific components of  national economic image and soft power. national economic image is measured as the share of positive messages in total number of messages about economy of  a country. soft economic power is  described as  national economic image adjusted for absolute amount of positive economic information about a country. various key words and expressions are used for web search query to  analyze specific components of  economic image (trade, inflation, finance, budget, quality, competitiveness, investment, business, corruption, corporate governance, wages, economic cooperation or conflicts, economic growth or crisis). the  advantages and limitations of the suggested approach are discussed. the sample for testing the method includes poland, ukraine, russia, turkey, romania, germany, and moldova. germany and poland have almost no major weaknesses, while russia and ukraine have almost no major strengths among economic image components. germany is a soft power leader in the majority of areas, followed by russia, turkey and poland. ukraine, romania, and moldova can improve their image and soft power by better real economic performance and wider coverage of positive economic information about these countries. keywords: economic power; soft power; national image; webometric approach; economic information; economic performance. 1. introduction national economic power consists of  hard and soft components. hard economic power is based on objective real economy indicators (size of economy, economic growth etc.). soft economic power of a country reflects what people inside the country and outside it think about its economic achievements, its economic influence, whether it follows economic intertorun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 13-25 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.002 * department of world economy and international economic relations, institute of international relations, taras shevchenko national university of kyiv, ukraine, alxcv@ukr.net. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.002 14 oleksii chugaiev est of those people, and whether the people want to follow the country’s agenda in economic policy and business practice. soft power, image, and brand of  a country are often treated as synonyms, but in our research we distinguish between them. e.g. even a small country can have a good image, but if there is little information about it and it’s not well-known, its soft power is low. intangibility and ambiguity of national image and soft power resulted in creation of various approaches to their estimation. sometimes they are not cost efficient, sometimes they pay attention to  only specific areas, sometimes they disregard the  level of awareness about a country, or the range of the countries under consideration is too narrow. the aim of this paper is to elaborate a webometric approach to measuring specific components of national economic image and national soft economic power. we also use it to evaluate these characteristics of countries inside and nearby central and eastern europe. 2. methodology 2.1. review of existing methods 2.1.1. opinion survey methods anholt-gfk roper nation brands index (growth from knowledge, n.d.) is based on comprehensive nation brand survey for 50 countries. it  considers 6 brand dimensions mostly in economic area: – exports – consumer preferences based on the country of origin of goods and services; – governance (political area); – culture and heritage (including perceptions of audiovisual and other cultural industry products); – people (including reputation of their competence); – tourism (interest in visiting a country and tourist resources); – investment and immigration (attractiveness of the residence, working, and study; quality of life and business climate). country brand index (futurebrand, 2015) is  measured by interviewing experts and frequently travelling persons for business or recreational purposes. they find out how well-known a country is what qualities it has; how high the respondents esteem a country; whether it is attractive for visiting, investment or buying its products; whether the country is recommended to family members, friends or colleagues. associations with a country are divided into two groups: status and experience. the status indicators include: – value system (non-economic indicators); – quality of life: health and education, standards of living, attractiveness of living and studying there etc.; – business potential: attractiveness for business, advanced technology, infrastructure development. experience indicators are: – heritage and culture (natural, cultural and historical resources); – tourism: value for money, range of  attractions, resort and lodging options, desire to visit for a vacation, food; – made in  (reputation of  country of  origin): authenticity of  products, high quality of products, product uniqueness, desire to buy products made in a country. 15national economic image and soft economic power evaluation reputation of a country of origin is also described in the “made in” report (futurebrand, n.d.). the  futurebrand company interviews consumers and experts to  estimate the  value of country’s brand and how it influences the value of products made in the country. the pew research center’s global attitudes project (2015, august) carries out opinion polls in dozens of countries. the main drawback of their approach is incomplete and variable sample of countries across different years. they ask about current and future situation in a country, whether children would be better off financially than their parents, what is the world leading economic power, opinion on  the world leading economic / political powers (the u.s., the  eu, china, russia), whether the  leading powers consider the  interests of the country of a respondents, attitude to the american style of doing business, american audiovisual industry, and american science and technology. eurobarometer surveys (european commission, n.d.) use opinion polls in  the  eu member states and the  candidate countries. some of  their results can help to  evaluate the economic image (attitude to the eu, economic and monetary union, economic problems in the eu, integration with other countries, main achievements of the eu, whether children would live a higher-quality life in the future, choice of country to visit). e.g. european commission’s directorate-general for internal market, industry, entrepreneurship and smes & tns political & social network (2015) asked whether the respondents would stay for vocations in their countries and what countries they would choose for travelling abroad. we can say that the answers reflect tourism image of a country: in the first case after adjustment for income of tourists and size of a country, in the second case – for distance. whitney & shambaugh (2009) published an  opinion survey about 5 components of soft power in east asia and the u.s. these subindices include: – economic soft power (importance of economic relations, probability of buying product, desirability of establishing a free trade agreement, economic influence in asia, help to countries for their economic development, humanitarian assistance, contribution of companies, competitive economy, economic opportunities for workforce, entrepreneurial spirit, leading multinational corporations, product quality); – components related to economics: human capital soft power (desire to learn a language, highly educated population, advanced science and technology, quality universities) and cultural soft power (movies, tv, music; tourist destination etc.); – non-economic dimensions: diplomatic soft power (including humanitarian assistance) and political soft power. 2.1.2. objective indicators methods nye (2004) cited by höhn (2011, p. 51) uses about 20 proxy variables mostly directly or indirectly related to economics to measure soft power in several areas: – culture (book publications, export of films and tv programs, music sales, popular sports); – education (foreign scholars, foreign university students, nobel prizes, scientific and technical journal articles); – global outreach (internet hosts, internet sales, multinational corporations with global brand recognition); – health (life expectancy); 16 oleksii chugaiev – foreign relations (overseas development assistance, public diplomacy); – technology (high-tech exports, patents, research and development expenditures); – travel & migration (air travel, foreign immigration, tourism). another project of s. anholt (n.d.) – good country index shows what countries contribute to the common good of humanity. the overall ranking is calculated considering 7 dimensions: – science and technology: international students, journal exports, international publications, nobel prizes, patents; – culture: creative goods exports, creative services exports, unesco dues in arrears (-), freedom of movement (including visa restrictions), freedom of press; – international peace and security (including dues in arrears to un peacekeeping budgets (-), arms exports (-) etc.); – world order (including charity giving); – planet and climate: biocapacity reserves, hazardous wastes exports and various types of pollutant emissions; – prosperity and equality: open trading, un volunteers abroad, fairtrade market size, fdi outflows, development assistance; – health and wellbeing: food aid, pharmaceutical exports, voluntary excess donations to the who, humanitarian aid donations, drug seizures. many indicators in the good country index are measured relatively to the size of economy. therefore the main leaders turned out to be small countries. therefore it is more useful for measuring image than soft power. treverton & jones (2005) divide softer power into the following categories: – economic (measured by foreign aid, trade partners, trade volume etc.); – ideational (university attendance by foreigners, members or adherents, contributions received, hits on websites etc.); – cultural (where foreigners choose to live or work, content analysis of media etc.). cardoso, guimarães & zimmermann (2010) analyzed countries and regions of origin of  economic research articles (published in  1991-2006) in  the  econlit and social science citation index databases. we can say that the share of countries in economic research publications is an indicator of their soft economic power in terms of spreading one’s own economic ideology and concepts across the  world. but we must adjust for existence of  local economic research publications. thus their estimates of  intellectual influence of  leading countries in their research may be overestimated. höhn (2011, p. 51) noted that “not all hard power is by necessity material and all soft power by necessity spiritual”, which sometimes results in the use of same indicators in various indices of both hard and soft power. 2.2. suggested webometric method in our paper we suggest and test the opportunities of our webometric method for measuring economic image and soft economic power of countries. we suppose that the number of expressions with positive enquiries (p) may be compared with the number expressions with negative meaning (n) in the sentences or paragraphs about the analyzed countries. the texts are provided by the internet search engine. thus we use a brief automated content analysis of web information about countries by specifying the necessary expressions in the search query. 17national economic image and soft economic power evaluation after we obtain p and n values for each component of  national economic image, we calculate two indices for each country. the  first one is  the share of  positive messages in the total number of search results: and n values for each component of national economic image, we calculate two indices for each country. the first one is the share of positive messages in the total number of search results: np p ei   (1) it reflects whether a specific aspect of economic image (ei) is relatively positive or negative. if ei is close to 1, than the country is rather positively perceived. if it’s close to 0 than it is rather negatively perceived. the second index is the abovementioned share ei adjusted by the number of positive results. we call it soft economic power subindex (sep) as it is calculated for each soft economic power component: np p psep   (2) by this subindex we also consider availability of information about a country. considering such indices for particular image / soft power component can be useful for evaluation of national soft economic power and its structure. we suppose that a country have a substantial soft economic power if both its economy is positively perceived and there is a lot of information about its economy. so larger economies would tend to have more soft economic power than smaller ones, because usually there is more information about large economies in the internet. we measure p and n values as the number of non-similar web pages obtained by making the relevant search query on a specified date. thus both current and previously published information is considered. it is logical because an image is a product of both current and past events – thus e.g. a currently successful country with failures in the past would (1) it reflects whether a specific aspect of economic image (ei) is relatively positive or negative. if ei is close to 1, than the country is rather positively perceived. if it’s close to 0 than it is rather negatively perceived. the second index is the abovementioned share ei adjusted by the number of positive results. we call it soft economic power subindex (sep) as it is calculated for each soft economic power component: and n values for each component of national economic image, we calculate two indices for each country. the first one is the share of positive messages in the total number of search results: np p ei   (1) it reflects whether a specific aspect of economic image (ei) is relatively positive or negative. if ei is close to 1, than the country is rather positively perceived. if it’s close to 0 than it is rather negatively perceived. the second index is the abovementioned share ei adjusted by the number of positive results. we call it soft economic power subindex (sep) as it is calculated for each soft economic power component: np p psep   (2) by this subindex we also consider availability of information about a country. considering such indices for particular image / soft power component can be useful for evaluation of national soft economic power and its structure. we suppose that a country have a substantial soft economic power if both its economy is positively perceived and there is a lot of information about its economy. so larger economies would tend to have more soft economic power than smaller ones, because usually there is more information about large economies in the internet. we measure p and n values as the number of non-similar web pages obtained by making the relevant search query on a specified date. thus both current and previously published information is considered. it is logical because an image is a product of both current and past events – thus e.g. a currently successful country with failures in the past would (2) by this subindex we also the consider the availability of information about a country. considering such indices for particular image / soft power component can be useful for evaluation of  national soft economic power and its structure. we suppose that a  country have a substantial soft economic power if both its economy is positively perceived and there is a lot of information about its economy. so larger economies would tend to have more soft economic power than smaller ones because usually there is  more information about large economies on the internet. we measure p and n values as the number of non-similar web pages obtained by making the relevant search query on a specified date. thus both current and previously published information is considered. it is logical because an image is a product of both current and past events – thus e.g. a currently successful country with failures in the past would not have a perfect image. but since each day more and more information is published online, the later information is automatically given more weight than the past information, which is useful for our understanding of national image. we form a search query in such a way that it usually includes three words: – a word specifying a component of image (e.g. “inflation”); – a word denoting positive or negative meaning (e.g. “low” or “high”); – name of a country (e.g. “poland”). e.g. we measure the number of  positive search results about inflation in  ukraine by specifying search query in the google (n.d.) search engine as “low inflation * * ukraine”. double * sign guarantee that the expression “low inflation” and word “ukraine” are closely located (in one sentence or adjacent sentences). in most cases they are separated by two words. thus the web pages we find usually describe inflation in ukraine as low. but we must admit that in some cases the search results can be mistakenly classified as positive information – when: – in reality the  information is  about the  necessity to  improve economic situation (e.g. it is necessary to achieve low inflation next year in ukraine); 18 oleksii chugaiev – in reality the  information compares the  situation in  another country vis-à-vis the mentioned country (e.g. trade deficit in turkey with germany) – therefore we avoided using expressions such as “trade deficit” where this risk is especially high. therefore the results should be treated with caution and our method must not be used as the only method to make ultimate conclusions about the image. there are other drawbacks that require caution in interpreting results. there is a high risk that the search engine artificially decreases the number of found web-pages if it shows that their number exceeds 300. therefore we try to avoid using expressions in a search query which result in p or n more than 300 (e.g. high-tech). but sometimes it is unavoidable for 1 or 2 bigger countries in our sample. therefore we should remember that ei and sep indices are sometimes measured in  a ordinal scale and not in  a  metric scale. when p or n were more than 300 for a  larger number of  countries, we either excluded the expressions or words from our further analysis (e.g. development) or used queries without * * signs (“economic growth in …”, “economic crisis in …”, “economic recession in …”). we also excluded words which could: – not be easily classified as positive or negative without knowing the context in details (e.g. wealth, counterfeiting, made in, costs); – be easily used outside economic area or the necessary area in economics (e.g. company, revaluation, goods); – provide too little number of search results (e.g. migration, exports). another problem is imperfect selection of non-similar web-pages by the search engine. sometimes we observe similar text in a number of web pages within the list of search results. so the  multiple counting sometimes happens. despite using the  option “search for pages in all countries” in the search engine, we also cannot say anything about whether redirecting affected our results or not. there can also be a  distortion effect of  expectations. for example, in  a low inflation economy (e.g. 2%) even moderate increase in prices (5%) can be interpreted as high inflation – an interesting news worth publishing, while in a traditionally high inflation economy (e.g. 12%) a 6% inflation would be considered as low. despite the  risks of  distortion effects, in  many cases we expect to  obtain useful results which reflect the true situation about the national economic image. we use a sample of  7  countries. 5 countries (poland, ukraine, russia, turkey, and romania) are the  most populated countries in central and eastern europe. and we added 2 countries for comparison (germany as a big advanced economy located nearby and moldova as a small developing economy in the region). 3. results and discussion 3.1. results by economic areas in the table 1 we show our results for a number of economic image components (absolute number of positive messages p, absolute number of negative messages n, economic image subindices ei, and soft economic power subindices sep) using the google search results data on november 8-9, 2015. 19national economic image and soft economic power evaluation table 1. indicators of national economic image and soft economic power components key words indicator poland ukraine russia turkey romania germany moldova trade: p = good n = bad (0.025) p 15 16 121 29 8 62 1 n 1 2 14 7 0 5 2 p/(p+n) 0.94 0.89 0.90 0.81 1.00 0.93 0.33 p·p/ (p+n) 14.1 14.2 108.5 23.4 8.0 57.4 0.3 inflation: p = low n = high (0.000) p 29 37 56 35 17 220 3 n 64 60 189 234 46 167 14 p/(p+n) 0.31 0.38 0.23 0.13 0.27 0.57 0.18 p·p/ (p+n) 9.0 14.1 12.8 4.6 4.6 125.1 0.5 financial: p = good n = bad (0.000) p 14 20 9 4 2 62 2 n 8 3 11 1 7 13 4 p/(p+n) 0.64 0.87 0.45 0.80 0.22 0.83 0.33 p·p/ (p+n) 8.9 17.4 4.1 3.2 0.4 51.3 0.7 budget: p = surplus n = deficit (0.000) p 13 13 55 33 25 130 4 n 97 121 178 154 137 265 20 p/(p+n) 0.12 0.10 0.24 0.18 0.15 0.33 0.17 p·p/ (p+n) 1.5 1.3 13.0 5.8 3.9 42.8 0.7 quality: p = good n = low (0.000) p 188 137 196 276 138 294 22 n 71 84 216 171 48 180 13 p/(p+n) 0.73 0.62 0.48 0.62 0.74 0.62 0.63 p·p/ (p+n) 136.5 84.9 93.2 170.4 102.4 182.4 13.8 competitive: p = highly n = un(0.001) p 54 49 122 91 33 227 4 n 19 40 70 22 12 140 3 p/(p+n) 0.74 0.55 0.64 0.81 0.73 0.62 0.57 p·p/ (p+n) 39.9 27.0 77.5 73.3 24.2 140.4 2.3 investment: p=good n=bad (0.005) p 32 26 72 109 17 61 9 n 3 4 16 3 0 5 0 p/(p+n) 0.91 0.87 0.82 0.97 1.00 0.92 1.00 p·p/ (p+n) 29.3 22.5 58.9 106.1 17.0 56.4 9.0 20 oleksii chugaiev key words indicator poland ukraine russia turkey romania germany moldova business: p = good n = bad (0.140) p 53 63 232 88 28 212 10 n 9 14 76 26 5 41 1 p/(p+n) 0.85 0.82 0.75 0.77 0.85 0.84 0.91 p·p/ (p+n) 45.3 51.5 174.8 67.9 23.8 177.6 9.1 corruption: p = low n = high (0.000) p 3 6 17 9 4 14 3 n 15 33 80 27 51 5 17 p/(p+n) 0.17 0.15 0.18 0.25 0.07 0.74 0.15 p·p/ (p+n) 0.5 0.9 3.0 2.3 0.3 10.3 0.5 corporate: p = good n = weak (0.005) p 24 24 51 27 4 42 2 n 0 10 5 2 2 4 1 p/(p+n) 1.00 0.71 0.91 0.93 0.67 0.91 0.67 p·p/ (p+n) 24.0 16.9 46.4 25.1 2.7 38.3 1.3 wages: p = high n = low (0.000) p 8 3 9 8 2 108 1 n 62 41 64 27 49 122 11 p/(p+n) 0.11 0.07 0.12 0.23 0.04 0.47 0.08 p·p/ (p+n) 0.9 0.2 1.1 1.8 0.1 50.7 0.1 c o o p e r a t i o n vs. conflicts: p = economic cooperation n = economic war, trade dispute, economic sanctions (0.000) p 300 207 351 362 180 334 87 n 132 461 701 220 28 437 56 p/(p+n) 0.69 0.31 0.33 0.62 0.87 0.43 0.61 p·p/ (p+n) 208.3 64.1 117.1 225.2 155.8 144.7 52.9 development vs. crisis: p = economic growth in n = economic crisis in, recession in (0.000) p 300 283 324 279 190 329 80 n 267 437 688 363 286 620 69 p/(p+n) 0.53 0.39 0.32 0.43 0.40 0.35 0.54 p·p/ (p+n) 158.7 111.2 103.7 121.2 75.8 114.1 43.0 note: in parentheses in the left column we include p-level according to x2-test for difference between the observed and expected values of p and n in all the 7 countries. if p-level < 0.05, we conclude that at least in some countries ei significantly differs from the rest of the sample. source: author’s calculations based on search results in google (n.d.). continue table 1 21national economic image and soft economic power evaluation the key word “trade” often stands for trade relations. nominally romania has the best image in  this area (ei = 1), while moldova has the  worst (ei = 0.33). but the  p and n values in these cases are too small to consider their ei value to be reliable. as for the rest of the countries the ei is almost equal and is close to 1. there are too few negative messages for this image component relatively to positive information. but soft trade power of russia turned out to be the highest (sep = 108.5) with germany being the second best performer. turkey took the  3rd place, poland and ukraine shared the  4th and the  5th places. it  is  no surprise that moldova as  a  small economy has the  smallest soft economic power by trade criterion in the sample. technically the  results for inflation are much more reliable, considering sufficiently big p and n values, which at the same time are smaller than 300 for all the countries in our sample. as for inflation, we observe more negative information (high inflation) than positive one (low inflation). germany is an exception. it outperformed all the other countries. still a big number of high inflation messages for germany (167) is explained by famous hyperinflation after the world war i. turkey has the worst inflation image with low inflation messages being almost 8 times less frequent than high inflation messages. logically germany has the biggest soft economic power by inflation – it’s often considered to be a classical example of modern big low inflation economy. despite hyperinflation in 1990s ukraine turned out to be the second, but with a large gap. germany, turkey, and – despite the recent financial crisis – ukraine have the highest ranks by financial criterion. the result for turkey is not reliable because the search yielded too few web pages. in case of ukraine the expression “good financial news” is the most frequently used in the set of positive messages. the worst relatively reliable data for financial image component is in case of russia (too little search results for moldova). again germany has the biggest financial soft power. technically information about government budget seems to  be reliable considering the number of search results. germany has the best image by government budget balance, followed by russia, turkey, and moldova. by soft budget power germany substantially outperforms the 2nd ranked russia and 3rd ranked turkey. in the search query about the quality we do not use the word “high” (it results in about 300 web-pages found for any country, except moldova) and “bad” (it provides much less web-pages than “low”). thus we find using expressions “good quality” and “low quality” to be more efficient. still the results can be biased because in some cases the text is about advertising or complaining about imported goods in  the  analyzed country. romania and poland show the best quality image results while russia is the worst performer. the average image of germany can be underrated because p approaches 300 in this case. still germany has the largest soft quality power, followed by turkey and poland. turkey, poland, and romania have the best image in terms of competitiveness: the ratio of “highly competitive” to “uncompetitive” search results is the highest there. ukraine and moldova have the worst image. but in moldova there is too little search results to consider the ratio to be reliable. but if we consider the overall web presence, it turns out that germany ranks the 1st, followed by russia and turkey. search results for “investment” seem to be affected by pr activities because p is much bigger than n in every country. romania, moldova, and turkey turned out to have the best investment image while russia and ukraine have the  worst one. but by soft investment power the most influential is turkey, followed by russia and germany. 22 oleksii chugaiev the word “business” is often used in such expressions as “good business opportunities”, “good business relations” or “bad for business”. the results for this key word also seem to be affected by pr activity. there is no obvious leader image leader in this area (the x2-test does not support the idea that any country has a significantly higher or lower ei value), but russia and turkey are slightly behind the other countries. as for the soft business power, germany and russia are the most powerful. in most countries corruption image seem to be rather a liability than an asset. germany is an obvious exception: positive messages are almost 3 times more frequent than negative messages. turkey is  only slightly better than other countries in  the  central and eastern europe. romania turned out to have the lowest rank. again germany has much more (anti-) corruption soft power than other countries in the sample. the 2nd and the 3rd ranked countries (russia and turkey) substantially lag behind germany. the key word “corporate” is  usually mentioned in  the  expression “corporate governance”. poland is the leader by this aspect of economic image. the lowest ranks of romania and moldova are not reliable. ukraine has almost the worst image by this criterion. as for the soft corporate (governance) power, russia and germany turned out to be the leaders, followed by turkey and poland. “wages” is  the word much more associated with complaints about low wages than boasting of high wages. at least it can be interpreted that way by workers and the general public (but low wages is more an asset than a liability for investors). germany is an exception – positive and negative information is almost equally associated with germany. in any case, germany has the best rank by wages image. turkey is the 2nd but its indicators are closer to the rest of the countries than to germany. romania, ukraine, and moldova seem to have the worst wages image. obviously germany was much more wages soft power than the rest of the countries in our sample. within the criterion “cooperation vs. conflicts” we compare positive information associated with a country’s economic relations (“economic cooperation”) and negative information (“economic war”, “trade war”, “economic sanctions”). p for “economic cooperation” is close to 300 in many cases, therefore a distortion effect may take place, especially in poland, russia, germany, and turkey. they may be underrated in terms of cooperation links. but we could not find better expression to denote positive information in this area, and adding results for “trade” does not much change our results. negative information associations are considered here regardless of whether a  country is  an initiator of  economic war, dispute or sanctions or a target country. thus we consider whether a country is involved in the disputes, sanctions etc. regardless its role. romania has the best image as a country which is not involved in economic conflicts. it is closely followed by poland, turkey, and moldova. germany is on the 5th place because of  discussion of  sanctions against russia and historical burden of  events before and during the  world war ii. russia and ukraine have the  worst image, which is  not a  surprise, considering hard approach of  russia towards ukraine and related sanctions. as  for soft economic cooperation power, turkey seems to  be the  most powerful, closely followed by poland. romania and germany take the  3rd and the  4th places. then russia outperforms ukraine and moldova by soft economic cooperation power because its image drawbacks are compensated by wider spread of information about its cooperation links. the final criterion is about whether a country has a reputation of fast growing economy or a crisis-prone economy. moldova and poland have the best image of successfully growing 23national economic image and soft economic power evaluation economies. turkey and romania take the 3rd and 4th place with a significant gap. ukraine and germany have the economic growth image below average, while russia has the worst image indicator. as for the soft economic growth power, poland is the best performer, followed by other countries with a substantial gap. thus we can say, that poland would come to mind first when one is asked to give an example of a fast growing economy in central and eastern europe. it is followed by turkey, germany, ukraine, and russia. moldova and romania drop behind because of lesser web presence of information about their economic development. 3.2. country profiles as we see, economic image and soft economic power are multidimensional phenomena. a country can be successful by one criterion, and rank low by other one. in table 2 we describe country profiles by economic image components according to the information on the internet. table 2. strong and weak components of economic image country major strengths minor strengths minor weaknesses major weaknesses poland quality, economic growth, corporate trade*, business, competitive, economic cooperation wages, corruption* budget ukraine financial inflation investment, business, corruption budget, competitive, corporate, wages, economic conflicts russia budget, corporate, inflation, financial, competitive, corruption, wages quality, investment, business, economic conflicts, economic crisis turkey competitive, investment corruption, corporate, wages, economic cooperation trade, budget inflation, business romania trade*, quality, investment*, cooperation competitive, business budget financial*, corruption, wages germany inflation, financial, budget, corruption*, wages trade, business, corporate competitive, economic conflicts economic crisis moldova investment*, business*, economic growth economic cooperation budget, corruption trade, inflation*, competitive*, wages* note: * marks results when 8≤p+n<20 (low reliability of data). we do not show the results if p+n<8 (data is not reliable). source: author’s evaluation based on search results in google (n.d.). 24 oleksii chugaiev if we consider soft economic power estimates, poland ranks high in economic growth and economic cooperation, and has moderately large power in quality and corporate area. but it  has very low soft budget power. ukraine has only average soft power by inflation, financial area, and economic growth, and has very low power in  budget, wages, and economic cooperation area. despite drawbacks in image, a big economy of russia has a large soft economic power in trade, business, and corporate area, but has rather low soft financial and quality power. turkey has a  large soft investment and economic cooperation power, moderately large soft power by economic growth and quality. but it has low soft power by inflation and financial area. romania has only an average economic cooperation and quality power, and low soft power in the rest of the areas. germany has very large soft power in most of the areas: inflation, financial area, government budget, quality, competitiveness, business, and wages. in the rest of the areas it is either moderately high (corporate, trade) or average (economic growth, investment, economic cooperation). moldova has very low soft economic power in all areas, which is normal for a small economy. but still it managed to slightly outperform romania in financial area and wages and closely approach a few other countries by budget, investment, and economic cooperation criteria. 4. conclusion in this study we distinguish between economic image and soft economic power. most of the previously existing methods of their measurement use either public opinion polls or objective statistical indicators. instead we suggest a cost efficient and simple method based on webometric approach. the method has a number of drawbacks, which sometimes lead to counterintuitive results, which do not match objective indicators in a country. but subject to caution in interpreting results, it can be efficiently used both for evaluation of national economic image and soft economic power by various criteria. especially it may be complementary to other methods in the area of powermetrics. according to our results, germany and poland have almost no major weaknesses, while russia and ukraine have almost no major strengths among economic image components. germany is  a soft power leader in  the  majority of  areas within our sample, followed by russia, turkey and poland. therefore we consider that all these four countries are soft economic power centers in the region. ukraine, romania, and moldova still may improve their image especially by better real economic performance while better dissemination of positive economic information about these countries can help to increase their soft economic power. references anholt s. (n.d.). the good country index. retrieved november 13, 2015, from http://www. goodcountry.org/index_intro cardoso a. r., guimarães p., & zimmermann k. f. (2010). trends in economic research: an international perspective: iza discussion paper, 4785. bonn: institute for the study of labor. retrieved november 13, 2015, from http://ftp.iza.org/dp4785. pdf 25national economic image and soft economic power evaluation european commission. (n.d.). eurobarometer surveys. retrieved november 05, 2015, from http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm european commission’s directorate-general for internal market, industry, entrepreneurship and smes, & tns political & social network. (2015). preferences of europeans towards tourism: flash eurobarometer report, 414. retrieved august 21, 2015, from http://dx.doi.org/10.2873/632880 futurebrand. (n.d.). made in. the value of country of origin for future brands. retrieved november 05, 2015, from http://www.futurebrand.com/images/uploads/studies/ cbi/made_in_final_hr.pdf futurebrand. (2015). country brand index 2014-2015. retrieved november 05, 2015, from http://www.mumbrella.asia/content/uploads/2014/11/countrybrandindex2014. pdf google. (n.d.). google ukraine. retrieved november 08-09, 2015, from https://www.google.com.ua growth from knowledge. (n.d.). place branding research. retrieved november 13, 2015, from https://www.gfk.com/documents/gfk-place-branding.pdf höhn k.  h. (2011). geopolitics and the  measurement of  national power: dissertation zur erlangung des doktorgrades an der fakultät wirtschaftsund sozialwissenschaften, fachbereich sozialwissenschaften der universität hamburg. hamburg: universität hamburg. retrieved february 06, 2015, from http://ediss.sub.uni-hamburg.de/ volltexte/2014/6550/pdf/dissertation.pdf nye j. s. (2004). soft power: the means to success in world politics. new york: public affairs. the pew research center’s global attitudes project. (2015, august). global indicators database. retrieved november 13, 2015, from http://www.pewglobal.org/database/ treverton g. f., & jones s. g. (2005). measuring national power. santa monica, ca; arlington, va; pittsburgh, pa: rand corporation. national security research division. retrieved november 13, 2015, from http://www.rand.org/pubs/conf_ proceedings/2005/rand_cf215.pdf whitney c. b., & shambaugh d. (2009). soft power in asia: results of a 2008 multinational survey of public opinion. chicago: the chicago council on global affairs. tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 2017, no. 1 (10), pp. 61–70 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.005 piotr walewicz*1 different foci of foreign policy analysis in „foreign affairs”: russian policy towards the west in 1999 2013 abstract articles in foreign affairs have always been an informative collection of opinions, which allowed understanding how the u.s., and especially its intellectuals that comment on international relations, perceive other countries and their foreign policies. then when an international crisis comes, such as the one in ukraine in 2014 and the subsequent annexation of crimea, one wonders if the western analysts might have predicted such outcome. the article analyzes more than three dozen foreign affairs publications from 1999 to 2013 and concludes that the authors held rather close-minded views when it comes to foreign policy analysis. they did not present a holistic standpoint, but tried to answer all questions with only a limited number of tools and foci. it is also concluded that combining the realist, liberal internationalist and constructivist attitudes would have allowed for a more comprehensive analysis of the process of creation of russian foreign policy. keywords: russian foreign policy, international relations theories, foreign affairs, foreign policy analysis 1. introduction the journal of the council on foreign relations, foreign affairs, is a renowned source of relevant, albeit subjective, analyses and commentaries on the u.s. foreign policy and international politics. the published articles are not scientific in nature, although many present a viewpoint that is based on some kind of theoretical or methodological framework. that viewpoint is often enthymematic, although features of specific schools of thought can be observed by a reader well-versed in the paradigms of international relations (bieleń, 2011). * kazimierz wielki university, bydgoszcz, e-mail: piotr@walewicz.com p w62 this is especially visible in articles covering grand-scale international politics, e.g. relations between global powers or states that are aspiring to become one. this article shows how the authors of foreign affairs constructed the narrative of the u.s.-russian relations with a focus on eurasian issues leading up to the events of the crimean crisis. even a superficial analysis shows that different aspects of foreign policy creation were taken into account, especially when formulating foreign policy recommendations for the u.s. government. having had synthesized a frame of thought for different types of articles, it is then possible to say if the analysts had misjudged the policy of kremlin in the longterm perspective, despite having all the necessary knowledge available. the article is comprised of two parts. the first one describes commentaries and opinions that focus on systemic factors in international relations. those factors include the expansions of nato and the eu, u.s. foreign policy or western support for the “color revolutions” in post-soviet countries. the second part of the article deals with russian innenpolitik. when attempting to understand and counteract russian foreign policy, these authors focus on the nature of the russian political system, immaterial factors like ideas and public opinion, which shape the nation’s identity. it is important to remember, that all information and opinions written here are those of foreign affairs analysts of the time and might be now known to be untrue or wrong. 2. outside or international factors when looking back at the outside pressures put onto the russian federation from the international system, one would point to the expansion of nato and the eu as the main factors contributing to the resolute and sometimes aggressive russian foreign policy. however, during the first years of the new millennium, foreign affairs analysts almost did not pay any attention to how the expansion might be seen inside russia and what reaction it might provoke. 2.1. nato expansion as a possible root cause of russian aggressive foreign policy the first article on how nato expansion could affect western relations with russia in the analyzed period appeared as late as in 2008. asmus (2008) suggested a verification of the post-cold war vision for europe’s future, claiming that the old point of view was obsolete. he observed that russia was becoming an independent eurasian power with its own model of development, different to liberal democracy. moreover, the country was using geopolitical maneuvers, which in the western world were supposed to stay buried in the past. thus the expansion of western structures did not bring russia into the “end-of-history” world, but actually was seen as an outside threat and could further strengthen the russian feeling of isolation (blaney iii, 2008). newhouse (2009) pointed out, that the risk related to nato expansion had been obvious from the start, but got neglected because of the actions of specific lobbies in washington. his views were opposed by asmus and rosner (2009), who claimed that the expansion had a strong moral and strategic basis and was not forced by the national lobbies from eastern european countries. d „f a ”: r ... 63 the dissatisfaction of moscow with nato expansion became obvious to foreign affairs analysts some time later. kupchan (2010) explained, that the west consciously ignored russian discontent, because it had the dominant position over an economically and militarily weak state. only in the 21st century the repercussions became evident, when russia began rebuilding its economy and becoming a world player once again. interestingly, kupchan suggested that the only way to remove any future threats to euro-atlantic stability from the russian federation was to include it in nato. 2.2. the ambivalent u.s. russia relations obviously, the u.s. foreign policy was the main focus of foreign affairs analysts and they were all conscious of the fact, that the u.s.-russian relations will shape international politics in the 21st century. after the 9/11 attacks, most attention was paid to the middle east and not russia, but colton and mcfaul (2001) quickly suggested a strategic alliance between the u.s. and russia in their “war on terror”. they observed that this war and a possible alliance would benefit vladimir putin in his own campaign against the chechen rebels, but would also let the west promote more of its values in russia. the authors emphasized the early support from the russian president after the terror attacks and the empathy and solidarity shown by the russian people. later, from 2006 onwards, the antagonism between the two countries became more evident to the analysts. according to trenin (2006), the russian federation was now openly trying to be on the level of the u.s. and china, rather than brazil and india, while the west was still operating on obsolete paradigms and unnecessarily procrastinating the solution of important issues in eastern europe. trenin wrote that the open-door policy of the u.s. and hope that russia would improve itself on its own both proved to be wrong. larrabee (2006) noticed that washington slept through the rising amount of russian interference in eastern europe and the tightening cooperation between russia and germany. he suggested that the u.s. should counterbalance the russian involvement by supporting the eastern european countries, helping them join nato and the eu and further promoting western values. on the other hand, simes (2007) concluded that such policy would bring back the cold war tensions and that the blame for the deteriorating relations lies on both sides. if left to themselves, they would make it more difficult to work together on global matters, such as nonproliferation or containing rogue states. the relations did eventually drop to a new low, not seen since the cold war, after the russian war with georgia, as noticed by king (2008). according to him, the south ossetian crisis became a turning point, in which russia began ostentatiously ignoring international institutions. he claimed that the u.s. actually helped to provoke that situation by unconditionally supporting the controversial georgian government and they had not done enough to strengthen the international institutions in time. in an interesting and important article sestanovich (2008) declared that the constant pestering of moscow with democracy, trying to include ukraine and georgia in nato, planning to create the ballistic missile defense in eastern europe, recognizing kosovo as an independent state – would not be worth the eventual damage to bilateral relations and possible casualties. he also observed that the west, by interfering in moscow’s sphere of influence, unknowingly generated geopolitical tensions, which could later become a source of international crises. what is worth noting, sestanovich reminded that realists had been trying to dissuade washington from this policy course, although to no avail. p w64 the presidency of barack obama brought a renewed interest in the u.s. policy towards russia, with the most popular phrase of the season – reset – being the focus of foreign affairs articles. the meetings between both new presidents, obama and medvedev, became business-like and the american leader abstained from using harsh rhetoric, as observed by legvold (2009). the u.s. was now actively trying to include russia into the wto, renew nonproliferation cooperation, work together to stabilize afghanistan. re-prioritizing russia was recommended by simes (2009). however, charap and petersen (2010) claimed, that washington should work alone with smaller eurasian states, while mostly ignoring the geopolitical realities of eurasia. when it came to appraising the reset, mankoff (2010) had high hopes, especially since a stronger and more cordial relationship between russia and western powers would enable the former to save its economy, which once again became less competitive in international markets. he saw improved trade relations between the u.s. and russia as the first and best step to undertake. however, shleifer and treisman (2011) hinted at the ignorance of american politicians and commentators, who did not understand the root causes of the russian politicians’ behavior. according to these authors, trying to explain that behavior by psychological means was pointless, but instead it should be seen as an emanation of russian national interests and those were definitely opposite to the interests of the u.s. still, they saw russia as a rather weak state with no big geopolitical ambitions, which would not try to reacquire ukraine or crimea. the end of the reset was described by kuchins (2012), who anticipated another deterioration of the u.s.-russia relations. he pointed out that vladimir putin felt that his power was most threatened by the u.s. policy, which became apparent after accusing hillary clinton of supporting the opposition and also after the sour greeting of the new u.s. ambassador to moscow. after the unsuccessful reset, aron (2013a and 2013b) called for a “strategic pause”, which would allow both sides to reevaluate their priorities and gather arguments for eventual negotiations. 2.3. ukraine as a key chess piece some analysts noticed that ukraine was becoming a source of additional tension between the u.s. and russia in 2007. simes (2007) wrote about how supporting the orange revolution was an open attempt to limit russian influence in the region and that the fact would not go unnoticed in moscow. he concluded that washington seemed oblivious to the scale of emotive reaction that supporting ukraine would create. trying to bring ukraine into nato and financial support of the pro-western ngos was sure to provoke negative reactions from moscow, especially when taking into account its disdain for ukraine and discontent with its very existence (sestanovich, 2008). ukraine was later described as a key element of european stability and the reason for western leaders to remind themselves of the rules of geopolitics (karatnycky & motyl, 2009). the country was a new, albeit still very weak, member of the international community, whose future was still uncertain. what is extremely important, karatnycky and motyl drew three distinct possible visions of the future, one of which included active russian interference in the rapprochement between post-soviet states and the west, which could culminate in military action, such as intervening to protect the russian-speaking minority in crimea or supporting separatist tendencies in eastern ukraine. d „f a ”: r ... 65 another accurate prediction about ukraine’s future came from menon and motyl (2011), who once again emphasized the country’s importance in the zone between the eu and russia. its instability would prevent the relations between the west and russia to ever become normalized. the trial of former prime minister timoshenko and the very pro-russian policies of then president yanukovych made the future difficult to predict, although the authors hinted at a possible russian intervention. 3. inside factors or innenpolitik the in-country factors of russian foreign policy got almost as much attention as the typical geopolitical issues in foreign affairs. among these were the relations between the government and society, the role of the oligarchs and ideology as possible sources of foreign policy influence. 3.1. relations between the government and the society during the time when the anti-terrorist alliance between the u.s. and russia was being formed, analysts began noticing the worsening state of democratic institutions even in the first years of putin’s presidency (colton & mcfaul, 2001). they pointed out his indifference to human rights, especially in chechnya, the strengthened security apparatus, persecution of journalists, activists, religious figures or academics. moreover, the oppressive policies did not damage the president’s popular support, leading the west to think that the russian people need and want a strong ruler, who would bring their country back to power. this phenomenon was thoroughly analyzed by treisman (2002), who concluded that the aggressive foreign policy of the russian president, coupled with a revived economy, were the actual causes of his popular support. this may have created a conviction in putin that his foreign policy is true to his people’s demands. shleifer and treisman (2004) drew a conclusion that the oppression of media or government interference into the election process was a normal political behavior in developing countries and the russian case was not even the worst in the world. the undiminished popular support of the russian president interested also those analysts, who were openly critical of the russian government. pipes (2004) noticed that moving away from liberal democracy, the oppression of media and democratic institutions and human rights issues were mostly ignored by the public. researchers showed that the russians were experiencing an identity crisis, to which the easiest solution was a kind of international posturing and having a strong leader and military that would make their country a respected member of the international community. moreover, the russian people showed signs of feeling threatened from all sides of the global chessboard and any authoritative leader could easily funnel those feelings into support for controversial policies, both foreign and domestic. mendelson and gerber (2006) admitted that while the academic community in the u.s. was well-informed and worried, the government in washington was ready to call the democratic and market reforms in russia as complete, mostly because of being overwhelmed by the situation in iraq and afghanistan. this was a kind of a turning point, after which almost all analysts in foreign affairs called russia an authoritarian state with an authoritarian version of capitalism, which could also become a revisionist power (gat, 2007). once again it was emphasized, that the russian people needed that kind of political system, because they saw p w66 it as the only way to restore their country’s power (logan, 2007). mcfaul and stoner-weiss (2008) wrote that it could be the other way around – the president might be escalating the feeling of being threatened by outside powers to strengthen his grip on power, not bring russia back to being a global power. during the presidency of medvedev, some analysts have already discerned the imminent return to power by putin, even amidst rising social unrest. although some authors were hopeful that the protests were a sign that the people are done with putin and becoming more of a civil society (dmitriev & treisman, 2012), most others claimed that the protests were bound to fail, considering the still high popular support for the former president (stoner-weiss, 2011), the small involvement in politics of most russian people (lipman & petrov, 2012) and bad decisions of the protest instigators (roxburgh, 2012). the middle ground was the prediction that the unrest will at least force putin to carry out some democratic reforms (yaffa, 2012). in the end, he returned as president and continued his domestic and foreign policies, once again using any western interference to nurture the anti-western and anti-u.s. rethoric (treisman, 2013). 3.2. the role of the russian oligarchy in foreign policy creation in the late 90s, aslund (1999) noticed that the russian economic elites, adept at using the flaws of the economic system to their benefit, began to gather much political power. not only did they shape domestic policy in order to expand their private empires, they also influenced foreign policy, i.e. in order to attract foreign capital to be used and appropriated. then when putin came to power, analysts were trying to predict how he would deal with the entrenched plutocracy. wolosky (2000) considered the elites to be a threat to the democratization and westernization of the russian society, and even to the u.s. national interest, if they continued to control the government and its foreign policy. he thought that the new president would be unable to rein in the oligarchs without outside help. eventually it became obvious that putin only replaced the old oligarchs with those who shared his views or were going to be instrumental to his hold on power (treisman, 2002). the announced fight against corruption was only a pretentious political act, although the president was not the only one to blame for the status quo, because the oligarchic system was the legacy of earlier governments. shleifer and treisman (2004) even wrote that the rising inequality and concentration of wealth was a part of the rationalization of economic activity, typical to developing countries. goldman (2004) wrote an interesting article, in which he analyzed the issue of mikhail khodorkovsky, who was an example of an oligarch that rose to power quickly, while being in open opposition to the president. he concluded that politics had little to do with his trial, but the whole situation was a means to retake big businesses by the government or people from the security apparatus (siloviki). this allowed the central government to dominate the energy sector, which could later be used as a tool of foreign policy. the aforementioned siloviki and their political influence where described in foreign affairs by russian authors in much detail (soldatov & borogan, 2010; soldatov, 2011). d „f a ”: r ... 67 3.3. ideology as a foreign policy inspiration the role of ideology and religion in russian politics was most often analyzed by those foreign affairs authors, who originated from eastern europe or those who worked in the region. they were the ones who quickly noticed the rise in popularity of a specific geopolitical concept and ideology – eurasianism (clover, 1999). the ideology was garnering support among both the radical parliamentarians and intellectuals, including the military elite, members of the ministry of defense and numerous party leaders. it promised a return to former greatness, while emphasizing the cooperation of eurasian nations. as clover (1999, p. 10) put it, “eurasianism therefore manages to be imperial without being nationalistic, messianic without being overtly chauvinistic.” he was also the first foreign affairs author, who wrote about alexander dugin and alexander prokhanov. dugin had been propagating the idea of an inherent conflict between liberal and traditional powers, west and east, and proposing an anti-western alliance with russian leadership. clover anticipated that eurasianism would become the future of russian foreign policy. the sense of a civilizational mission of the russian elite was also noticed by legvold (2001), who wrote about the problem of national identity and the global role of russia. according to him, the russian elites felt that they were entitled to shape the events in eastern europe, caucasus and middle asia. legvold (2009) returned to the analysis during the reset and observed that russian foreign policy was still accompanied by a lot of emotions, caused by traumatic events of past decades and the continuing problems with determining the country’s global purpose. laqueur (2010) was another analyst who wrote about eurasianism (neo-eurasianism) and the russian’s ambitions of being the “third rome.” he concluded that the nation’s current self-isolation was much stronger than their sense of solidarity and friendship with the west, resulting from decades of anti-americanism among russian scholars, who saw the islamic word as a more peaceable ally than the west and used the russians’ innate penchant for conspiracy theories. the role of religion was also analyzed by kizenko (2013), who observed that the orthodox hierarchy, with its ultraconservatism and nationalism, was an ally of the ruling elite an all matters, both domestic and foreign. 4. conclusions the amount of knowledge possessed by the analysts writing for foreign affairs was considerable when taken as a whole. there were authors, writing from a clearly realist perspective, who focused on systemic factors of foreign policy creation and who explained the aggressive russian policy with outside pressures like the expansion of nato. others, basing their opinions rather in liberal internationalism, saw the expansion of western structures as a chance to instigate democratization and liberalization of russia, culminating in its inclusion in those structures. these were the authors who also showed much worry about the state of russian democratic institutions and suggested that harsh domestic policies came hand-in-hand with aggressive outside behavior. some analysts focused on the ideological side of things. they understood that ideas shape how a nation and its elites perceive the outside world and their own place within it, thus drawing conclusions from a constructivist perspective. they noticed the rise of eurasianism p w68 and wondered whether it was the ideology that shaped foreign policy or did the establishment use the ideology to justify its controversial actions. to summarize, it is obvious that the u.s. intellectual elite was well-informed about the factors which shaped russian foreign policy in eastern europe, although they viewed it from their own, sometimes very self-contained, point of view. each of the authors focused on a few single issues, while ignoring others. most of them were right and gave relevant opinions, but what was lacking was a holistic perspective. it was therefore not very surprising, that they were unable to provide coherent and accurate predictions, which culminated in their inability to explain the crimean crisis (walewicz, 2016). it remains to be seen whether there was any lesson taken from this case and if the foreign affairs analysts will verify their attitudes and intellectual tools when trying to explain and predict other important global and regional issues (middle east, china) that russia has been and will be involved in, especially taking into account the fact, that vladimir putin may very well continue being president and base his foreign policy on the same known premises. references aron, l. (2013a, march 8). the putin doctrine. russia’s quest to rebuild the soviet state. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/articles/russian -federation/2013–03–08/putin-doctrine. aron, l. (2013b, august 15). the russian pause. how putin stalled the reset. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/ 2013–08–15/russian-pause. asmus, r. d. (2008). europe’s eastern promise. rethinking nato and eu enlargement. foreign affairs, 87(1), pp. 95–106. asmus, r. d., & rosner, j. d. (2009). logic, not lobbies. foreign affairs, 88(3). bieleń, s. (ed.). (2011). wizerunki międzynarodowe rosji. warszawa: aspra. blaney iii, h. c. (2008). russian handshake. foreign affairs, 87(1). charap, s., & petersen, a. (2010, august 20). reimagining eurasia. a new „great game” will not increase u.s. influence in russia’s backyard. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2010–08–20/reimagining-eurasia. clover, c. (1999). dreams of the eurasian heartland: the reemergence of geopolitics. foreign affairs, 78(2), pp. 9–13. colton, t. j., & mcfaul, m. (2001). america’s real russian allies. foreign affairs, 80(6), pp. 46–58. dmitriev, m., & treisman, d. (2012). the other russia. discontent grows in the hinterlands. foreign affairs, 91(5), pp. 59–72. gat, a. (2007). the return of authoritarian great powers. foreign affairs, 86(4), pp. 59–69. goldman, m. i. (2004). putin and the oligarchs. foreign affairs, 83(6), pp. 33–44. karatnycky, a., & motyl, a. j. (2009). the key to kiev. ukraine’s security means europe’s stability. foreign affairs, 88(3), pp. 106–120. king, c. (2008). the five-day war. managing moscow after the georgia crisis. foreign affairs, 87(6), pp. 2–11. d „f a ”: r ... 69 kizenko, n. (2013, october 17). russia’s orthodox awakening. the fraying of russia’s church-state alliance. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs. com/articles/russia-fsu/2013–09–17/russias-orthodox-awakening. kuchins, a. c. (2012, march 1). the end of the ‘reset’. why putin’s re-election means turbulence ahead. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/ articles/russia-fsu/2012–03–01/end-reset. kupchan, c. a. (2010). nato’s final frontier. why russia should join the atlantic alliance. foreign affairs, 89(3), pp. 100–112. laqueur, w. (2010). moscow’s modernization dilemma. is russia charting a new foreign policy?. foreign affairs, 89(6), pp. 153–160. larrabee, f. s. (2006). danger and opportunity in eastern europe. foreign affairs, 85(6), pp. 117–131. legvold, r. (2001). russia’s unformed foreign policy. foreign affairs, 80(5), pp. 62–75. legvold, r. (2009). the russia file. how to move toward a strategic partnership. foreign affairs, 88(4), pp. 78–93. lipman, m., & petrov, n. (2012, february 9). what the russian protests can – and can’t – do. why putin’s grasp on power remains firm. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2012–02–09/what-russianprotests-can-and-cant-do. logan, d. (2007). paths to modernity. foreign affairs, 86(4). mankoff, j. (2010, september 7). changing course in moscow. is medvedev serious about a new vision for russian foreign policy?. retrieved december 23, 2017, from https:// www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2010–09–07/changing-course-moscow. mcfaul, m., & stoner-weiss, k. (2008). the myth of the authoritarian model. how putin’s crackdown holds russia back. foreign affairs, 87(1), pp. 68–84. mendelson, s. e., & gerber, t. p. (2006). failing the stalin test. foreign affairs, 85(1), pp. 2–8. newhouse, j. (2009). diplomacy, inc. the influence of lobbies on u.s. foreign policy. foreign affairs, 88(3), pp. 73–92. pipes, r. (2004). flight from freedom. what russians think and want. foreign affairs, 83(3), pp. 9–15. roxburgh, a. (2012, march 14). how the anti-putin movement missed the point. letter from moscow. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/ articles/russian-federation/2012–03–14/how-anti-putin-movement-missed-point. sestanovich, s. (2008). what has moscow done? rebuilding u.s.-russian relations. foreign affairs, 87(6), pp. 12–28. simes, d. k. (2007). loosing russia. the costs of renewed confrontation. foreign affairs, 86(6), pp. 36–52. shleifer, a., & treisman, d. (2004). a normal country. foreign affairs, 81(6), pp. 58–72. shleifer, a., & treisman, d. (2011). why moscow says no. a question of russian interests, not psychology. foreign affairs, 90(1), pp. 122–138. simes, d. k. (2009, july 17). an uncertain reset. can the united states and russia find a common language?. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs. com/articles/russia-fsu/2009–07–17/uncertain-reset. p w70 soldatov, a. (2011, december 9). vladimir putin’s cyber warriors. the kremlin’s ham-handed effort to squelch online dissent. retrieved december 23, 2017, from https://www. foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2011–12–09/vladimir-putins-cyber-warriors. soldatov, a., & borogan, i. (2010). russia’s new nobility. the rise of the security services in putin’s kremlin. foreign affairs, 89(5), pp. 80–96. stoner-weiss, k. (2011, december 8). a warning shot for putin. parliamentary elections and the reawakening of russian politics. retrieved december 23, 2017, from https:// www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2011–12–08/warning-shot-putin. treisman, d. (2002). russia renewed?. foreign affairs, 81(6), pp. 58–72. treisman, d. (2013, august 8). the wrong way to punish putin. how to pressure moscow without boosting the kremlin and alienating russians. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2013–08–08/wrong -way-punish-putin. trenin, d. (2006). russia leaves the west. foreign affairs, 85(4), pp. 87–96. yaffa, j. (2012, march 1). the people vs. vladimir putin. the russian middle class campaigns against the kremlin. retrieved december 23, 2017, from https://www.foreignaf fairs.com/articles/russian-federation/2012–03–01/people-vs-vladimir-putin. walewicz, p. (2016). narracje na temat aneksji krymu na łamach „foreign affairs” w świetle teorii stosunków międzynarodowych. świat idei i polityki, 15, pp. 115–138. visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 konrad węgliński*1 cyberwarfare and responsibility of states abstract the aim of this paper is to provide a general insight into the questionable nascence of the international custom in the context of cybersecurity and the most relevant attempt to draft a document regarding the subject matter from the western perspective, taking into account the lack of any widely accepted international convention regarding the cyber security. moreover, the paper analyzes legal requirements for finding a state responsible for a cyber attack by means of article 2 of the ilc’s articles on responsibility of states for internationally wrongful acts. specifically, it analyzes legal requirements necessary to attribute a certain conduct to a state. also, it considers if cyber attacks in general can be treated as the use of force within the meaning of article 2.4 of the un charter. moreover, it examines whether the doctrine of due diligence can be used while accusing a state for a breach of its international obligations. keywords: cyber attack, cybersecurity, states’ responsibility, use of force, due diligence 1. introduction “global interconnectedness brought about through linked digital information networks brings immense benefits, but it also places a new set of offensive weapons in the hands of states and non-state actors, including terrorist groups” (waxman, 2011, p. 422). it was only in the late 1990s, when the issue of cyber attacks became a subject of concern for the international legal and academic community. the first decade of 21st century witnessed spectacular and afflictive cyber attacks including these against estonia in 2007 as well as against georgia, during the war with the russian federation, in 2008 and the so-called “sony pictures entertainment hack” in 2014. * the john paul ii catholic university of lublin, koonrad.w@gmail.com 2016, no. 1 (9), pp. 79–86 published online february, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.007 k w80 cyber attacks against estonia began on april 27, 2007 and were aimed at, inter alia, websites of estonian organizations, including estonian parliament, banks, ministries, newspapers and broadcasters. notably, they took place during the disagreement with russia concerning relocation of “the bronze solider of tallinn – a soviet-era grave maker (shackelford, 2009). even though the estonian foreign minister urmas paet accused the kremlin of direct involvement in the cyberattacks, he admitted that there was no evidence linking cyber attacks to russian authorities. interestingly, colonel anatoly tsyganok – the of russian military forecasting center – confirmed that russia is technically able to carry out such an attack, however, in any event it would not violate the international law. furthermore, the attacks against georgia occurred in august 2008 and affected georgian governmental web resources, mass-media, forums as well as plenty of georgian domains. they resulted in significant disruptions of communication as well as financial losses. the russian government denied the allegations that it was behind the attacks, asserting that it was infeasible that individuals in russia or anywhere would be able to start the attacks. as to the “sony pictures entertainment hack”, on november 24, 2014, the group of hackers called the guardian of peace group (hereinafter: “the gop”) leaked a release of classified data from the sony pictures entertainment film studio. in december 2014, the gop demanded the sony pictures entertainment to abstain from releasing its film “the interview” – a comedy about the leader of north korea, kim jong-un and threatened terrorist attacks at cinemas screening the film. united states intelligence officials alleged that the attack was controlled by north korea. unsurprisingly, north korea has expressly denied all responsibility. states’ attention has been drawn to the problem of security in the cyberspace for good. professor michael n. schmitt, one of the most influential authors on the subject matter, emphasized that “the scope and manner of international law’s applicability to cyber operations, whether in offence or defense, has remained unsettled since their advent” (schmitt, 2013, p. 3). indeed, experts and scholars indicated that there is an urgent need to create a new and congeneric legal regime at local as well as international levels to address the cyberwarfare efficaciously (hathaway et al., 2012, p. 4). so far, however, international consensus regarding cybersecurity has not been reached. for the sake of illustration, suffice it to remark that even defining the term “cyber attack” is the lay of land for international lawmakers, since standpoints of the most powerful and affluential states such as the usa, china or russia in regard to global cybersecurity diverge significantly. thus, the actual meaning and scope of this notion is subject to substantial dissensions. there is every indication that the international community will not come up with a widely accepted convention regulating cyberspace in the near future. in a similar vein, an international custom concerning cyber attacks has not yet crystalized. needless to say, nowadays the world is highly dependent upon information technologies and this is an upward trend. consequently, international relations – political, economic or military – have become perilously vulnerable to cyber attacks. the vagueness of the subject matter, the lack of both domestic and international legal regimes regulating cyberspace as well as an international custom seems to constitute insurmountable obstacles to find a certain state responsible for a cyber attack. therefore, such operations have been, and still can be, carried out by states against other states in order to achieve certain goals on political, business c 81 or martial fields and simultaneously remain untouchable when it comes to facing legal consequences on the international level. the aim of this paper is to provide a general insight into the questionable nascence of the international custom in the context of cybersecurity and the most relevant attempt to draft a document regarding the subject matter from the western perspective. moreover, the paper analyzes legal requirements for finding a state responsible for a cyber attack by means of article 2 of the ilc’s articles on responsibility of states for internationally wrongful acts. this article is structured in a following way. firstly, the issue of international custom in the context of cybersecurity is briefly discussed. due account is given to the tallinn manual. secondly, the problem of finding a state responsible for a cyber attack is elaborated upon. specifically, the trouble to attribute a cyber attack to a state by means of article 2 of the articles on responsibility of states for internationally wrongful acts is analyzed. furthermore, it is considered whether cyber attacks in general can be treated as the use of force within the meaning of the article 2.4 of the un charter as well as whether the doctrine of due diligence under the international law can be used while accusing a state for a breach of its international obligations. finally, the paper summarizes the foregoing analysis. 2. iternational custom and cyber security article 38 of the icj statute enumerates custom as a source of international law. given the wording of the article, customary international law may be defined as international law which has been derived from “general practice, accepted as law” (schlutter, 2010, p.9). hence, there are two elements which determine the existence of international custom, namely opinio juris and state practice (schlutter, 2010, p. 13) the former is the subjective element used to assess whether the practice of a state stems from a belief that it is legally obliged to act or otherwise in a particular way (bederman, 2001, p. 15–16). the latter is the objective element which refers to actual, settled practice of a state (the north sea continental shelf case, 1969, para. 27). for the purpose of this paper it is worth stressing that customary international norms regarding the cyber warfare have not yet developed (kilovaty, 2014, p. 108). there is lack of global and undisputed consensus in the context of cybersecurity. suffice it to say that states including, for instance, russia as well as china perceive the concept of applicability of international law to cyber security in an utterly declinable way (giles & monaghan, 2014, p. 1). in 2009, however, at the invitation of the nato cooperative cyber defense centre of excellence located in tallinn, estonia, the group of experts chosen from nato member countries drafted the tallinn manual1, i.e. a non-binding document examining applying existing law to cyber warfare (schmitt, 2013, p. 1). it established ninety-five “black-letter rules” governing cyber warfare (schmitt, 2013, p. 1). no matter how laudable, landmark and professional, this document merely reflects the point of view of a bunch of western experts and by no means cannot be regarded as reflection of internationally accepted opinio juris or state practice. 1 available at: https://ccdcoe.org/research.html. k w82 3. responsibility of states for cyber attacks articles on responsibility of states for internationally wrongful acts set forth two cumulative criteria for finding a state responsible for an internationally wrongful act. firstly, a certain conduct must be attributable to a state. secondly, the conduct of a state shall constitute a breach of an international legal obligation in force for that state at that time (phosphates in morocco, 1939, p. 10; united states diplomatic and consular staff in tehran, 1980, p. 3). turning to the first criteria, attribution can be regarded as a normative operation (condorelli & kress, 2010, p. 225) used in order to establish a connection between an act, a physical author thereof and a state through application of rules determining if there is a sufficiently close link between a certain conduct and a state so as to ascribe that conduct to the state (ortega, 2015, p. 4). importantly, the very essence of attribution is to “make a state answer for, or face the consequences of, deeds of persons or entities that belong to its organization or function under its control” (nollkaemper, 2005, p. 140). in a sense, states might be understood as abstract entities that act through physical persons (certain questions relating to settlers of german origin in the territory ceded by germany to poland, advisory opinion, 1923, p. 22). any state may be liable for actions of their organs as well as for the actions of private persons, acting on their behalf or order (kulesza, 2009, p. 148). for the purpose of attributing a certain conduct to a state it is therefore vital to demonstrate that perpetrators acted under direction or control of a state. so far, two possible tests to examine a level of a state’s control over perpetrators of certain acts have been applied in the international law, namely the “effective control” as well as the “overall control” tests (green, 2015, p. 113). moreover, the third approach of “virtual control” test has recently been suggested (margulies, 2015, p. 19). firstly, the effective control test will be discussed. according to the icj’s ruling in the nicaragua case, in order to attach responsibility to a state, it must be demonstrated that it possessed the effective control of the military or paramilitary operations which led to certain violations (case concerning military and paramilitary activities in and against nicaragua, 1986, para. 65). the effective control test, which was subsequently applied by the icj in the bosnian genocide case, requires that the state has specific, practical control over the actor concerned before that actor’s actions can be attributable to it. providing evidence of control over specific operations of a group involves proving the instructions, command or particular instances of state control over the acts in question (ortega, 2015, p. 11). let us now turn to the overall control test. it was in 1999, when the icty applied this test in the tadić case. however, the overall control test is regarded to be wider than the effective control test (green, 2015, p. 113). nonetheless, in its judgment in the bosnian genocide case, the icj reasoned that this test is unpersuasive since the overall control test overly broadens the scope of state responsibility and applied the effective control test (the bosnian genocide case, 1996, para. 406). the overall control requires a general level of control going beyond mere support or provision of funds (the tadić case, 1999, paras 116–145). as reasoned by the icty, a state has the overall control if it has a role in organizing, coordinating as well as providing support for a group. recently, the virtual control test has been suggested (margulies, 2015, p. 19). the test is supposed to be wider than the aforementioned approaches (green, 2015, p. 113). under the virtual control test the mere provision of finances or support by a state would amount to c 83 sufficient control over perpetrators (green, 2015, p. 113). however, currently there is little basis in law for the aforementioned test. additionally, so far it has never been applied by any court. bearing in mind the above-discussed tests, it is legitimate to assert that they are hardly useful in the context of cyber attacks. to illustrate, the mere fact that the malware used in the cyber attack had been traced to a certain computer infrastructures located in the territory of a certain state does not constitute a compelling argument to find it responsible for the attack. firstly, experts stress that networks are complex, data paths may go through many systems in many countries or may be controlled by many different administrative domains (wheeler & larsen, 2003, p. 19). moreover, computer network environments are not designed to support attribution of attackers (wheeler & larsen, 2003, p. 19). furthermore, such an infrastructure might have come under the control of non-state actors who use that infrastructure to conduct cyber operations. it is worth emphasizing that the attribution is a necessary criteria in order to find a state responsible for a certain conduct. apparently, the international law does not keep up with the rapidly developing information technologies and the efficaciousness of up-to-date acquis of international lawmakers, jurisprudence and scholars is highly doubtful. 4. the breach of staes’ international obligations the second criteria contained in article 2 of the articles on responsibility of states for internationally wrongful acts sets forth that a certain conduct of a state shall constitute a breach of an international legal obligation in force for that state at a given time to find the state responsible for the conduct. this articles considers only two possible aspects of the issue. first, it analyzes if a cyber attack could be regarded as a use of force within the meaning prescribed by the article 2.4 of the un charter. secondly, the obligation of states to exercise due diligence in the context of cyber attacks is discussed. 4.1. cyber attacks as the use of force article 2(4) of the un charter contains the prohibition of the use of force, which reflects customary international law (geiger, 2011, p. 677). however, there is no legal definition of the term “use of force” contained therein and therefore its scope and content is “a subject of fundamental disagreement” (gray, 2008, p. 114). the prevailing view in the united states and among its major allies has long been that the article 2(4) prohibition of force is only applicable to military attacks or armed violence (farer , 1985, p. 405; waxman, 2011, p. 427). however, as reasonably noted, authors of the un charter could not have foreseen the emergence of cyber attacks (waxman, 2011, p. 428). other interpretations concerning the meaning of “force” described it as coercion (schachter , 1986, p. 113) as well as interference. however, the most important aspect is the article 2(4) addresses only states (dinstein, 2001, p. 87). it means that unless a conduct of physical persons is attributable to a state, the prohibition anchored in article 2(4) does not apply (dinstein, 2001, p. 87–88). k w84 as such, it seems that such a construction of the article 2.4 makes it technically infeasible to attribute a certain conduct to a state. the problem of attribution has already been duly elaborated upon and does not need further clarification. 4.2. due diligence in the context of cyber attacks the notion of due diligence, formulated in the 17th century by grotius (hessbruegge, 2003– 2004, p. 283) and stemming from the very principle of sovereignty (schmitt , 2015, p. 71), is not used in articles on responsibility of states for internationally wrongful acts. notwithstanding the fact that the icj has never addressed the due diligence requirements in the context of cybersecurity, the cases discussing it generally can serve as a beacon for states while adapting cyber-security policies. importantly, in corfu channel case, the international court of justice stressed that every state is obliged not to allow knowingly its territory to be used for acts contrary to the rights of other states (the corfu channel case, 1949, para. 22). moreover, in the bosnian genocide case the court reasoned that the due diligence refers to undertaken actions and not results thereof. nonetheless, it is worth underlying that the doctrine of due diligence is violated only if a state had possessed knowledge about a forthcoming cyber attack before they took place. in the view of the foregoing, it is legitimate to cast a substantial doubt on the actual effectivity of the due diligence doctrine while arguing that a certain state has violated its international obligations and therefore it may be found responsible in accordance with the article 2 of the articles of responsibility of states for internationally wrongful acts. specifically, the indispensable requirement that a state shall possess knowledge about attacks before they occur conjures up a crucial query about the practical use of such an argument and most importantly the ability to duly substantiate it in persuasive manner during proceedings before an international tribunal. 5. conclusion cyber threats and attacks are becoming more common, sophisticated and damaging. without a shadow of a doubt, there is an urgent need to find the solution of this stalemate situation. since the world today’s is highly dependent upon information technologies, the cybersecurity shall be regarded as one of the highest priorities of international community to contribute to the stability and peace in the world. even though experts and scholars are well aware of the need to address this issue in a new and congeneric way (hathaway et al., p. 2), the up-to-date attempts to do so shall be regarded as a peak of an iceberg, rather than useful, technical and concrete blueprint to contend the problem of impunity of states in cyber warfare. available legal mechanisms do not keep up with the rapidly developing information technologies. requirements set forth by article 2 of the articles on responsibility of states for internationally wrongful acts can easily be avoided by states and, consequently, cyber attacks can be used as a powerful weapon to pursue certain political, economic or martial strategies. nato is well-aware of the rapidly escalating danger, and it recognizes the need to be prepared to defend its networks and operations against the growing sophistication of the cyber threats and attacks it faces. c 85 it is therefore my view that the international community shall undertake any reasonable and effective endeavor to quash the unbearable lightness of conducting cyber attacks. it is, however, unattainable without reaching the international consensus regarding fundamental and very basic issues regarding cybersecurity, such as the exact definition of the term “cyber attack”. there is also urgent need to deliver at efficient and innovative legal regime which would provide tools to bring offensive states to justice on the international level. the risk as well as potential harm which might be caused by another cyber attacks is tremendous. and so is the temptation to use them with impunity. references books and articles ortega a. e. l. álvarez (2015). the rules of attribution: general considerations, barcelona: revista para el análisis del derecho, 1. bederman d. j. (2001) international law frameworks, new york: foundation press. condorelli l., kress c. (2010) the law of international responsibility. in crawford j., pellet a., olleson s. (eds.), the law of international responsibility, oxford/new york: oxford university press. dinstein y. (2001). war, aggression and self-defence, cambridge: cambridge university press. farer t. j. (1985) political and economic coercion in contemporary international law, american journal of international law, 79. geiger r.h. (2011). customary international law in the jurisprudence of the international court of justice: a critical appraisal. in fastenrath u., geiger r., khan d-e., paulus a., schorlemer s. von, vedder c. (eds.), from bilateralism to community interest. essays in honour of judge bruno simma, oxford: oxford university press. giles k., monaghan a. (2013). legality in cyberspace: an adversary view, army war college carlisle barracks pa strategic studies institute. gray c. (2008). international law and the use of force, oxford: oxford university press. green j.a. (2015). regulation under the jus ad bellum. in green j.a., cyber warfare: a multidisciplinary analysis, new york: routledge. hathaway o. a., crootof r., levitz p., nix h., nowlan a., perdue w. and spiegel j. (2012). the law of cyber-attack, california: california law review, 100. hessbruegge j. a. (2003-2004) the historical development of the doctrines of attribution and due diligence in international law, new york: new york university journal of international law and politics, 36. kilovaty i. (2014) cyber warfare and the jus ad bellum challenges: evaluation in the light of the tallinn manual on the international law applicable to cyber warfare, american university national security law brief, 5. kulesza j. (2009) states responsibility for cyber-attacks on international peace and security, polish yearbook of international law. margulies p. (2015). sovereignty and cyber attacks: technology’s challenge to the law of state responsibility, melbourne: melbourne journal of international law, 14. nollkaemper a. (2015). attribution of forcible acts to states: connections between the law on the use of force and the law of state responsibility. in blokker n., schrijver n. (eds.)¸ the security council and the use of force, leiden/boston: martinus nijhoff publishers. k w86 schachter o. (1986). in defense of international rules on the use of force, chicago:the university of chicago law review ,53. shackelford s. (2009). from nuclear war to net war: analogizing cyber attacks in international law, berkeley: berkeley journal of international law, vol 25. schmitt m.n., o’donnell b.t. (eds.) (2002). computer network attack and international law, newport, ri: naval war college international law studies, 76. schmitt m.n. (2013) tallinn manual on the international law applicable to cyber warfare, cambridge: cambridge university press. schmitt m.n. (2015) in defense of due diligence in cyberspace, yale: yale law journal forum, 125. schlutter b. (2010). developments in customary international law. theory and the practice of the international court of justice and the international ad hoc criminal tribunals for rwanda and yugoslavia, leiden/boston: martinus nijhoff publishers. waxman m.c. (2011). cyber-attacks and the use of force: back to the future of article 2(4), yale: the yale journal of international law, 36. wheeler d. a., larsen g. n. (2003). techniques for cyber attack attribution, alexandria, va,: institute for defense analyses. m.n. schmitt (ed.) (2013). the tallinn manual on the international law applicable to cyber warfare, cambridge: cambridge university press. case law the north sea continental shelf (federal republic of germany v. denmark; federal republic of germany v. the netherlands) , i.c.j. reports 1969. phosphates in morocco, preliminary objections, 1938, p.c.i.j., series a/b, no. 74, p. 10; united states diplomatic and consular staff in tehran, i.c.j. reports 1980. certain questions relating to settlers of german origin in the territory ceded by germany to poland, advisory opinion, 1923 pcij (ser. b) no. 6. case concerning military and paramilitary activities in and against nicaragua (nicaragua v. united states of america); merits, international court of justice (icj), 27 june 1986. application of the convention on the prevention and punishment of the crime of genocide (bosnia-herzegovina v. yugoslavia), judgement, 1996, ic.j. the tadić case, judgement, it-94-1-a, 1999. miscellaneous united nations, statute of the international court of justice, 18 april 1946. united nations, charter of the united nations, 24 october 1945, 1 unts xvi. articles on responsibility of states for internationally wrongful acts, 2001, 53 un gaor supp. (no. 10) at 43, u.n. doc. a/56/83. international law commission, draft articles on responsibility of states for internationally wrongful acts, [hereinafter: draft ars], november 2001, supplement no. 10 (a/56/10), chp.iv.e.1. british institute of international and comparative law, state responsibility for cyber operations: international law issues, 2014, event report. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice katarzyna kącka∗ role of the council of foreign ministers and principles of participation of germany, poland and so-called “small countries” in the preparation of the draft peace treaty with germany abstract: the end of  the  second world war necessitated making arrangements as  to  the  future of germany. the decisions were to be made by the allied countries – winners of the war. in the end, the  decisions of  the  so-called “big four” states were of  arbitrary nature, and german officials were not permitted to  participate in  talks about the  future of  their country. the  years 1945-1947 have brought numerous important resolutions and final settlements, but were also a  period of  growing disagreement within the  victorious coalition. true end of  their collaboration came about in  1947, and the matter of germany became a bargaining chip in the cold war conflict. the aim of this study is, above all, to  present the  role of  the  most important decision-making institution after the  war: the  council of  foreign ministers. the  paper also presents the  respective positions of  the  four great powers as  to  the  participation of  germany, poland and so-called “small countries” in  determining the future of germany. keywords: council of foreign ministers; germany; poland; peace treaty with germany. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 37-48 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.004 ∗ nicolaus copernicus university in toruń, kkacka@umk.pl. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.004 38 katarzyna kącka 1. introduction after the end of world war ii, the decisions on the future of germany were to be taken by the  four great victorious powers: the  united states of  america, united kingdom, france and the  union of  soviet socialist republics. they were to  engage in  talks, negotiate and ultimately determine the territory, political system and future position of the new german state in the international arena. in order to achieve this objective, a special body consisting of  representatives of  the  four powers, whose task would be to  resolve contentious issues concerning not only germany but also its wartime allies: italy, romania, bulgaria, hungary and finland, was to be established. at the  conference in  yalta, held between 4-11 february 1945, the  parties decided to  create a  permanent body, enabling regular meeting and consultations of  the  respective foreign affairs ministers of the us, great britain and the soviet union. stipulations on the subject were presented in  the  eighth chapter of  the  yalta agreement. according to  these provisions, foreign ministers were to  meet every three-to-four months, in  turn in  each of  the  state capitals. london was selected as  the  first location for such a  conference that was supposed to be held just after the founding conference of the united nations in san francisco, which took place between 25 april-26 june 1945 (kocot, wolfke, 1987, p. 63; klafkowski, 1953, p. 129). 2. council of foreign ministers organizational principles of functioning of this new body, known henceforth as the council of foreign ministers were, however, only determined at the conference in potsdam, held from 17 july to 2 august 1945. the proposal to create such a council was submitted to stalin and churchill by the  us president harry truman, and the  principles of  its functioning were developed by the  american delegation to  the  conference (mołotow, 1950, p.  66). according to  the  draft resolution on  its establishment, the  council was to  be made up of foreign ministers of the five major powers: britain, ussr, china, france and the usa. both winston churchill and joseph stalin contested the  participation of  china in  talks on purely european issues. in fact, stalin was not a supporter of establishing the council at all. w. churchill in his war memoirs recalls their conversation on this subject, and explains that stalin had doubts about the participation of china in the council of foreign ministers. why would china be involved in making decisions on matters concerning only european states? stalin also believed that such a  new collegial body was not needed, especially since the  european advisory commission had been established already. during the  yalta conference it had been also agreed that the three key foreign ministers would meet regularly – hence stalin argued that setting up another organ would only complicate matters and hinder their quick resolution (churchill, 1996, p. 325). according to truman, on the other hand, china was to have a say in european matters because the state was a member of the un security council. ultimately, however, it was established that china was only to be involved in decisions on matters related to the far east and the so-called “global issues”. stalin also raised objections to  french participation in  the  talks. eventually however, it  was agreed that france would take part only in the portion of debate concerning italy and germany (zięba, 1981, p. 37). moreover, as per the american proposition, london became the seat 39role of the council of foreign ministers and principles... of the joint secretariat of this new organ. each minister of foreign affairs could be accompanied during council deliberations by a deputy and a small group of experts. the first ministerial meeting was to take place no later than on 1 september 1945. the chief tasks of the council were to be: conducting preparatory work in connection with conclusion of peace treaties, preparation and presentation to the united nations of draft peace treaties with the former allies of the third reich during world war ii, making decisions as to the future of germany in  the  times of  peace and presentation of  draft peaceful resolutions of  territorial conflicts in europe (makowski, 1946a, pp. 5-7, klafkowski, 1953, pp. 130-131). the main task of the council of foreign ministers was the implementation of the yalta and potsdam agreements in  terms of  establishment of  a common position on  the future post-war order in the world. all individual issues, before they found their way to the peace conference table, had to first be discussed by the council. contentious issues could not be submitted by the council for consideration during the peace conferences. the compromise decisions, taken by the council on behalf of the great powers, were described by the soviet delegation to the paris conference as a “minimum of justice”, which was to be handed out to all enemy states of the allies during world war ii (klafkowski, 1953, pp. 130). the council was also obliged by the leaders of the victorious powers to invite representatives of  every country to  participate in  the  talks in  question whenever issues directly related to or of interest to that state were to be discussed. moreover, it had at its disposal a number of subsidiary bodies and groups of specialists and experts, mainly in law, who were entrusted with preparation of reports on particular issues or elements thereof (makowski, 1946a, pp. 5-7). after returning home, us president harry truman stated that germany also suffered during the  world war ii  – especially its civilian population, and now the  country bore the consequences of her past crimes. he declared that the german people were beginning to atone for the crimes of the gangsters whom they had placed in power, and whom they had wholeheartedly approved and obediently followed (makowski, 1946b, p. 254). truman further stressed that the  council established in  potsdam was going to  be the  continuous meeting ground of the five principal governments, on which they were to reach common understanding regarding the peace settlements. he strongly emphasized that the five governments were not going to  try to  dictate to, or dominate, other nations. he  continued, identifying the  main duty of  the  council  – to  apply, so far as  possible, the  fundamental principles of  justice underlying the  charter of  the  united national adopted at the  san francisco conference. the  work undertaken by the  council was intended to  make possible speedier, more orderly, more efficient, and more cooperative peace settlements. next, president truman stressed that the matter of italy was to be settled first, as it was the first country to break away from the axis. italy, in his opinion, contributed to the final defeat of germany, and joined the allied forces in the war against japan. he reasoned that a peace treaty with the  italian government would make it  possible for italy to  become a  member of the united nations at a rapid pace. the american president further argued that the next objective for the council of foreign ministers was to start the preparatory work for german peace settlements. however, its final acceptance – in his words – would have to wait until germany has developed a government with which a peace treaty could be made. until that time, pursuant to  the  specific political and economic principles laid down at the  conference of berlin, germany was to be governed by the occupying powers. the main objective of all these actions was, according to truman, to eliminate nazism in germany, to fully de40 katarzyna kącka militarize the country and introduce true democracy. german industry was to be re-focused on  agriculture and “peaceful industry”, so as  to  make “concentration of  economic power in  cartels and monopolies” impossible. furthermore, he summarized, the  five powers did not intend again to  make the  mistake of  exacting reparations in  money, and then having to lend germany the monies with which to pay them. reparations this time were to be paid in physical assets, leaving the german nation only with those resources not required for its peaceful existence (makowski, 1946b, pp. 259-263). comments on the functioning of the council were made not only by representatives of  the  western powers, but also those of  the  soviet union, mainly in  reaction to  the  increasing tension and disagreements between the  previously allied countries on  the matter of germany. in 1948, in a note sent on 3 october 1948 by the soviet union to the united states, britain and france, the soviet power reminded the western states of the preceding common agreements as to the tasks of the council, notably including the discussion of all outstanding matters relating to  berlin and all other pending issues regarding germany as a whole (makowski, 1948, pp. 834-835). work of  the  council of  foreign ministers was usually preceded by preparatory conferences of  deputy ministers, who set the  agenda, agreed on  the order of  topics to  be discussed and drew up preliminary draft resolutions. throughout the period of its existence in the years 1945-1949, the council of foreign ministers met up six times: – london, 11 september-2 october 1945  – discussion covered the  issue of  peace treaties with the former allies of the third reich during world war ii; – paris, 25 april-16 may 1946 and 15 june-12 july 1946 – as in the case of the first conference, the  agenda included drawing up draft provisions and demands to  be included in the respective peace treaties with italy, rumania, bulgaria, hungary and finland; also some issues related to germany were raised; – new york, 4 november-12 december 1946 – the future of the disputed territory of trieste was discussed; – moscow, 10 march-24 april 1947 – conference devoted to resolution of the situation in germany; – london 25 november-15 december 1947  – the  problem of  a peace treaty with germany was raised. both the moscow and the london conferences were unsuccessful due to the growing conflict between the western powers and the soviet union; – paris 23 may-20 june 1949  – the  last conference of  the  council of  foreign ministers  – was in  fact a  purely formal meeting. in view of  the absence of  a real agreement between the former allies, the core issues – mainly the german problem – were not touched upon during the conference (skibiński, 1987, p. 92). the council of foreign ministers of the great powers was primarily established to monitor the implementation of  provisions of  the  potsdam agreement. the  peace treaties for the former allies of the third reich: italy, romania, bulgaria, hungary and finland were prepared pursuant to these provisions. the treaty with japan, signed in 1951, was prepared outside the council structures – and it was not signed by, among others, the soviet union. as the main reason for this decision was considered “going behind the back” of the council, itself intended as  a  body developing proposals of  treaties with all countries-members of the axis during the war. also some of preparatory work for a peace treaty with austria took place outside the  council of  foreign ministers  – however, all in  all, the  provisions 41role of the council of foreign ministers and principles... of  the  potsdam agreement were in  fact implemented in  the  austrian state treaty, which was finally signed on 15 may 1955. the matter of drafting peace settlements for germany belonged to the core competences of the council. none of the council member states ever questioned that stipulation, and discussions on  the issue were in  fact present through all the sessions of the council (klafkowski, 1953, pp. 131-132; klafkowski, 1960, p. 544). the most basic, foundation-level principle of  functioning of  the  council of  foreign ministers was unanimity. it was believed, namely, that preservation of peace was possible only on the basis of work and effort of all countries, regardless of their size. however, the large and powerful countries were burdened with the  greatest responsibility because they had greater capabilities than others (makowski, 1951, pp. 22-23). furthermore, already in 1944 at the conference at dumbarton oaks, joseph stalin declared that the organization which in the future would be tasked with perpetuation of peace in the world – that is, the later united nations – could only be effective if the great powers, which had carried the main burden of war against germany, were to work also in the future in the spirit of consensus and consent. it would not be effective if this condition was to be breached in any manner (makowski, 1951, p. 149). the demands for a  peace treaty with germany were also the  focus of  other institutions, such as the allied control council, working in parallel with the council of foreign ministers. the  most important and effective, however, proved to  be the  efforts of  deputy foreign ministers of the great powers, which took place in the framework of regular meetings, conferences or sessions. one of the most important events in the entire course of work on the matter of germany turned out to be conference of deputy ministers in london, held in january and february 1947. in addition, the issue of germany was also discussed during some bilateral or multi-lateral meetings, such as conferences of socialist countries or polishczechoslovak conferences as well as so-called summits between the leaders or chiefs of government of  the  victorious powers  – signatories of  the  potsdam agreement (klafkowski, 1960, p. 512). 3. participation of germany, poland and so-called “small countries” agendas of  meetings of  the  council of  foreign ministers were to  a  large extent consumed by procedural issues. oftentimes, the  crucial problems were becoming secondary because the  representatives of  the  powers present at meetings could not agree on  formal issues. the main issue dividing the debaters were voting rules and the involvement of other countries in the preparation of peace treaties. however, in accordance with the provisions of the potsdam agreement (chap. ii, art. 3, sec. 1 and 2), the task of preparation of peace settlements for germany and its former allies: italy, romania, bulgaria, hungary and finland fell to these members of the council whose governments previously had signed acts of surrender with these respective countries (makowski, 1946a, p. 5). this provision complemented the general principle that the work on  preparation of  peace treaties is  the responsibility of  the  council of  foreign ministers, consisting of  five members: the  us, britain, france, the  soviet union and china. these principles as  concerning the  former satellite states of  the  third reich were confirmed by the  representatives of  the  united states, britain and the  soviet union during a  meeting 42 katarzyna kącka in  moscow between 16-26 december 1945 (skibiński, 1987, p.  93; klafkowski, 1952, pp.  18-19; daszkiewicz, 1967, pp.  316-317). regardless of  meetings of  the  council of  foreign ministers, a  consultative council of  foreign ministers of  the  us, britain and the soviet union, established at yalta and approved in the potsdam resolutions, functioned in parallel. theoretically, establishment of the council of foreign ministers would not be in  conflict with the  agreements concluded during that conference in  the  crimea, stating there should be regular consultation meetings between foreign ministers of the united states of america, the union of soviet socialist republics and the united kingdom (makowski, 1946a, pp. 7-8). a communiqué informing that the work on peace settlements with italy, romania, bulgaria, hungary and finland would fall to those members of the council whose countries were signatories of  the  official acts of  surrender with these axis states was published on  24 december 1945. preparation of  the  treaty for italy was therefore entrusted to  representatives of  the  us, uk, ussr and france, while the  treaties for romania, bulgaria and hungary were to be drawn up by the foreign ministers of the us, britain and the soviet union, with – finally – the treaty for finland to be created only by the ussr and the uk ministers. the above principle according to which the work on peace settlements with the  third reich allies was partitioned is  referred to  as “formula 4-3-2” of  peace – making. it was also decided that all members of the council would be invited to participate in the peace conference, which was meant to include also china and other member states of the united nations, whose numerous troops were involved in the war against the nazi coalition (skibiński, 1987, pp. 93-94). finally, the  peace treaties with the  german allies were signed on  20 february 1947 in paris, and their signatories were both the representatives of the anti-fascist coalition and the defeated states. poland, despite previously taking diplomatic action, was only a signatory to the treaty with italy. on behalf of the polish republic, the treaty was signed by the then foreign minister, zygmunt modzelewski (zięba, 1981, p. 176). the matter of the peace treaty with germany turned out to be much more complicated. the great powers, and in particular the soviet union, would not easily give up the privileges possessed, and share the  right to  vote on  issues important for the  future with other parties. in  yalta, during a  session break already on  the very first day of  the  conference (i.e. on  4  february 1944), the  matter of  participation of  the  so-called “small countries” in decisions concerning the future global order was raised. stalin stated at the time that some countries had forgotten that the great powers had been forced to shed blood to liberate them. he did not understand – he claimed – how these states could now scold their liberators for not taking into account the  rights of  “small countries” (gardner, 1999, p.  260). he  also considered ridiculous the fact that albania would have an equal voice with the great powers participating in the crimean conference. despite everything, however, he was ready – for the  sake of  peace  – to  take into account the  voice of  small nations. roosevelt agreed entirely with stalin, while churchill, who was aware of stalin’s imperial ambitions, expressed certain – if not very vehement – reservations as to such a solution. he said, specifically, that the  great powers might set the  conditions for peace, but also had to  exercise their power with moderation and, above all, with great respect for the smaller countries. at that time, andrei vyshinski, deputy foreign minister of the ussr commented to charles bohlen – diplomat, translator and expert on soviet matters, and member of the american delegation – that the soviet union would never agree to the right of the small nations to judge the acts of  the  great powers. bohlen reminded him, however, of  the  importance in  this respect 43role of the council of foreign ministers and principles... of  the  opinion of  the  american public. vyshinski replied only that the  american people should learn to obey their leaders (gardner, 1999, p. 261). in the  end, the  rules for the  participation of  other countries in  the  preparation of  the  treaty for germany, contained in  the  potsdam agreement, have been modified and expanded. this change was due to the resolutions agreed upon during the conference of  deputy foreign ministers in  london in  january and february 1947, and conclusions from two meetings of the council of foreign ministers in 1947 – in moscow and london (klafkowski, 1953, p. 135). in november 1946, it was decided that the debate on the treaty for germany would also be joined by – in addition to the great powers – countries which participated actively in the fight against germany as well as neighbors of the german state belonging to the allied coalition (skibiński, 1987, p. 94). at the end of 1946, it was announced that the council of  foreign ministers had sent out invitations to  the  meeting of  deputy foreign ministers in  london in  january 1947  – these invitations were received by 18 countries: australia, belgium, belarus, brazil, china, czechoslovakia, denmark, greece, the netherlands, india, yugoslavia, canada, luxembourg, norway, new zealand, ukraine, the  union of  south africa and poland.1 these states were offered the  opportunity to  present their position to the debating four great powers. originally, it was supposed to take the form of submission of  written memoranda. however, due to  the wide-spread discontent with the  conference procedure expressed by the invited states, the rules were changed, and individual delegations were allowed to present their position both orally and in writing.2 the year 1947 brought a significant cooling in the relations between the formally allied powers – it was a time of clear deterioration in the relationship between the former war allies. churchill’s famous speech given in 1946 in fulton launched the “cold war”. two distinct spheres of influence emerged: the american and the soviet one, separated by the “iron curtain”. significant differences of opinion on most of the issues raised became clear, including also the plans for the future of germany. despite the apparent differences by then, the great powers for some time yet continued to declare a common position especially concerning the german question. in practice, however, their actions increasingly often only perpetuated the  existing divisions. the  year 1947 is  recognized in  historiography as  the  year when the  cooperation between the  uk, usa and france and the soviet union de facto ended. germany, meanwhile, has become a  bargaining chip used by individual states in  the  cold war conflict. none of  the  great powers wanted to “surrender” to the will of another, and – and let alone – to give up their right to  co-decide about the  german affairs. so when on  9 june 1946, the  us secretary of state james byrnes confirmed in his speech in stuttgart that the english and american zones of influence will be economically unified, and announced an attempt at re-unifying germany, the  final dissolution of  the  former anti-hitler coalition became clear to  all (charłamow, siemionow, 1980, p.  88). in a  way, this was an  announcement of  the  end 1 polska zaproszona do londynu na konferencję w sprawie traktatu pokojowego z niemcami (poland invited to london for a conference on the peace treaty with germany). rzeczpospolita. 3.01.1947. 2 wyjazd delegacji rządu polskiego na konferencję w sprawach niemieckich do londynu (departure of the polish government delegation to the conference devoted to german issues in london). rzeczpospolita. 11.01.1947. 44 katarzyna kącka of  cooperation between the  us and the  soviet union, defining the  borderline between the global zones of influence of the us and the ussr for the decades to come. the above situation was mirrored in the council of foreign ministers. no established rules on participation of other countries in the discussions on germany paralyzed the council deliberations and made decision-making, even on core matters, impossible. it also seems that in  1947, the  interest of  both the  united states and great britain in rapid preparation of a peace treaty with germany has waned somewhat. under the terms of the potsdam agreement, such a treaty would have to concern germany as a whole, and participation of  the  soviet union in  its drafting would be inevitable. thus preparation of  such a  treaty would necessitate administrative and economic integration of  the  entire german state, and above all  – creation of  a central german government. logically, also the opinion of the ussr would have to be taken into account as the soviet union would hold a share in control over the new state. meanwhile, the united states wanted to create a separate german state, independent of soviet influence (skibiński, 1987, pp. 94-95). finally, the  united states changed its stance on  participation of  other countries in the preparatory works on a peace treaty with germany. at both conferences of the council of  foreign ministers in  moscow and london, the  us argued for the  list of  countries participating in  treaty works to  be expanded to  include also countries that were formally in a state of war with germany, but did not take an active part in hostilities. such a solution would mean presence of three groups of countries in the discussions: 1. a group consisting of  the  four great powers, which would be responsible for development of the final draft of the peace treaty; 2. a group made up of  the  allied states  – neighbors of  germany, whose troops took active part in  the  war against the  germans. they would participate in  the  peace conference and cooperate with representatives of  the  major powers in  key treaty sub-committees; 3. a group of countries not participating in hostilities, but remaining in a state of war with the  third reich. this group would be a  consulting body, but it  was unclear what impact on  the final decisions would the  opinions of  the  consulted countries have (skibiński, 1987, pp. 95-96). this meant, in  effect, increasing the  number of  participating states to  51. this was beneficial for the united states as the new list would include south american states heavily influenced by, and dependent both politically and economically on the us. at a conference in london, the united states presented also an idea of creating an additional fourth group, the only member of which would be germany. consequently, germany would have a voice in preparing a treaty for herself (skibiński, 1987, pp. 95-96). the british government did not provide a detailed concept of integration of countries other than the great powers into preparatory work on peace settlements for germany. the uk believed, however, that the conference could be attended by all countries that were at war with germany. the british clearly wanted to reconcile the american and the soviet concepts of the conference. on 3 december 1947, e. bevin gave an exposé on the subject in london. according to him, all the allied countries – in addition to the big four – should be invited to participate in the peace conference – both the neighbors of germany and the countries that were engaged militarily in  hostilities against the  third reich. in addition, the  states that were in the state of war with germany and the former axis countries which in the final phase declared war upon germany should have the right to present their opinion. however, 45role of the council of foreign ministers and principles... the final say on whether these countries would be permitted to participate in the discussion would rest with those countries whose participation in  the  conference was indisputable (klafkowski, 1953, p. 136; skibiński, 1987, p. 97). the french government initially argued for the division of participating countries into two groups: 1. a group of  countries that have declared war on  germany  – for the  french, this meant engaging actively in wartime hostilities; 2. a group of  countries that only broke off diplomatic relations with germany (klafkowski, 1953, p. 137; skibiński, 1987, p. 98). however, under the  influence of  the  us, the  french government softened its position. on 3 december 1947, during the london conference, the french foreign minister georges bidault stated that participation in the treaty preparation works must in the first place be entrusted to countries that actively participated in the war, and had a vested, direct interest in  the  future of  germany. a secondary role would belong to  those states which only formally remained in a state of war with germany, but did not get involved militarily. the  french thought, moreover, that these countries should also be allowed to  participate in the conference itself, and not only in the preparatory work (klafkowski, 1953, p. 137; skibiński, 1987, p. 98). the ussr did not want to  increase the  number of  countries participating in  treaty works. on 26 november 1947, vyacheslav molotov commented on  the issue during the london session of the council of foreign ministers. he recalled that at the new york conference of  the  council, it  was decided unanimously what states should be invited to  the  initial discussions on  the preparation of  a peace treaty with germany. namely, these were the countries neighboring germany and belonging to the allied coalition, and other allied countries whose military forces were involved in  the  war against germany. he expressed surprise at the sudden emergence of suggested solutions completely contrary to these previous resolutions of the council of foreign ministers in new york. he added that if the  powers did not want to  undermine what had been agreed between them, they must uphold the  decisions made in  new york. this would, in  his opinion, uncomplicate the issue of participation in meetings on the preparation of peace settlements as well as solve the matter of composition of the conference itself (mołotow, 1950, p. 390). representatives of  the  soviet union consistently claimed that in  addition to  the  great powers, the  work on the treaty for germany could be possibly, shared also with those countries which actively participated in world war ii. this, according to the soviet union, ruled out participation of, for example turkey, which limited itself to  formally declaring a  state of  war with germany. apart from this empty gesture, turkey did not give the allied coalition any support in the war with germany, and – furthermore – also supported the germans in their fighting against the soviet union. soviet diplomats prepared their own list of possible participants in the peace conference on germany, and divided them into two groups: 1. the group of great powers: the united kingdom, the soviet union, the us, france and china; 2. a group of  allied countries neighboring germany and of  allied countries whose forces were involved in  the  common struggle against the germans: albania, australia, belgium, byelorussian soviet socialist republic, brazil, canada, czechoslovakia, denmark, greece, india, luxembourg, 46 katarzyna kącka the  netherlands, new zealand, norway, poland, ukrainian soviet socialist republic, the union of south africa, yugoslavia (mołotow, 1950, p. 394). the situation was similar in  the  case of  membership of  the  subsidiary bodies of  the  council of  foreign ministers. to address the  specific issues associated with the preparation of the treaty, on 20 march 1947, at the moscow conference, four separate committees were established: for political issues and political reorganization of  germany; for territorial issues and related problems; for economic issues including war reparations, disarmament and demilitarization. ultimately, however, no consensus was reached either in  moscow or in  london as  to  who had the  right to  participate in  the  work of  these committees – should representatives of only the great powers, or also of other countries be eligible? for poland, its participation in the talks on german issues, especially in the conference of deputy foreign ministers in london in january and february 1947 seemed obvious (kącka, 2005, pp. 589-602). poland was, after all, the first country to militarily resist the german aggression, and polish soldiers fought on  almost all fronts of  the  second world war not only for the freedom of their country, but also that of other states. this understanding was confirmed in the potsdam agreement whose paragraph 2 stated that whenever the council would be considering a question of direct interest to a state not represented therein, such state should be invited to send representatives who would be able to participate in the discussion and analysis of  that matter (kocot, wolfke, 1987, p.  16; charłamow, siemionow, 1980, p.  87). guided by these provisions, already on  14 november 1946 the  polish authorities sent a  note to  the  foreign ministers of  the  us, britain and france  – at the  time debating in new york. the note contained the request to allow the polish side to present their views and participate in the deliberations of the conference of foreign ministers concerning these issues associated with the preparation of a peace treaty with germany which also impacted polish interests.3 the above request for admission of the polish delegation to the the london conference meetings was received on 14 november 1946 also by the soviet ministry of foreign affairs. in response, the people’s commissar of foreign affairs of the ussr, vyacheslav molotov, expressed enthusiastic support for the  participation of  poles in  the  debate.4 the  london meeting was, however, the first and also the last opportunity for so many countries to gather together, bringing diverse voices, but all concerned about the  future of  germany and establishment of peace in europe. at the same time, ever since the meeting of representatives of the great powers at the yalta conference it was clear that after the possible victory of the allies, germany would not be allowed to have a voice in discussions on the future of their country. decisions on matters concerning germany were to  be thrust upon them by the  victorious states. this  position of  the  great four was confirmed again at the  potsdam conference  – hence, for example, the repetitive phrase “a settlement for germany” appearing in different documents. 3 postulat w pełni uzasadniony (a well-justified postulate). rzeczpospolita. 18.11.1946. 4 archiwum ministerstwa spraw zagranicznych (archives of  the  ministry of  foreign affairs). gabinet ministra (minister’s office). reference 15/230/22, pismo wiaczesława mołotowa z dnia 23.11.1946 r. (a letter from vyacheslav molotov dated 23 november 1946). 47role of the council of foreign ministers and principles... however, in  accordance with the  potsdam agreement, the  possible adoption by germany of  the  treaty prepared specially for that state, which meant at least partial restoration of german sovereignty. the victorious powers met several times to  discuss the  matter of  germany – mainly in  1947. as  the  beginning of  the  official debate on  the future of  the  german state can be regarded the  meeting of  deputy foreign ministers of  the  four powers in  january 1947 (stolarczyk, 1989, p. 69; stolarczyk, 1986, pp. 93-111; klafkowski, 1952, pp. 21-22). 4. conclusion the day of 8 may 1945, when the third reich signed her unconditional surrender, closed one of the most tragic periods in the history of the twentieth century. the war, which involved all of the most important states on the planet, which claimed millions of victims, brought destruction and created new forms of warfare and new ways of mass extermination of entire peoples ended. the  perception of  war as  a  means of  resolving disputes and international conflicts has changed irreversibly. this global war forced the leaders of superpowers to reflect on the future of the world, and develop solutions to ensure that such a tragedy would not happen again. the second world war also changed germany. not only all representatives of the coalition, but also germany itself, had no doubt that the aggressors must bear the full consequences of their actions. while individual states had different (often substantially) ideas as to what form and shape should these consequences and reparations take, all of them – from the  largest to  the  smallest  – wanted to  participate in  co-deciding about the  future of germany. among such countries was also poland. unfortunately, despite the efforts made, the most important decision remained still in the hands of the representatives of the great powers. references charłamow, m.a., siemionow, w.s. (ed.). (1980). historia dyplomacji od 1945 r. vol. v. warszawa: książka i wiedza. churchill, w. (1996). druga wojna światowa. vol. vi, no. 2. gdańsk: non stop press. daszkiewicz, w. (1967). kwestia niemiec na forum rady ministrów spraw zagranicznych (1945-1949). przegląd zachodni. 2. pp. 276-323. gardner, l.c. (1999). wielkie mocarstwa i podział europy. od monachium do jałty. warszawa: książka i wiedza. kącka, k. (2005). stanowisko polski w sprawie niemiec na konferencji zastępców ministrów spraw zagranicznych w londynie. styczeń–luty 1947 roku. in: z. karpus, j. kłaczkow, m. wołos (ed.). nad bałtykiem. w kręgu polityki, gospodarki problemów narodowościowych i społecznych w xix i xx wieku. księga jubileuszowa poświęcona profesorowi mieczysławowi wojciechowskiemu (pp. 589-602). toruń: wydawnictwo uniwersytetu mikołaja kopernika. klafkowski, a. (1952). traktat pokoju z niemcami. przegląd zachodni, 5-6. pp. 1-29. 48 katarzyna kącka klafkowski, a. (1953). sprawa traktatu pokoju z niemcami. warszawa: wydawnictwo prawnicze. klafkowski, a. (1960). umowa poczdamska z dnia 2 viii 1945 r. podstawy prawne likwidacji skutków wojny polsko-niemieckiej z lat 1939-1945. warszawa: instytut wydawniczy pax. kocot, k., wolfke, k. (1987). wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego. wrocław–warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe. makowski, j. (ed.). (1946a). zbiór dokumentów. no. 1. warszawa: polski instytut spraw międzynarodowych. makowski, j. (ed.). (1946b). zbiór dokumentów. no. 9. warszawa: polski instytut spraw międzynarodowych. makowski, j. (ed.). (1948). zbiór dokumentów. no. 11. warszawa: polski instytut spraw międzynarodowych. makowski, j. (ed.). (1951). zbiór dokumentów. no. 1. warszawa: polski instytut spraw międzynarodowych. mołotow, w.m. (ed.). (1950). zagadnienia polityki zagranicznej. przemówienia i oświadczenia kwiecień 1945 r.–czerwiec 1948 r. warszawa: książka i wiedza. polska zaproszona do londynu na konferencję w sprawie traktatu pokojowego z niemcami. rzeczpospolita. 3.01.1947. postulat w pełni uzasadniony. rzeczpospolita. 18.11.1946. skibiński, j. (1987). sprawa traktatu pokoju z niemcami po ii wojnie światowej. warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe. stolarczyk, m. (1986). stanowisko polski ludowej wobec zagadnienia jedności i podziału niemiec w latach 1944-1949. przegląd zachodni, 3-4. pp. 93-111. stolarczyk, m. (1989). stanowisko polski wobec zagadnienia jedności i podziału niemiec w latach 1944-1949, katowice: uniwersytet śląski. wyjazd delegacji rządu polskiego na konferencję w sprawach niemieckich do londynu. rzeczpospolita. 11.01.1947. zięba, r. (1981). stanowisko polski w sprawie paryskich traktatów pokojowych 1947 r. warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe. archive sources archiwum ministerstwa spraw zagranicznych (archives of the ministry of foreign affairs). gabinet ministra (minister’s office). reference 15/230/22, pismo wiaczesława mołotowa z dnia 23.11.1946 r. (a letter from vyacheslav molotov dated 23 november 1946). olena cherniavska* theoretical approaches to the determination of the phenomenon of «technoglobalism» abstract. this article examines the  main factors and pre-conditions which caused the  emergence of technoglobalism in the 20th century. the author identified the role of the research activity of transnational corporations in making this process more intensive, and also the main attention is concentrated on national and foreign approaches to understanding of such a new phenomenon as “technoglobalism”. keywords: scientific and technological progress; information revolution; postindustrial economy; techno-economic structure; research and development (r&d); transnational corporations; scientific and technological globalization; technoglobalism. 1. introduction in the second half of the 20th century the new stage of scientific and technological revolution has begun, in the epicenter of which there were the usa, japan, ussr, france, italy and some other countries of  western europe, and also canada. if previous scientific and technological revolution, the scientific base of which was created in the beginning of the 20th century as a result of revolution in natural history and theoretical physics by such countries as germany, france, great britain and the usa, caused essential changes mainly in industry, the modern one carried out revolution practically in all spheres of not only industrial production and services but also in the sphere of intellectual labor. thus, in  1950th in  most capitalist countries formation of  favorable conditions for the  economic growth took place, which was carried out mainly due to  the  extensive use torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 5-12 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.001 * kyiv national economic university named after vadym hetman, elena-kneu@mail.ru http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.001 6 olena cherniavska of natural and intellectual resources, but by the end of 1950th the rate of economic growth had slowed down considerably and the  intensification of  production by means of  introduction in  all spheres of  economy of  the  last achievements of  scientific and technological progress, in  particular new resource, labor and energy saving, environmentally clean and waste-free technologies has come into question. researching the modern features of formation of technoglobalism, it is necessary to pay special attention to  interpretation of  this phenomenon by foreign and domestic scientists who study the  problems concerning the  development of  global technological civilization. the term «technoglobalism» itself hasn’t become widespread so far. and there is no unanimity among researchers about the  meaning of  this concept and its relation to  the  number of other correlated categories, such as «technological progress», «global problems», «technological globalization», and «internationalization of r&d». taking into account the above mentioned, it is necessary to analyze different approaches to determination of «technoglobalism» and discover the essence of this concept. first of all let’s pay attention to the basic driving forces which caused the emergence of technoglobalism. 2. material and methods we analyze the driving forces of formation of the technoglobalism as factors or the obstacles to development the sphere of technologies which influence this development indirectly. by their nature they are distinctive catalysts which contribute to the formation of this phenomenon, or or else the factors that slow it down. in our opinion, at the current stage of economic development such forces are as follows. first, the revolution in information and communication technologies, which promoted the appearance of new organizational forms and production processes. as a result, the transition from industrial to «information» economy and society, where financial capital gives a way to new intellectual and information technologies, and also an important aspect that there is a rapid spread of worldwide internet network. the well-known ukrainian scientist filipenko a.s. adheres to the similar point of view, and states, that «formation of the postindustrial information and technological mode of civilization development» (filipenko, rogach & shnyrkov, 2001, p. 184) had assisted the development of technoglobalism; at the same time there are «such its elements as: an overwhelming dynamics of «fundamentalization» of technological processes in scientific and technical progress, influence on  the microstructure of  substance, perfection of  immaterial elements of  productive forces, that requires joining the  efforts at a  global level (genetic engineering, biotechnology, new composites, thermonuclear synthesis, artificial intelligence etc.); all-embracing informatization of public life on the basis of the swiftly progressing computer engineering, planetary computer networks, electronic, fiber optic and space telecommunications» (filipenko, rogach & shnyrkov, 2001, p. 184). secondly, increasing number of  tncs and considerable increase of  their activity in the r&d sphere and in global distribution of new technologies. the experts of unctad pointed out that the number of tncs today is about 80 000 against 35 000 in 1990 year, in addition nowadays they have about 900 000 foreign branches against 150 000 in 1990 year (uno, 1992 & 2008). 7theoretical approaches to determination the phenomenon of «technoglobalism» thirdly, intensification of  international competition in  technology-intensive industrial sectors and growth of volumes of foreign direct investments, in particular investments in capitaland technology-intensive industrial sectors grew more quickly than investments in resourcesand labor-intensive production. fourthly, increased capacity of  hi-tech production, especially in  industrial countries, and «intraindustrial trade», that is  trade within one industrial sector or product group. such trade model represented growing specialization of  oligopolistic companies and the increase of the foreign investments in such companies. «intraindustrial trade» usually took place inside tncs, between parent companies and subsidiaries, between its branches, and mainly in high-paid, technology-intensive sectors such as machinery, electric and transport equipment. at the same time the intensity of r&d became the most essential determinant of the intercompany export and import, also the highest level of concentration of this type of trade was observed rather in japan than in the usa. fifthly, considerable changes in  the  sector of  the  international trade (from low tech to hi-tech commodities), especially in the developed economies. thus, the part of low tech commodities in  industrial export was constantly diminishing from 45% in  the  middle of 1960th to 35% at the end of 1980th, at the same time the part of hi-tech types of commodities rose from 16 to 24% during the indicated period (ostry, nelson, 1995). and in 2005 the part of highand middle-tech commodities’ export made up about 65% of the general export in oecd (oecd, 2007). we should notice that the usa gradually lost its competitive positions because the hitech trade got out of its control. in the second half of 1980th the same tendency was observed in  the  countries of  western europe, and also in  japan, where a  decline of  hi-tech export volumes took place. unlike the «triad countries» only in the new industrial asian countries there was a positive tendency of growing technological competitive advantages. as a result, in many developed economies steps towards modernization of the national trade and revision of the domestic trade policy were carried out. sixthly, aggravating the global problems of technological development, that is a contradiction between society and nature represented a contradiction of scientific and technological progress, which was the reason for emergence of such problems. that is why at the end of the 20th century sharp necessity to minimize the technogenic impact of human civilization on environment appeared, above all, applying resource saving, ecologically clean and waste-free technologies in industry; introduction the new types of alternative energy; usage of hybrid transport and technologies of clean car etc. thus, considering the causal factors of technological development nowadays, it is also necessary to identify such basic factors which contributed into formation of technoglobalism as  contradiction between old and new technical ideas, permanent change of  technoeconomic structures, shaking off its old elements and formation of  new ones, contradiction between scarcity of  natural resources that remained, and growing human wants and needs. shukhardin s.v. adheres to the similar point of view. he notes that the «main motive force of technological development is a necessity of society in material and cultural welfares, that it’s shown in contradiction between the constantly growing material and cultural needs of people and economic feasibility to satisfy these needs» (shukhardin, 1965, p. 42). in professors l.rotsios and v.d. sikora’s opinion, the history of technoglobalism began in  1977 when r. ronstadt (ronstadt, 1997) made attempts to  estimate the  importance of r&d, which are conducted by multinational corporations (rotsios, sikora, 1995). 8 olena cherniavska he analyzed the research activity of 7 most influential american tncs, which conducted considerable part of the corporate r&d abroad. on the initial stage of the research ronstadt noted that, for example, the company ibm spent $200 million (and it is about 30% of its budget) in  1974 on  overseas r&d (douglas w., douglas n., 1998). thus, the  other 6 tncs such as otis elevator, cpc international, exxon (energy sector), exxon chemical, union carbide (industry of  chemical preparations and plastic) and corning glass works also spent 45, 39, 25, 23, 12 and 9% of  the  budget respectively on  r&d abroad during the same period (wiley company, 1978). these companies created or purchased 55 r&d centers in  the  following regions in  the  world: in  canada and europe, in  india (2 centers), in  japan (2 centers), and in  australia. for analysis the  researchers chose 42 centers, which had been founded by american tncs, and classified them into 4 categories: centers of  technological transfer (31), of  local technologies (2), of  global commodities (5) and centers of  corporate technologies (4). creation of  r&d centers was directed to  help transfering technologies from parent companies to daughter ones, and also it was very important to provide technical help for foreign daughter companies concerning the usage of technologies brought from the parent company, gaining higher local market share, developing new and improved commodities for foreign markets, production of innovative technologies for parent corporations in the usa, gathering information in the field of new technologies with the purpose of their use in the home country, and so on. thus, r. ronstadt came to  the  conclusion that in  all cases the  decision concerning placing and conducting of  r&d in  a foreign country was based mainly on  the closeness to  the  production facilities, presence of  favorable market conditions and foreign scientific and technological competence. so, ronstadt’s research was the proof of that. the research activity of american tncs in foreign countries was successful enough in the field of r&d in the second half of the 20th century. the  importance of  r&d that was conducted by the  foreign branches of  tncs constantly grew in  most countries-recipients in  1990 although this proceeded differenly in  different countries: for example, it  had the  most importance in  ireland, great britain, spain, hungary and canada, and the least – in japan, france, and sweden. it is also necessary to note that tncs conducting the activity in the field of r&d in a foreign country gave rise to a subsequent development of technoglobalism. that is why the process of internationalization of r&d can be considered to be the first stage of formation the technoglobalism. as opposed to  l.  rotsios and v.d. sikora, professors j.a. peck and h. wai-chung yeung claim that at first the term «technoglobalism» was used by s. ostry and r. nelson in 1980th. like ronstadt’s research (ronstadt, 1997) s.ostry and r.nelson also tried to explain the research activity of multinational corporations, which conducted it in key r&d centers in many industrial countries with the developed network of university research centers. moreover, they stated that distribution of  information technologies and global telecommunication networks had provided the  firms with material and technical possibilities and potential for organization and coordination of r&d, and also the possibility to obtain technical knowledge at global level (peck jamie, wai-chung, 2003). later a lot of research works were published by s. ostry and r. nelson, d.archibugi and j. michie, e. mensfild and j. howell, who studied the  formation and development of  technoglobalism. that is  why, it  is possible to  assert that majority of  technoglobalist researchers came to  the  conclusion that technoglobalism appeared and started to  develop 9theoretical approaches to determination the phenomenon of «technoglobalism» in 1980, simultaneously with the development of the new stage of scientific and technological progress, which is characterized as information (postindustrial) revolution, when information technologies, «intellectual» computers, electronic automatization and robotization of all spheres and sectors of the economy gradually took place. 3. results and discussion we should mention that the concept of technoglobalism is usually interpreted by domestic and foreign scientists as an element of globalization process of the economy, also as the research, innovative or informational globalization (tab. 1). however, it is mostly understood as the  technological globalization or globalization of  technologies. in our opinion, such equation is not quite clear and needs a comprehensive discussion. in fact, in common understanding we determine technological globalization as one of the basic directions of the process of globalization, which spreads on science and technological sphere and is characterized by the global influence of the newest results and achievements of scientific and technological progress in all spheres of the mankind’s activity. however, we characterize the phenomenon of  technoglobalism not as  a  process, but as  a  result of  technological globalization, consequence of  information communications (postindustrial) revolution, when undoubtedly the most active impulse in its formation and development belongs to tncs, which conduct their activity in  high-tech industrial sectors of  the  economy (aerospace equipment, bio-, nanotechnologies, ict, genetic engineering, pharmaceutics, and so on). in our opinion, interpretation of  the  technoglobalism essence by the  well-known ukrainian scientist o. g. bilorus is the most complete and all-embracing. in fact, studying the problems of scientific and technical globalization and international technological safety of  ukraine, he came to  the  conclusion about active development of the  world processes of technoglobalism, and connected it with telecommunication revolution and pointed out at the same time, that in the center of those technological changes concerning the development, exploitation and transfer of the newest technologies, undoubtedly there are tncs for which a question of correlation of their internal and external activity in the sphere of technoglobalism is the most valid at the modern stage (bilorus, lukjanenko, 2001). taking into account the above stated, it should be mentioned that modern industrialization, which began to operate in the society, have accelerated the progress of replaying human labour force with automated processed. technologies and forces of  nature which worked on  society, have accelerated this progress, thus improving the  conditions of  population’s life. however, almost all technical  equipment which was used by people began to violate the ecological equilibrium and balance between nature and mankind gradually, at the same time creating the threat for stability of biosphere. that is why it is possible to claim that determination of  technoglobalism essence is  inextricably intertwined with ecologization of human activity, i.e. creation of the new range of ecologically clean, energy saving and waste-free technologies, facilities for an environmental monitoring etc. http://www.lingvo.ua/ru/search/translate/glossaryitemextrainfo?text=%d1%82%d0%b5%d1%85%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0&translation=equipment&srclang=ru&destlang=en 10 olena cherniavska tab. 1. the definition of “technoglobalism” in different scientific researches the definitions authors, their researches technoglobalism in a broad sense – is the process of globalization, which extends its influence on  the sphere of inventions and innovations; in a narrow – is the process of production, transfer and diffusion of technology that is becoming more international. rotsios l.  and sikora v.d. (1995). globalization of  technology and national globalization innovation systems. kyiv. technoglobalism means a  strong interaction between the  process of  technological internationalization and globalization of the economy. dr r. a. mashelkar. technology: opportunity and challenge. the  tribune (online edition). indian science congress. january, 2004. technoglobalism is  a comprehensive international cooperation in r&d and a global partnership in the field of technological innovation. richard p. shuttmeier. strategic asia 200405: confronting terrorism in  the  pursuit of  power // ashley j. tellis, michael wills, 2004, the  national bureau of  asian research. washington, p. 548 technoglobalism is  an ideology that improves globalism on  technological grounds, meanwhile internet and e-commerce are essential parts of  modern tehnoglobal vector of economic development. alan tonelson. „the perils of  technoglobalism”. national academy of  sciences. issues in  science and technology. summer 1995, volume: v11 issue: n4 – pp. 31-38 technoglobalism is  a phenomenon when tncs use their technology globally and   at the  same time get the  access to  new technologies through the  diffusion of global r&d and technology cooperation. s. ostry, r. nelson. techno-nationalism and techno-globalism: conflict and cooperation (washington, dc: brookings institution, 1995), p. 132 technoglobalism is a world process of internationalization, invention and development, industrial and commercial usage, transfer and diffusion of technologies. filipenko a.s., rogach o.i., shnirkov o.i. world economy. 2nd ed., kyiv.: lybid , 2001, p. 582 technoglobalism is  a merger of  innovation and new technologies in a single system of technical knowledge, the emergance of “technological macrosystems” in communications and transport areas, the effects of telecommunication revolution, spreading the internet. bilorus o.g., lukyanenko d.g. globalization and security development. monography. kyiv: kneu, 2001, p. 733 technoglobalism is a modern wave of implementation the new technologies, especially ict. patricia  a.  glenn. information technology in  a global economy// «computational economics».  – springer netherlands: volume 6, number 2, 1993, p. 107-114 technoglobalism is  a process of  displacement the  national innovation systems and unreasonable &  ineffective efforts of national governments to stimulate technological development within countries. archibugi d. and michie j. // the  globalisation of  technology: a  new taxonomy // cambridge journal of  economics, 1995, vol. 19 (1), p. 121-140 source: structured by the author. thus, the development of technoglobalism is useful for most countries as revolutionary technologies cause less harm for environment than technologies which were resourceintensive and contaminated the ecology. at the same time a lot of countries, especially dehttp://www.amazon.com/strategic-asia-2004-05-confronting-terrorism/dp/0971393850/ref=si3_rdr_bb_product http://www.amazon.com/strategic-asia-2004-05-confronting-terrorism/dp/0971393850/ref=si3_rdr_bb_product http://www.amazon.com/strategic-asia-2004-05-confronting-terrorism/dp/0971393850/ref=si3_rdr_bb_product http://www.amazon.com/s/ref=si3_rdr_bb_author?index=books&field%2dauthor%2dexact=ashley j%2e tellis http://www.amazon.com/s/ref=si3_rdr_bb_author?index=books&field%2dauthor%2dexact=michael wills http://www.lingvo.ua/ru/search/translate/glossaryitemextrainfo?text=%d0%bd%d0%b5%d0%be%d1%82%d1%8a%d0%b5%d0%bc%d0%bb%d0%b5%d0%bc%d1%8b%d0%b9&translation=essential&srclang=ru&destlang=en http://www.lingvo.ua/ru/search/translate/glossaryitemextrainfo?text=%d0%bd%d0%b5%d0%be%d1%82%d1%8a%d0%b5%d0%bc%d0%bb%d0%b5%d0%bc%d1%8b%d0%b9&translation=essential&srclang=ru&destlang=en http://www.lingvo.ua/ru/translate/en-ru/at the same time http://www.springerlink.com/content/100248/?p=ba9d018b75ad4de8b138f7b33126eed0&pi=0 http://www.springerlink.com/content/100248/?p=ba9d018b75ad4de8b138f7b33126eed0&pi=0 http://www.springerlink.com/content/t66570l67n37/?p=ba9d018b75ad4de8b138f7b33126eed0&pi=0 http://www.lingvo.ua/ru/search/translate/glossaryitemextrainfo?text=%d1%87%d1%80%d0%b5%d0%b7%d0%bc%d0%b5%d1%80%d0%bd%d1%8b%d0%b9&translation=unreasonable&srclang=ru&destlang=en http://www.lingvo.ua/ru/translate/en-ru/ineffective http://www.lingvo.ua/ru/translate/en-ru/ineffective http://cje.oxfordjournals.org/ http://cje.oxfordjournals.org/content/vol19/issue1/index.dtl http://www.lingvo.ua/ru/search/translate/glossaryitemextrainfo?text=%d0%bf%d0%be%d0%bb%d0%b5%d0%b7%d0%bd%d1%8b%d0%b9&translation=useful&srclang=ru&destlang=en 11theoretical approaches to determination the phenomenon of «technoglobalism» veloping ones, are often deceived and place its production facilities that are dangerous for environment on their territories. as we know, technoglobalism changed not only scales and pattern of production in the developed industrial countries but also had a huge global influence on the quality of life, interpersonal relations and their attitude towards environment. simultaneously a powerful potential of the new scientific and technical achievements is not always used to the benefit of mankind. however, in spite of that today the mankind doesn’t have other alternative except for a subsequent intensification of the process of global technological development because of the gradual exhaustion of present natural resources, population growth and various ecological problems. 4. conclusions summing up, it is necessary to conclude that application of the newest achievements and results of  modern scientific and technological progress became key to  economic development and contributed to  accelerating globalization processes, especially in  scientific and technological spheres. changes to  the  new technological method of  production, to  high science-intensive technologies, rapid and wide distribution of information and communication technologies, which eliminates barriers on  the way to  the transfer of  commodities, services, capitals are basic motive forces, which stimulate the process of globalization, both economic and technological in particular. from the initial stage of technoglobalism origin the  powerful technical and technological changes took place in  different industries of  national economy. its structure and principles of placing the productive forces of society (the rates of their development were considerably accelerated) changed and resulted in a substantial economic revival in the developed industrial countries. in world economic development a transition took place gradually from the capitalism of «free competition» to the monopolistic one. the process of concentration of capital in sectors of heavy industry resulted in the creation of large industrial objects. this period was connected with the formation of world currency and credit markets, increasing the international division of labor, the importance and intensity of the international trade that grew sharply, especially in technology-intensive industries. thus, revolutionary transformations in  the  sphere of  science and technology gradually gained a global character. more and more often the key role of technological factor is noticed in the process of the economy growth for most countries in the world. references bilorus. o.g., lukjanenko d.g. (2001). globalization and safe development. kyiv. douglas p. woodward, douglas w. nigh. (1998). foreign ownership and the consequences of direct investment in the united states: beyond us and them. usa. filipenko a.c., rogach o.i., shnyrkov o.i. (2001). world economy. kyiv. oecd science, technology and industry scoreboard 2007: innovation and performance in the global economy. (2007). paris. www.oecd.org/sti/scoreboard ostry s. and nelson r.. (1995). techno-nationalism and techno-globalism: conflict and cooperation. washington. http://www.lingvo.ua/ru/search/translate/glossaryitemextrainfo?text=%d0%be%d0%b4%d0%bd%d0%be%d0%b2%d1%80%d0%b5%d0%bc%d0%b5%d0%bd%d0%bd%d0%be&translation=simultaneously&srclang=ru&destlang=en http://www.google.com.ua/url?sa=t&source=web&ct=res&cd=1&url=http%3a%2f%2ffidcentro.homelinux.org%2farch%2fobserva_info%2foecd%2520science%2520and%2520technology%2520and%2520industry%2520scoreboard%25202007.pdf&ei=zybksruyim-jsaachangdg&rct=j&q=oecd+science%2c+technology+and+industry+scoreboard+216+2007+%e2%80%93++oecd+2007&usg=afqjcnfnpzrqtmzezim370gyryvia-sjxw http://www.oecd.org/sti/scoreboard 12 olena cherniavska peck jamie a., wai-chung yeung henry. remaking the  global economy: economicgeographical perspectives. (2003). london. ronstadt r. (1977). research and development. abroad by us multinationals. praeger. new york. rotsios l. and sikora v.d. (1995). globalization of technology and national globalization innovation systems. kyiv. shukhardin s.v. (1965). question of moving foces of technology development. questions of history of natural science and technology. moscow. the  international executive. (1978). volume 20 issue 1, wiley periodicals, inc., a wiley company, winter.  – p. 1-62. http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/114116276/pdfstart world investment report 1992: transnational corporations as engines of growth // united nations, newyork, 1992, p. 367. world investment report 2008: transnational corporations and the  infrastructure challenge// united nations, 2008, p. 411. http://www.amazon.com/s/ref=si3_rdr_bb_author?index=books&field%2dauthor%2dexact=jamie a peck http://www.amazon.com/s/ref=si3_rdr_bb_author?index=books&field%2dauthor%2dexact=henry wai%2dchung yeung http://www.amazon.com/remaking-global-economy-economic-geographical-perspectives/dp/0761948988/ref=si3_rdr_bb_product http://www.amazon.com/remaking-global-economy-economic-geographical-perspectives/dp/0761948988/ref=si3_rdr_bb_product http://www3.interscience.wiley.com/journal/117920662/home http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/114116276/pdfstart http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/114116276/pdfstart tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 andrzej wawrzusiszyn*1 migration policy and the cross border security abstract the essence of the modern migration crisis is the rapid increase in the number of migrants traveling to europe to obtain asylum. 2015 is recognised as the beginning of the crisis, when 1.2 million asylum applications were filed in the eu, although the number of migrants has been steadily increasing for several years. population flow to and within the european union was almost out of control, and short-term blockades and restrictions were introduced at the borders of individual member states to change the selection of migrants brought chaos and misunderstandings. this phenomenon has led to diplomatic impasse, humanitarian threats and, above all, a serious reduction in cross-border security. the crisis has exposed one of the greatest weaknesses of the european union the lack of a common migration policy. the european migration program, combined with efficient management of the eu’s external borders, is becoming a solution. its fulfilment starts to bring first effects. keywords: european union, cross-border security, migration crisis, threats and challenges, migration program introduction one of the fundamental goals of the european union is to conduct a complex and modern european migration policy based on solidarity. such a policy tries to provide a balanced approach towards both legal and illegal migration (article 79 and 80 of the treaty on european union). a recent migration crisis rendered the above goals difficult to achieve. a provision of security in europe which is one of the most important objectives of the european union requires that entrance and residence opportunities available to foreigners, particularly to those undesirable ones, are rationed. a growing phenomenon of illegal migration is closely connected with problems of organised crime, terrorist and extremist activities which are fuelled by migrants who penetrate these criminal structures and with introducing social and ethnic conflicts specific for the country of origin into the country of residence. the phenomenon is * university of warmia and mazury in olsztyn, e-mail: andrzej.wawrzusiszyn@uwm.edu.pl 2017, no. 1 (10), pp. 29–37 published online october, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.003 a w30 accompanied by such perils as human trafficking, exploitation of adults and children forced to work in inhumane conditions (e.g. mendicancy), sexual exploitation of women and children, organ trade, such forced criminal activities as robbery, illegal drug trade or terrorism. this is a crucial moment for europe to mobilise all its energy in order to stop dangers connected with the phenomenon of migration. some symptoms of the successful solution can be seen in a new migration policy which in combination with the efficient management of the external borders of the european union starts to bring the first results. migration crisis in europe the direct causes of the migration crisis are: the result of the impossibility of putting an end to civil wars in syria, libya and afghanistan; the result of conflicts in africa (sudan, south sudan, eritrea, nigeria) stemming from the contradictory interests of empires, particularly of the united states, the european union, russia, rich arab countries, and of those empires allies (israel, turkey, iran and syria). the crisis has begun in connection with the arab spring and accompanying demonstrations on a huge scale which resulted in overthrowing governments in libya, tunisia and egypt. governed with an iron fist of the dictators, the above arab countries started to slide into chaos and destabilisation which is always a good opportunity for the radical organizations to intensify their activities. such a process was clearly visible in syria and iraq where the existing conflict set very good conditions for the operations of the extremists connected with the so-called islamic state (piwowarski & wawrzusiszyn, 2016). military conflicts which were raging on the aforementioned territories only precipitated migration processes and movements of people in the direction of the richest european countries. a demographic factor is closely connected with the socio-economic condition the countries in the region. the numerous family model adopted in the middle east was not coordinated with the level of socio-economic development of some countries in the region. in turn, the objective lack of employment for men in arabic countries at the coast of the mediterranean basin explains the overrepresentation of men in relation to women with children in the current migration wave (according to the unofficial data the ratio amounts to 4:1). it proves that the main cause of the current migration wave is to a great extent an economic factor (jagnieża, 2015). one should not forget though that migrants are also people who escape to safe countries from their fatherlands where their lives are in danger because of their race, religion, nationality, political believes or membership in a particular social group. from a broader perspective two main processes which weaken the european integrity can also be identified as causes of the migration crisis: – the so-called revolt of the masses which is responsible for the decline of traditional, conservative, patriotic and family values that in the past were occupying the highest layer of the value hierarchy and replacing them with hedonistic values such as wealth, money or career; – dissemination of the ideology of atheist humanism amongst the elites – today such ideas as multiculturalism, political correctness, ultratolerance are commonly accepted in western academia, media and political discourse. the effect of these processes is the demographic crisis – young people value wealth higher than a family and treat children as a cost rather than as an investment and an assent on the part of institutions for the excessive, conflict-provoking and deculturalization-inducing m 31 interference of the representatives of various cultures (“the position of the polish geopolitical society,” 2015). also the european union itself contributed considerably to the migration crisis due to the lack of common migration policy. the situation was exacerbated by serious opinion differences between leaders of the european union member states, by calling into question – by the countries opposite to the “open door” policy – the implementation of the internationally binding law and also by the negative attitude of the visegrád group states and denmark towards obligatory quotas and relocation of migrants. from the scholarly point of view the current situation is another phase in the clash of civilisations the causes of which are long-term social processes that weaken the cultural strength of populations which compose a particular civilisation, in this case the western civilisation. taking advantage of the cultural regress of its neighbours, the muslim world conducts the so-called hegira. in accordance with the muhammad’s recommendations muslims undertake an organised trip in order to increase their influence on the thereby occupied, culturally alien territories so as to include them into the ummah (nation, community; in the religious, islamic meaning of the word – community of islamic people) (“the position of the polish geopolitical society,” 2015). during the beginning of the arab spring at the end of 2010, migration from the north africa and the middle east to europe intensified. however only in 2014 the scale of the process reached an unprecedented level, starting thereby the migration crisis. in 2015 1,82 million attempts of illegal crossing of the external border of the european union were reported, what amounts to a six-fold increase in comparison with the previous year. still, not all cases of illegal crossing were registered. moreover, it is estimated that at least 3,5 thousand people in 2014 and 3,8 thousand in 2015 lost their lives or went missing during attempts to cross the mediterranean sea. in comparison, in 2013 only 600 such cases were reported. amongst the increasing number of migrants coming to europe the biggest group are people who need an international protection. only in 2015 1,3 million applications for asylum were submitted in the european union countries, norway and switzerland which gives two times bigger number than in the previous year. thus a two-dimensional crisis is taking place in europe. on the one hand, it is a migration crisis in a demographic sense which is characterised by the inflow of a big number of people in a short period of time. on the other hand, it is the biggest refugee crisis since the second world war which is characterised by the increasing number of people leaving countries of origin or countries of last residency in order to find asylum. (pachocka, 2017). cross border dangers the biggest danger in the modern europe is the illegal migration. especially italy, spain and greece as well as many other countries complain about this process. paths of smuggling people constantly evolve and the conditions of this practice infringe on human dignity. the main beneficiary of this process are gangs of smugglers who earn huge profits on smuggling people to europe. a precise estimation of the scale of illegal migration to europe is not available due to the hidden nature of the very phenomenon in question and it is therefore good to remember that all the data which is published in various sources includes only a general estimation. the citizens of the third countries who want to enter the european union territory more and more often turn to organisations which specialise in helping people to reach a w32 this territory. according to the europol executive director rob wainwright, only 10% of migrants arriving to europe do it on their own account. the rest 90% use services of firms which specialise in helping people to reach the european continent. in the majority of cases these tasks are performed by the criminal groups. the dominant role in the practice play international criminal networks which have many members and operate in a large geographical area. the data collected by europol informs about almost 40 thousand suspects involved in the smuggling of migrants. suspects come from more than 100 countries – mainly from bulgaria, egypt, hungary, iraq, kosovo, pakistan, poland, romania, serbia, syria, tunisia and turkey. according to the general estimations, in 2015 smuggler networks organising illegal transportation of migrants to europe earned from 3 to 6 billion euros (wawrzusiszyn, 2016). organisations smuggling numerous groups of people use newer and newer methods and constantly search for new places or ports which are vulnerable to their penetration and can be used for smuggling people, weapons or drugs. these big smuggler gangs, rather than small vice rings, due to bribery and corruption are increasingly more connected with the influential political and business circles. their operations involve participation of both illegal organisations and legal institutions. their mode of operation depends to a considerable extent on the region in which smuggling is performed, on the resources devoted to fighting illegal migration by particular member countries and on the needs of migrants paying for such services. the advancement of their operations matches the efforts of the member countries trying to pre-empt illegal immigration. smuggler gangs operate as if they were big travel agencies organising boat trips for the tourists. some of them offer migrants even two cruises per week on ships able to take on board up to 200 people. according to the data of the united nations high commissioner for refugees, more than a million migrants come to europe by sea in 2015 (wawrzusiszyn, 2016). the practice is accompanied by such perils as human trafficking, particularly women and children trafficking, sexual exploitation of women and children, organ trade, such forced criminal activities as robbery, illegal drug trade or terrorism. smuggling migrants creates a peril for people’s life and health and is one of the forms of the cross-border crimes. motives of the people smugglers depend on the age and the sex of the victim: – women are usually recruited for brothels, street prostitution, smuggling activities, forced labour in the households and farms, hard manual labour, – children are usually recruited for street begging, slave labour, illegal adoption, sexual exploitation and prostitution, child pornography, small forced criminal activities, smuggling and dealing illegal products such as drugs and child pornography, – men are recruited for very hard slave labour, mainly in secluded places, forced making up for incurred debts and committing crimes, – a separate goal of human traffickers is organ trade (bryk, kobylas & malinowska, 2014). a current and still available method of operation of the organised crime groups is the counterfeiting of documents: schengen visas, ids, driving licences, residence permissions and passports which easily find their customers in the various countries in the european union, africa, middle east and asia. organisations of counterfeiters have their locations in many countries and employ professional equipment in performing their operations. counterfeited documents cost from 100 euros to even three thousand euros. m 33 assumptions of the european agenda on migration the member countries are not able to single-handedly manage the migration challenge. hence, the european union needs common standards and uniform systems of the shared responsibility for the management of the external borders. in the european agenda on migration published by the european commission in may 2015 (“communication from commission to the european parliament,” 2015) underlined the need of the common management of the external borders in accordance with the objective stated in the article 77 of the treaty on the functioning of the european union which postulates “the gradual introduction of an integrated management system for external borders”. the main objective of the agenda is to effectively manage the process of crossing the external borders and to undertake a challenge connected with migration, to counteract potential dangers at these borders and therefore to contribute to the fight against serious transborder crimes and to provide a high level of internal security in the european union. the agenda includes a complex plan of improving the migration management in all its aspects. the realisation of the agenda is divided into two main stages: – introduction of immediate solutions, – creating a programme of long-term actions. the first part of the european agenda is the answer to the humanitarian tragedy, particularly in the mediterranean sea basin. it pertains to the following issues: – strengthening the frontex operations triton and poseidon in the years 2015–2016, – successful targeting criminal smuggling networks, – starting the relocation system for persons applying for asylum in europe, – setting up the hotspot approach consisting in quick identification, registration and fingerprinting incoming migrants as well as coordinating their return. in turn the long-term programme is based on four pillars concerning management and safety of the european union external borders: – reducing the incentives for illegal migration, – border management – saving lives and securing external borders, – building common european asylum policy, – a new policy on legal migration. the european union devoted 10 million euros from its budget to realise the adopted objectives. realisation of the european agenda on migration long-term actions are particularly crucial for stopping the migration crisis. within the first pillar of the european agenda on migration active and reasonably conducted external policy of the european union is of critical importance. it consists of the following dimensions: – the root causes of the illegal and forced migration are on the part of the third countries: the role of the eu delegations dealing with migration is being strengthened in the key countries and the network of the european migration liaison officers is being extended with the purpose of gathering, exchanging and analysing information in a w34 a close cooperation with the local authorities and society; around 100 million euros has been devoted to the european union external cooperation assistance; – the fight against smugglers and human traffickers: actions to fight criminal networks of smugglers and human traffickers have been undertaken via broader cooperation with third countries (the majority of smugglers are based outside europe); ue agencies help in surveilling and pursuing smugglers and in confiscating their assets; the existing european union legal framework to tackle migrant smuggling and those persons who profit from it have been improved, e.g prohibited the employment of third-country nationals who have no right to stay in the eu; – returns: intensified actions due to which third countries can better meet their obligations concerning management of returns of their citizens; prepared “return handbook” contains guidelines concerning meeting obligations by country institutions dedicated to performing tasks connected with returns, including such institutions as police, border guard, migration administration organs, employees of detention centres and monitoring bodies. the most important step within the second pillar was launching the european border and coast guard agency at the end of 2016 (“regulation on the european border and coast guard,” 2016). the agency has legal personality and is independent in implementation of its technical and operational mandate. the european border and coast guard was established by the european border and coast guard agency and national authorities of member states responsible for border management, including coast guards as far as implementation of their border control tasks is concerned. the main objective of the agency is to provide the effective functioning of the integrated management of the european union external borders. the key role of the agency is to establish a technical and operational strategy for implementation of integrated border management at union level, to oversee the effective functioning of border control at the external borders and to conduct the risk assessment. the agency coordinates its operations and cooperate with europol and eurojust – agencies responsible for supporting and increasing effectiveness of member states’ operations concerning prevention and combating serious crimes affecting at least two member states. to fulfil its tasks the agency has at its disposal a rapid reaction pool of coast guard teams and equipment. the pool amounts to 1500 experts who, in a state of emergency, can be deployed in various places in as short time as less than three days. an important move was to approve, 7 december 2016, of the middle-of-the-road text concerning an amendment of the schengen borders code (“regulation: schengen borders code,” 2016) mutually agreed upon by the committee of permanent representatives (coreper) and the european parliament. the amendment obliges member states to routinely compare the data of all the travellers with the database of lost and stolen documents, including travellers who according to the european union law are entitled to freely cross external borders, e.g. union citizens and their family members who are not union citizens. it is also checked whether travellers are not dangerous for the public order and internal security. at all external borders (land borders, sea borders and air borders) entry and exit checks are compulsory. the third pillar concerns asylum policy and consists of: – the review of the asylum procedures: the full review of the asylum procedures allows to implement the common european asylum system via a new systematic monm 35 itoring process. working with the member states and european asylum support office (easo), the commission will give further guidance to improve standards on reception conditions and asylum procedures to reinforce protection of the fundamental rights of asylum-seekers, paying particular attention to the needs of vulnerable groups, such as children, – the assessment of the assumptions of the dublin system: because the implementation of the dublin system is not working as it should, the evaluation thereof has been conducted in order to reduce delays and to establish a dedicated network of national dublin units; systematic increase of biometric identifiers in the eurodac system. since the european union is facing a series of economic and demographic challenges while its economy is increasingly dependent on highly-skilled jobs, the forth pillar of the agenda has been devoted to the policy of legal migration. the following operations are carried out: – the review of the blue card system: works are being carried out on how to make it more effective in attracting talent to europe; a special platform of cooperation with member states, business and the trade unions concerning economic migration is being established; works on modernisation of the visa policy have been launched and the review of which nationalities require visas have been concluded; – migrants integration: it refers to persons applying for asylums and refugees; increased funds support targeted initiatives to improve language and professional skills, improve access to services, promote access to the labour market, inclusive education etc. an important event from the point of view of an analysed programme was malta declaration adopted during an informal summit 3 february 2017 by the members of the european council. the declaration wants to dynamise cooperation with libya and limit smuggling of people and inflow of migrants along the mediterranean route. the most important tasks are identified as follows: training, equipment, support to the libyan coast guard, efforts to disrupt organised smuggler groups via csdp, europol and european border and coast guard missions and operations, supporting the development and improvement of socio-economic situation of local communities in libya in order to ensure adequate reception capacities and conditions for migrants, enhancing information campaigns addressed at migrants in libya and at their countries of origin and transit, helping to reduce the pressure on libya’s land borders by working with the libyan authorities and all neighbours of libya. in turn 7 february 2017 the european council adopted recommendations concerning prolonging temporary internal border control in exceptional circumstances (“council implementing decision,” 2016). the council recommended five schengen states (austria, germany, denmark, sweden and norway) to maintain temporary controls for the maximal period of six months, as from the day of adoption of the implementing decission, to address the threat to public order or internal security posed in these states by deficiencies in external border control in greece and by the secondary movements of illegal migrants entering via greece to other schengen states. internal border controls may be carried out only at those parts of the internal borders where it is considered necessary. such controls are to be employed as the ultimate measures and they should only be directed towards serious risks and based on the risk analysis and the intelligence data. another important event was a declaration signed 21 may 2017 in rome which was a starting point for an attempt to stop an exodus from africa and to solve the problem where a w36 it starts. at the of the meeting of the ministers of home affairs of chad, niger and libya a decision was made to establish centres for migrants in chad and niger (transit countries for people from the sub-saharan africa who go to libya) which would fulfil the international standards. conclusions within the integrated system of managing the european union borders a migration programme is being implemented with the objective of improving the migration management which is a crucial challenge today. a system based on the four-level model of access control includes measures used in the third countries, e.g. within the common visa policy, measures used in the neighbours of the third countries, measures used by the border control at the external borders, risk analysis and measures used within the schengen area as well as returns. implementation of the programme’s assumptions starts bringing effects, however they are still far from what is expected. demographic data indicates that migration from africa will still be at the similar level. thus, europe needs further-reaching, more courageous and more efficient solutions in order to strengthen the cross-border security. references bryk, j., kobylas, m. & malinowska, i. (2014). handel ludźmi – wykorzystanie narzędzi analitycznych w procesie wykrywania sprawców, szczytno: wyższa szkoła policji. com (2015) 240 final. decyzja wykonawcza rady (ue) 2016/1989z dnia 11 listopada 2016 r. przedstawiająca zalecenie w sprawie przedłużenia tymczasowych kontroli na granicach wewnętrznych w wyjątkowych okolicznościach zagrażających ogólnemu funkcjonowaniu strefy schengen, dz.u.ue.l.2016.306.13. dyrektywa rady 2009/50/we z dnia 25 maja 2009 r. w sprawie warunków wjazdu i pobytu obywateli państw trzecich w celu podjęcia pracy w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji. jagnieża, a. (2015). kryzys migracyjny zagrożeniem dla systemu obronnego polsk. defence 24. retrieved december 7, 2016 from http://www.defence24.pl/278545,kryzys-migracyjny-zagrozeniem-dla-systemu-obronnego-polski pachocka, m. (2016). oecd wobec kryzysu migracyjnego i uchodźczego w europie. retrieved december 7, 2016 from https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/10264/ oecd_wobec_kryzysu_migracyjnego_i_uchodz.pdf?sequence=1&isallowed=y piwowarski, j. & wawrzusiszyn, a. (2016). cross-border security of modern europe. košická bezpečnostná revue, 2. protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający konwencję narodów zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez zgromadzenie ogólne narodów zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r., dz. u. 2005 nr 18 poz. 160. m 37 rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) 2016/399 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie unijnego kodeksu zasad regulujących przepływ osób przez granice (kodeks graniczny schengen) (tekst jednolity). rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady w sprawie europejskiej straży granicznej i przybrzeżnej oraz zmieniające rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (ue) 2016/399 i uchylające rozporządzenie (we) nr 863/2007 parlamentu europejskiego i rady, rozporządzenie rady (we) nr 2007/2004 i decyzję rady 2005/267/we. rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady zmieniające rozporządzenie rady (we) nr 768/2005 ustanawiające wspólnotową agencję kontroli rybołówstwa. rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady zmieniające rozporządzenie (we) nr 1406/2002 ustanawiające europejską agencję bezpieczeństwa morskiego. rozporządzenie rady nr 2725/2000 z dnia 11 grudnia 2000 r. dotyczące ustanowienia systemu eurodac do porównywania odcisków palców w celu skutecznego stosowania konwencji dublińskiej. stanowisko polskiego towarzystwa geopolitycznego w sprawie kryzysu imigracyjnego w europie. retrieved august 7, 2017 from http://ptg.edu.pl/oficjalne-stanowisko-polskiego-towarzystwa-geopolitycznego-w-sprawie-kryzysu-imigracyjnego-w-europie/ traktat o funkcjonowaniu unii europejskiej (tfue), art. 79 i 80. wawrzusiszyn, a. (2016). illegal migration to modern europe. methods, trendenies, trends. doctrina – studia społeczno-polityczne, 13. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 uroš pinterič*1 und erstanding political and economic transition in post yugoslav serbia and slovenia abstract article is short review of political and economic transition period in the area of former yugoslavia. author compares two of its most important parts, serbia as previous political centre and slovenia as economically most advanced republic that also tried to democratize yugoslavian federation already before yugoslav disintegration. author argues that transition in slovenia started much earlier than only in the late eighties of previous century and at the same time he is trying to find comparatively how far serbia and slovenia are with transition process after more than 15 years later. according to the current situation analyzed in the comparative perspective serbia has great potential for not only complete transition, but also to become centre of south-eastern europe. keywords: slovenia, serbia, transition, democratization, consolidation 1. introduction break down of communist/socialist regimes in central-south-eastern european countries was first peak of democratic transition in this geographic area, especially for central-eastern european countries. central-south-eastern europe can be defined as 10 european union * trnava university (slovakia) and faculty of organisation studies in novo mesto (slovenia). uros.pinteric@gmail.com 2017, no. 1 (10), pp. 155–165 published online march, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.012 u p156 member states, that joined eu in 2004 and balkan states2. many researches were done on transition in area of central-south-eastern europe and many publications and articles were published. some of most prominent researchers of so called transitology in this area even concluded their story and focus on other topics. fink hafner (2001) so argues that, in central european countries, transitology and theory of consolidation will probably be replaced by more specific oriented researches of political systems and subsystems by different sciences such as sociology, economy, political science etc. if this can be valid for most of the states, slovenia, according to our opinion, should and cannot completely disappear from comparative analysis of this type when other former yugoslav republics are studied. if for central and eastern european countries first stage of political and economic transition is done we can say that transition process in serbia and montenegro barely started. fink hafner and haček (2001) are trying to find reasons for start of transition and different authors in this book make good points on different topics. however, we believe that they left some place for further comparative political and economic research that opened with last changes of political system in 2006 in serbia and montenegro. our initial position is that after first acts of democratization in former yugoslavia, slovenia and serbia took two different paths of transition. serbia, because of political situation, froze its transitional processes, while slovenia spurred them up. if serbia would not be included into political pat position, we can assume that its transition today could be at much more approaching end that it is now. according to this idea, we are analyzing transitional development in political and economic system of serbia and slovenia. one of best articles on comparative transition in slovenia and serbia was published by stanojević (2003) who shows transition through different patterns of workers’ power within the context of political development in serbia and slovenia shortly before and in the transitional period. as bracewell (1999) argues we have to be well informed on the past in order to response adequately to the present and in this manner analysis of reasons for different approaches to transition by two states who were in same state union is more than important in order to avoid some mistakes especially in ongoing transition in serbia. such mistakes are clearly evident from transition of some other central and eastern european countries such as poland and especially slovak republic. fish and choudhry (2007) are, in their latest article on relationship between democratization and economic liberalization, using difference on economic reforms in cee countries in manner to show that there is no significant influence on democratization process. they are comparing so called shock therapy approach (washington consensus) to the gradualist approach (social-democratic consensus) to economic reforms in post-communist countries. washington consensus is mostly product of neo-liberal economic doctrine created by imf and world bank under the significant impact of american economic idea of absolute open economy (only exception is us protectionism), great inflow of fdi, quick privatisation, flat rate taxation and decline of the level of social welfare by cutting governmental spending. fixing fiscal situation in state by cutting governmental spending can be certainly good approach but fish and choudhry (2007, p.260) are not underlining the fact that government will more easily cut spending at 2 in this article word balkan is used as purely geographic term, with no negative political connotation, defining area south form slovenian border including states of balkan peninsula (croatia, serbia, montenegro, bosnia and herzegovina, albania, macedonia romania, bulgaria and greece). some geographic definitions of balkan include also slovenia. u s s 157 the field of social welfare, education, research and that government will in most cases not be able to cut spending at military spending (in fact entering of cee countries increased proportion of military expenses of these states), and on the account of significant cuts into the salary pie of civil servants. fish and choudhry (2007, p.275) argue that there is no significant impact of economic liberalisation on democratization processes. however, they support the idea that shock therapy based in washington consensus is not harming social security of population. but their own data table shows (fish and choudhry, 2007, p. 275) that out of eight cee countries only slovenia lower social inequality in the transitional period for significant -4,5 gini score points (latvia and lithuania lowered gini score for -0,9) while other five countries, who certainly used much more shock therapy approach, raised their gini score for 1,1 (hungary) to 5,7 (slovakia) points. so we can see that model of economic reform can influence the level of inequality. on the other hand model of economic reforms can be strongly connected to the political actions of political elite and of civil society. przeworski (in fish, choudhry, 2007, p. 259) so argues that neo-liberal economic approach is worse for public welfare than gradualism and it can cause public resistance. this will be discussed in the comparative part of this study and if przeworski is right, this can be understood as important warning for the model of future serbian economic reforms in transitional period. 2. short economic and political overview of yugoslavia development since the second world war until 1991 history of intensive political and economic connections between serbia and slovenia least for at least century. however, we will pay attention to situation since the second world war, when so called socialist federative republic of yugoslavia was established on november 29th 1945. first important element that influenced social, economic and political situation was decision for non-democratic socialist regime with limited political freedoms (but with high level of social rights), public ownership of resources, planned economy and federative system with quite high level of political autonomy in federative republics. in the international space, yugoslavia was strongly supported by communist soviet union until 1948 when soviet union found out that yugoslavia is playing its own game. yugoslavia was tampon zone between democratic west and communist east of europe, with experienced leadership under josip broz – tito. dispute with inform biro started in expectance of war between democratic states and communist regimes when soviet union tried to expand number of allays and was refused by yugoslav communist party and tito. this dispute caused that yugoslavia was forced to search for support in more democratic regimes even with non-permanent membership in un organization (1949). since that time yugoslavia was important factor in balancing cold war situation that gained specific reputation also because of its leading role in non-aligned movement (thody, 2000, pp. 77–79). next important factor that strongly influenced development of former yugoslavia and also partly prejudiced different ways of post yugoslav period was different economic situation in federal republics that was strongly connected to natural resources and potential for international cooperation. in this sense slovenia was in better position because of borders with western oriented austria and italy (this strategic position was also important after 1990 when slovenia has much less problems to establish commerce with neighbours, while other states u p158 were much more limited with lower developed neighbour markets. according to velikonja (2003) in 1958 slovenian gdp per capita was $400 while yugoslavia’s average was $220. in such conditions, in 1967 of previous century new ideology emerged within slovenian communist leadership, with election of liberal stane kavčič to position of president of executive council (government) of socialist republic of slovenia. kavčič was in favour of even more economic autonomy of yugoslav republics, he was trying to develop slovenia as transit state with hi-tech industry oriented westward export. he was trying to introduce even new forms of private ownership (stocks). conservative federative communist leadership blocked his ideas and kavčič with his liberal fraction was removed from slovenian political leadership in 1972. however, this “reformist liberal movement” was important for second important (decentralistic) yugoslav constitution revision in 1974 (first (centralistic) was done in 1963) (prunk, 1998, pp. 163–164). hereby, we have to stress that opposite from generalised opinion yugoslav league of communist was far from monolithic organization (stanojević, 2003, pp.284–285) on federal level as well as on level of federative republics. different party factions as well as different republics saw idea on yugoslavian future in different ways. important factor for later events was that 1974 constitution of socialist federative republic of yugoslavia was establishing more decentralist relationship between republics and state, where all nations and nationalities are treated equally and each nation had a right to self decision and independence (jović, 2003). next important step towards disintegration of yugoslavia was death of tito in 1980. it seems that he was yugoslavia (or at least only real yugoslav). tito was a symbol of fight against occupator, of working class and of people and not politicians3. after titos’ death new wave of centralization begun (cipek, 2003, pp. 82–83) in central institutions on one hand and new liberal debates in republics, especially in slovenia on the other hand. at the same time new economic crisis emerged with high inflation (velikonja, 2003, p.93) and numerous workers strikes. political ambitions of yugoslav army were less and less controlled, nationalist ideas were more and more present an economic difference between republics become important issues because of allocation of large amount of money into budget of yugoslav army, where strong serbian nationalist ideas prevailed after tito’s death (pavlowitch, 2003, pp. 67–68). in 1987 centralistic hard line communist faction with milošević took over in serbia. he changed workers strikes into political populist meetings where he created mass support for his centralist “great serbia” idea and his political faction (stanojević, 2003, p. 287). he also supported such meetings in other republics of yugoslavia, even with sending buses of serbian people to other republics. in slovenia such meeting was organized by serbian for the december 1st of 1989 it was called “meeting of truth”, where serbians should try to get slovenia understand that they are mislead by slovene republic leadership and that only possible future is centralized yugoslavia. this meeting was banned by slovenian government and sabotaged by slovenian citizens. after complete installation of milošević’s faction in serbian politics, economic strikes were suppressed in serbia so that there was small room for complaining over situation that could accelerate economic reforms and workers had only two choices, to emigrate (what was 3 in opposition to some other dictators who kept their position with brute force, tito was able to manipulate because of good leadership skills. despite of disintegration of yugoslavia and known facts of socialist dictatorship brutality he is rarely connected to this story. he is still understood as a men who enabled people to read and write and who built modern state on ruins of second world war. u s s 159 harder option) or to move into area of grey economy. formal employment enabled serbian workers to keep minimum cash allowances, rudimentary health care and pension security with possibility of smooth movement into grey economy (stanojević, 2003, p. 287). at the same time much more soft communist faction took power in slovenia. they were more pro-reform oriented and after long debate about future of yugoslav republics, situation was finally broken by slovenia with proclamation of its independence on june 26th 1991. however, we have to repeat the argument noticed by bracewell (1999, p.153, 154) that more than slovenian separatist aspirations the failure of yugoslav project was the main reason for proclaiming independence. next to the different understanding of the socialist self-management system, economic reforms and political system further development it was also important that yugoslavia failed in developing the sense of common citizenship (identity) that could overrule national loyalties. after 1988 and 1989 events in 1990 first democratic election took place in slovenia where slightly reformed communist party compete for national assembly and government offices. they quietly backed form positions after being defeated at the election. however, slovenian people elected leader of slovenian communists for the first slovenian president with the great majority of votes. at the same time we were witnessing of unifying power of slovenian citizens and politicians in order to protect their right to sovereignty. 3. decade of controversies 1991 2001 last important part of official yugoslav experience started just few hours after proclamation of independence, when yugoslav army (in that time already mostly under serbian control and serving serbian interests) started its march on outer borders of slovenia. this was final mistake of central government in belgrade that prejudiced development of both countries in next decade. short ten-day-war for slovenian independence is understood in different ways. some analysts state that yugoslav national army was underestimating power of slovenian, especially their psychological supremacy and advantage of known terrain. on the other hand there is also group of scientists who claim that yugoslav national army was mostly trying to prevent croatia from proclaiming and enacting independence by practical manifestation of military power. both arguments can be plausible, because chronicles of slovenian independence war are showing that slovenian paramilitary forces and locals changed some signs and redirect some yugoslav units and captured them. at the same time it is truth, that yugoslav forces gave up relative quickly, especially compared to their activities in croatia, bosnia and herzegovina and kosovo. another important thing connected to the slovenian independence and also to the short military conflict is that for the first time after second world war slovenians were able to overcome national conflict connected to their roles in second world war where part of slovenes was supporting nazis regime and majority part of population was more or less active supporting communist regime or at least struggle for freedom under their patronage. since that time slovenian nation is again divided between former communists and those supporting or sympathising with nazis regime and actual politics is still reopening this cleavage over and over again. after independence war slovenia started to prepare constitution and manage its new international position and searched for international recognition. because of international role of yugoslavia in the time of cold war international community was mostly against slovenian u p160 independence and disintegration of yugoslavia. soviet union and western states felt endangered, because last tampon-zone melted down and at the same time security issues in balkans area raised again4. however, slovenia adopted its constitution until the end of the year 1991. until january 15th 1992 all member states of european community recognized slovenian independence and only few months later on may 22nd 1992 slovenia became member of un organization. on the other hand, serbia get involved into different military conflicts against croatia already in 1991 and only year later also in bosnia and herzegovina. supporting serbian population in croatia and bosnia and herzegovina in military actions and policies of milošević blocked possibilities to start transition in serbia. after peace was restored and former republic of yugoslavia recognized croatia and bosnia in 1996, war started between serbs and albanian forces in kosovo in 1998. this serbian kosovo war resulted in nato bombings of serbia in 1999. in 2000 milošević lost the elections and vojislav kostunica took the office. milošević was arrested in april 2001 and later on put on the trial before international criminal tribunal for the former yugoslavia in hague. at the same time, serbia was under strict economic blockade that should break it to the level that serbia should be unable to continue fighting for milošević “great serbia” idea. this caused break of serbian society and economy. if main concerns in the 1990 were expensive army maintenance and high inflation, in 2000 serbia was economically broken and at the edge of economic collapse. at the same time stanojević (2003, pp. 284–287) indicates that great deal in unsuccessful economic transition of serbia in 1990s’ lies in their political leadership that was systematically refusing any political and economic reform in the way to lower the level of corruption, minimize the level of grey economy and to mobilize workers in economic reforms project with slow privatisation via internal buyouts of state enterprises, as it was done in slovenia. on the other hand slovenia after 1991 and normalization of international relations (recognition by international community) started fast economic and political recovery and development. main advantages were relative stable connection to foreign markets and almost no interruption in business processes, relative open borders already before 1991 and relative low debts to international organizations such as world bank and international monetary fund. about importance of this fact we will discuss later on in this article. in the political field there is important role of second democratic election in 1992 (first democratic election was in 1990), when reformed communist party and its sub-organizational groups gain rule again. slovenia so gained team of highly experienced politicians and experts, who knew situation and policymaking processes. lack of so called lustration (significant for other post-communist states) caused relatively fluent transition into market economy and political freedom. despite this argument seems to be paradoxical it is completely valid. slovenian political elite (including great majority of reformed communists) was in favour of development of slovenia and two years of demos rule showed that so called democratic opposition has not enough political experience and capacities in leading the state under the terms of normal development. according to this reformed communists and their successors gained three mandates (with short half-year break in 2000). they were also highly motivated by entering european 4 we are not allowed to forget that both world wars “started” in the area of yugoslavia. first with attempt on franz ferdinand’s’ life and second one by nazis bombing of belgrade. u s s 161 union and nato in the shortest time possible. however, also slovenian transition was far from fluent. economic difference in the period between 1991 and 2000 was strongly connected to the political one. slovenia was able to start economic stabilization and development process already shortly after the ten-day-war, while serbia was burdened with total war conditions and with milošević attempts to stay in power as long as possible. stanojević (2003: p. 286) is explaining this disability to start economic transition the fact that ruling elite in serbia was rejecting economic reforms and avoiding structural reforms in the whole period of milošević’s regime. figure 1. economic performance of slovenia and serbia between 1990 and 2000 1990 1992 1994 1996 1998 2000 gdp (mio. $) slovenia 17300 12300 14300 18900 19500 18100 serbia 48096 32326 24101 16118 17713 9013 gdp per capita ($) slovenia 8643 6816 7205 9481 9847 9105 serbia 5024 3320 2436 1617 1773 1519 gdp growth slovenia -4,7% -5,5% 5,3% 3,5% 3,8% 4,6% serbia -7,9% -27,9% 2,5 7,8 1,9% 4,5% inflation rate slovenia 652% 207,3% 21% 9,9% 8% 8,9% serbia 20% 48% unemployment rate (ilo) slovenia 4,7%* 8,3% 9,0% 7,3% 7,7% 7,2% serbia 22,8%* 23,1%* 13,2% 13,7% 12,9% * registered unemployment rate because of multiple databases used, some data can differ. sources: www.surs.si; www.ilo.org; http://unstats.un.org/unsd/snaama/selectionbasicfast.asp. next to the official data presented in figure 1 it is interesting to add some additional information on state of art of serbian economy. arandarenko is explaining that in 1998, average monthly salary in serbia was 90€, but at the same time more than 400.000 workers received less than 18€ per month. between 300.000 and 500.000 of workers were on forced unpaid leave and another 500.000 of workers were engaged into informal (grey) economy that generated about one third of formal gdp (arandarenko in stanojević, 2003, p. 286). on the other hand slovenian economy was marked by recession until 1992 and another one in second half of 1990s. however, slovenia never really gave up previous self-management system (according to internal buyouts when workers become also stakeholders) but only upgraded it to the codetermination system similar to the german model. this enabled workers to participate in decision-making processes of the companies instead of striking or getting involved into grey economy. slovenia was loosening legislation on establishing small and medium enterprises so it was much more economically active and because of relative openness of borders slovenia hat better developed market economy in the initial stage that minimize impact of lost of yugoslav market. role of internal buyouts was triple, next to the already mentioned ‘anti-strike’ effect, state successfully privatized (in some cases of textile and heavy industry also get rid of indebted companies) most of state companies and as third element, government was able to preserve fdi inflow in the time of greatest transitional sensitivity of slovenian economy (in sound u p162 with previous mentioned socio-democratic consensus). because of last element slovenia was often criticised by imf and world bank. however, compared to the other cee countries that followed washington consensus, who went in that period though much more serious economic crisis caused by shock therapy method of economic liberalization, slovenia succeeded to lower level of its social inequality in 1990s, to lower the level of inflation for more than 1300% in 10 years period (1989–1999), to keep low unemployment rate and to keep high gdp growth rate. 4. 2001 2006: fifteen years later after removal of slobodan milošević from government in serbia there was first opportunity to slowly change direction in economic and political direction. however, serbia was still showing problems to completely adopt democratic principles what is in fact understandable because of decade long period of dictatorship which was in many aspects worse than tito’s rule (social security for majority of population for example). however it seems that serbian politics and nation achieved point of no return back to the nightmare of previous decade only in 2006 with referenda on montenegro independence. where will of people was peacefully respected and last two republics of former yugoslavia decided for independent ways. death of milosevic and referenda on montenegro independence suppressed idea of “great serbia”, despite some questions are still present (e.g. kosovo status). such position gives serbia a good base deal with domestic political and economic problems. in fact that enables serbia to finally start real transition into democratic regime based on democratic values and market economy. slovenia after facing political crisis in 2000 get old-new government who succeeded to negotiate conditions for european union entrance, organized referenda on entering eu and nato that were great political success in a sense of public support to their work by high turnout and voting for integration into eu and nato. on may 1st 2004 slovenia become full member state of eu. opposition and ruling coalition both took credit for success, while for all mistakes only coalition was blamed. according to this already at election for the european parliament slovenian opposition gained more sits than position. without clear definition of next project, resting after entering the eu and political turbulences in coalition, coalition was easy target for opposition that started populist rhetoric concerning suspects of corruption that was very effective because of twelve-year-government of liberal democratic party. on national parliamentary election in autumn 2004 opposition gained majority in parliament and set the new government. after twelve years, new government started with quasi lustration in politics and economy. in this manner many people in public administration (not only politically appointed but also civil servants and those who are appointed for certain period of time) were suspended and changed even if people supported their work. same situation was in some largest slovenian companies, where state indirectly via supervisory boards changed even very successful managers. at the same time program of reforms was launched with only one idea: lowering of state expenses on social security, introducing flat rate taxation instead of proportional and introducing more free market methods allowing more fdi but also enabling much less control of national economy by national (not state) enterprises. this caused that in november 2005 for the first time after economic crisis in 1992 more than 40.000 people was demonstrating in snow in ljubljana. another demonstration (smaller in the number of participants but equally serious) was organized only half year u s s 163 later by students. ruling parties after 2004 are still riding mostly on inherited healthy public finances and relative good economic situation. this demonstration is clear evidence of what przeworski argues about resistance of civil society against more shock therapy neo-liberal reforms. in slovenian case, result of these demonstrations was that government backed with their reform program and continued with much more gradualist reforms and satisfies itself by some political cuts in economic and mass media structures. after the fall of milošević and his regime in 2000 serbia started its first step from economic stagnation towards more development oriented approaches. some positive effect can be already seen from figure 2. figure 2. comparison of basic economic data for slovenia and serbia 2001–2006 2001 2002 2003 2004 2005 2006 gdp (mio. $) slovenia 19772 22292 28069 32601 34354 37303 serbia 10431 12172 16124 20966 27059 29191 gdp per capita ($) slovenia 9926 11174 14061 16323 17170 18577 serbia 1390 1623 2155 2809 4400 5713 gdp growth slovenia 2,7% 3,5% 2,7% 4,4% 4,0% 5,2% serbia 4,8% 4,2% 2,5% 8,4% 6,2% 5,8% inflation rate slovenia 8,4% 7,5% 5,6% 3,6% 2,5% 2,5% serbia 91% 21,3% 11,2% 13,7% 15,6% 12,7% unemployment rate (ilo) slovenia 5,9% 5,9% 6,6% 5,1% 5,8% 5,8% serbia 12,2% 13,3% 14,6% 18,5% 20,8% 20,9% source: www.surs.si; www.statserb.sr.gov.yu; www.ilo.org; www.cia.gov according to the some macroeconomic indicators, in 2001–2006 periods serbia is quickly developing and trying to catch more developed countries. gdp level is getting higher, but according to current slovenian and serbian gdp growth rate trend it will still take some years to reach the same level of gdp. however, if overall gdp in serbia seems to be quickly improving, it is obvious that gdp per capita is telling us different story. even in 2005, when difference in gdp between serbia and slovenia was smallest (about 7300 mio $), slovenian gdp per capita was almost four times higher. after a high inflation rates in times of yugoslavia, slovenia, under pressure of getting into the european union and entering euro-zone, managed to lower its yearly inflation to 2,5% in 2005 and 2006. on the other hand, serbia (only) achieved enormous inflation rate drop down from more than 90% inflation in 2001 to relatively manageable yearly inflation below 15%. at the same time with the success in lowering inflation, slovenia is trying to keep unemployment level as low as possible. on the other hand it seems that in 2001–2006 period in serbia we are witnessing phillips curve model at work, where price of lowering inflation is causing higher level of unemployment and interconnected of high level of grey economy. however, according to the latest data for 2007 we have to stress that slovenia after entering euro-zone is facing loosening up of following criteria on the inflation rate. according to the data of slovenian statistical office yearly inflation rate in june 2007 was 3,6% while average yearly inflation rate was 2,7% as the consequence of rising prices connected to the change of currency and its impact on financial disorientation of citizens. u p164 5. conclusion: prepositions for the future as velikonja (2003, pp. 98–99) argues, slovenia played important role in the balkan’s history, just as other nations in the area. slovenian path of development, already within the former yugoslavia was crucial for its development as well as yugoslavian development was important in defining contemporary slovenia. on the other hand serbia was also important political entity over same historical period. according to the post-yugoslav political and economic history we can see that both states were driven by economic crisis (despite overall social progress of yugoslavia since second world war) and by old nationalistic ideas. as it is an old saying “serbia is geographically marked by the most distant graves of serbs” as well in 1980s after tito’s death ideas of unified slovenia was revitalised as answer to more and more political pressures from central yugoslav political leadership lead by nationalist serbs. however, if serbian leadership counted on succeeding with territorial expansion and nationalistic ideas, slovenia tried to manage out of economic crisis by reforms of its economy. political blindness disabled serbia to enter its transition more effectively and with better outcome, avoiding nato bombing and international economic and political sanctions. however, after fall of milošević, first steps towards political democratization were made and also first pillars of economic reconstruction were set up. slow but steady economic and welfare growth after 2000 are showing that there are positive shifts which can be good starting point to overcome territorial nationalism and build idea on great serbia in more modern way (which is in fact idea of disintegrated yugoslavia). after political stabilisation, higher level of democratization and complete implementation of “state of law”, serbia can become successful south-european political and economic centre according to its territorial position. slovenia in this relation can be understood as strong economic supporter and political advisor, because of experience of living together advantage. however, in last few years it seems that after 2004 slovenia has to watch also its own political and economic development due to some inappropriate “revanchist” actions by long term opposition that stepped into rule. deep political cleavages in the national politics and lack of development vision pushed slovenia from the core post-transition country towards peripheral one, while poland, slovakia and czech republic were taking the lead. economic crisis of 2008, which destabilized not only the region, but also the world, showed that rather dominant transitional position of slovenia was gone and probably also the burden that requested long term recovery, which was only achieved under the alenka bratušek government in 2013, which stabilized political situation in the country and ensured unbiased stance towards external pressures for stronger interference of international institutions in the national sovereignty of slovenia. despite positive measures, slovenia even in 2017 still lacks development vision which is crippling the prospects of the country in the global economy. in this manner we can argue that serbia needs not only to continue the transformative processes, but also the clear long term vision which would support the development of the country in long term perspective. u s s 165 references bracewell, w. (1999). the end of yugoslavia and new national histories. european history quarterly, vol.29, no.1, pp.149–156. cipek, t. (2003). the croats and yugosavism. in d. djokić (ed.), yugoslavism: history of a failed idea 1918–1992. london: hurst & company. djokić, d. (ed.). (2003). yugoslavism: history of a failed idea 1918–1992. london: hurst & company. fink hafner, d. (2001). mednarodnoprimerjalno raziskovanje demokratičnih prehodov. in m. haček (ed.), demokratični prehodi ii. ljubljana: fdv. fish, m. s. & choudhry, o. (2007). democratization and economic liberalization in the postcommunist world. comparative political studies, vol. 40, no. 3, pp. 254–282. jović, d. (2003). yugoslavism and yugoslav communism: from tito to kardelj. in d. djokić (ed.), yugoslavism: history of a failed idea 1918–1992. london: hurst & company. pavlowitch, s.k. (2003). serbia, montenegro and yugoslavia. in d. djokić (ed.), yugoslavism: history of a failed idea 1918–1992. london: hurst & company. prunk, j. (1998). kratka zgodovina slovenije. ljubljana: založba grad. stanojević, m. (2003). workers’ power in transition economies: the cases of serbia and slovenia. european journal of industrial relations, vol. 9, no. 3, pp. 283–301. thody, p. (2000). europe since 1945. london, new york: rutledge. velikonja, m. (2003). slovenia’s yugoslav century. in d. djokić (ed.), yugoslavism: history of a failed idea 1918–1992, london: hurst & company, p. 93. tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 viktoriia shvedun*1 interstate reforms of ukraine in the context of its interaction with nato abstract the present paper highlights the procedures of implementing ukraine’s interstate reforms in the context of its interaction with nato. in particular, what was demonstrated was the appraisal of the methods of effectuating interstate reforms in the context of the above-stated interaction in 2016–2017. furthermore, the paper presents the comparative analysis of the implementation of the said interstate programs related to ukraine-nato cooperation, as it unfolded in 2016, as compared to 2017. finally, the present article purports to forecast a number of ukraine’s possible interstate programs pertinent to its interaction with nato as well as the potential development of efficient mechanisms for the implementation thereof. keywords: nato, ukraine, interstate reforms, programs, interaction 1. introduction for more than 20 years, the charter on a distinctive partnership has remained the basic foundation document evidencing nato-ukraine relations. the declaration to complement the charter on a distinctive partnership, along with ukraine’s annual national programme (anp), launched after the 2008 bucharest summit, engendered ukraine’s efforts to call into existence the political, economic, and defence-related reforms aimed at implementing euro-atlantic standards. the responsibility for implementation is primarily incumbent upon ukraine and is coordinated by the office of the vice prime minister for european and euro-atlantic integration, who also chairs ukraine’s commission for cooperation with nato. the anp process * national university of civil protection of ukraine, kharkiv, e-mail: applevikvs@gmail.com 2018, no. 1 (11), pp. 37–46 published online november, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.003 v s38 helping ukraine achieve a far-reaching transformation of the defence and security sector is one of its top priorities. joint working groups have been set up under the nato-ukraine commission (nuc), to increase the efforts in specific areas. they include the joint working group on defence reform (jwgdr), the joint working group on defence technical cooperation (jwgdtc), the joint working group on scientific and environmental cooperation (jwgsec) and the joint working group on civil emergency planning (jwgcep). situation has radically changed since 2014, both at the political level and in terms of practical work. after russia’s unjust military intervention in ukraine, illegal and illegitimate “annexation” of ukraine’s autonomous republic of crimea, nato has strengthened its advisory support in kyiv. at the wales summit (4–5 september 2014), six trust funds were set up, making use of a mechanism which allows individual allies and partner countries to provide financial support for concrete projects on a voluntary basis. ukrainian president petro poroshenko has signed the bill of 29 december 2014, which has done away with the non-bloc status of ukraine; and he announced that ukraine would attempt to meet the criteria needed for nato membership and also join the euro-atlantic security space. he also declared that a referendum would be held if his country were to apply for nato membership. at the warsaw summit (9 july 2016), the heads of state and government endorsed the comprehensive assistance package (cap). the cap is designed to support ukraine’s ability to provide for its own security and to implement wide-ranging reforms, including the ones specified in ukraine’s strategic defence bulletin of 2016. it comprises eight trust funds set up exclusively for ukraine and being dedicated to launch critical reforms and enhance its defensive capabilities. it should be noted that ukraine has long been an active contributor to euro-atlantic security by deploying troops that cooperate with peacekeepers from nato and other partner countries. in spite of the russia–ukraine conflict, ukraine continues to contribute to nato-led operations and missions. ukraine has supported nato-led peace-support operations in the balkans – both bosnia and herzegovina, and kosovo. it continues to contribute to the kosovo force (kfor), currently with a heavy engineering unit with counter-improvised explosive devices capabilities. following the completion of international security assistance force’s (isaf) mission in afghanistan at the end of 2014, ukraine is currently supporting the nato-led mission to train, advise and assist afghan security forces, known as the resolute support mission. ukraine is also the first partner country to have participated in the nato response force (nrf), contributing a platoon specialised in nuclear, biological and chemical threats in 2011 and strategic airlift capabilities in 2011. currently, ukraine is contributing strategic airlift capabilities. ukraine’s active participation in the nato operational capabilities concept evaluation and feedback programme supports the further development of the armed forces, while also simultaneously enabling the alliance to consolidate tailored force packages that can be deployed in support of nato-led operations and missions. ukraine is also a regular participant in disaster preparedness and response exercises organised by the euro-atlantic disaster response coordination centre (eadrcc). nato–ukraine cooperation in the area of civil preparedness focuses on improving national capacity for civil preparedness and resilience interstate reforms of ukraine in the context of its interaction with nato 39 in facing hybrid threats through the exchange of best practices and the provision of expert advice. the cooperation of ukraine with nato under present circumstances goes rather smoothly, but the format of this interaction will change in the long term. as far as ukraine’s aspirations to meet nato requirements are concerned, it must be stated that the interstate programs devoted to the interaction between ukraine and nato are actively carried out at the present stage. similar programs are directed to the attraction and use of potential, practical and advisory help of nato and member states for the purpose of increasing the defensive capability of ukraine. the specified programs are system strategic documents, defining priority tasks and the medium-term targets which are planned to be reached by 2020. of course, the problems of interaction of ukraine and nato were investigated by national and foreign scientists, in particular, as follows: o. baklanov, m. bugriy, o. rogozin, v. begma, v. chumak, i. levyash, v. martyniuk, d. szeligowski, i. todorov et al. but prospects of quantity analysis of interstate reforms in the context of interaction between ukraine with nato have not been thoroughly studied just yet. accordingly, the purpose of the present work is the research of the current state and prospective tendencies of carrying of interstate reforms of ukraine in the context of its interaction with nato. the achievement of the given purpose requires the solution to the following tasks: (1) the assessment of realization of interstate reforms in the context of the interaction between ukraine with nato during 2016-2017. (2) the comparative analysis of implementation of interstate programs aimed at ukraine-nato cooperation in 2016 and 2017. (3) the specification of prospective tendencies of further preparation of ukraine interstate programs dedicated to its interaction with nato. 2. material and methods / experimental details / methodology 2.1 the assessment of realization of interstate reforms in the context of interaction of ukraine with nato during 2016 2017 ukraine’s cooperation with nato in the area of defence and security sector reform is crucial to the ongoing transformation of ukraine’s security profile and remains an essential part of its democratic transition (begma, 2013). nato has supported ukraine’s defence and related security sector reform through the joint working group on defence reform, and the planning and review process, the nato building integrity programme, the nato defence education enhancement programme, the joint working group on defence technical cooperation and the advisory mission at the nato representation in kyiv (baklanov & rogozin, 2013). through the cap for ukraine endorsed by the nuc at the nato summit in warsaw in 2016, nato pledged to support ukraine’s goal to implement security and defence sector v s40 reforms according to nato standards by providing strategic-level advice as well as 40 tailored support measures. it is important for the ukrainian administration and for the alliance to inform its people about nato-ukraine relations and the benefits of cooperation in terms of the country’s reform programme. on 22 september 2015, the strategic communications partnership roadmap was signed by the secretary of the ukrainian national security and defence council, oleksandr turchynov, and nato secretary general jens stoltenberg. the objective is to provide the ukrainian authorities with more structured and long-term advice, training support and expertise in the area of strategic communications («the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national programme 2016», 2017). as part of the annual national programme (anp), nato and ukraine have conducted legal dialogues, at the expert level, in 2015 and 2016, to ensure that their mutually agreed activities are supported by a proper legal framework. topics of discussion have included the status of the nato representation in kyiv; the ongoing implementation of the status of forces agreement; the delivery of science for peace and security trust fund projects in ukraine; and other topics of mutual interest. as mentioned above, anp and the state programme of public information on euro-atlantic integration of ukraine 2017–2020, approved by the cabinet of ministers in december 2016 are main documents which are coordinated from a single focal point and organizationally and substantially interconnected. the process of developing the anp 2017 was based on government’s consideration of the proposals previously voiced by the civil society organizations. the process of drafting a new document has been more inclusive and involved ngos and independent experts. the cabinet of ministers of ukraine approved the anp nato-ukraine cooperation for 2018 and also adopted a respective draft presidential decree for the further introduction of an act to be signed by the head of state. on 28 march 2018 the president of ukraine petro poroshenko signed a decree «on the approval of the annual national programme under the auspices of the ukraine-nato commission for 2018» («the cabinet of ministers has approved the ukraine-nato program for 2018», 2018). the anp contains 444 actions with participation of 58 ministries and departments, apart from local authorities and other institutes and organizations. the program is the main strategic document of planning internal national reforms in the framework of nato-ukraine cooperation. it is aimed at preparing for membership in nato. it should be noted that annual increase in number of actions of cooperation testifies, in particular, to a positive trend of enhancing cooperation and expansions of interaction spheres. nowadays the similar program for 2019 is being prepared. it is necessary to note that the program for 2017 contained 375 actions. the statistics concerning their performance is presented in fig. 1 («the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national programme 2016», 2017). interstate reforms of ukraine in the context of its interaction with nato 41 fig. 1. the distribution of performance of interstate reforms of ukraine concerning interaction with nato in 2017 thus, there is an opportunity to analyze the given statistical data in tab. 1 («the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national programme 2016», 2017). tab. 1. the quantitative distribution of the implementation of interstate programs devoted to the accession of ukraine to nato in 2017 status of performance of interstate reforms quantity % executed 307 81,8 carried out 49 13 not executed 19 5,2 in total 375 100 the existence of not executed actions is explained first of all by the cancellation or postponement of the term of their respective performance for 2018 at the initiative of organizers and also by the reorientation of prime requirements in connection with conducting anti-terrorist operation for the donetsk and luhansk regions of ukraine («the cabinet of ministers has approved the ukraine-nato program for 2018», 2018). by contrast, the program of interstate reforms of the interaction between ukraine and nato for 2016 assumed 255 actions. the statistics concerning their performance is presented in fig. 2 («the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national programme 2016», 2017). v s42 fig. 2. the distribution of the performance of interstate reforms of ukraine concerning the interaction with nato in 2016 thus, there is an opportunity to analyze the given statistical data in tab. 2 («the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national programme 2016», 2017). tab. 2. the quantitative distribution of the implementation of interstate programs devoted to the accession of ukraine to nato in 2016 status of performance of interstate reforms quantity % executed 210 82,3 carried out 34 13,3 not executed 11 4,4 in total 255 100 as tab. 2 aptly demonstrates, the general quantity of interstate programs focused on the interaction of ukraine with nato in 2016 approximately 50% less than their quantity in 2017 for 47.1%. (tab. 1). unfortunately, any relevant data concerning the progress in the realization of nato – ukraine cooperation annual national programme in particular regions has not been provided. the president of ukraine, petro poroshenko, signed a decree «on the approval of the annual national programme under the auspices of the ukraine-nato commission for 2018». which is an important outcome of the implementation of interstate programs devoted to accession of ukraine to nato. that annual national program is supposed to ensure the solution to priority problems related to ukraine’s cooperation with the north atlantic treaty organization and also to make relevant decisions concerning this cooperation. in particular, the meeting of the ukraine-nato commission at the level of state’s government on july 9, 2016 in warsaw provided an opportunity to establish a set of important arrangements with nato. thus, it is necessary to note the annual national programme under the auspices of the ukraine-nato commission for 2018 is the system strategic document defining the priority tasks for 2018 and medium-term objectives which are planned to be realized till 2020. interstate reforms of ukraine in the context of its interaction with nato 43 2.2 the comparative analysis of the implementation of annual national programme in 2016 and 2017 devoted to accession of ukraine to nato while comparing the degree to which ukrainian interstate programs were implemented, the programs being dedicated to its interaction with nato 2016 and 2017, the following should be noted: (1) the quantity of executed programs increased by 46.2% in 2017 in comparison with 2016. (2) the quantity of carried out programs increased by 44.1% in 2017 in comparison with 2016. (3) the quantity of not executed programs increased by 72.3% in 2017 in comparison with 2016. (4) the total quantity of interstate programs increased by 47.1% in 2017 in comparison with 2016 (tab. 3). it should be noted that the total quantity of interstate programs of ukraine devoted to its interaction with nato has increased by 47.1% in 2017 in comparison with 2016 according to the data in tab. 1 and tab. 2. however, the negative tendency is that the number of not executed interstate programs significantly raised in connection with conducting anti-terrorist operations in the eastern part of ukraine. tab. 3. the comparative characteristics of the implementation of interstate programs devoted to the interaction of ukraine with nato in 2016 and 2017 status of performance of interstate reforms quantity (2016) quantity (2017) the absolute deviation the relative deviation, % executed 210 307 97 46.2 carried out 34 49 15 44.1 not executed 11 19 8 72.3 in total 255 375 120 47.1 nevertheless, the positive tendency is that the number of the executed interstate programs devoted to accession of ukraine to nato has doubled in 2017 in comparison with 2016. ieac experts point out that the experience of implementing anp 2016 confirms the presence of the following needs: – to plan the anp from the largest to the smallest, moving from short-term to longterm plans. it is necessary to distinguish between the tasks based on the level of importance; – to improve communication with the staff involved in the planning and the implementation of the anp in various government agencies; establish regular capacity development courses, trainings and coordination and methodology meetings with the participation of professionals who are directly involved in drafting and implementing the program, assisted by the relevant joint nato–ukraine programs and individual nato members. in particular, it is necessary to ensure professional development training of specialists in setting medium-term goals, objectives and actions with rev s44 gard to departmental resource capabilities, as well as the mechanisms for monitoring and evaluating medium-term goals, objectives and activities; – to ensure high quality coordination of the anp planning process and planning for appropriate advisory and technical assistance; – to ensure harmonization of the anp content and relevant government and departmental programs that integrate the work on the anps with the relevant work on the annual plans of ministries and departments; – to use the anp as a tool for inter-agency coordination between security, defense and law and order authorities («the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national programme 2016», 2017). it is obvious that further development of the interaction between ukraine and nato without improving mechanism of policy coordination and harmonization of the anp content and relevant government programs adversely affect the capacity of governmental bodies to properly implement a joint nato–ukraine intellectual product. 3. results and discussion while constructing the forecast of prospective quantity of interstate programs of ukraine which are devoted to its interaction with nato by means of the correlation and regression analysis, it is advisable to adduce to the following prospective tendency (tab. 4). tab. 4. the prospective quantity of interstate programs devoted to accession of ukraine to nato during 2019–2021 year prospective quantity 2019 547 2020 642 2021 736 at the first glance, the general tendency any alterations in the quantity of interstate programs of ukraine concerning interaction with nato during 2016–2021 are represented in fig. 3. the above-indicated tendency is positive, but it is necessary to develop the effective mechanism of the implementation of the interstate reforms in ukraine, the reforms being devoted to its interaction with nato with a view to reducing the quantity of not executed positions. this mechanism has to include the following directives: (1) introduction of foreign experience into the process of conducting anti-terrorist operations in ukraine. (2) ukraine adopting nato requirements within next 5-10 years, in particular, reforming the security and defence sector of the country according to the standards and recommendations of alliance. (3) elimination of corruption manifestations etc. interstate reforms of ukraine in the context of its interaction with nato 45 fig. 3. the dynamics of change of the quantity of interstate programs of ukraine concerning its interaction with nato during 2016-2021 however, the question of membership of ukraine in nato will be considered only according to the degree of implementing the reform in the sphere of defense. there has to be the system of internal control in the ministry of defense of ukraine. the system is directed to the identification of risks of corruption and their elimination before corruption acts materialize. at the same time, it is necessary to take into account the fact that ukraine and georgia intend to combine their efforts for the entry into the eu and nato. this situation is caused by the general threats for both states − occupation of the territories and of the russian federation. it should be noted that georgia strongly condemns crimea’s annexation and russia’s aggressive actions concerning donbass. 4. conclusions in general, the present research reaches the following conclusions: (1) the assessment of the realization of interstate reforms in the context of the interaction between ukraine and nato in 2017 showed that their total amount was 375. in particular, 307 of them (81.9%) were executed, but 19 (5.1%) thereof were not executed during the scrutnized period. the assessment of the realization of interstate reforms in the context of the interaction between ukraine and nato during in 2016 showed that their total amount was 255. in particular, 210 (82.0%) were executed, but 11 (4.7%) were not executed during the analyzed period. the existence of not executed actions is explained first of all by the cancellation or postponement of the term of their performance for 2018 at the initiative of organizers and also by the reorientation of prime requirements in connection with conducting anti-terrorist operation for the donetsk and luhansk regions of ukraine. in general, interstate reforms in the context of interaction of ukraine with nato are focused on the attraction and use v s46 of potential and practical as well as advisory and consultative assistance of nato and member states for the purpose of increasing defensive capabilities of ukraine while facing the armed aggression of the russian federation and are also devoted to the introduction of purposeful and systematic actions for the preparation of the state for the membership in nato. (2) the comparative analysis of the implementation of interstate programs devoted to the accession of ukraine to nato in 2016 and 2017 showed the following: the quantity of executed programs increased by 46.2% in 2017 in comparison with 2016; the quantity of carried out programs increased by 44.1% in 2017 in comparison with 2016; the quantity of not executed programs increased by 72.3% in 2017 in comparison with 2016; the total quantity of interstate programs increased by 47.1% in 2017 in comparison with 2016. (3) the forecasting of prospective quantity of interstate programs of ukraine which are devoted to its interaction with nato and developing the effective mechanism of implementing the according interstate reforms showed that the tendency is positive, but it is necessary to develop the effective mechanism for implemeting the interstate reforms of ukraine devoted to its interaction with nato with a view to reducing the quantity of not executed positions. this mechanism has to include the following targets: the introduction of foreign experience into the process of conducting anti-terrorist operations in ukraine; ukraine adapting to the requirements set by nato within next 5-10 years; and eventually, the elimination of corruption manifestations etc. references baklanov, o. d. & rogozin, o. k. (2013). domestic military industrial complex and its historical development. moscow: society of saving the literary heritage. begma, v. m. (2013). military and technical and defensive and industrial policy of ukraine in modern conditions. kyiv: nisd. begma, v. m. (1998). defense industry complexes of ukraine and russia: cooperation, partnership, competition. kyiv: niurv. chumak, v. m. (1997). ukraine and world market of arms. kyiv: nisd. levyash, i. a. (2012). global world and geopolitics. cultural and civilization measurement. minsk: belarusian science. the cabinet of ministers has approved the ukraine-nato program for 2018 (2018, february, 14). kyiv: lb, retrieved april, 6, 2018, from https://lb.ua/news/2018/02/14/390089_ kabmin_utverdil_programmu_ukraina_.html the findings of civic monitoring nato – ukraine cooperation annual national program 2016 (2017, may, 8). kyiv: ieac, retrieved april, 9, 2018, from http://ieac.org.ua/public/ item/download/15_4338912e355b00f9d7787e1d2aa5a5e4 wozniak, t. (2014). ukraine nato. 20 years of partnership. kyiv: magazine «i». tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 nadia kindrachuk*1 denying the existense of the ukrainian national state in the historical research of the ukraine ssr: end of the 60’s 70’s of the xxth century abstract this article examines the end of the 60’s – 70’s of the xx century, the time characterized by intensification of repressive management of historical science in the ussr, the establishment of censorship and harassment, forcing the ukrainian historians to serve the needs of the soviet totalitarian state. rejection of historical science from ideological foundations of the communist party was impossible. ideological supervision of the intelligentsia in ukraine and total control of historical research institutions started. ruling communist party fought against dissidents, media and folowers of «ukrainian bourgeois nationalism ideology», shaped prejudice to all national. the least manifestation of patriotism of ukrainians was regarded as anti-soviet activity. ukrainians were reluctantly forced to feel inferior nation without its own long history. keywords: ukrainians, national identity, national state, historical science, censorship, ideological control, totalitarian state, discrimination, denationalization * vasyl stefanyk precarpathian national university, ivano-frankovsk, ukraine, e-mail: nadia_ kindrachuk@ukr.net 2018, no. 1 (11), pp. 47–53 published online november, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.004 n k48 1. formulation of scientific problem and its significance the question of the ukrainian national idea and processes of the ukrainian state-building in the historical science of the ukrainian ssr in the late 60’s – during the 70’s of the twentieth century was distorted by the soviet ideological system. for the communist rule, ukrainian nationalism was the subject of active speculation and correction of its content in the right direction for the ruling elite. the communist party of ukraine recognized only one type of nationalism – the patriotism of all nations in favor of russian, and the other manifestations of nationalism were interpreted as hostile and anti-state, and their adherents were branded as dissent and “enemies of the people.” the historians, whose works put forward the idea of the separation of the ukrainian state and the oppositional mood of the existing authorities, were exposed to brutal persecution and harassment. historical science has fully felt the complex socio-political vicissitudes of the period of the soviet totalitarian state. after gaining ukraine’s independence, the democratization of the socio-political life of the society and the opening of access to many archival sources, favorable conditions were created for a free, unbiased, methodologically weighed study of the soviet past of the ukrainian people and the expansion of the field of national memory and historical consciousness of citizens at the expense of previously neglected information about the past. the phenomena and events that have dramatically affected the historical progress and regeneration of the ukrainian nation are the subject for reconsideration. the problems of revaluation of a number of issues of national history, connected with the national liberation struggle, aspirations of the ukrainian people to state independence were intensified. therefore, a comprehensive study of the struggle of the communist party of ukraine – the cpu with the ideology of “ukrainian bourgeois nationalism” in the history of science of the ukrainian ssr during the 70’s of the twentieth century constantly keeps its relevance and interest from the side of scientists, ordinary citizens and requires a special approach to studying. 2. research analysis the question of the position of the history of ukrainian nation in the ukrainian ssr during the second half of the twentieth century is partially covered in the writings of such authors as t. goryaeva (2002), p. kononenko (2005), a. kotsur and m. mandryk (2002), i. malyshevsky (2002), i. senchenko (2004), v. tkachenko (2011), v. yaremchuk (2008) etc. the above mentioned scientists, covered only some aspects of the topic, in particular the study of the national idea in the intellectual heritage of the ukrainian and russian elites, the study of the ukrainian national history from the viewpoint of diaspora historiography, coverage of political censorship and ideological control in the ussr and the ukrainian ssr in particular. however, in the scientific literature, the subject under study remains insufficiently studied. this gives us the opportunity to continue working in this promising direction. 3. the aim of the article consequently, given the lack of knowledge on this problem, the author of this article aims at reproducing an exact picture of the soviet power’s struggle with the ideology of “ukrainian denying the existense of the ukrainian national state... 49 bourgeois nationalism” in the historical science of the ussr at the end of the 60’s – during the 1970’s of the xxth century, as well as correction of the historical memory of the ukrainian people in favour of the formation of a new political community – the “soviet people”, the establishment and support by administrative means of rigid ideological demands of the conceptual vision, division into periods and the interpretation of the ukrainian past. 4. the main material and justification of study results during the determined period, ukrainian historians were deprived of the opportunity to freely study the authentic historical processes of ukrainian national statehood’s origins, their research was forcibly directed to the study, first of all, of the experience of socialist and communist construction (kilimnik, 1961, p. 588). the boundaries of free-thinking scholars were sanctioned by party congresses and ideological decisions. any aspiration for independent scientific research and discussions from the political party order were harrassed. particularly tough ideological pressure on ukrainian historical science intensified after the removal of p. shelest, the first secretary of the central committee of the communist party in 1972, and the coming to power of a supporter of the kremlin’s political course, v. shcherbytsky, and the election of the prominent ideologist of the central committee of the communist party of ukraine and a fierce fighter of “ukrainian bourgeois nationalism “v. malanchuk. already at the republican meeting of historians held on november, 27–28, 1974 in the central committee of the cpu, the importance of criticizing m. hrushevsky’s historical conception and deepening the struggle against “bourgeois-nationalist falsification of the history of ukraine” was emphasized (the materials of the republic meeting, 1975, p. 57). historical heritage of v. antonovich was declared harmful (baranovskaya, et al.,1986, p. 64), and the historian himself was called the author of the “antihistorical concept” about the eternity of the ukrainian nation (kovalenko, 1983, p. 71). in the ukrainian historical science of the late 60’s – the 70’s of the twentieth century the policy of eliminating everything that in the highest party bureaucracy’ s opinion prevented the denationalization, russification of ukrainians, was actively pursued. the task of the ukrainian historians was to neutralize national differences and to intensify the offensive against the “ukrainian bourgeois ideology” (kalakura, 2004, p. 381). for example, in 1976 – the first half of 1978, on issues of exposing “ukrainian bourgeois nationalism”, 10 monographs, 2 brochures, 10 scientific articles were issued (yaremchuk, 2008, p. 44). the soviet state promoted the exclusive role of the russian people and its comprehensive dominance in the historical existence of ukraine. the hierarchical, peculiar pyramid of nations headed by russians was asserted, the leadership of the “great russian people” was magnified (bordyugov, et al.,1999, p. 29). this idea, conceived by the communist party, was forcibly embedded in the consciousness of ukrainians and artificially fitted into the history of the ukrainian ssr. the statement about the “commonality of the historical roots of the russian and ukrainian peoples” particularly crowded the scientific world and propaganda literature at the time of the celebration of the 325th anniversary of the “reunification of ukraine with russia” in the ussr in 1979 (forever together, 1979). ukrainian historians worked in the state-regulated information space, were limited in access to literature and the necessary sources,as well as limited in their full disclosure. only members of the party or candidates to the party members were permitted to work with n k50 archival documents, and only if the permissions of the party committees were available. documents that were secret, in particular unpublished works of k. marx, f. engels, v. lenin, protocols of meetings of the politburo, the secretariat of the central committee of the cpsu and the central committee of the communist party were not allowed to the reading rooms . records that the archive did not consider possible to issue were removed from the notebooks of researchers (instructive and methodological letters, 1970, ss. 8–50; instructive and methodological letters, 1971, ss. 21–28). also, a scientific dialogue with foreign scholars and the ukrainian diaspora was not possible. access to world historiography, archives and the press closed. the interest of foreign scholars and the public to the outstanding figures of ukrainian history of the twentieth century such as m. mikhnovsky, s. bandera, y. stetsko, and such issues as: oun – upa, the holodomor of 1932–1933 (for which there was a taboo), the ukrainian national idea was equated with anti-soviet propaganda (yaremchuk, 2008, p. 46). in particular, it should be noted that in 1968 the academy of sciences of the ukrainian ssr established a department of foreign historiography, which was tasked with the scientific debunking of the ideology of anti-communism, the systematic study of the political and ideological activities of foreign “ukrainian bourgeois-nationalist organizations” and their links with the ruling circles of the host countries, the study of foreign literature on ukraine, directions and methods of hostile propaganda against the ukrainian ssr (rublyov, 2007 p. 266–267). ukrainian historians, whose work did not meet the kremlin’s requirements, was classified as a “risk group”, and this threatened public accusations of nationalism and anti-soviet rule, and the labelings, removal from professional activity, dismissal from work, and even arrest for “counter-revolutionary views” or “unhealthy anti-soviet sentiments” (certificates of the administrative department, 1957 s. 14, 26). thus, in particular, in 1972, such scholars as o. kompan, o. apanovich, y. dzira, v. cook (formerly y. dzhira, v. cook) were dismissed for the promotion of “bourgeois-nationalist ideas” and friendly relations with repressed dissidents from the institute of history of the academy of sciences of the ussr. upa chief commander) (vedeneev, 2012). in the early 1970’s, the party organs actively harassed the historian of ukrainian economic thought s. zlupka for “idealization” in his writings of individual representatives of economic and socio-political thought in ukrainian-western lands and ignoring the “bourgeois-nationalistic” nature of their worldview, conscious propaganda of “bourgeois nationalism”. it came to the exclusion of s. zlupka in january, 1972 from the cpsu membership (rublyov, 2007, p. 44–47). on the list of “undesirable” persons of the 1970s, a ukrainian historian, archaeologist ya. dashkevich was constantly present, in particular, a prohibition on citing and publishing his works (khmara, 1993, p. 89). for lack of conscientiousness in the struggle with “ukrainian bourgeois nationalism” in march 1973 r. symonenko was eliminated from the leadership of the department of foreign historiography of the academy of sciences of the ussr (kasyanov, 1995, p. 139). the well-known ukrainian archaeologist i. shovkoplyas was mercilessly criticized for having included the “undesirable” names of v. antonovich, the bibliographical index “development of soviet archeology in ukraine (1917 – 1967)” (kiev, 1969) f. vovk, m. hrushevsky, n. polonskaya-vasilenko, p. kurin, v. kozlovskaya, v. shcherbakovskii, v. dubrovskyi. in 1972, the scientist was dismissed from the institute of archeology of the academy of sciences of the ussr (orach, 1994, p. 29). denying the existense of the ukrainian national state... 51 in the late 60’s – during the 70’s of the twentieth century the thorough “cleansing” of ukrainian soviet historiography from dissenters was started, from the researches of those scholars whose works propagated the identity of the ukrainian nation. from the publishing plans, a number of pre-approved historical works were removed, and the largest array among them was the so-called “politically harmful” texts. they were withdrawn from the public access and were deposited in special funds of libraries, which in ukraine in the early 1970’s there were 26 (plans for holding cluster meetings, 1970, ss. 51, 54). among the most important works whose publication was stopped, one should mention the monograph by i. krypiakevich “galician-volyn principality”, which was being prepared for publication at the institute of social sciences of the academy of sciences of the ukrainian ssr (isaevych, 2001, p. 666–667). in 1972, the work on the multi-volume corpus editions of the kosh archipelago of zaporizhzhya sich stopped, and in 1977 – over the collection “cyril-methodius society” (abrosimov, et al., 2002, p. 503). in the defined period, for “serious methodological mistakes” and “theoretical errors”, the taboo of glavlit (general directorate for the protection of state secrets in the press) was superimposed on virtually all ukrainian studies (bilokin, 1990, p. 76), including the “bourgeois-nationalist historiography” of ukrainian history. one of the orders of the head of ukrlit m. pozdnyakov in 1973 was directed to all the works of such authors as i. bagryany, a. lyubchenko, i. ogienko, n. polonska-vasilenko, r. smal-stotsky, d. nightingale, p. fedenko, v. chaplenko, k. shteppa (rublyov, 2007, p. 323–324). the editorial policy of the ukrainian historical journal and the archives of ukraine were adapted to a new course, concerning the national past of the ukrainian people. ukrainian poet, human rights activist v. stus stated the consequences of the rule of the soviet government in ukraine, which, in his opinion, “pushed” the ukrainian nation: “everything that has been created in ukraine over the past 60 years has been flooded with bacilli disease. how can a national tree develop when it is cut into half-wings? what is the history of ukraine – without historians, when there are no cossack chronicles, neither the history of ancient rus, nor kostomarov, markevich, bantysh-kamensky, antonovich, hrushevsky...” (stus, 2008, p. 386). 5. conclusions thus, on the basis of the foregoing, the following conclusions can be made: the historical science in the ukrainian ssr in the late 60’s – during the 70’s of the twentieth century was completely subordinated to the policy of the soviet state, which accredited the “only true”. marxist-leninist ideology. of particular relevance at that time were those scientific works, the pages of which highlighted the socialist and communist construction of the country, a reassessment of those facts and revisions of those concepts that showed the benefit of ukrainian historical identity. given this, the struggle against “bourgeois nationalists” was actively carried out, “bourgeois-nationalist falsifications” of soviet reality were criticized etc. in addition, the russification of the ukrainian past has considerably intensified. historical science was filled with endless “new evidence” of close historical ties with the “fraternal russian people”, the propaganda of the idea of russia’s historical superiority in the lives of ukrainians. historians were forced to legitimize the final solution of the national question in the ukrainian ssr in favor of a “new historical community” – the “soviet people.” certain historical events and figures of ukrainian national history were artificially forgotten. in these conditions, the n k52 conceptual connection of ukrainian historians with the achievements of previous generations, scientific traditions and whole schools broke up. the political situation and ideological pressure of the central committee of the communist party of ukraine severely affected the objectivity of the coverage of the historical past of ukraine. historical science of the ukrainian ssr in the late 60’s – during the 70’s of the twentieth century was put at the service of falsification. references abrosimov, v., & bezdrabko, v. (2002). boldyrev scetches of the history of the archives in ukraine. kyiv: publishing house “km academy”. baranovskaya, n., berezanskaya, s., & varvartsev, n. (1986). historiography of the history of the ukrainian ssr. kiev: naukova dumka. bilokin, s. i. (1990). on shelves of special funds in different years. word and time, 1, 69–76. bordyugov, g., & bukharaev, v. (1999). national historical thought in the conditions of the soviet time. national histories in the soviet and post-soviet states. moscow: rosspen, 21–73. certificates of the administrative department of the central committee of the communist party of ukraine, letters, information about the regional committees of the communist party of ukraine, ministries and other organizations about anti-soviet manifestations and the fight against them (beginning january 21, 1957 – about december 16, 1957). (1957). foundation 1. central committee of the communist party of ukraine. description 24. case 4537. central state archive of the public unions of ukraine. forever together: materials and documents on the celebration of the 325th anniversary of the reunification of ukraine with russia. (1979). kiev: politizdat of ukraine. goryaeva, t. m. (2002). political censorship in the ussr 1917–1991. moscow: rosspen. instructive and methodological letters of the cpa iml under the central committee of the cpsu on summarizing the work of the country’s party archives for 1966–1970 and drawing up future plans for 1971–1975. the basic rules for the work of party archives of regional committees, regional party committees and branches of the iml under the cpsu central committee. (1975). fond 39. institute for political studies of the central committee of the communist party of ukraine. description 3. case 1438. central state archive of the public unions of ukraine. instructional and methodological letters of the cpa iml under the central committee of the cpsu on the preparation of reports for 1971 and work plans for 1972, and the preparation of documents for the archives of the cpsu by the party archives. iml decision on streamlining storage and use of restricted-use documents. the list of documents of party publishing houses, party and komsomol periodicals to be stored in party archives (1972). fund 39. institute for political studies of the central committee of the communist party of ukraine. description 3. case 1520. central state archive of the public unions of ukraine. isaevych, ya. (2001). from the memories of ivan krypiakevich and his sons, peter bogdan and roman. ukraine: cultural legacy, national consciousness, power. lviv. 8: ivan krip’yakevich from native traditions, sciences, suspensions. 654–669. kalakura, y. (2004). ukrainian historiography. kiev: genesis. denying the existense of the ukrainian national state... 53 kasyanov, g. (1995). dissenters: ukrainian intelligencia in the oppression movement of 1960– 80’s. kyiv: lybid. khmara, s. (1993). today about the past. lviv: b. v. kilimnik, o. v. (1961). culture construction in the ukrainian rrs. the most essential solutions of the communist party and the ussr: compilation of documents in 2 toms. kiev: derzhpolitvidav ursr. kononenko, p. p. (2005). national idea, nation, national socialism. kiev: millenium. kotsur, a. p., & mandrik, m.v. (2002). national idea in intelectual legacy of the ukrainian and national elit in the end of xviii–xx century. chernivtsi: zoloty litavry. kovalenko, l. (1983). historiography of the history of the ukrainian ssr from ancient times to the great october socialist revolution: the textbook for students of the history faculties of pedagogical institutes. kiev: vishcha school. malishevsky, i. (2002). monologue over the grave of glavlit. vitchysna, 9/10, 114–122. orach, n. (1994). chief scientist. library bulletin, 2, 27–31. plans for holding cluster meetings of workers of the flips in 1971 and a report on the results of the work of the censorship organs of the ukrainian ssr in 1970. (1970). foundation 4605. glavlit ussr. description 1. case 138. central state archives of the top authorities and administration of ukraine. rublyov, o. s. (2007). institute of ukrainian history of the national academy of sciences of ukraine. second decade (1957–1977): documents and materials. kiev: institute of the ukrainian history nasu. senchenko, m. i. (2004). book chamber of ukraine: history and successive year. kiev: book chamber of ukraine. stus, v. (2008). notebook from the concentration camp: selected works. kiev: fact. the materials of the republic meeting of historians at the central committee of the communist party of ukraine. (1975). ukrainian historical journal, 2, 7–58. tkachenko, v. m. (2011). about the “historical truth” in time and space. ukraine europe svit: international compilation of scientific theses. series: history, international relationship, 8, 232–240. vedeneev, d. (2012). political repressions of 1920–1980s and the problems of forming a national memory. ukrainian truth. historical truth. december, 26. retrieved from: http://www.istpravda.com.ua/research/2012/12/26/105584/ yaremchuk, v. p. (2008). on the fight against the “nationalist” trends in the historical science of ukraine in 1970 and the edges. grani, 3, 42–47. tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 michał dworski*1 republic in exile political life of polish emigration in united kingdom after second world war abstract the aim of article is to introduce to political life of polish emigration in united kingdom in the years 1945–1990. in this paper i intend to present the history of polish emigres in great britain, which were forming republic in exile poland beyond poland. in the post-war period polish emigres were developing polish political scene basing on principles expressed in the constitution of 1935. the main entities which shaping the emigration policy were president and the government in exile, as well as the parliament’s substitute in the form of national councils. moreover, pre-war political parties were also important in polish political life in united kingdom. they shaped the identity of emigration. the main goal of the republic in exile was realized – centre of power in exile has retained a deposit of legality and continuity of the state. it became a symbol of independent poland, which lasted despite the fact that the whole world turned away from it. keywords: poland, exile, polish emigration, political life united kingdom, london 1. introduction republic in exile the end of second world war was extremely significant moment for polish political emigration and started new beginning of it. andrzej friszke, rafał habielski and paweł machcewicz (1999) noticed that the event which held in 1939–1945 started „second great emigration”. there was a time when a lot of polish society living beyond their country. they were against political situation after 1945 year (friszke, 1999). the world military disagreement forced several millions polish people to escape their country. the reason of their decision was anxiety about repressions of german and soviet occupier, what tadeusz wolsza remarked (wolsza, 2010). the people, who were living on alien land, became the part of political emigration (friszke, 1999; kersten, 1974; wróbel, 2016; żaroń, 1994). this group included polish * catholic university of lublin, michal.dworski@o2.pl 2017, no. 1 (10), pp. 101–110 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.008 m d102 politicians, intellectual elite of pre-war republic of poland, soldiers of allied countries, polish citizens from eastern poland and polish people who were freed from german death camps (friszke, 1999; wolsza, 2010; żaroń, 1994). the emigres were forming their own philosophy of functioning on alien land. they created political institutions, social and cultural living in order to prepare to change the system of world power. this act was supposed to regain independence by poland. the centre of polish emigration after second world war was great britain. on that account, the supreme authorities of republic of poland in exile since 1940 year were located there. in spite of global conflict, they did not exist (rostocki, 2002). the london became temporary capital, where polish traditions, continuity and legality were stored (habielski, 1995). more and more people were gathering around polish government in exile in order to act for their captivated state. however, in 1945 year the global powerhouses with united states and great britain stopped to face the polish government in exile in favour of temporary government, which was created on polish land (trjn – tymaczasowy rząd jedności narodowej) (tarka, 2001). in spite of this fact, supreme authorities in london did not stop the struggle for independent republic of poland (friszke, 1999; rostocki, 2002, tarka, 2003). not only legality government in great britain was the reason of high value this state for polish emigres. they arrived to london because of various motive. tadeusz wolsza (2010) said that among emigres were politicians, diplomatists, journalists, scientists, artists, athletes and primarily soldiers. they were forming the most numerous group which consisted 228 thousand of people in july 1945. moreover, in order to make a point of meaning london for poles during second world war, andrzej friszke pioneered the definition: „polish london” and „warsaw on the thames” (friszke, 1994; wolsza, 2010). after second world war, polish political live was expanding in great britain. the president of polish republic and government in exile were still continuing their independence activity based on legal constitution of 1935 (rostocki, 2002). moreover, during whole period of „states in exile”, political parties were existing (friszke, 1999). they were acting by national council, which was the substitute of parliament. the role of national council was consulting and giving an opinion for president and government (turkowski, 2001). below, i would like to present the history of polish emigres in great britain, who were forming republic in exile, that was poland beyond poland. 2. political life of polish emigration in the years 1945 1990 the history of polish emigration began when the second world war ended. in that time, the situation of independence emigres, especially the president and government in exile, was so questionable. international society marginalized the role and meaning of government in exile. moreover, the attention was concentrated in warsaw where was created the temporary government (trjn – tymaczasowy rząd jedności narodowej). on this area, the regime was structuring by red army. the events, which took place in 1945 year, were significant meaning for polish government in exile. primarily, the united states and soviet union stopped to allow polish government in exile in favour of government in warsaw (tarka, 2001, 2003). toward to these facts, almost all states broke diplomatic relations with polish government in exile. however, the international pressure was not concern the spain, holy see, r – uk wwii 103 lebanon, cuba and ireland. this states still allowed the polish government in london and did not broke diplomatic relations with government in warsaw. in spite of this fact, polish emigres did not stop independence actions. the polish government in exile were continuing their efforts based on constitution of 1935. moreover, they wished to come back on polish land in appropriate moment (machcewicz, 1999; tarka, 2003). * * * in 1945 year tomasz arciszewski was ruling the polish government in exile. he was a member of pre-war party polska partia socjalistyczna. in the meantime, the national council did not exist. it was dissolved on 21th march 1945 since the conflict among political party, which was concerned with polish government’s attitude toward yalta agreement. the president władysław raczkiewicz and prime minister tomasz arciszewski wished to have a common voice of all political environments in „polish london”. their aim was to create the new national council which would support the position of polish authorities in exile (suchcitz, 1994). stronnictwo ludowe and stronnictwo pracy did not present the candidates to national council. the leaders of these parties wanted to come back to warsaw to take up political activities. thereupon, it was raised some dilemma. the president, who could establish the national council, did not want to do it whole. if he had did it, the national council was created only part of emigration environments (buczek, 1996; friszke, 1994; rostocki, 2002). in january 1945 politicans concerned with president raczkiewicz and prmie minister arciszewski made a decision to create special council (rada polskich stronnictw politycznych), which contained the parties opposite yalta agreement (siwik, 1996). the composition of this council was fluid and her role was limited to issuing statements and organizing meeting where they were debated. among the participants of council were stronnictwo narodowe, polska partia socjalistyczna, stronnictwo demokratyczne, stronnictwo ludowe „wolność” and part of stronnictwo pracy which supported government in exile (friszke, 1999; turkowski, 2001). the prime minister arciszewski found that support of council had not been enough in order to have the endorsement of all emigres. he wished to change this situation after replacing władysław raczkiewicz at his president post. since 1944 tomasz arciszewski was the official successor for this position. the situation seemed to be beneficial for arciszewski since władysław raczkiewicz was ill (habielski, 1994; rostocki, 2002). however, the president raczkiewicz was not going to allow arciszewski as his successor. władysław raczkiewicz had send the letter to arciszewski and informed him to be irreplaceable on prime minister post. moreover, władysław raczkiewicz signed in april 1947 act of appointment his successor august zaleski, who was the leader of presidential civil chancellery in that time. this decision caused the first political crisis in „polish london” (friszke, 1999; habielski, 1994; rostocki, 2002). the signing of this act was incompatible with paris agreement since president raczkiewicz did not consult his decision neither with representatives of parties nor with prime minister (rostocki, 2002). after arciszewski had got this information, he arrived to president raczkiewicz. however, even this meeting did not explain problematic issue. andrzej friszke (1999) said that during this meeting raczkiewicz only wanted to organise a conference of parties in order to keep the paris agreement. this event took place on 5th june 1947. the main m d104 point of conference was to accept the president raczkiewicz decision. in the opposition of that, the prime minister arciszewski said that he would not allow august zaleski as president of republic of poland. towards this fact, new president zaleski, who had been sworn on 9th june, dismissed the arciszewski government. therefore, general tadeusz bór-komorowski received the mission of creating a new government (habielski, 1994; wolsza, 2010). the results of june crisis started the division of polish political emigration in great britain. polska parta socjalistyczna refused to allowing president august zaleski and removed from his own party the politician, who supported the new president (friszke, 1999). moreover, this group and also stronnictwo demokratyczne had escaped the council (rada polskich stronnictw politycznych) and then created new political environment – koncentracja demokratyczna. new agreement of parties was formed also by representatives of polski ruch wolnościowy „niepodległość i demokracja” and the part of stronnictwo pracy, which was led by konrad sieniewicz. initially, the representatives of stronnictwo ludowe „wolność” were also supported this new agreement (siwik, 1998). the government of general bór-komorowski was created by the members of stronnictwo narodowe and several representatives of stronnictwo pracy. it was the weakness of this government because of the little parties representation. general bór-komorowski in 1947 year started to talk with the koncentracja demokratyczna in order not to deepen the conflict of polish emigration. therefore, the president zaleski proposed to parties, who disallow him, the opportunity to create the government representing all emigration environments. this action was not successful (friszke, 1999; urban, 1998). moreover, the situation was additionally complicated by stanisław mikołajczyk who arrived to london. he was not expected since of his attitude toward to yalta agreement. however, mikołajczyk escaped london fast because of lack of favour among polish emigres. he had gone with kaziemierz bagiński and stefan korboński to united states, where he started to act in consultation with congress of the american polonia. this fact caused confusion among polish emigres in london. they had found that the world’s states allowed him as representative of poland and consulted with him all issues instead of „polish london”. due to this fact, the prime minister bór-komorowski again stared to converse with the party, which were not allowing the president zaleski. the lack of agreement and also situation with mikołajczyk were additionally developing the crisis of polish political emigration (buczek, 1996; friszke, 1999, hładkiewicz, 1994). the politicans from polskie stronnictwo ludowe ruling by mikołajczyk, polska partia socjalistyczna and also karol popiel’s stronnictwo pracy formed democratic parties agreement (porozumienie stronnictw demokratycznych) on 15th novemer 1948. it was the next competition for legal government. the stronnictwo narodowe also had lost the prime minister bór-komorowski in favour of own action aimed to create agreement with historical emigration parties. they wanted to form „four agreement” with polska partia socjalistyczna, stonnictwo pracy and polskie stronnictwo ludowe (friszke, 1999; rostocki, 2002, urban, 1998). final failure of stronnictwo narodowe mission, no co-operation by historical parties and political changes among stronnictwo pracy caused resignation of the polish government in exile which was led by tadeusz bór-komorowski. therefore, president august zaleski decided to establish a new government, which was based on social organizations, under leadership r – uk wwii 105 tadeusz tomaszewski, who became a prime minister. this decision placed pre-war parties in opposition to head of state in exile (hrabyk, 1972; wohnout, 1952). almost month after this establishment president zaleski announced appointment of a national council, which was supposed to be some kind of polish parliament in exile. on 65 places in this council august zaleski booked 29 for his political allies from different parties and social organizations which supported tomasz tomaszewski government. other places were waiting for representatives of pre-war historical parties (friszke, 1999; mackiewicz, 1958). there was no response from their side. therefore this political groups started consolidation activities because presidential decision about establish new government and national council marginalized their role in political life in exile. they established political council, which was some kind of historical parties agreement in opposition to president zaleski (rostocki, 2002). in process of forming bipolar political scene in „polish london” was not only one problem for polish society in british exile. in may 1950 former prime minister stanisław mikołajczyk create in united states of america polish national democratic committee. this group included politicians from part of polskie stronnictwo ludowe, which supported stanisław mikołajczyk, and from stronnictwo pracy, which was led by karol popiel. the above situation was very complicated for polish community in exile. it created third political centre of polish people in free world (friszke, 1999; rostocki, 2002, urban, 1998). decomposition of polish political emigration deepened with each month. during this period the prime minister tomaszewski suddenly died. therefore president zaleski had to establish new government. he discussed with politicians from political council, to create common government, but his actions have failed. in this time president zaleski and his political environment „zamek” (castle) tried to lead own, independent policy. philosophy of august zaleski leadership based on claims that polish policy in exile had to be independent from any political influence. he was observing the process of establishing relations from political council to united stated of america and free europe committee. therefore he was afraid about financial support, by „west world”. president claimed that this agreement could affect the direction of polish emigration. he gathered around himself politicians who wanted to pursue an independent policy – without financial support from any sources. for this political environment, except this financial aspect, the most important value was constitutional legality. this thought was based on a firm claim, that only polish constitution from 1935 could be source of power. moreover – only head of state, president, and government in exile, which was appointed each time by president, were the only power among polish community in free world. one of the people from his political group was general roman odzierżyński, who started lead work of government at autumn 1950. he was the successor of prime minister tomaszewski (friszke, 1999; hładkiewicz, 1994; hrabyk, 1972; turkowski, 2001). in the years 1950–1954 „polish london” started period which was direct prelude to permanent political division. the growing conflict was tried to soften. general władysław anders, general marian kukiel and professor henryk paszkiewicz tried to mediate but they actions were unsuccessful (wolsza, 1995). in 1952 general kazimierz sosnkowski was involved in conciliation talks. he was one of the most important polish men who lived in „free world”. this thought was presented by general anders, president zaleski and prime minister roman odzierżyński. political council looked at this suggestion very friendly. m d106 it was probably connected with the huge trust that general sosnkowski had received. he was officially invited to london to develop an appropriate agreement as part of a compromise program, as well as jointly decide on the appointment of the successor by president zaleski (katelbach, 1975; ziętara, 1995). kazimierz sosnkowski, probing the possibility of concluding a compromise, developed a 12-point program, which was called the act of unification. president zaleski submitted his comments regarding this document, because in his recognition they did not comply with the provisions of the constitution of 1935 (katelbach, 1975). at the end of 1952, august zaleski, in a letter to general sosnkowski, expressed his objections to the proposed act of unification (katelbach, 1975, rostocki, 2002). nevertheless, it did not prevent him from expressing his willingness to appoint kazimierz sosnkowski as his successor, which did not take place, because he did not agree to the nomination without consulting this decision with the political council (katelbach, 1975; ziętara, 1995). sosnkowski leaving the present case open and he returned to the united states. his plan for this situation was simply clear – he wanted to give time for antagonized environments in “polish london” to work out a common position on the proposed draft act of unification (friszke, 1999). moreover, despite his objections to the content of the document president zaleski declared, at 16th may 1953, that after the expiration of his term of office he would step down from his presidential function (friszke, 1999; rostocki, 2002, urban, 1998). the declaration of august zaleski was accepted with hope, but he himself was becoming colder every day with regard to the shape of forced unification. the turbulent atmosphere in “polish london” complicated even more information regarding the “berg case”, which referred to the cooperation of the parties in the political council with the us services, mainly the cia. financing the actions of the parties by the americans who were supposed to create an information and intelligence network in poland disqualified in the opinion of president zaleski, the persons representing the political council. the data on the scale of this cooperation revealed by the communist services in poland constituted the main argument of august zaleski’s camp against the project of unification (friszke, 1999; hładkiewicz, 1994). the following months only consolidated the position of the president as the opponent of the act of unification. ignoring it, almost all political parties in “polish london” signed the agreement on 14th march 1954. however, the president did not recognize this act, he did not designate general sosnkowski as his successor and he cancelled the decision about his resignation (friszke, 1999; rostocki, 2002). in view of zaleski’s determined attitude, even the government appointed by him resigned. condemning himself to isolation, the president could only count on the strong support of stanisław mackiewicz, who was the most important person who strengthened him in the belief that he would abandon the assumptions of the act of unification (friszke, 1999; habielski, 1994; hładkiewicz, 1994). in connection with the above, the conflict in “polish london” was inevitable. władysław anders, who in the meantime refused to be the successor of the president, because he would have to commit himself not to implement the act of reunification, publicly stopped recognizing zaleski as the head of state. on the other hand, the parties that signed the agreement announced on 9th june 1954 that, according to august zaleski’s announcement of 16th may 1953, the term of his office ended. the presidential environment, however, citing article 24 of the constitution of 1935 legitimized its extension (rostocki, 2002). r – uk wwii 107 representatives of the political council, disregarding the position of the president, decided to proceed with the provisions of the act of unification. one of his demands was the establishment of the temporary council of national unity, to which the president had to nominate the representatives of political parties and social organizations. due to the inability to overcome this situation, individual associations themselves nominated their own delegates, and the inaugural meeting of the council took place on 31th july 1954. the aftermath of this meeting was the decision to appoint the council of three as the three-man head of state, which was to exist until the president’s decision to nominate general sosnkowski as his successor. the council of three was able to appoint the executive of the national union, which was supposed to be a temporary government. the substitute for the parliament was the temporary council of national unity mentioned above (friszke, 1999; habielski 1994; hładkiewicz 1994, siwik 1994; turkowski, 2001). the division outlined above dominated the political scene of emigration for the following years. on the one hand, president zaleski created a narrative about the “rebels” under the sign of the unification, and on the other, he himself insisted on being recognized as a full-fledged head of state. his environment continued to pursue a policy based on constitutional legality. august zaleski established new governments, which, however, enjoyed less and less recognition of polish emigration (friszke, 1999). impact on this fact was connected with the return to poland of prime minister hugon hanke and then stanisław mackiewicz. one of the most important politicians of the zaleski camp cooperated with the national communist services, which further compromised presidental environment (tarka, 2007) the next offices of antoni pająk (1955–1965), aleksander zawisza (1965–1970) and zygmunt muchniewski (1970–1972) created only the political space around president zaleski, without being able to significantly influence the conversion of own perception by polish emigres (rostocki, 2002). in turn, the “unification camp” tried to implement the assumptions of the act elaborated in 1954. in the council of three, the only pillar was only edward raczyński, who sat in this group in the years 1954–1972. an approximate seniority was also honoured by general władysław anders, who was a member of the council until 1970. moreover, tomasz arciszewski, tadeusz bór-komorowski, roman odzierzynski, stanisław mglej, alfred urbański and stanisław kopański were in this council in different periods of time (siwik 1994; turkowski, 2001). the emigre political scene in the period after 1954 did not experience such turbulent conflicts, although of course there was still a visible division. after 1956, the main topic among polish emigration was the attitude to the country. at that time was shaped a bipolar dispute about the role and tasks of emigration. the “intransigent” emphasized the immutability of poles’ situation in emigration, and they did not redefine the goals of independence activities, which concerned the lack of acceptance of the yalta decisions or the achievement of full sovereignty by poland. the second group, which was called “realists”, wanted to define new tasks of emigration along with the changing international situation (habielski, 1995; siwik, 1994). it is also worth mentioning the important, from the point of view of the representation of the polish community, universal suffrage to the council of national unity, which has been deprived of the temporariness. the election of 1962 showed a lack of interest in this issue, m d108 which was manifested in the fact that only 12,000 attended the 100,000 eligible poles. it was generally considered a failure of the “unification camp” (friszke, 1999). the gradual departure from the determined positions meant that at the beginning of the 1970s, the two antagonized environments started to discuss again about the agreement. the death of president zaleski in 1972 and his replacement by stanisław ostrowski only intensified this process. the newly nominated president declared with his assumption that he would strive to unite polish political emigration in great britain. within a few months, the appropriate agreement between the two camps was signed, the council of three recognized the binding force of the act appointing the successor of president august zaleski, and dismissed the executive of the national union and the national unity council. on 18th november 1972 stanisław ostrowski appointed alfred urbański as prime minister, whose government consisted of representatives of both communities. in addition, in december this year he appointed one of the greatest authorities of the then emigration as his successor edward raczyński (kania, 2014; rostocki, 2002; szkuta, 1996; turkowski 2001, 2002). in order to appropriately periodize the history of polish political emigration, it should be emphasized that after alfred urbański the mission of creating the government was entrusted to kazimierz sabbat in 1976, whose election ran according to the principles of the “paris agreement” providing for the president’s consultations with political parties (danel, 2000). in 1979, the office of the president was taken over by edward raczyński, whose functioning in this position was associated with a change in the activities of the emigration authorities. he focused on the activity addressed to the country. edward raczyński was the president actively supporting the workers defence committee, as well as nszz “solidarność”. he organized universal fundraisers for the opposition in poland, called fundusz pomocy krajowi (kania, 2014; machcewicz, 1999). successor of edward raczyński was kazimierz sabbat, who sat in the presidential chair in the years 1986–1989. his nomination to the office of the president also caused changes as prime minister. the mission of creating a new government was entrusted to edward szczepanik, who was the last of these functions. the purpose of the factual supplement should be emphasized that in july 1989, kazimierz sabbat suddenly died. his successor was ryszard kaczorowski. he ended the more than half a century epic of independence in exile, transferring the insignia of power to president lech wałęsa in 1990 (danel, 2000; friszke 1994, 1999; habielski, 2000; szkuta 1996; turkowski, 2002) 3. conclusions in summary, it should be emphasized that the emigration political scene in 1945–1990 brought the banner of faithfulness to an independent homeland. the bases of its operation were pre-war political parties whose historical heritage shaped the identity of emigration. the development of the polish political scene, with all its disadvantages and advantages, could have emerged by the principles expressed in the constitution of 1935. apart from emigre divisions and political disputes, it should be emphasized that through the fact of maintaining state-legal continuity from the second polish republic, national and autonomous political life could develop in “polish london”. the value of the existence of the supreme authorities of the republic of poland, headed by the president and the government in exile, as well as the parliament’s substitute in the form of national councils, was associated with the possibilr – uk wwii 109 ity of conducting multifaceted and often independent political activities around them, which their compatriots in the country could envy them. despite the turbulent history shaping the character of the “polish london”, it is worth noting that the centre of power in exile has retained a deposit of legality and continuity of the state. it became a symbol of independent poland, which lasted despite the fact that the whole world turned away from it. bibliography buczek, r. (1996). stanisław mikołajczyk. toronto: century publishing company ltd. danel, j. (2000). kazimierz sabbat (1913–1989) polityk i mąż stanu. niepodległość, xxxi, 27–28. friszke, a. (ed). (1994). warszawa nad tamizą: z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej. warszawa: instytut studiów politycznych pan. friszke, a. (1999). życie polityczne emigracji. warszawa: biblioteka więzi. habielski, r. (1994). kryzysy prezydenckie 1947 i 1954 roku. ich antecedencje i następstwa. in a. friszke (ed.), warszawa nad tamizą: z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej (pp. 19–41). warszawa: instytut studiów politycznych pan. habielski, r. (1995). między londynem a maisons-laffitte. emigracja niezłomna i „kultura”. in z. kudelski (ed.), spotkania z paryską kulturą (pp. 71–92).warszawa: pomost. habielski, r. (2000). polski londyn. wrocław: wydawnictwo dolnośląskie. hładkiewicz, w. (1994). polska elita polityczna w londynie 1945–1972. zielona góra: wyższa szkoła inżynierska. hrabyk, k. (1972). polska emigracja polityczna. historia rady jedności narodowej. warszawa: prasa-książka-ruch. kania, k. (2014). edward bernard raczyński 1891–1991. dyplomata i polityk. warszawa: neriton. katelbach, t. (1975). o zjednoczenie i legalizm. ostatni akt życia publicznego kazimierza sosnkowskiego. nowy jork: a. poray book publishing. kersten, k. (1974). repatriacja ludności polskiej po ii wojnie światowej. wrocław: wydawnictwo polskiej akademii nauk. machcewicz, p. (1999). emigracja w polityce międzynarodowej. warszawa: biblioteka więzi. mackiewicz, s. (1958). zielone oczy. warszawa: instytut wydawniczy pax. szkuta, a. (ed.). (1996). kierownictwo obozu niepodległościowego na obczyźnie 1945–1990. londyn: polskie towarzystwo naukowe na obczyźnie. piłsudski, r. (1970). dwudziestopięciolecie (1945–1970). londyn: prw niepodległość i demokracja. piłsudski, r. (1998). pisma wybrane 1972–1982. warszawa: instytut studiów politycznych pan. rostocki, w. (2002). pięćdziesiąt pięć lat mocy obowiązującej konstytucji kwietniowej. ustrój władzy państwowej w ustawie zasadniczej i w praktyce. lublin: towarzystwo naukowe katolickiego uniwersytetu lubelskiego. siwik, a. (1994). władze emigracyjne „obozu zjednoczenia” w latach 1954–1972. studia historyczne, (4), 519–539. m d110 siwik, a. (1996). próby utworzenia reprezentacji ugrupowań politycznych na emigracji w latach 1946–1949. dzieje najnowsze, (3–4), 71–74. siwik, a. (1998). pps na emigracji w latach 1945–1956. kraków: księgarnia akademicka wydawnictwo naukowe. suchcitz, a. (1994). rząd tomasza arciszewskiego, listopad 1944-lipiec 1945. in z. błażyński (ed.), władze rp na obczyźnie podczas ii wojny światowej (pp.356–385). londyn: polskie towarzystwo naukowe na obczyźnie. tarka, k. (2001). na marginesie polityki. wycofanie uznania dla rządu polskiego na uchodźstwie po ii wojnie światowej. palestra, (5–6), 79–93. tarka, k. (2003). emigracyjna dyplomacja. polityka zagraniczna rządu polskiego na uchodźstwie w latach 1945–1990. warszawa: oficyna wydawnicza rytm. tarka, k. (2007). mackiewicz i inni. wywiad prl wobec emigrantów. łomianki: wydawnictwo literackie. turkowski, r. (2001). parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1945–1972. warszawa: wydawnictwo sejmowe. turkowski, r. (2002). parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1973–1991: po zjednoczeniu emigracji polskiej w londynie. warszawa: wydawnictwo sejmowe. urban, a. (1998). emigracyjny dramat. warszawa: dom wydawniczy bellona. wohnout, w. (1952). rząd, rada narodowa i skarb narodowy. londyn: wydawnictwo “spraw polskich”. wolsza, t. (1995). próba pojednania emigracji w 1950 r. misja prof. henryka paszkiewicza. dzieje najnowsze, (4), 131–143. wolsza, t. (2010). polacy na emigracji 1945–1956. in k. persak, p. machcewicz (ed.), polski wiek xx: prl od lipca 1944 do grudnia 1970 (pp. 263–293). warszawa: bellona i muzeum historii polski. wróbel, j. (2016). geografia, demografia i profil społeczny polskich skupisk emigracyjnych w okresie powojennym. in s. łukasiewicz (ed.), polska emigracja polityczna 1939–1990. stan badań (pp. 12–35). warszawa: instytut pamięci narodowej. ziętara, p. (1995). misja ostatniej szansy. próba zjednoczenia polskiej emigracji politycznej przez gen. kazimierza sosnkowskiego w latach 1952–1956. warszawa: wydawnictwo trio. żaroń, z. (1994). wojenne losy ludności polskiej na obczyźnie w latach 1939–1947. warszawa -londyn: unicorn publishing studio. tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 piotr pięta*1 agnieszka pawłowska, samorząd terytorialny w stanach zjednoczonych ameryki, wydawnictwo naukowe scholar, warszawa 2016, pp. 413. restitution of locla self-government in poland took place in 1990. in the early years self-governmnt has functioned only on the municipalities level. then in 1997 the polish administrative reform restored the poviats and voivodships. another and last important change has been the establishment the act on direct selection of the executive body in the municipality in 2002. it was a time when politicians and experts based primarily on the experiences of european countries. researchers notes that polish self-government functions on the basis of such local government as french and danish. at that time, the experiences of non-european countries were not taken into account. for a long time, we did not have significant publications on local government in europe and first of all in non-european countries.in spite of many years, agnieszka pawłowska’s monograph is the first attempt of detailed description, which concerns on issues of local government in the united states of america. taking into account the current problems of polish self-government such as finance or the problem of delineating metropolitan areas, studying the experience of the usa, where many unconventional solutions are implemented, seems particularly valuable. the publication consists of six comprehensive and detailed chapters that describes issues such as the genesis of local self-government in the united states of america, the legal basis of self-government, the types and formation of self-government units, the election and form of direct democracy in self-government, the authorities of local self-governmenta, tasks and finances of local self-government. the first chapter, which concerns on the origin of local self-government in the united states is particularly interesting. the tradition of american self-government described by agnieszka pawłowska is helpful in understanding one of the key issue: why the american system of self-government in spite of numerous alternatives and local institutions, maintain an unique permanence? the third chapter is also curious. this part of the book concerns on the type and formation of territorial self-government in the united states. first of all local communities in some states have a lot of autonomy in question of municipalities border. they have ability to decide about such issues as: formation of the new territorial unit (villages), connectionto * nicolaus copernicus university in torun, e-mail: piotr_pieta@wp.pl 2017, no. 1 (10), pp. 169–170 published online march, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.013 another area and transformation the legal status of this unit. communities also have the ability to effectively prevent the incorporation of their territory by other territorial units. this kind of law is adapted for example in such states as new york, florida, montana, rhode island, new hampshire, massachusetts, connecticut. on the one hand, we can say that this solution allows the creation of municipalities that were created by the will of the citizens. on the other hand the territorial units, created by decision of local communities, may have financial difficulties and may be influenced by interest groups. undoubtedly the value of the book is also numerous tables and graphs in summary of the publication. these materials presents in transparent and synthetic way the complexity of self-governmental systems in each states. numerous tables and diagrams in the text also help the reader understanding the causes and effects of reforms and changes in american self-government over the years. some deficiency can be found in chapter four. this section describes the election process and forms of direct democracy in local government units in individual states. the researcher describes the elections process and the legal forms of participation of citizens in the framework of direct democracy such as initiative, referendum and recall. however, this description is based only on legal documents, which not include informal forms of direct participation such as participatory budgeting. participatory budgeting was established in porto alegre (brazil) in 1989. the usa was one of the first countries in the world, which promote this idea. currently the participatory budgeting is an integral part of local democracy in many territorial units in usa. the reviewed book is undoubtedly the important publication in polish literature, which concerns on structure of self-government in different countries. the book of agnieszka pawłowska is the first comprehensive publication in poland, which describe the self-government in the usa. the author analyzes numerous legal acts and critically refers to scientific publications. the work also consist of numerous tables and graphs that clearly present the specifics of each states. on the one hand presented publication is a reliable source of information for students. undoubtedly, the reviewed book may be also useful in comparative studies on self-governmental systems. magdalena redo* an analysis of economic changes in the countries of central and eastern europe** belonging to the european union in the years 2003-2014 abstract: economic changes in  the  eastern bloc countries which currently belong to  the  european union can be characterized as  incredibly strong and important. in  the  process of  catching up with the general development, some problems have been reduced. unfortunately, other issues are starting to increase. the main aim of the present review is to show changes of the period 2003-2014 in major economic areas of these countries and also to point out potential sources of economic issues in the future. keywords: central and eastern europe; european union; integration process; economic changes. 1. introduction it has been a  quarter of  a century since the  fall of  communism and start of  state transformation in  the  post-socialist european countries which underwent enormous changes and became an  integral part of  the  european economy. eleven countries of  central and eastern europe, which once were behind the iron curtain, are now (2015) european union member states. the czech republic, estonia, lithuania, latvia, poland, slovakia, slovenia torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 83-97 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.008 * nicolaus copernicus university in toruń, e-mail: dynus@umk.pl ** when using the concept of countries of the eastern-central europe belonging to the european union i mean bulgaria, croatia, the czech republic, estonia, lithuania, latvia, poland, romania, slovakia, slovenia and hungary. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.008 84 magdalena redo and hungary entered the eu 1st may, 2004; bulgaria and romania 1st january, 2007, and croatia 1st of july, 2013. most of the listed countries have been a  european union member states. what is  more, five of  those countries entered the  eurozone. slovenia was the  first to  introduce euro (1st january, 2007), then followed slovakia (1st january, 2009), estonia (1st january, 2011), latvia (1st january, 20014) and lithuania (1st january, 2015). it is worth noting that the  last three countries decided on  entering the  eurozone immediately after the economic crisis of 2008 (cieślik et al. 2015, pp. 123-162). the aim of the present review is to compare major economic indicators of these countries as well as the statistics within the eu; it is also expected to point out economic changes that occurred in these countries after the eu’s extension to the east in 2004 and potential sources of economic troubles in the future. the analysis is based merely on eurostat data and refers to the period of 2003-2014. 2. analysis of changes of selected economic indicators in central and eastern european countries belonging to the european union in the years 2003-2014 as it  is commonly known countries of  central and eastern europe are characterized by a  significantly lower level of  prosperity when compared with the  ‘old 15’. since the  difficult transformation period in  the  90’s, these countries made great progress in  approaching western economies. in the  years 2003-2013, the  highest gdp per capita in  relation to  the  eu average was recorded in  romania and lithuania, respectively 77% and 52%. in latvia, poland, estonia, slovakia and bulgaria, gdp increased by around 40%. the lowest recorded increase was noted in hungary, the czech republic (for 6%) and croatia (for 9%); slovenia recorded a small decrease of 1.2% (fig. 1). 2 as it is commonly known, countries of central and eastern europe are characterized by a significantly lower level of prosperity when compared with the 'old 15'. since the difficult transformation period in the 90's, these countries made great progress in approaching western economies. in the years 2003-2013, the highest gdp per capita in relation to the eu average was shown in romania and lithuania, respectively 77% and 52%. in latvia, poland, estonia, slovakia and bulgaria, gdp increased for around 40%. the lowest increase was noted in hungary, the czech republic (for 6%) and croatia (for 9%); slovenia noted a small decrease of 1.2 % (fig. 1). fig. 1. the comparison of gdp in countries of central and eastern europe belonging to the eu in the years 2003 and 2013 (the percentage of the eu average on the left axis), and the change of the statistics in the period 2003-2013 (in %, on the right axis) source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015b. despite that, the differences still prevail as significant. it must be remembered that only after a few years of the central and eastern countries having entered the eu and gotten access to the shared market, the strong economic crisis appeared. the crisis significantly influenced the process of catching up. looking from a broader perspective of time, it is noted that some central and eastern european economies have shown a faster rate of development than western economies (tab. 1). thus, it can be expected that in the next few decades, the process of catching up will be successfully continued. 107 82 82 75 73 73 67 66 64 61 55 45 -10 10 30 50 70 90 110 130 -10 10 30 50 70 90 110 130 2003 (left axis) 2013 (right axis) change in % (right axis) fig. 1. the comparison of gdp in the countries of central and eastern europe belonging to the eu in the years 2003 and 2013 (the percentage of the eu average on the left axis), and the change of the statistics in the period 2003-2013 (in%, on the right axis) source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015b. 85an analysis of economic changes in the countries... despite that, the  differences still prevail as  significant. it  must be remembered that only after a few years of the central and eastern countries having entered the eu and gotten access to the shared market, the strong economic crisis appeared. the crisis significantly influenced the process of catching up. looking from a broader perspective of time, it is noted that some central and eastern european economies have shown a faster rate of development than western economies (tab. 1). therefore, it can be expected that in the next few decades, the process of catching up will be successfully continued. tab. 1. the average economic growth level in the central and eastern european countries belonging to the eu in selected periods in the years 1997-2014 (annually, in %) 17 years 18 years 6 years 5 years 5 years on average in the years 1997-2014 excluding  2009 1997-2014 1997-2002 2003-2007 2010-2014 eu 281 2,1 1,6 2,6 2,5 0,9 estonia 6,2 4,6 7,1 8,4 3,8 latvia 6,1 4,6 6,3 9,8 2,7 lithuania 6,0 4,5 5,4 8,7 3,5 slovakia 4,4 3,7 3,0 7,2 2,6 poland 4,3 3,9 3,9 5,1 3,1 romania2 4,2 3,3 2,9 6,6 1,4 bulgaria 3,6 2,9 2,5 6,3 1,2 hungary 3,3 2,5 4,6 3,5 1,2 slovenia 3,3 2,5 4,1 4,8 0,2 czech republic 2,6 2,1 1,3 5,5 1,0 croatia3 1,9 1,1 b/d 4,8 -1,1 1 data from the period 1997-2002 refers to 27 countries of the eu (excluding croatia) 2 romania – data since 1999 3 croatia – data since 2003 source: own calculations on the basis of eurostat, 2015i. in the last 18 years (1997-2014), among analyzed countries, the fastest development was seen in the baltic countries. excluding the economic crisis of 2009, baltic countries had two decades of average economic growth of 6%, which is three times higher than the eu average (tab.  1). in comparison with the  majority of  western economies, the  difference in the pace of economic development is even greater as significantly higher statistics of economic growth in new eu countries increase the eu average. the economic growth in  the  central and eastern european countries belonging to the eu in the period 2000-2007 amounted annually to the average of 5.8%. not only did it provide a significant growth of income, but it also contributed to creation of new work 86 magdalena redo places; this was essential in the face of restructurization and fall of many state-based companies in transforming economies. especially at the beginning of the 21st century, the majority of these countries had a double-digit unemployment rate, whereas in poland, slovakia, bulgaria and lithuania – the rate amounted to almost 20% (fig. 2). 4 *data from 2008 shows a selected month in 2008, in which a given country had the lowest unemployment rate. source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015m. improvement of the situation in the following years enabled the countries to limit the difficulties and achieve a similar unemployment rate as 'old 15'. in 2008, the unemployment rate in estonia, slovenia, czech republic, bulgaria, romania and lithuania decreased to only 4-5%, in poland and latvia up to 6%, in croatia, hungary and slovakia – 7.5-9%, whereas the average in the eu amounted to 7%; this means that in 8 of the selected countries, the unemployment rate was lower than the average rate in the entire eu (eurostat, 2015). the unemployment rate increased due to the crisis, but still, at the end of 2014, 6 out of 11 central and eastern european countries had lower unemployment rate than the average of the eu (fig. 2). it must be remembered that, although, the faster economic growth means more work places, increase of wealth, prospective development, stability and credibility, better conditions of maintaining foreign policy, it also means dangers of higher inflation (as a result of lower competition and the growth of debt), dependency and deterioration of credit capacity. all of that may contribute to the decrease of development possibilities or higher instability due to strong influence of the foreign capital. it is especially dangerous for the eastern bloc economies which, for a long time, were far from western tendencies and free access to western financial markets. thanks to that (or because of that – these countries' debt is increasing and they become more and more dependent on western capitals; they become a victim of globalization and dynamic development of international financial markets), these countries have lower debt and lower prices. while aiming at reducing the gap and becoming economic partners, the central and eastern economies forget about the risk (or they do not appreciate the risk) of fast and dynamic economic changes; the significantly lower stability and credibility place them in a different category. as a result, these countries do not possess western economic indicators (for example, within the debt) – it may not be significant in the times of prosperity, but becomes painfully executed in the times of worse economic situation or the risk growth. indeed the price level in central and eastern countries is significantly lower than in western economies. in most cases, it oscillated on the level of 70% of the average price level in the eu. however, the bulgarian prices oscillate on 49% of the european average. the level of prices in poland and romania is slightly higher – respectively 56% and 54% of the eu average (fig. 3). fig. 3. comparative price levels of final consumption in the central and eastern european countries belonging to the eu in 2013 (in %, eu 28=100) 17,3 13,2 11,6 11,4 10,8 10,7 10,2 9,7 9,0 7,7 7,4 6,8 6,1 0 4 8 12 16 20 2001 2008 2014 * data from 2008 shows a selected month in 2008, in which a given country had the lowest unemployment rate. fig. 2. unemployment rate in  the  central and eastern european countries belonging to the eu in 2001, 2008* and 2014 (in%) source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015m. the improvement of the situation in the following years enabled the countries to limit the difficulties and achieve a similar unemployment rate as ‘old 15’. in 2008, the unemployment rate in estonia, slovenia, czech republic, bulgaria, romania and lithuania decreased to  only 4-5%, in  poland and latvia went up to  6%, in  croatia, hungary and slovakia  – 7.5-9%, whereas the  average in  the  eu amounted to  7%; this means that in  8 of  the  selected countries, the unemployment rate was lower than the average rate in the entire eu (eurostat, 2015). the  unemployment rate increased due to  the  crisis, but still, at the  end of 2014, 6 out of 11 central and eastern european countries had lower unemployment rate than the average of the eu (fig. 2). it must be remembered that, although the faster economic growth means more work places, increase of wealth, prospective development, stability and credibility, better conditions of  maintaining foreign policy, it  also means dangers of  higher inflation (as a  result of lower competition and the growth of debt), dependency and deterioration of credit capacity. all of  that may contribute to  the  decrease of  development possibilities or higher instability due to  the strong influence of  the  foreign capital. it  is  especially dangerous for the eastern bloc economies which, for a long time, were far from western tendencies and free access to western financial markets. thanks to that (or because of that – these countries’ debt is  increasing and they become more and more dependent on  western capitals; they become a victim of globalization and dynamic development of international financial markets), these countries have lower debt and lower prices. while aiming at reducing the gap and becoming economic partners, the central and eastern economies forget about the risk (or they do not appreciate the risk) of fast and dynamic economic changes; the significantly lower stability and credibility place them in a different category. as a result, these countries 87an analysis of economic changes in the countries... do not possess western economic indicators (for example, within the debt) – it may not be significant in the times of prosperity, but becomes painfully executed in the times of worse economic situation or the risk growth. indeed the  price level in  central and eastern countries is  significantly lower than in western economies. in most cases, it oscillated on the level of 70% of the average price level in the eu. however, the bulgarian prices oscillate on 49% of the european average. the level of prices in poland and romania is slightly higher – respectively 56% and 54% of the eu average (fig. 3). 5 source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015a. it must be remembered, that the current eu average (28) is significantly lower than the eu average (15) before the eastern enlargement. the group of poorer central and eastern countries greatly lowered the eu average in price levels. that is why, the level of prices in these countries is even more different from the price levels in western countries. it is important mainly because disproportion in prices is vanishing in time; although such disproportion will never disappear fully, the process of 'leveling prices' in the eu will be in progress, especially in the case of products which are easy and cheap to transport. before extending the eu to the east, leveling was about lowering some prices in the most expensive countries and increasing them in poorer countries, as the process was about adjusting to the price level in the richer part of the previous 'old 15'. currently, adjusting prices does and will take place mainly in central and eastern countries; as a result, the income will be lowered as well as competition of these economies (the higher the prices and salaries, the higher the fall of competition). thus, the conclusion is simple. prices in poland and neighboring countries will be rising faster than in western europe as long as they are not adjusted to the eu average and, continuing, to the western prices. what is more important, the process does and will happen in all eu countries, no matter if the countries are or are not in the eurozone. this phenomenon does not have any connection with introducing euro – contrary to the popular belief shared by common people and politicians who are skeptical towards economic reforms. indeed, introducing euro may slightly accelerate the price convergence, especially because of the rounding effect; however, statistics show that the scope of this phenomenon has so far been small. the process of fading of disproportion in prices is a result of creating a shared market; the process would appear also without the eurozone. this is a natural phenomenon in the times of globalization, observed all around the world. it must be noted, that the process of converging prices in the central and eastern countries increases the pace of economic growth. that is why inflation is much higher in countries which have the fastest development and in the periods of the highest economic growth – data found in tab. 1 and tab. 2. currently (may 2015), due to post-crisis issues in a lot of western europe countries and economic stagnation in the majority of the 'old 15', inflation is low also in the rest of eu countries (there are even instances of deflation) – tab. 2. tab. 2. inflation rate (hicp) annual average rate of change in the central and eastern european countries belonging to the eu in selected periods in the years 2003-2014 (annually, in %) on average in the years 2008 on average in the years 2014 49 54 56 60 64 68 69 69 71 78 83 0 20 40 60 80 100 fig. 3. comparative price levels of final consumption in the central and eastern european countries belonging to the eu in 2013 (in%, eu 28=100) source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015a. it must be remembered that the  current eu average (28) is  significantly lower than the  eu average (15) before the  eastern enlargement. the  group of  poorer central and eastern countries greatly lowered the  eu average in  price levels. that is  why, the  level of prices in these countries is even more different from the price levels in western countries. it is important mainly because disproportion in prices is vanishing in time; although such disproportion will never disappear fully, the  process of  ‘leveling prices’ in  the  eu will be in progress, especially in the case of products which are easy and cheap to transport. before extending the eu to the east, leveling was about lowering some prices in the most expensive countries and increasing them in poorer countries, as the process was about adjusting to the price level in the richer part of the previous ‘old 15’. currently, adjusting prices does and will take place mainly in  central and eastern countries; as  a  result, the  income will be lowered as  well as  competition of  these economies (the higher the  prices and salaries, the  higher the  fall of  competition). thus, the  conclusion is  simple. prices in  poland and neighboring countries will be rising faster than in western europe as long as they are not adjusted to the eu average and, continuing, to the western prices. what is more important, the process does and will happen in all eu countries, no matter if the countries are or are not in the eurozone. this phenomenon does not have any connection with introducing euro – contrary to the popular belief shared by common people and politicians who are skeptical towards economic reforms. indeed, introducing euro may slightly accelerate the price convergence, especially because of the rounding effect; however, statistics show that the scope of this phenomenon has so far been small. the process of fading of disproportion in prices 88 magdalena redo is a result of creating a shared market; the process would appear also without the eurozone. this is a natural phenomenon in the times of globalization, observed all around the world. it must be noted, that the  process of  converging prices in  the  central and eastern countries increases the  pace of  economic growth. that is  why inflation is  much higher in countries which have the fastest development and in the periods of the highest economic growth – data found in tab. 1 and tab. 2. currently (may 2015), due to post-crisis issues in a lot of western europe countries and economic stagnation in  the  majority of  the  ‘old 15’, inflation is  low also in  the  rest of eu countries (there are even instances of deflation) – tab. 2. tab. 2. inflation rate (hicp) annual average rate of  change in  the  central and eastern european countries belonging to the eu in selected periods in the years 2003-2014 (annually, in %) on average in the years 2003-2008 2008 on average in the years 2009-2014 2014 eurozone (19) 2,4 3,3 1,5 0,4 czech republic 2,6 6,3 1,5 0,4 latvia 8,0 15,3 1,6 0,7 bulgaria 6,9 12,0 1,7 -1,6 slovenia 4,0 5,5 1,7 0,4 slovakia 4,8 3,9 1,8 -0,1 croatia 3,2 5,8 1,9 0,2 lithuania 3,9 11,1 2,4 0,2 poland 2,4 4,2 2,5 0,1 estonia 5,0 10,6 2,7 0,5 hungary 5,5 6,0 3,3 0,0 romania 9,3 7,9 4,3 1,4 source: own calculations on the basis of eurostat, 2015f. before the  crisis, when the  economic situation around the  world was much better, inflation in a lot of central and eastern countries significantly exceeded the inflation level on the west. in the period 2003-2008 in bulgaria, latvia and romania it reached on average 7-9% annually, and in  the  majority of  analyzed countries it  maintained a  level twice as  high as  the  inflation in  eurozone (2.4%)  – tab.  2. exceptionally high double-digit inflation appeared during the period of prosperity overheat in the middle of 2008 in baltic states – it reached at the time almost 12% in estonia, 13% in lithuania and 18% in latvia (eurostat, 2015). central and eastern european countries entered the market economy with relatively low public debt. strangely, this is one of the few advantages of the previous political system. 89an analysis of economic changes in the countries... unfortunately, 25-years of  fiscal expansion in  some countries and the  2008 crisis greatly affected public financial state of  some of  them and, as  a  result, these countries, reached a  similar level of  public debt as  western countries. the  public debt of  croatia at the  end of  2014 amounted to  85% of  gdp, which practically is  the average of  the  eu. slovenia and hungary have a slightly lower debt of 80.9% and 76.9% of gdp respectively – fig. 4. although in other countries the debt is lower, in the majority of them it amounts to 40-50% of gdp; such result, in the case of countries of lower credibility, is not a good result after all. slightly lower debt can be found in bulgaria (27.6% of gdp) and estonia, which has the lowest public debt among all eu countries – 10.6% of gdp. 6 2003-2008 2009-2014 eurozone (19) 2,4 3,3 1,5 0,4 czech republic 2,6 6,3 1,5 0,4 latvia 8,0 15,3 1,6 0,7 bulgaria 6,9 12,0 1,7 -1,6 slovenia 4,0 5,5 1,7 0,4 slovakia 4,8 3,9 1,8 -0,1 croatia 3,2 5,8 1,9 0,2 lithuania 3,9 11,1 2,4 0,2 poland 2,4 4,2 2,5 0,1 estonia 5,0 10,6 2,7 0,5 hungary 5,5 6,0 3,3 0,0 romania 9,3 7,9 4,3 1,4 source: own calculations on the basis of eurostat, 2015f. before the crisis, when the economic situation around the world was much better, inflation in a lot of central and eastern countries significantly exceeded the inflation level on the west. in the period 2003-2008 in bulgaria, latvia and romania it reached on average 7-9 % annually, and in the majority of analyzed countries it maintained a level twice as high as the inflation in eurozone (2.4%) – tab. 2. exceptionally high double-digit inflation appeared during the period of prosperity overheat in the middle of 2008 in baltic states – it reached at the time almost 12% in estonia, 13% in lithuania and 18% in latvia (eurostat, 2015). central and eastern european countries entered the market economy with relatively low public debt. strangely, this is one of the few advantages of the previous political system. unfortunately, 25-years of fiscal expansion in some countries and the 2008 crisis greatly affected public financial state of some of them and, as a result, these countries, reached a similar level of public debt as western countries. the public debt of croatia at the end of 2014 amounted to 85% of gdp, which practically is the average of the eu. slovenia and hungary have a slightly lower debt of 80.9% and 76.9% of gdp respectively – fig. 4. although in other countries the debt is lower, in the majority of them it amounts to 40-50% of gdp; such result, in the case of countries of lower credibility, is not a good result after all. slightly lower debt can be found in bulgaria (27.6% of gdp) and estonia, which has the lowest public debt among all eu countries – 10.6% of gdp. fig. 4. the comparison of public debt in countries of central and eastern europe belonging to the eu in 2004, 2007 and 2014 (in % of gdp) 86,8 85,0 80,9 76,9 53,6 50,1 42,6 40,9 40,0 39,8 27,6 10,6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 2004 2007 2014 fig. 4. the comparison of public debt in countries of central and eastern europe belonging to the eu in 2c004, 2007 and 2014 (in% of gdp) source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015d. it must be noted that the public debt of the majority of these countries has increased to the present state only recently as a result of the crisis in 2008 (fig. 4). the highest growth in  the  last 7 years (2007-2014) was recorded in  latvia (almost four times), slovenia (2.5 times), romania and estonia (2 times), latvia and croatia (1.5 times). in poland, although the public debt has been kept on a relatively stable level, 153 billions of pln taken from ofe (polish open pension funds) greatly helped in  lowering the  debt at the  end of  2014. moreover, poland and hungary had the  highest public debt just before the  crisis among the countries in the region. furthermore often high deficit of the public finance sector does not allow for reduction of  the  debt  – although it  is successfully realized in  other countries, thanks to fiscal discipline, consolidation of public finances and fast pace of economic growth. estonia and bulgaria are among these countries. in the last 12 years, estonia had surplus in  public finance for 8 years  – on  average on  the level of  1.5% of  gdp. none of the remaining 9 central and eastern countries had surplus for the last 12 years (eurostat, 2015). and although the  average in  such extreme economic conditions does not reflect the issue, it is worth examining closely the strength of the expansion characterizing the fiscal policy in the majority of the central and eastern countries in the last 12 years (fig. 5). 90 magdalena redo 7 source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015d. it must be noted that the public debt of the majority of these countries has increased to the present state only recently, as a result of the crisis in 2008 (fig. 4). the highest growth in the last 7 years (2007-2014) was noted in latvia (almost four times), slovenia (2.5 times), romania and estonia (2 times), latvia and croatia (1.5 times). in poland, although the public debt has been kept on a relatively stable level, 153 billions of pln taken from ofe (polish open pension funds) greatly helped in lowering the debt at the end of 2014. moreover, poland and hungary had the highest public debt just before the crisis among the countries in the region. continuous, often high deficit of the public finance sector does not allow for reduction of the debt – although it is successfully performed in other countries, thanks to fiscal discipline, consolidation of public finances and fast pace of economic growth. estonia and bulgaria are among these countries. in the last 12 years, estonia had surplus in public finance for 8 years – on average on the level of 1.5% of gdp. non of the remaining 9 central and eastern countries had surplus for the last 12 years (eurostat, 2015). and although the average in such extreme economic conditions does not reflect the issue, it is worth examining closely the strength of the expansion characterizing the fiscal policy in the majority of the central and eastern countries in the last 12 years (fig. 5). fig. 5. average deficit level of the public finance sector (general government) in countries of central and eastern europe belonging to the eu in the years 2003-2014* (annually, in % of gdp) *data for croatia for the period 2011-2014 source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015c. apart from estonia and bulgaria, with the first mentioned closing the annual budget with surplus of 0.6% of gdp, and with the second closing the budget with a small deficit of 0.6% of gdp annually, all remaining countries had deficit in public finance every year over the last 12 years on the level of 3-4% of gdp (fig. 5). the worst balance in finances of those countries belongs to croatia (on average on the level of 6% of gdp) and hungary(5.1% of gdp). the third worst country is poland – with the annual deficit of 4.6% of gdp. it must be highlighted that this result is significantly worse from, for example, baltic states which economies encountered worse results of the 2008 crisis (fig. 5). fiscal over-expansion and exceeding established limits of deficit and public debt are reflected in the eu members' excessive deficit procedure – edp (treaty on eu, 2012, article 126, protocol no 12, 2012), which disciplines governments in their fiscal policy in order to increase their flexibility, hence limit disadvantages of resigning from monetary policy in the currency union. presently (may, 2015), 11 out of 28 eu member states undergoes the 0,6 -0,6 -2,6 -3,1 -3,2 -3,5 -3,8 -4,2 -4,6 -5,1 -6,0 -7,0 -6,0 -5,0 -4,0 -3,0 -2,0 -1,0 0,0 1,0 fig. 5. average deficit level of the public finance sector (general government) in countries of central and eastern europe belonging to the eu in the years 2003-2014* (annually, in % of gdp) * data for croatia for the period 2011-2014 source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015c. apart from estonia and bulgaria, with the former closing the annual budget with surplus of 0.6% of gdp, and with the latter closing the budget with a small deficit of 0.6% of  gdp annually, all remaining countries had deficit in  public finance every year over the last 12 years on the level of 3-4% of gdp (fig. 5). the worst balance in finances of those countries belongs to croatia (on average on the level of 6% of gdp) and hungary (5.1% of  gdp). the  third worst country is  poland  – with the  annual deficit of  4.6% of  gdp. it must be highlighted that this result is significantly worse than, for example, baltic states which economies encountered worse results of the 2008 crisis (fig. 5). fiscal over-expansion and exceeding established limits of  deficit and public debt are reflected in  the  eu members’ excessive deficit procedure  – edp (treaty on  eu, 2012, article 126, protocol no 12, 2012), which disciplines governments in  their fiscal policy in order to increase their flexibility, hence limit disadvantages of resigning from monetary policy in the currency union. presently (may, 2015), 11 out of 28 eu member states undergo the excessive deficit procedure, including three countries from the central and eastern europe: croatia, poland and slovenia (apart from them, also cyprus, france, greece, spain, ireland, malta, portugal, great britain). it is worth noting that estonia (and sweden) belongs to a very small group of eu countries, which have never had edp imposed on them (european commission, 2015). tab. 3 includes information on  the amount of  imposed edps on central and eastern european countries and the duration. 91an analysis of economic changes in the countries... tab. 3. periods of  imposed edp in  central and eastern european countries (on the  15th of may, 2015) date of issuing edp date of closing edp bulgaria 3.07.2010 22.06.2012 croatia 21.01.2014 ongoing czech republic 5.07.2004 2.12.2009 3.06.2008 20.06.2014 estonia – – lithuania 7.07.2009 21.06.2013 latvia 7.07.2009 21.06.2013 poland 7.07.2009 ongoing* romania 7.07.2009 21.06.2013 slovakia 5.07.2004 2.12.2009 3.06.2008 20.06.2014 slovenia 2.12.2009 ongoing hungary 5.07.2004 21.06.2013 * on the 13th of may, 2015 the european commission issued an official motion to the eu council to close edp for poland source: self-reported data on the basis of european commission, 2015b. the size of fiscal expansion is strictly connected with the level of country’s interventionism. four countries with the highest annual deficit of the public financial sector in the last 12 years – croatia, hungary, poland and slovenia, are in the top five countries of central and eastern europe with the highest influence of the country in its economy, which is measured by the relation of income and expenses to gdp (tab. 4). lithuania was characterized by the  lowest scale of  influence of  the  public financial system on economy in the last 12 years (2003-2014). lithuania’s public income amounted to 31.2% of gdp, and public expenses amounted to 34.9% of gdp. in general, the lowest level of public income and public expenses with respect to gdp was found in the countries which, in the past years (especially before the crisis), developed quickly – this includes, apart from baltic states, also romania, bulgaria and slovakia – data from tab. 1 and 4. in some countries, due to  the  crisis, there was a  significant increase in  public expenses at the  end of  2008 which, with connection of  the  decreased gdp, caused high increase of  expenses with relation to gdp. it was especially visible in baltic states, where the growth of public expenses went up even to  46% of gdp (which confirms high percentage of standard deviation in tab. 4). although in this case it was a transition phase (for 2-3 years), in slovenia the phase was more solid (and it still prevails). the change of income in relation to gdp was much lower (lower s(x)) in the analyzed period. in the very critical year of 2009, estonia greatly increased its relation of  income to  gdp (up to  43.8%) as  it  was known then the data from 2009 would be used for convergence scheduled for 2010  – all of  that to  enter 92 magdalena redo the eurozone in 2011. estonia’s success in consolidating public finances in such critical year deserves recognition. tab. 4. total general government revenue and expenditure in central and eastern european countries (in% of gdp) general government revenue general government expenditure 2014 on average in the years 2003-14 s(x) 2014 on average in the years 2003-14 s(x) eu (28) 45,2 44,3* 1,5% 48,1 47,9* 3,9% eurozone (19) 46,6 45,1* 2,1% 49,0 48,4* 4,0% lithuania 34,3 31,2 3,3% 34,9 34,3 11,5% romania 33,4 33,0 3,1% 34,9 36,5 7,3% latvia 35,5 34,4 3,9% 36,9 37,1 9,4% estonia 39,4 38,4 6,1% 38,8 37,8 9,7% bulgaria 36,4 36,9 6,2% 39,2 37,4 5,0% slovakia 38,9 36,0 4,3% 41,8 39,8 5,8% poland 38,6 39,4 3,1% 41,8 44,0 3,0% czech republic 40,1 39,4 3,0% 42,0 42,5 5,3% croatia 42,3 41,7 1,3% 48,0 46,5 3,0% slovenia 45,0 43,4 2,4% 49,8 47,6 9,6% hungary 47,6 44,7 4,5% 50,1 49,8 1,8% * in the case of the eu and eurozone it is an average for the period 2006-2014 source: own calculations on the basis of eurostat, 2015j; eurostat, 2015k. it is worth noting that eastern bloc countries have high level of foreign debt although the period of easy access to foreign sources financing is relatively short. these countries came to the fore when it comes to developing countries which have the highest level of foreign debt in relation to gdp (world bank, 2015). romania, the czech republic and poland, although they recorded lowest foreign debt of all the aforementioned countries, reach the external debt of around 60% of gdp (tab. 6). in case of other countries, the public debt is significantly higher and oscillates around 80-110% of gdp; in hungary and latvia it amounts to 130% of gdp. taking into consideration to relatively high level of foreign debt in those countries, high level of opening these economies, strong dependency on foreign capital and continuous need of foreign capital, the risk of being cut off of external financing sources must be pointed out (in the case of countries which are not in eurozone – 6 out of 11 included countries – where, additionally, this issue increases the risk of currency crisis). 93an analysis of economic changes in the countries... tab. 6. gross external debt and foreign exchange reserves in central and eastern european countries (bn usd and% of gdp, 2014) total reserves (includes gold) gross external debt bn usd % gdp % gross external debt bn usd % gdp hungary 42.0 30.6 23.1 182.0 132.7 latvia 3.2 10.1 7.9 40.7 127.6 slovenia 1.0 2.1 1.8 56.2 113.8 croatia 15.4 27.0 27.2 56.7 99.0 estonia 0.4 1.7 1.9 22.9 88.6 bulgaria 20.1 36.1 41.4 48.7 87.3 slovak republic 2.6 2.6 3.2 82.3 82.5 lithuania 8.7 18.1 28.0 31.2 64.8 poland 100.5 18.3 28.3 354.7 64.7 czech republic 54.5 26.5 43.6 125.1 60.9 romania 43.2 21.7 37.7 114.5 57.5 source: self-reported data on the basis of the world bank 2015. low inflation, returning to economic growth, relative stabilization of public finances in most of the countries in connection with improvement of international financial markets and exceptionally low interest rates have already resulted in the increase of trust for economies of central and eastern europe. all of that also contributed to the flow of capital and the improvement in availability of foreign financing sources, which is expressed in current ratings of these countries (tab. 5). tab. 5. ratings for central and eastern european countries (may 2015) s&p fitch moody’s bułgaria bb+ bbbbaa2 chorwacja bb bb ba1 czechy aaa+ aestonia aaa+ a1 litwa aabaa1 łotwa aaa3 polska aaa2 rumunia bbbbbbbaa3 94 magdalena redo s&p fitch moody’s słowacja a a+ a2 słowenia abbb+ baa3 węgry bb+ bb+ ba1 source: self-reported data on the basis of countryeconomy.com, 2015. these effects are most visible in the case of baltic states, which have their ratings being increased by well-known rating agencies: standard&poor’s, fitch and moody’s. the abovementioned is reflected in low and lowering profitability of government bonds of the majority of included countries (fig. 6). 11 *in the case of the eu average – the data is from january, 2015; eurozone – march, 2015 and lithuania – december, 2014 **due to low public debt in estonia, its government bonds market is relatively poorly developed; estonia does not issue obligations with 10-year maturity period, which is the subject of the aforementioned statistics and the maastricht criteria. source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015g. such profitability proves that investors are interested in a given economy; it also proves its trustworthiness and subjective risk. profitability is significant in terms of a country's availability on foreign financing sources, their cost, creditworthiness ad possibilities of economic development. profitability of czech government bonds is worth noting – in april 2015 it amounted only to 0.26% and was the lowest in the eu (fig. 6). it is compared to profitability of the following government bonds: danish, finnish, austrian and dutch; czech government bond rates are slightly higher than those from germany, which are currently characterized with the lowest profitability (0.12%) (eurostat, 2015). latvian government bonds are also characterized with very low profitability, especially after taking into consideration recent economic breakdown in the country. these results are significantly better than the average of eurozone and the eu (fig. 6). relatively low profitability can be found in slovenia and slovakia – it oscillates between the averages of eurozone and the eu. profitability of other countries is significantly higher – 2-3%. from the time perspective, such result may seem attractive – 3 years ago, profitability of 10-year-old polish government bonds amounted to 5% and previously, in the period 2003-2012, it oscillated at 5-7% (eurostat, 2015h). however, taking into consideration current exceptionally low interest rates around the world (poland included),improvement of situation on international financial markets and profitability of government bonds close to zero, profitability of 2.37% seems relatively high. it must be remembered that, unfortunately, it has reflection in the amount of interest rates from obligations which is paid by the treasury; that means several times higher costs of maintaining polish public debt than czech or latvian debt (profitability of polish government bonds is ten times higher than czech and five times higher than latvian), but also slovenia or slovakia (profitability of polish government bonds is two times higher than those two countries – fig. 6). it all calculates to billions of zloty, as the cost of maintaining public debt in poland amounted to 34.5 billion zloty in 2014 (in 2012 and 2013 it exceeded 42 billion zloty, mainly due to higher interest rates (ministerstwo finansów, 2015; ministerstwo finansów, 2014; ministerstwo finansów, 2013). central and eastern countries, since the moment of changing political state, made enormous progress in economic development, stabilized their economies and proved their credibility in terms of foreign capital. unfortunately, these countries are still immensely different from western economies. it will take a few decades for them to achieve similar wealth, stability, credibility and economic structure. more courage, consequence and 3,28 3,25 3,17 2,37 2,36 1,90 1,26 1,18 1,06 0,91 0,42 0,26 0 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 fig. 6. long term government bond yields in  central and eastern european countries (in%, april 2015*) * in the  case of  the  eu average  – the  data is  from january, 2015; eurozone  – march, 2015 and lithuania  – december, 2014 ** due to  low public debt in  estonia, its government bonds market is  relatively poorly developed; estonia does not issue obligations with 10-year maturity period, which is  the subject of  the  aforementioned statistics and the maastricht criteria. source: self-reported data on the basis of eurostat, 2015g. such profitability proves that investors are interested in a given economy; it also proves its trustworthiness and subjective risk. profitability is significant in terms of a country’s availability on foreign financing sources, their cost, creditworthiness and possibilities of economic development. profitability of czech government bonds is worth noting – in april 2015 it amounted only to 0.26% and was the lowest in the eu (fig. 6). it is compared to profitability of the following government bonds: danish, finnish, austrian and dutch; czech government bond rates are slightly higher than those from germany, which are currently characterized with the lowest profitability (0.12%) (eurostat, 2015). latvian government bonds are also characterized with very low profitability, especially after taking into consideration recent economic breakdown in the country. these results are significantly better than the average continue tab. 5 95an analysis of economic changes in the countries... of eurozone and the eu (fig. 6). relatively low profitability can be found in slovenia and slovakia – it oscillates between the averages of eurozone and the eu. profitability of other countries is significantly higher – 2-3%. from the time perspective, such result may seem attractive – 3 years ago, profitability of 10-year-old polish government bonds amounted to 5% and previously, in the period 2003-2012, it oscillated at 5-7% (eurostat, 2015h). however, taking into consideration current exceptionally low interest rates around the world (poland included), improvement of  situation on  international financial markets and profitability of government bonds close to zero, profitability of 2.37% seems relatively high. it must be remembered that, unfortunately, it is reflected in the amount of interest rates from obligations which is  paid by the  treasury; that means several times higher costs of  maintaining polish public debt than czech or latvian debt (profitability of  polish government bonds is  ten times higher than czech and five times higher than latvian), but also slovenia or slovakia (profitability of polish government bonds is two times higher than those two countries – fig. 6). it amounts to billions of zlotys as the cost of maintaining public debt in poland amounted to  34.5 billion zloty in  2014 (in 2012 and 2013 it  exceeded 42 billion zloty, mainly due to higher interest rates (ministerstwo finansów, 2015; ministerstwo finansów, 2014; ministerstwo finansów, 2013). central and eastern countries, since the  moment of  changing political state, made enormous progress in economic development, stabilized their economies and proved their credibility in terms of foreign capital. unfortunately, these countries are still immensely different from western economies. it will take a few decades for them to achieve similar wealth, stability, credibility and economic structure. more courage, consequence and determination will be required to catch up with the west in this rapidly changing world – the world in which it is becoming more and more difficult for weaker countries with limited finance and investment possibilities, hence limited access to new technologies which generate prosperity. 3. conclusions the past 25 years was a period of enormous economic transformations and successful approaching of the countries of the previous eastern bloc to western economies. even though most of them proved high rate of economic development in the past years, they are still lagging behind the west in terms of productivity and prosperity. this fast development helped to decrease the unemployment rate, which was enlarged in the 90’s due to privatization and the collapse of ineffective state-owned businesses. on the other side, dynamic development speeds up the process of price convergence – in the majority of analyzed countries, the prices are still very much different from the eu average; all of that leads to weakened competition, bigger debt, worse creditworthiness, poorer development possibilities. the ongoing obliteration of prices carries risk of increase of salaries with no increase of efficiency in the countries tired of poorer conditions and no real perspective of significant improvement; all of them could lead to lower competition, employment, investment. the previous economic system greatly limited their access to foreign financial sources and delayed the process of debt. before entering the european union, public debt of all analyzed countries from the central and eastern countries (excluding hungary) was significantly lower than of the „old 15”. public debt of these countries, in most cases, is still one of the lowest in the eu despite the high rate 96 magdalena redo of debt due to the 2008 crisis. budget deficits which often appear in the period of prosperity, and the increasing scope of public financial system’s influence over the economy may be problematic for the  future economic development. significantly lower credibility and the lack of stability of entering economies result in lower creditworthiness, which means higher costs of borrowed capital and also limited access to such capital. in critical situation that also causes higher possibility of bankruptcy due to cutting off external financial sources or limited access to such sources. it is crucial because all analyzed countries of central and eastern europe have relatively high foreign debt and are strongly dependent of foreign capital. only 5 out of 11 countries can count on instant help coming from the european central bank thanks to the eurozone membership. references cieślik e., jankowska e., górniewicz g., piotrowicz a., redo j., redo m., siemiątkowski p. (2015), ekonomiczne aspekty integracji wybranych państw europy środkowowschodniej, wydawnictwo naukowe umk, toruń, doi: 10.12775/ tis.2015.100. countryeconomy.com (2015), sovereigns ratings list, countryeconomy.com/ratings, may. european commission (2015a), overview of  ongoing excessive deficit procedures, 13.05.2015, ec.europa.eu. european commission (2015b), the corrective arm. excessive deficit procedure, 13.05.2015, ec.europa.eu. eurostat (2015a), comparative price levels of final consumption by private households including indirect taxes (eu28 = 100), ec.europa.eu/eurostat/web/main/home, may. eurostat (2015b), gdp per capita in pps (eu 28 = 100), ec.europa.eu/eurostat/web/main/ home, may. eurostat (2015c), general government deficit/surplus (% of gdp), ec.europa.eu/eurostat/ web/main/home, may. eurostat (2015d), general government gross debt (% of gdp), ec.europa.eu/eurostat/web/ main/home, may. eurostat (2015e), harmonised indices of consumer prices (hicp) – monthly data (annual rate of change), ec.europa.eu/eurostat/web/main/home, may. eurostat (2015f ), hicp – inflation rate. annual average rate of change (%), ec.europa.eu/ eurostat/web/main/home, may. eurostat (2015g), long term government bond yields (%), ec.europa.eu/eurostat/web/ main/home, may. eurostat (2015h), maastricht criterion bond yields  – annual data, ec.europa.eu/eurostat/ web/main/home, may. eurostat (2015i), real gdp growth rate  – volume (percentage change on  previous year), ec.europa.eu/eurostat/web/main/home, may. eurostat (2015j), total general government expenditure (% of  gdp), ec.europa.eu/eurostat/web/main/home, may. eurostat (2015k), total general government revenue (% of  gdp), ec.europa.eu/eurostat/ web/main/home, may. 97an analysis of economic changes in the countries... eurostat (2015l), unemployment rate – monthly average (%), ec.europa.eu/eurostat/web/ main/home, may. eurostat (2015m), unemployment rate (%), ec.europa.eu/eurostat/web/main/home, may. ministerstwo finansów (2013), sprawozdanie z wykonania budżetu państwa w 2012 r., 31 maja. ministerstwo finansów (2014), sprawozdanie z wykonania budżetu państwa w 2013 r., 30 maja. ministerstwo finansów (2015), szacunkowe dane o wykonaniu budżetu państwa za styczeń – grudzień 2014 r., 1 kwietnia. protocol no 12 (2012), protocol (no 12) on  the excessive deficit procedure, attached to  the  consolidated versions of  the  treaty on  european union (oj c 326, 26/10/2012 p. 0001-0390). the world bank (2015), world databank, http://databank.worldbank.org/data/databases. aspx. treaty on eu (2012), consolidated versions of the treaty on european union (oj c 326, 26/10/2012 p. 0001-0390). agnieszka szpak* cities and human security abstract: cities have been researched mostly in  terms of  their economic, technological, and social value and significance. despite some changes in  this respect there is  still a  need to  research cities as a fascinating phenomenon, also in respect of its capabilities to increase human security on a local and global scale. the article examines the role of cities for human security in the selected and representative fields such as sustainable development, human rights and environmental protection which are components of human security. the subject matter is indeed fascinating as fascinating are cities themselves. they are dynamic, energetic, innovative and constantly evolving. the general thesis of the article is that cities may and do greatly contribute to human security. keywords: cities, human security, human rights, sustainable development, environmental security. 1. introduction the charter of  european cities and town towards sustainability of  1994 begins with significant words: “we, european cities & towns, signatories of this charter, state that in the course of  history, our towns have existed within and outlasted empires, nation states, and regimes and have survived as  centres of  social life, carriers of  our economies, and guardians of culture, heritage and tradition. along with families and neighbourhoods, towns have been the basic elements of our societies and states. towns have been the centres of industry, craft, trade, education and government. weunderstand that our present urban lifestyle, in particular our patterns of division of labour and functions, land-use, transport, industrial production, agriculture, consumption, and leisure activities, and hence our standard of living, make us essentially responsible for many environmental problems humankind is  facing” (charter of european cities and town towards sustainability, para. i.1.). torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 119-133 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.011 * nicolas copernicus university in torun, poland, faculty of political sciences and international studies, department of international and european law, e-mail: aszpak@umk.pl. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.011 mailto:aszpak@umk.pl 120 agnieszka szpak today 3,5 billion people live in cities which makes it half of the world’s population. by 2030 almost 60 percent of the world’s population will live in cities and what is significant 95 percent of urban growth will take place in the developing countries (sustainable development goals ). cities have always been the centers of political, social, cultural and organizational innovations. city is the most important and probably the most innovative creation that emerged in the last ten thousand years (bendyk 1, 2014, p. 8). it is thanks to cities that the division of labour became possible. the latter increased its efficiency and contributed to the economic growth. the development of cities made it necessary to facilitate the transport culminating in the current level of massive passenger air transport. global cities or megacities, as they are sometimes called, “are places where a lot of wealth and power are concentrated, and which are in a position to take part in very influential global networks in a state of limited but real independence vis-á-vis their states and national governments” (auby, 2011, p. 205). as stated in the un declaration on cities and other human settlements in the new millennium “[…] cities and towns are engines of growth contributing to the development of both rural and urban human settlements […]”and further “[c]ities and towns hold the potential to maximize the benefits and to offset the negative consequences of globalization. well-managed cities can provide an economic environment capable of generating employment opportunities, as well as offering a  diversity of goods and services” (declaration on cities and other human settlements in the new millennium, point 2, 11). at the same time states are getting too weak to handle the challenges of a global character such as climate change or economic globalization. in both of those cases cities and their networks are better prepared to deal with such challenges. cities posses intellectual, cultural and economic resources sufficient for those tasks. big cities have almost everything that states have, except for such attributes as sovereignty and monopoly on the use of force (bendyk 1, 2014, p. 7). but as k. nowrot states, “[d]espite the variety of challenges to the predominant role of states in the international realm, the institution of the state as such will probably not become obsolete and wither away in the foreseeable future. the challenges by non-state actors to the position of nation-states, although obviously influential in some areas, can in general be regarded as being only sectoral ones, each in itself limited to a specific interest or segment of the society” (nawrot, 1998-1999, p. 644). on the other hand, cities are not free from problems, threats and challenges. for example, 828 million people live in slums. cities occupy about three percent of the world’s land area but “account for 60-80 per cent of energy consumption and 75 per cent of carbon emissions. rapid urbanization is exerting pressure on fresh water supplies, sewage, the living environment, and public heath” (sustainable development goals). so far cities have been researched mostly in terms of their economic, technological, and social value and significance. until about 2006 they had not been analyzed as legal entities, with possibilities of taking actions on the international stage1. this state of affairs has changed today 1 in 2006 there were published such articles as: y. blank, ‘the city and the world’, in columbia journal of transnational law, 2006, no. 3, pp. 868-931; g. e. frug, d. j. barron, ‘international local government’, in the urban lawyer, 2006, no. 38, pp. 1-63. 121cities and human security but still there is a need to research cities as a fascinating phenomenon in many respects, also with respect to their capabilities to increase human security on a local and global scale. cities may affect the human security on a global scale mostly through their very influential networks. section 2 will present the genesis and the essence of the concept of human security. in section 3 i will examine the role of cities for human security in the selected and representative fields such as sustainable development, human rights and environmental protection. the article will conclude with some remarks. the general thesis of the article is that cities may and do greatly contribute to human security. 2. the genesis and the concept of human security traditionally, security pertained to  relations between states and was mainly of  a military character. this caused the  individual to  have most of  all obligations of  service towards the state, for example as a member of the army. threats to security came from other states, for example in the form of external aggression. after the end of the cold war states became more secure but their nations not necessarily. new threats to their security appeared, threats of non-military character. r. thakur notices that „[t]o many poor people in the world’s poorest countries today, the risk of being attacked by terrorists or with weapons of mass destruction is far removed from the pervasive reality of the so-called soft threats – hunger, lack of safe drinking water and sanitation and endemic diseases – that kill millions every year, far more than the so-called ‘hard’ or ‘real’ threats to security” (thakur, 2006, p. 73). he continues with some shocking statistical data: “more than one billion people in the world lack access to clean water and 2.6 billion to sanitation. these deficits could be overcome through a decade-long annual investment of $7 billion – less than what europeans spend on perfume – which would save 4,000 lives each day from the resulting reduced exposure to infectious diseases” (thakur, 2006, p. 73). human security was the answer to new threats and challenges. it places a human being in the centre of the debate, analysis, politics and interest. people are important and a state is  an instrument of  ensuring their welfare. elementary goods protected in  the  framework of human security including life and personal safety may be threatened not only by an external aggression but also by internal factors. the human security concept is based on the human rights tradition that is supposed to protect the individual from the abuse of  their own state and – on the other hand – on the concept of development which envisions a state as a necessary instrument of promoting human security (thakur, 2006, p. 72). it is the individual and their collectivities that are the main subjects and at the same time objects of human security. generally, the object of any security consists of entities or collectivities to whom the security is ensured but which themselves do not undertake independent activities in this regard, whereas the subject of security is treated as an entity or collectivity that undertakes activities in order to ensure its own security (urbanek, 2015, p. 42). for increasing human security concrete actions must be taken not only by states (which are 122 agnieszka szpak also subjects of human security as they act in favour of ensuring it for human beings and their collectivities) but also by the individuals themselves and their collectivities. in this regard the latter are also subjects of human security, actually the main one. the concept of  human security has its roots in  the  united nations, in  the  famous president roosevelt declaration of 1944 and the universal declaration of human rights of 1948. the universal declaration states in the preamble that “[…] recognition of the inherent dignity and of the equal and inalienable rights of all members of the human family is the foundation of freedom, justice and peace in the world” (sustainable development goals). for the  first time the  concept appeared in  the  1993 human development report. it was included as one of the five pillars of the world order concentrated on man (1993 human development report, p.  2). then in  1994 human development report was published (by  undp  – united nations development programme), where the  whole concept was developed. in the report it was indicated that “[t]he threats to human security are no longer just personal or local or national. they are becoming global: with drugs, aids, terrorism, pollution, nuclear proliferation. global poverty and environmental problems respect no national border. their grim consequences travel the world” (1994 human development report, p. 2). human security embraces two fundamental components  – freedom from fear and freedom from hunger (1994 human development report, p.  24). the  entire chapter ii of  the  1994 report is  devoted to  the  human security. there is  was claimed that „[t]he concept of security has for too long been interpreted narrowly: as security of territory from external aggression, or as protection of national interests in foreign policy or as global security from the threat of a nuclear holocaust” (1994 human development report, p. 22). according to  the  report the  human security concept is  characterized by the  following features: 1. human security is a universal concern as it touches on people all over the world. it is connected to the fact that the threats are also universal as they are common to all people. such threats include unemployment, drugs, crime, environmental pollution and degradation and human rights violations; 2. the basic elements of  human security are interdependent. it  means that when the security of people is endangered in one part of the world, all states and nations may be endangered. the  effects of  threats to  human security in  any part of the world may be felt in another part. threats such as hunger, disease, environmental degradation, drug trafficking, terrorism, organized crimes, ethnic conflicts and social disintegration are no longer isolated events and their consequences are transnational. what happens in one state or region may affect the whole world; 3. it is easier to ensure human security through early prevention than later intervention. it is the expression of a well known maxim ‘better prevent than cure’; 4. human security concentrates on people – on their lives, their functioning in a society, on their autonomy, access to the market and social opportunities. it is also concerned with the state of peace which is a necessary condition for human security (1994 human development report, pp. 22-23). 123cities and human security human security contains seven categories: economic security, food security, health security, environmental security, personal security, community security and political security (1994 human development report, pp. 24-25). consequently, human security is understood broadly – in a holistic and integrative manner. among the  most serious threats to  human security in  the  xxi century the  1994 human development report enumerates unchecked population growth, disparities in economic opportunities, excessive international migration, environmental degradation, drug production and trafficking and international terrorism (1994 human development report, p. 34). the remaining threats are the direct ones such as criminal violence, killing women and children, sexual violence, genocide, war crimes, proliferation of weapons of mass destruction and small and light weapons or anti-personnel mines (they all result in  death, injuries and trauma) and the  indirect ones such as  deprivation of  the  basic needs, for example access to water, food, medical care, education, diseases and low economic growth (urbanek, 2015, p. 161). in the subsequent years numerous un organs, including un high commissioner for refugees (unhcr), acted as a forum for debate, expression and promotion of alternative concepts of security. states as well as international organizations also participate in this process. un organs and agendas such as  unhcr and secretary general took the  new concept into account in their actions. hence, un became a key instrument for legitimizing the new concept of security (thakur, 2006, p. 91). in 2003 the  commission on  human security published its human security now report which defined human security as “to protect the vital core of all human lives in ways that enhance human freedoms and human fulfillment. human security means protecting fundamental freedoms  – freedoms that are the  essence of  life” (human security now, 2003, p.  4). on the  basis of  this one may conclude that human security means living in peace and safety in one’s own state, in which people enjoy human rights and fundamental freedoms without any discrimination. people must be able to meet their social needs and realize their plans and aspirations. in 2004 the  concept of  human security was given prominent place in  the  high level panel on threats, challenges and change a more secure world: our shared responsibilit. it mentions human security in different places together with the national security. states are treated instrumentally meaning that they should be protected not because they are good by nature but because they are necessary for ensuring respect for human dignity and values as well as for ensuring justice and security for its own citizens (secretary-general’s high-level panel on threats, challenges and change a more secure world: our shared responsibility, para. 30, von tigerstrom, 2007, p. 114). in 2005 also the  organization for security and cooperation in  europe (osce) published a  report common purpose towards a  more effective osce. final report and recommendations of  the  eminent persons on  strengthening the  effectiveness of  the  osce where it was indicated that “human security in general, and the security of the individual in particular, are seen as  the  individual and collective responsibility of  all participating states. human rights and security are inseparable” (2005, point 24). all the aspects and problems of human rights in the framework of osce are identified as “human dimension”, and respect for human rights is one of the fundamentals of the international order (kuźniar, 2002, p. 246). 124 agnieszka szpak b. von tigerstrom points to the basic aspects of human security such as: 1. “the ‘human-centred’ approach. […] human security is  sometimes described as an approach that places individual human beings at the centre of our attention and efforts” (von tigerstrom, 2006, p. 606); 2. “its preventive orientation. proponents of  human security emphasise the  need to  minimize the  human (and economic) cost of  security threats by preventing harm, instead of  trying to  contain or repair it  after the  fact” ((von tigerstrom, 2006, p. 606-607); 3. “‘common concern’ for human security. […] it  is  derived from two distinct but complementary tendencies in  the  current uses of  human security in  official and academic discourse. the  first is  the recognition that the  security of  individuals in  different parts of  the  world is  often interrelated or mutually dependent, and that collective action will often be essential to  ensuring human security because of  this interdependence and the  transnational nature of  many important threats to human security. human security is thus a common concern in the sense that the security of others, even in a distant part of the world, may affect the security of any of us, and no one’s security can adequately be ensured without common effort” ((von tigerstrom, 2006, p. 607). those features are clearly based on  the 1994 human development report. bearing in mind the above considerations one should try to define human security. human security is a state and process that aims at the certainty of survival and existence and the opportunity of development as well as meeting the most elementary needs of humans. this is a process because security is not a given forever, it evolves and fluctuates and constant efforts must be taken in order to maintain it. as a concept that should be implemented in practice, human security places human beings and their needs in the centre of its interest and analysis. national and international security are instrumental for human security, thus ensuring the former should ultimately serve people. “the best guarantee of human security is  a strong, efficient, effective, but also democratically legitimate state that is  respectful of citizens’ rights, mindful of its obligations and responsibilities and tolerant of diversity and dissenting voices” (thakur, 2006, p. 90). for that reason human security should not be regarded as contradicting national security and should not replace it. those two dimensions of security are complementary (thakur, 2006, p. 89). from the perspective of human security, national security is valuable but treated as one of many tools used for promoting individual’s interests (kutz, 2009, p. 233-234). 3. the role of cities for human security among the  sustainable development goals adopted in  2015 goal 11 is  to make cities inclusive, safe, resilient and sustainable. “cities are hubs for ideas, commerce, culture, science, productivity, social development and much more. at their best, cities have enabled people to  advance socially and economically” (sustainable development goals). hence, cities may and do play a  significant role for human security. sustainable development goals are a continuation of millennium development goals that also gave rise to cities activities such as  125cities and human security “the involvement of  cities in  the  millennium towns and cities campaign, which aims at achieving the millennium development goals (mdgs). in this campaign, hundreds of cities in the developed and developing world are united to eradicate extreme poverty and hunger, achieve universal primary education and promote gender equality. diplomatic ways to achieve the goals vary from informing local communities and expressing solidarity, to mobilizing local resources, to funding efforts and partnering civil society organizations in efforts to achieve the mdgs, as well as lobbying central governments” (van der pluijm, 2007, p. 24). in order to be able to conduct relatively independent policies and other activities cities have been attempting to reach greater autonomy from the state. they have also sought to  become active players on  the international arena and cooperate with the cities from foreign states. one of the adopted strategies includes forming international networks such as  united cities and local governments (uclg), the  most renown of  such cities networks. this strategy aims at gaining recognition in international relations (porras, 2008, p. 538-539). i. m. porras states that: “basing their arguments on the democratic potential of cities and on the claim that city government is the level of government closest to the people and therefore most responsive to their needs, such groups have advocated for greater decentralization and autonomy for cities. the  cities’ assertion of  the  desirability of  greater autonomy has been well received by the  international community, which has embraced the  city as  an  alternative interlocutor to  the  state. […] because cities, unlike traditional non-governmental organizations (“ngos”), are able to lay claim to representative legitimacy, they have emerged as a favored actor within the umbrella of international civil society representatives” (porras, 2008, p. 539). thus, cities’ demands for greater autonomy are based on their conviction that they are best placed to meet the basic needs of their inhabitants. 3.1. cities and sustainable development as cities are becoming more and more active players on the international stage, there are more opportunities for their contacts with other cities across the  border but also with international organizations of a governmental character. j. nijman is of the opinion that direct and institutionalized relations between the city and global institutions will intensify. to illustrate this trend the author focuses on agenda 21 adopted by the un conference on environment and development held in rio de janeiro in 1992 (nijman, 2011, p. 219). chapter 28 of the agenda 21 local authorities’ initiatives in support of agenda 21 states that “[b]ecause so many of  the  problems and solutions being addressed by agenda 21 have their roots in local activities, the participation and cooperation of local authorities will be a  determining factor in  fulfilling its objectives. local authorities construct, operate and maintain economic, social and environmental infrastructure, oversee planning processes, establish local environmental policies and regulations, and assist in implementing national and subnational environmental policies. as the level of governance closest to the people, 126 agnieszka szpak they play a vital role in educating, mobilizing and responding to the public to promote sustainable development” (para. 28.1). according to the charter of european cities and towns towards sustainability of 1994 “[a]s democratically elected representatives of  our local communities we are ready to take responsibility for the task of reorganising our cities and towns for sustainability. the extent to which cities and towns are able to rise to this challenge depends upon their being given rights to  local self-governance, according to the principle of subsidiarity. it is essential that sufficient powers are left at the local level and that local authorities are given a solid financial base” (para. i.12). since 1990s the interaction and cooperation between cities and international organizations in the sphere of sustainable development developed significantly (nijman, 2011, p. 219-220). for example, un environment programme (unep) cooperates with iclei (local governments for sustainability) and c40 (c40 cities climate leadership group). un-habitat, iclei, iucn’s (international union for conservation of  nature) project countdown 2010 (project completed), unitar (united nations institute for training and research), unesco, a  steering group of  mayors, secretariat of  the  convention on  biological diversity and un environmental programme engaged in  the  global partnership on  the cities and biodiversity aimed at restricting the  loss of  biodiversity by 2010 (nijman, 2011, p.  220; global partnership on  cities and biodiversity and the international day for biological diversity 2009). according to the partnership idea: “[w]hile cities are today part of the problem of the current unprecedented loss of  biodiversity, they are also part of  the  solution. indeed, they have a  major role to play, as global change starts at the local level. several leading cities and local authorities are actively involved in  this battle for life on  earth and one of  the  ways they have chosen to  spread the  word about biodiversity loss is  to celebrate the international day for biological diversity, and to take this opportunity to inform their citizens about invasive alien species” (global partnership on  cities and biodiversity and the  international day for biological diversity 2009). other examples of cooperation of cities in the area of sustainable development and environmental protection include: in 2010 during the world mayors summit on climate in mexico 207 mayors of cities adopted the global cities covenant on climate – the mexico city pact (world mayors summit on climate – mayors push for hope after copenhagen). organization c40 acts against the  climate change by dint of  programmes promoting the  use of  bikes in  cities and pedestrian streets (barber, 2014, p.  22  – translation by the author). as j. nijman indicates “[c]ities are part of the problem of climate change, but also part of the solution” (2011, p. 214). 75% of the global co2 emissions is caused by cities. but as a part of the solution cities have undertaken many programmes and actions to  counteract environmental pollution, also in  cooperation with other cities (nijman, 2011, p. 214). for example the charter of european cities and town towards sustainability states that cities 127cities and human security “shall give priority to ecologically sound means of transport (in particular walking, cycling, public transport) and make a combination of these means the centre of  our planning efforts. motorised individual means of  urban transport ought to have the subsidiary function of facilitating access to local services and maintaining the economic activity of the city” (para. i.9). similarly, the european urban charter ii of 2008 provides that “[i]t is for us, european local elected representatives, to promote sustainable mobility policies which favour “soft” means of travel such as walking and cycling as well as all forms of public transport”. 3.2. role of cities for human rights and environmental protection according to j. nijman, in the future cities will increasingly implement and enforce international law and they will be doing that on their own initiative independent of state obligations (nijman, 2011, p. 221). this trend or prognosis is already visible in the field of international human rights and environmental protection. very often cities implement human rights conventions that their host states did not even ratify. for example, “the child friendly cities initiative (cfci) is a global city network established to  implement the  united nations convention of  the  rights of  the  child directly in the participating cities. the unesco international coalition of cities against racism and discrimination aims to give direct effect to antiracism and anti-discrimination norms as included in international treaties, customary law (the prohibition of racial discrimination is jus cogens), and resolutions and declarations of ios and their organs in the cities involved” (nijman, 2011, p. 221222). one of  the  initiatives undertaken independent of  states obligations was that of greg nickels, the mayor of seattle, who in 2005 appealed to other cities to give effect to the kyoto protocol and reduce locally the level of greenhouse gases emissions. as the reaction was positive, it gave rise to a city network called the u.s. mayors climate protection agreement that comprises more than 1000 member-cities (nijman, 2011, p. 222). “these cities give effect to  the  kyoto norm through their local policies while the us as a state had not wishes to be bound by the protocol. international law here plays a role in the self-identification of the city as a global actor which takes account of its responsibility with respect to climate change and takes the lead in the governance of one of the most urgent global challenges” (nijman, 2011, p. 222). as is  clear from the  above remarks, cities often attempt to  internalize international law  – to  include it  in  its local law, adopt its standards and enforce it. one may say that in  a way international law is  transposed into local law. another example may be found in the sphere of human rights protection. san francisco (via ordinance 1998 on the local implementation of the un convention on the elimination of discrimination against women) and los angeles have adopted the un convention on the elimination of all forms of discrimination against women (the u.s. did not ratify the convention) and salt lake city and seattle decided to  fulfill the  obligations flowing from the  kyoto protocol that 128 agnieszka szpak commits state parties to reduce greenhouse gases emissions and in this way fights global warming (here again the  u. s. did not ratify the  protocol) (frug, barron, 2006, p.  28; nijman, 2011, pp.  222-223). cities are places where people live, work and spend their free time. for that reason it  is important that human rights of  the  citizens are ensured. as the european urban charter ii provides cities and towns are “multigenerational, multicultural and multireligious places where people from all social backgrounds mingle on  a daily basis. for urban society to  develop fairly, mutual assistance between citizens, dialogue between groups, including inter-religious dialogue, and voluntary activity need to  be promoted. we will continue our fight against financial and employment insecurity, exclusion and all forms of  discrimination on  grounds of  social status, age, culture, religion, gender and disability” (european urban charter ii). as is  clearly visible, cities attempt to  enforce human rights law on  the local level. cities have also a  role to  play in  the  context of  migration crisis, as  for example the  one currently taking place in the european union. for instance, the city council of helsinki prepared a strategic document imigration and diversity in helsinki 2013-2016 that determined the most important directions in the urban migration policy. it defines measures of  support of  activities in  the  area of  employment (burszta, 2015; cities of  migration: http://citiesofmigration.ca/). such activities and initiatives contribute to  respect for human rights of migrants and refugees. apart from the above activities cities may, and actively do, oppose their states going to wars as, for example, did 165 cities when they passed a resolution opposing u.s. war against iraq for example (frug, barron, 2006, p.  28; cities for peace). in this way cities and also their networks may influence the foreign policy of its states and contribute to the peace building and conflict prevention. a state of peace is a necessary precondition to human security. 3.3. diplomacy of cities a great majority of cities have offices of international relations or international cooperation, for example seattle, atlanta, goteborg, kyoto (frug, barron, 2006, p. 29; nijman, 2011, p.  214), new york (http://www.nyc.gov/html/ia/html/home/home.shtml) and many others. another relevant instrument in the sphere of participation of cities in international relations sensu largo is the institution of twin towns or sister cities. it takes a form of legal and social agreement between cities from different states to promote cultural and commercial ties. the  concept of  town twinning was intended to  foster friendship and understanding between different cultures and to encourage trade and tourism. currently, the concept of sister towns has increasingly been used to form strategic international business links between member cities. even the term “city diplomacy” was coined. it embraces direct contacts and mutual assistance between cities across the  borders. for example the town of toruń (poland) cooperates with the following twin cities: philadelphia (usa, since 1977), göttingen (germany, since 1978), leiden (the netherlands, since 1988), hämeenlinnan (finland, since 1989), kaliningrad (russia, since 1995), čadca (slovakia, since 1996), swindon uk, since 2003), łuck (ukraine, since 2008), novo mesto (slovenia, since 2009) and guilin (china, since 2010) (http://www.tmpt.torun.pl/twincities.html). http://www.pol.goettingen.de/ 129cities and human security as has been indicated, cities form global networks. city diplomacy may be conducted within such networks as  well. the  most important city networks include: united cities and local governments (http://www.uclg.org/), international union of local authorities (http://web.mit.edu/urbanupgrading/upgrading/resources/organizations/iula.html), world association of major metropolises (http://www.metropolis.org/), national league of  cities (http://www.nlc.org/), iclei (local governments for sustainability, founded in  1990 as  the  ) (http://www.iclei.org/), c40 cities (http://www.c40.org/), eurocities (http://www.eurocities.eu/), u.s. mayors climate protection agreement (http://www. usmayors.org/climateprotection/agreement.htm), megacities foundation (http://www. megacitiesproject.org/), citynet (http://citynet-ap.org/) and city protocol (http://cityprotocol.org/). one should also mention cities alliance convened in 1999 by the world bank and united nations human settlements programme (un-habitat) which “is a global partnership for urban poverty reduction and the promotion of the role of cities in sustainable development” (http://www.citiesalliance.org/). the most important of them is uclg. the primary goal of the uclg is “[t]o be the united voice and world advocate of democratic local self-government, promoting its values, objectives and interests, through cooperation between local governments, and within the wider international community” (http://www.uclg.org/en/organisation/about). its activities aim at increasing the role and influence of local government and its representative organisations in global governance and at becoming the main source of support for democratic, effective, innovative local government close to the citizen (http://www.uclg.org/en/organisation/about). in its constitution of 2004 uclg states that it is aware “that the traditional role of the state is profoundly affected by the above trends and that states cannot centrally manage and control the complex integrated cities and towns of today and tomorrow” (the constitution of the world organisation of united cities and local governments, 2004) 2. the significance of global networks of cities is in the strengthening the position and influence of cities. it also “marks a break from the competitive order of the nation-states, as localities from all over the world manage to cooperate” (blank, 2006, p. 923). j. nijman rightly claims that “[t]he self-conception of cities as global entities is not only caused by the impact of economic globalisation on the city, but also by the fact that the major global problems of our time (variations of human-political and ecological injustices) are often felt most urgently by the inhabitants of the world‘s cities” (2011, p. 214). for example, global warming is global (as the name demonstrates), illnesses are global (such as aids, ebola, bird flu etc.) and corporations are also global. very often those challenges must be met at the local level, in cities that are the gatherings of natural and legal persons as well as necessary infrastructure. 2 the  constitution of  the  world organisation of  united cities and local governments, 2004. retrieved 28 december 2015, http://www.uclg.org/en/organisation/structure/constitution-rules. 130 agnieszka szpak 4. concluding remarks cities are energetic laboratories of  social, political and cultural innovations. this is  exemplified by participatory budgets, local currencies, barter exchange, time banks, consumer cooperatives, breakfast markets, media labs or city bike systems (bendyk 2, 2014, p.  115). according to  b. barber, the  scale of  the  contemporary problems overwhelms states. radical interdependency of globalised world in the xxi century overwhelms states and pushes cities to the forefront (barber, 2014, p. 183). decentralized planet connected by the networks of cities and regions already exists even though it is dominated by states. it  includes a  great variety of  regional and non-state actors such as  multinational corporations, global finance institutions, ngo’s and global social movements. each of  them is  dealing in  its own way with such relevant problems as  climate change, social justice, public health, immigration or child labour traditionally falling under the state jurisdiction (barber, 2014, p. 348-349). it is impossible to ensure peace and security without the cooperation between states, international organizations, business community and civil society (barber, 2014, p. 360). and civil society blossoms most of all in cities. the problem of cities and their role for human security including their growing role in  many spheres of  international cooperation, human rights and environmental protection which are components of human security, is indeed fascinating as fascinating are cities themselves. they are dynamic, energetic, innovative and constantly evolving. various international or transboundary activities of cities are on the increase and they contribute to closer ties between people and nations and as a result to international peace and understanding. on the other hand, a lot of challenges exist to  “maintaining cities in a way that continues to create jobs and prosperity while not straining land and resources. common urban challenges include congestion, lack of funds to provide basic services, a shortage of adequate housing and declining infrastructure. the challenges cities face can be overcome in ways that allow them to continue to thrive and grow, while improving resource use and reducing pollution and poverty. the future we want includes cities of opportunities for all, with access to basic services, energy, housing, transportation and more” (sustainable development goals). the vision of future cities and their sustainable development includes creating jobs in the economy based on knowledge, eradicating poverty and social deprivations, ensuring effective environmental protection, dealing with demographic changes, preserving cultural diversity and preventing social conflicts (karwińska, brzosko-sermak, 2014, p. 70). by increasing the quality of urban life, ensuring opportunities for development and selffulfillment cities clearly contribute to human security. selective activities of cities in areas of human rights, sustainable development and environmental protection were presented in this article. cities are also centres of civil society and as such they empower their inhabitants, make their voice heard. many cities undertake initiatives aiming at increasing social participation in the form of consultation with inhabitants (cities of change. cooperation of cities in the field of city development. the good practice of the cities – the partners of the project, 2015, p. 8). in this way inhabitants are given meaningful voice and participation in decision-making process in their own affairs. 131cities and human security refernces auby, j.-b. (2011). mega-cities, glocalisation and the law of the future. in s. muller, s. zouridis, m. frishman, l. kistemaker (eds.), the law of the future and the future of law (pp. 302-212). oslo: torkel opsahl academic epublisher. barber, b. (2014). gdyby burmistrzowie rządzili światem. dysfunkcyjne kraje, rozkwitające miasta. warszawa: muza. bendyk, e. (2014). na rozstaju dróg. miasta i ludzie. polityka. wydanie specjalne, 10, 111-115. bendyk, e. (2014).widok z okna. miasta i ludzie. polityka. wydanie specjalne, 10, 6-8. blank, y. (2006). the  city and the  world. columbia journal of  transnational law, 3, 868-931. burszta, j. (2016). forsander: fiński tygiel. magazyn miasta, 3 (11), 26-29. charter of european cities and town towards sustainability. retrieved january 15, 2016 from http://ec.europa.eu/environment/urban/pdf/aalborg_charter.pdf. cities alliance (about us, who we are). retrieved january 15, 2016 from http://www.citiesalliance.org/ cities for peace. retrieved january 15, 2016 from http://www.ips-dc.org/projects/cities-for-peace/ cities of change. cooperation of cities in the field of city development. the good practice of the cities – the partners of the project (2015), poznań. cities of migration. retrieved january 15, 2016 from http://citiesofmigration.ca/ citynet – website. retrieved january 15, 2016 from http://citynet-ap.org/ city protocol – website. retrieved january 15, 2016 from http://cityprotocol.org/ common purpose towards a more effective osce. final report and recommendations of the eminent persons on strengthening the effectiveness of the osce, 27 june 2005. retrieved january 15, 2016 from http://www.osce.org/cio/15805 constitution of  the  world organisation of  united cities and local governments, 2004. retrieved january 15, 2016 from http://www.uclg.org/en/organisation/structure/ constitution-rules c40 cities – website. retrieved january 15, 2016 from http://www.c40.org/ retrieved january 15, 2016 from http://www.un.org/documents/instruments/docs_en.asp eurocities – website. retrieved january 15, 2016 from http://www.eurocities.eu/ frug, g. e., barron, d. j. (2006). international local government. the urban lawyer, 38, 1-63. global partnership on  cities and biodiversity and the  international day for biological diversity 2009. retrieved january 15, 2016 from https://www.cbd.int/idb/2009/ about/celebration/global-partnership.shtml human security now, commission on  human security (2003). retrieved january 15, 2016 from http://www.un.org/humansecurity/content/human-security-now iclei (local governments for sustainability – website. retrieved january 15, 2016 from http://www.iclei.org/ international union of local authorities – website. retrieved january 15, 2016 from http:// web.mit.edu/urbanupgrading/upgrading/resources/organizations/iula.html 132 agnieszka szpak karwińska, a., brzosko-sermak, a. (2014). dobrze funkcjonujące, miasta. koncepcje, cechy, perspektywy rozwoju. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie. kutz, ch. (2009). democratic security (pp. 231-247). in c. m. bailliet (ed.) security: a multidisciplinary normative approach, leiden-boston: martinus nijhoff publishers. kuźniar, r. (2002). prawa człowieka. prawo instytucje, stosunki międzynarodowe, warszawa: wydawnictwo naukowe scholar. megacities foundation – website. retrieved january 15, 2016 from http://www.megacitiesproject.org/ national league of cities – website. retrieved january 15, 2016 from http://www.nlc.org/ nijman, j. (2011). the future of the city and the international law of the future (213230). in s. muller, s. zouridis, m. frishman, l.  kistemaker (eds.), the  law of  the  future and the  future of  law, oslo: torkel opsahl academic epublisher, oslo, 2011. nowrot, k. (1998-1999). legal consequences of  globalization: the  status of  nongovernmental organizations under international law. global legal studies journal, 6 (2), 579-645. ny mayor’s office for international affairs. retrieved january 15, 2016 from http://www. nyc.gov/html/ia/html/home/home.shtml pluijm van der, r. (2007). city diplomacy: the expanding role of cities in international politics. clingendael: institute of international relations, pp. 1-43. porras, i. m. (2008). the city and international law: in pursuit of sustainable development. fordham urban law journal, 36 (3), 538-601. secretary-general’s high-level panel on  threats, challenges and change a more secure world: our shared responsibility. retrieved january 15, 2016 from http://www. un.org/en/peacebuilding/pdf/historical/hlp_more_secure_world.pdf sustainable development goals. retrieved january 15, 2016 from http://www.un.org/sustainabledevelopment/cities/ thakur, r. (2006). the  united nations, peace and security, cambridge: cambridge university press. tigerstrom von, b. (2007). human security and international law. prospects and problems, oxford and portland: hart publishing. tigerstrom von, b. (2006). international law and the concept of human security (pp. 599615). in u. dolgopol, j. gardam (eds.), the challenge of conflict: international law responses, leiden: martinus nijhoff publishers. toruń twin cities. retrieved january 15, 2016 from http://www.tmpt.torun.pl/twincities. html united cities and local governments – website. retrieved january 15, 2016 from http:// www.uclg.org/ united nations conference on environment & development rio de janerio, brazil, 3 to 14 june 1992 agenda 21. retrieved january 15, 2016 from https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/agenda21.pdf urbanek, a. (2015). współczesny człowiek w przestrzeni bezpieczeństwa: w poszukiwaniu teoretyczności bezpieczeństwa personalnego, słupsk: wydawnictwo naukowe akademii pomorskiej. 133cities and human security u.s. mayors climate protection agreement  – website. retrieved january 15, 2016 from http://www.usmayors.org/climateprotection/agreement.htm world association of major metropolises – website. retrieved january 15, 2016 from http:// www.metropolis.org/ world mayors summit on climate – mayors push for hope after copenhagen. retrieved january 15, 2016 from http://www.iclei.org/climate-roadmap/advocacy/global-lgevents/2010-world-mayors-summit-on-climate-mexico-city.html 1993 human development report. retrieved january 15, 2016 from http://hdr.undp.org/en/ reports/global/hdr1993 1994 human development report. retrieved january 15, 2016 from http://hdr.undp.org/en/ content/human-development-report-1994 torunskie_studia_miedzynarodowe_2012_4_4.indd toruńskie studia międzynarodowe nr 1 (4) 2011 katarzyna kącka carola s. rudnik, die andere hälfte der erinnerung. die ddr in der deutschen geschichtspolitik nach 1989, transcript verlag, bielefeld 2011, ss. 766 na niemieckim rynku wydawniczym, od wielu lat, wśród pozycji z zakresu nauk historycznych oraz nauk o polityce istotne miejsce zajmują publikacje dotyczące polityki historycznej. szczególnie po zjednoczeniu obu państw niemieckich w 1990 r. zauważalna jest intensyfikacja tzw. badań pamięciologicznych, czego pośrednim efektem jest m.in. implementacja podstaw polityki historycznej na grunt teoretyczny. tendencji naukowej sprzyjał także fenomen społeczny, dostrzegalny właściwie w większości państw, które doświadczyły przemian ustrojowych pod koniec xx wieku, polegający na znacznym wzroście zainteresowania przeszłością wśród poszczególnych społeczeństw. ten naukowy trend francuski historyk, zaliczany do trzeciej generacji szkoły annales, pierre nora określił mianem „ery upamiętnienia”1. warto podkreślić, że „moda na historię” nie zawsze wywoływała pozytywne reakcje w środowisku naukowym, określano ją także jako „obsesję przeszłości”2 lub „opętanie historią”3. w zjednoczonych niemczech, w latach dziewięćdziesiątych xx wieku, w ramach badań nad rodzimą polityką historyczną, z dużą intensywnością zajęto się przede wszystkim problematyką związaną z wydarzeniami dwudziestowiecznymi. przyczyny tego stanu rzeczy były przynajmniej dwie: tragizm wynikający z funkcjonowania narodu w rzeczywistości następujących po sobie opresyjnych reżimów: nazizmu i komunizmu oraz bliskość czasowa tych zdarzeń. wiązało się to także bezpośrednio z obecną niezmiennie w niemczech – choć z różnym natężeniem – społeczną potrzebą świadomościowego przepracowania historii xx wieku. konfrontowanie się z nią przebiegało głównie na poziomie tzw. brunatnej przeszłości, czyli doświadczeń okresu drugiej wojny światowej. niemniej interesująca dla pamięciologów 1 por. p. nora, czas pamięci, „respublika nowa” 2001, nr 7, s. 37–43. 2 por. h. rousso, la hantise du passé: entretien avec philippe petit, textuel, paris 1998. 3 por. a. assman, u. frevert, geschichtsvergessenheit – geschichtsversessenheit: vom umgang mit deutschen vergangenheiten nach 1945, deutsche verlags-anstalt, stuttgart 1999. doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2011.007 k k80 okazała się również „czerwona przeszłość”, związana z historią niemieckiej republiki demokratycznej. jej pośrednio poświęcona jest właśnie recenzowana książka kulturoznawczyni caroli s. rudnik die andere hälfte der erinnerung. die ddr in der deutschen geschichtspolitik nach 19894, która ukazała się nakładem wydawnictwa transcript w 2011 roku. ta blisko ośmiusetstronicowa książka o miejscu nrd i pamięci o niej w niemieckiej polityce historycznej po 1989 r. nie spotkała się z dużym zainteresowaniem ani w niemczech, ani w polsce. ten niezrozumiały brak reakcji na publikację można wyjaśnić właściwie tylko w jeden sposób. carola s. rudnik nie dokonuje w niej bowiem żadnych spektakularnych naukowych odkryć, nie formułuje nowych rozwiązań teoretycznych ani nie dekonstruuje obowiązujących – zwłaszcza w rodzimej historiografii – naukowych metod „poruszania” się w obszarze badań pamięciologicznych. jej książka to niezwykle rzetelne i kompletne kompendium wiedzy o polityce historycznej – ze szczególnym uwzględnieniem aspektów memoryzacyjnych – zjednoczonych niemiec wobec enerdowskiej przeszłości ich wschodnich landów. autorka w układzie problemowo-chronologicznym analizuje najważniejsze procesy jakie zachodziły po połączeniu obu państw w zakresie przepracowania, zrozumienia, pogodzenia się i ostatecznie upamiętnienia historii nrd. systematycznie i konsekwentnie realizuje postawione cele badawcze. narracja jest szczegółowa, drobiazgowa, przesycona faktami przez co trudna w odbiorze i pozornie nieatrakcyjna. jest to jednocześnie największa wada i największa zaleta książki. jej lektura dostarcza bowiem, poszukującemu wiedzy na temat polityki memoryzacyjnej czytelnikowi, całościowy i spójny obraz. carola s. rudnik nie podejmuje prób oceny polityki państwa, przyjmuje postawę raczej kronikarską, skupiając się na jak najdokładniejszym przedstawieniu omawianego problemu. trudno w tym miejscu nie docenić, przywoływanego w publikacji materiału źródłowego, który jest imponujący. autorka przeprowadziła bowiem kwerendę nie tylko ogromnej większości książek i artykułów naukowych niemieckojęzycznych, podejmujących problematykę polityki historycznej, ale i najistotniejszych pozycji ze światowej literatury, które omawiają to zagadnienie. mimo, że książka ma charakter kulturoznawczy – autorka analizuje niemiecką politykę historyczną przez pryzmat procesów memoryzacyjnych – carola s. rudnik nie zaniedbuje klasycznej metody historycznej, co okazuje się sporym atutem publikacji. kluczowe dla oceny wartości książki są jednak badania archiwalne, przeprowadzone przez autorkę w kilkudziesięciu niemieckich archiwach państwowych, landowych, najważniejszych organów politycznych oraz instytucji zajmujących się szeroko pojętym upamiętnianiem. wśród nich znajdują się m.in.: bundesarchiv, archiv antistalinistische aktion, parlamentsarchiv des deutschen bundestages, stiftung zur aufarbeitung der sed-diktatur, staatliche archivverwaltung des mfia der ddr oraz wiele innych. książka podzielona jest na cztery rozbudowane rozdziały, z których każdy składa się z czterech obszernych podrozdziałów. poszczególne jej części – poza pierwszą wprowadzającą – posiadają podobny układ: wstęp, rys historyczny problemu i dwa przykłady ilustracyjne, zaprezentowane w formie case study. faktycznie każdy z rozdziałów mógłby być czytany osobno, ale ich zestawienie w publikacji nie ma charakteru czysto mechanicznego. łącznie składają się na zwarty i kompletny obraz tematyki zawartej w tytule. 4 c. s. rudnik, die andere hälfte der erinnerung. die ddr in der deutschen geschichtspolitik nach 1989, transcript verlag, bielefeld 2011, ss. 766. tytuł książki można przetłumaczyć na język polski następująco: druga połowa pamięci. nrd w niemieckiej polityce historycznej po 1989 roku. c s. r , d h e ... 81 rozdział pierwszy – w mojej opinii najciekawszy: diskurse in der bundespolitischen aufarbeitung der sbz 5/ddr-vergangenheit, prezentuje szczegółową analizę parlamentarnej i politycznej dyskusji dotyczącej rozliczenia przeszłości nrd. szczególnie interesująca jest narracja na temat działalności – specjalnie w tym celu powołanych – dwóch komisji śledczych. pierwsza: die enquete-kommission „aufarbeitung von geschichte und folgen der sed-diktatur in deutschland”6, funkcjonująca w latach 1992–1994, odegrała szczególną rolę i istotnie wpłynęła na kształt niemieckiej polityki historycznej w latach dziewięćdziesiątych xx wieku. druga: die enquete-kommission „uberwindung der folgen der sed-diktatur im prozess der deutsche einheit”7, obradująca w okresie 1995–1998 była kluczowa dla wypracowania mechanizmów w jak największym stopniu ograniczających wpływ socjalistycznej przeszłości na aktualne problemy zjednoczonych niemiec. jej rolą było także stworzenie instrumentów właściwego upamiętniania czasów nrd – co w praktyce okazało się niezwykle trudnym zadaniem. w konsekwencji działania obu komisji powołano m.in. funkcjonującą do dziś w berlinie fundację stiftung zur aufarbeitung der sed-diktatur, której głównymi celami są działalność naukowa, popularyzatorska oraz memoryzacyjna. ciekawym wątkiem, który poruszyła carola s. rudnik jest wpływ jaki wywarły obie komisje na dyskusję polityczną, która toczyła się w kolejnych latach na temat miejsca pamięci o nrd w niemieckiej polityce, a ostatecznie na kształt współczesnej polityki historycznej niemiec. trzy kolejne rozdziały autorka poświęciła analizie konkretnych przykładów działalności memoryzacyjnej państwa oraz związanych z nimi dyskusji społecznych i politycznych w trzech wybranych obszarach. pierwszy zawarty w drugiej części książki zatytułowanej: die umwandlung ehemaliger haftanstalten in gedenkstätten jest szczególnie atrakcyjny dla osób zainteresowanych historią dawnych więzień (głównie politycznych) i ich współczesnym obliczem jako miejsc pamięci narodowej. wybranymi przez autorkę przykładami ilustrującymi ten proces są enerdowskie więzienia w berlinie: gedenkstätte berlin-hohenschönhausen oraz saksońskim budziszynie: gedenkstätte bautzen. der streit um das erbe der stasi: „runde ecke” und „haus i” to tytuł rozdziału poświęconego drugiemu z wybranych obszarów, a mianowicie spuściźnie po działalności stasi (ministerium für staatssicherheit)8. jest to w najnowszej historii niemiec temat szczególnie istotny i często podejmowany. rozliczenie tej karty przeszłości stało się tam niezwykle istotne i intensywnie dyskutowane. przykładami ilustrującymi ten dyskurs są wybrane przez carolę s. rudnik byłe siedziby stasi, które dziś funkcjonują jako muzea (tzw. muzea stasi); są to lipskie gedenkstätte museum in der „runden ecke” oraz berlińskie forschungsund gedenkstätte normannenstraße. w ostatnim rozdziale: konflikte um gedenkstätten zur deutschen teilung: die berliner mauer und marienborn autorka podejmuje się analizy wybranych przykładów z trzeciego obszaru czyli miejscom pamięci związanym z podziałem niemiec. dyskusje toczące się wokół tej tematyki były najbardziej burzliwe i eskalowały społeczne i polityczne konflikty. za przykład posłużyły jej gedenkstätte „berliner mauer” oraz gedenkstätte „deutsche teilung marienborn” wraz z pomnikiem grenzdenkmal hötensleben9. 5 sbz – sowjetische besatzungszone, radziecka strefa okupacyjna w niemczech. 6 komisja śledcza w niemieckim bundestagu ds. rozrachunku z historią i skutkami dyktatury socjalistycznej partii jedności w niemczech. 7 przezwyciężenie skutków dyktatury socjalistycznej partii jedności w procesie zjednoczenia niemiec. 8 ministerstwo bezpieczeństwa państwowego niemieckiej republiki demokratycznej. 9 są to miejsca: muzeum i pomnik w saksonii-anhalt upamiętniające biegnącą między oboma państwami niemieckimi granicę. k k82 książka caroli s. rudnik die andere hälfte der erinnerung. die ddr in der deutschen geschichtspolitik nach 1989 ma charakter naukowy, oparta jest o rozległe i pogłębione badania kulturoznawcze i historyczne. nie znajdzie w niej czytelnik rozwiązań dylematów współczesnej niemieckiej polityki historycznej. otrzyma za to rzetelną, przemyślaną i kompletną narrację opisującą najważniejsze zagadnienia dotyczące miejsca historii nrd i pamięci o niej w polityce współczesnych zjednoczonych niemiec oraz strategii jej upamiętniania. sposób prezentacji wybranych zagadnień sprawia, że niezwykle trudno jest podjąć z autorką polemikę. można ewentualnie zaryzykować dyskusję z wybranymi do ilustracji poszczególnych zagadnień przykładami. nie wpłynie to jednak w najmniejszym stopniu na ogólną ocenę książki. dobór case study choć subiektywny, spełnia swoją rolę, przez co carola r. rudnik realizuje postawione sobie cele. książka choć trudna w odbiorze, jest ze wszech miar godna polecenia wszystkim, którzy szukają wiedzy, a nie tylko często zbędnej naukowej ekwilibrystyki. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 yevhenii safarians*1 trade cooperation and austrian investment activity in ukraine abstract the article deals with problem of trade cooperation and austrian investment activity in ukraine over the past 25 years. the purpose of the paper was to find the reasons of interest in ukraine by austrian government and financial circles. data for this study was collected from international documents and diplomatic statements of austria and ukraine. the study shows that austrian investment activity in ukraine has some good perspectives. keywords: ukraine, austria, european union, investment activity, trade cooperation 1. introduction intergovernmental relations between ukraine and the republic of austria have a rich history. investment cooperation of both countries always plays a special role in this context. trade and economic relations between two countries represent a great interest for our study. trade relations and investment cooperation are in crisis now, but it was not always. we want to restore diplomatic and trade relations between ukraine and austria, so we must understand the causes of this crisis. we must research this sphere of relations if we want understand all the subtleties of ukrainian-austrian intergovernmental cooperation. 2. source base and analysis of recent research source base of this study are such important interstate documents: agreement between ukraine and the republic of austria on bilateral trade and economic relations (signed on august 31, 1993) (the verkhovna rada of ukraine, 1993), agreement between the government of ukraine and the austrian federal government on air transport (signed on june 15, 1996) (the verkhovna rada of ukraine, 15 june 1996), agreement between ukraine and * national academy of sciences of ukraine, ukraine, e-mail: yevhenijsafarians@gmail.com 2016, no. 1 (9), pp. 43–55 published online december, 2016 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.004 y s44 the republic of austria for the promotion and reciprocal protection of investments (signed on november 8, 1996) (the verkhovna rada of ukraine, 8 november 1996), convention between government of ukraine and government of republic of austria on avoidance of double taxation and prevention of fiscal evasion with respect to taxes on income and estate (signed on october 16, 1997) (the verkhovna rada of ukraine, 16 october 1997), agreement between the government of ukraine and the government of the republic of austria on administrative assistance and cooperation in customs matters (signed on may 17, 2000) (the verkhovna rada of ukraine (a), 2000), agreement between the government of ukraine and the government of the republic of austria on international transport of passengers in regular road traffic (signed on may 17, 2000) (the verkhovna rada of ukraine (b), 2000), agreement on scientific and technical cooperation between the government of ukraine and the government of the republic of austria (signed on june 6, 2003) (the verkhovna rada of ukraine, 2003), agreement between the ministry of transport of ukraine and the federal ministry of science and transport of the republic of austria on international transport of goods (signed on november 13, 1997) (the verkhovna rada of ukraine, 13 november 1997). state agencies of both countries signed other agreements: memorandum of understanding between the ministry of fuel and energy of ukraine and the federal ministry of agriculture, forestry, water management and environmental protection of the republic of austria on cooperation in the energy sector (signed on november 9, 2000) (uazakon, 2000), the memorandum on cooperation in agriculture (signed on november 24, 1997), the memorandum on cooperation in the field of forestry (signed on november 24, 1997), agreement on cooperation between the ukrainian chamber of commerce and industry and the austrian federal economic chamber (signed on october 15, 1998), the memorandum of cooperation between umb and the austrian federal economic chamber (signed on november 9, 2006), agreement between the ministry of transport and communications of ukraine and the federal ministry of transport, innovation and technology of the republic of austria on cooperation in transport infrastructure and technology transfer (signed on july 15, 2008), the memorandum on cooperation in the field of competition policy between the antimonopoly committee of ukraine and the federal competition agency of the republic of austria (signed on october 22, 2009) (ukrexport (b), 2009). the topic of trade cooperation and austrian investment activity researched many historians. austrian german-speaking authors helmstedt (helmstedt, 1997), math and hoglinger (math, hoglinger & fidrmuc-helmstedt, 1998) research investment activity of austria. andreas resch (resch, 2013) wrote an article about economic engagement of austrian companies in eastern europe. particular attention should be paid to the ukrainian-austrian bilingual publication “ukrainian-austrian meetings” (kappeler et al., 2013) because it is almost the only one of its kind detailed study of this topic, including german. the following ukrainian-language authors wrote on this theme: n. papenko and a. lihachova (papenko & lihachova, 2013), v. verhohlyad (verhohlyad, 2002), v. tsivatyy (tsivatyy, 2013). trade cooperation and austrian investment activity in ukraine 45 3. trade cooperation between ukraine and the republic of austria austrian companies are beginning to show an economic interest in the ukrainian market long before the proclamation of ukrainian independence. since september 26, 1991 ministers signed the “joint communique on the establishment of consular relations between ukraine and the austrian republic.” january 15, 1992 austria recognized ukraine (zhukovskij, 1997). nine days after that were established diplomatic relations between ukraine and austria (uainfo, 1992). the consulate general of the republic of austria, which was open december 1, 1991, became the embassy of austria in ukraine (safarians, 2015). in august 31, 1993 ministers signed an agreement on interstate trade and economic relations between ukraine and the austrian republic. this period characterized by several important aspects: austria took a wait, even though it showed during this period diplomatic initiative in relations with ukraine. in addition, the republic of austria with caution belonged to the country with nuclear weapons, working chernobyl nuclear plant and vast army. ukrainian political leaders were resolving the problem of miner strikes and hyperinflation. they hadn’t a time on foreign policy issues. there was a certain “political apathy” of official kyiv that ukraine’s ambassador to austria m. makarevich said then (verhohlyad, 2002). such foreign policy reduced the number of commercial contacts. the austrian side has decided to take the initiative in this time. in january 1993 commercial counselor of the austrian embassy was established in ukraine. this bureau interesting that regularly publishes 3–5 times per year economic bulletin “austria”, which provides information about austrian companies and companies that want to conduct their business in ukraine. this helps austrian entrepreneurs and businessmen to establish contacts not only with business in kyiv, but also in the regions. commercial counselor office represents in ukraine the austrian federal economic chamber. the volume of ukrainian exports to austria (services + products) increased threefold within five years (1993–1998). the size of imports of austrian services and products to ukraine increased fourfold (gessl, 2002). the foreign ministers g. udovenko and w. schuessel signed an agreement on promotion and mutual protection of investments at the summit of cei countries in november 1996. this agreement provided further rapid development of mutual trade and economic cooperation between ukraine and republic of austria. alexander moroz headed the first official visit of the verkhovna rada of ukraine to austria in april 1997. cooperation under this meeting positively affected the increase of austrian investments in the ukrainian economy. trade and economic cooperation of the republic of austria and the ukraine experienced a lull due to the global economic crisis in 1998. however, establishing trade and economic relations took place already in 2000; the economic recovery trend continued in 2001. ukrainian imports from austria increased by € 269.3 million (nearly 26.6%) in 2001 compared to the previous year. while at the same time, exports from ukraine to the republic of austria amounted to € 266.3 million (increased 16.5%). in 2008, trade (goods and services) between austria and ukraine reached us$ 2.215 billion, according to state statistics committee of ukraine. ukrainian exports of goods and services increased by 40% (compared to 2007) and amounted to us$ 854 million. imports from austria (goods and services) increased by 41% to us$ 1.361 billion (ukrstat, 2016). y s46 bilateral trade in services is an important link in the trade and economic relations between ukraine and the republic of austria. austria (by the end of 2012) was the 4th (by volume of trade) (nearly 5.2%) trading partner of ukraine and the importing country (6%) in the services sector of the eu. in the period from 2011 to 2012, exports decreased by 16.8% and imports to austria by 5% ( ukrstat, 2016). total trade between the two countries (goods + services) amounted to $ 1.64 billion. ukrainian-austrian joint commission on trade and economic relations was collected in april 2012 for summing up of the successful cooperation of the two countries. days of kyiv held in the austrian vienna in 22–26 april 2013, and also the ukrainian-austrian business forum, where 25 ukrainian and 70 austrian companies discussed possible ways of cooperation. april 29, 2013 in vienna were held political consultations of deputy foreign ministers of ukraine and austria. general secretary of the federal ministry for european and international affairs (mfa) of the republic of austria johannes kirle confirmed the interest and support of the austrian association agreement between ukraine and the eu. ministers talked about the signing of a free trade area (fta) during the vilnius summit of eastern partnership (28–29 november 2013). ambassador of austria in ukraine wolf dietrich heim noted that at present austria is among one of the five largest foreign investors in ukraine (governmental portal, 2013). in 2014 the volume of trade in goods and services between austria and ukraine amounted to us$ 1.5 billion (decreased by 23% compared to 2013). the volume of austrian imports (goods and services) to ukraine decreased by 35% and amounted to us$ 763 million. and the size of exports to austria declined by 6% and amounted to us$ 727 million. during this period, ukraine’s balance was negative and amounted to us$ 36 million. the structure of ukrainian exports to austria: raw materials (80%), ore – $ 319 million (nearly 60%), wood – $ 39 million (nearly 7%), base metals – $ 31 million (nearly 6%) and others. with finished products for export: toys $ 47 million (9%), machinery and equipment – $ 25 million (5%). the bases of ukrainian import from austria are ready products and semi-finished products, chemical products – $ 205 million (34%), including pharmaceuticals – $ 166 million (27%), machinery and equipment – $ 149 million (nearly 25%), paper – $ 55 million (nearly 9%), plastics and rubber – $ 36 million. (6%); imports of base metals – $ 57 million (9%) (embassy of ukraine in the republic of austria, 2016). compared to 2013, in 2014 ukrainian exports of ores to the republic of austria reduced at $ 21 million (6%), precious stones – $ 4 million (91%), wood – $ 8 million (fall 17%) and machinery and equipment $ 9 million (26%). at the same time there were a growth in exports of copper at $ 6 million, toys – $ 2 million (almost 4%), furniture – $ 3 million (280%) seeds – $ 3 million (increase of 42%), articles from ferrous metals – $ 4 million (170%) and of vegetables – $ 4 million (40%) (österreichisches statistisches zentralamt, 2016). compared to 2013 in 2014 there were changes in the structure of ukrainian imports from austria. import of aluminum increased at $ 10 million (240%), fertilizers – $ 2 million (260%) and optical devices – for $ 2 million (almost 35%). the crisis observed reduction in purchases of petroleum and petroleum products (in 2013 they accounted for $ 218 million), paper – $ 11 million (almost 17%), articles from ferrous metals – by $ 12 million (52%), vehicles – for $ 21 million (almost 68%) and pharmaceuticals – to $ 59 million (26%) ( embassy of ukraine in the republic of austria, 2016). trade cooperation and austrian investment activity in ukraine 47 4. austrian investment activity in ukraine the former trade counselor of the austrian embassy in ukraine gregor postl identifies three waves of austrian investment in ukraine: 1) 1990th 2004 – austrian companies attempt to gain a foothold in ukraine; 2) 2004–2010 – austrian companies hope to reform economic legislation in ukraine during the orange government; 3) 2010–2013 – austrian new wave of economic expansion that changed fast outflow of investments (postl, 2013). austrian firm “fischer” specializes in manufacturing skis and hockey sticks. in 1992 this company began work with the ski factory in mukachevo (ukraine). then “fischer” company invested in the modernization of equipment on the factory. now ukrainian factory produces more than 80% skis of the brand “fischer” (kittsmuller, 2013). in 1990 the austrian company “fronius”, which specializes in welding equipment, established the subsidiary llc “fronius ukraine” for further production and sales of welding equipment in ukraine. now the largest industrial enterprises of ukraine are customers of this company (shimpf, 2013). austrian company billa is the largest european supermarket chains. in 1998 this firm decided to establish a subsidiary company “billa – ukraine”. in february 3, 2000 (billa, 2014) the first store billa in ukraine was opened near the subway station “poznyaki” in kyiv. over the next two years seven supermarkets was opened, and now there are 39 supermarkets across the ukraine. company “wiener städtische” operates successfully in the insurance sector. it has a controlling share of domestic insurance companies “jupiter”, “globe” and “knezha” (ukrexport, 2010). the airline company “austrian airlines” (gessl, 2002) plays a role in improving communication between austria and ukraine. in 2002 this airline gave the opportunity to fly in four ukrainian cities: kyiv, kharkiv, odesa, dnipropetrovsk (and now to lviv). for ukrainian passengers provide austrian destinations: vienna, salzburg, innsbruck, graz, linz. also company offers tours to the following cities: geneva, amsterdam, venice, milan, budapest, bologna, larnaca, paris, prague, zurich, tel aviv, london, new-york, washington, toronto, chicago, miami, colombo, male and the airport of mauritius (austrian airlines, 2016). diplomatic agencies of ukraine and the republic of austria celebrated (in january 2002) ten years since the establishment of diplomatic relations. there were more than 60 bilateral visits during this time. the level of regional cooperation of that period can testify to fact that five of the nine austrian federal states have partnered with ukrainian regions, including: upper austria with odesa region, tyrol ivano-frankivsk region, carinthia with chernivtsi region, burgenland transcarpathia and styria with the lviv region. these cities actively cooperate: zaporizhzhya and linz, vienna and kyiv (papenko & lihachova, 2013, p.53). the joint commission on trade and economic relations played a big role in the activities of two countries. there were nine joint sessions of the commission in the period from 1999 to 2009: i – in kyiv (from 6 to 8 july 1999), ii – already in vienna (from 27 to 29 june 2000), iii – in lviv (from 21 to 24 november 2001), iv – again in vienna (from 27 to 29 november 2002), v – in yalta (from 3 to 7 august 2008), vi – salzburg (2 on november 7, 2004), vii – cities kyiv and ivano-frankivsk (from 6 to 9 december 2005), viii – in y s48 vienna and klagenfurt (from 10 to 14 december 2007), ix – in kyiv (september 29 – october 2, 2009) (ukrexport (a), 2009). the result of the austrian foreign direct investment (fdi) is the emergence of bank “austria creditanstalt ukraine” and “raiffeisenbank ukraine”, which acquired in 2005 ukrainian bank “aval” (raiffeisen bank aval, 2016). although in 2002 hypovereinsbank (munich) bought the bank austria creditanstalt (financial news, 2002). “first bank of the austrian savings banks” (“erste bank”) and “volksbank” (tsivatyy, 2013) successfully operate in ukraine. austrian business delegation visited the ukrainian cities rivne, vinnitsa and zaporozhye from 3 to 7 june 2002. representatives of 18 austrian companies atended in the delegation: hödlmayr international ag, befa handelsgesmbh, steirerobst ag, bank austria creditanstalt, hermann pfanner getränke ges.m.b.h., böhler international gmbh and others. delegation visited the austrian-ukrainian factory for the production of apple concentrate “podillia-obst”. all representatives acquainted with the successful activities of austrian enterprises in ukraine (agrana, 2016). at that time at vinnitsia region worked six ukrainian companies with austrian capital: “llc “hasyb ukraine”, llc “pfaner agro”, llc “pfaner bar”, llc “zhezhelivskyy karier”(strabag se), llc “rts”, jv “vidrodjenia”” (papenko & lihachova, 2013, p.53). austrian-ukrainian seminar “rehabilitation and construction of small hydro power plants in ukraine” held in uzhhorod from 21 to 24 april 2002. leading ukrainian and austrian researchers made presentations at the event. the main topics: the involvement of investors in the hydropower sector, the situation around the small hydropower ukraine. also austrian-ukrainian group on energy efficiency visited this event. representatives of austrian companies participated in the exhibition, which took place in kiev: “aquatherm” (14–17 may 2002), “intertul” (24–27 april 2002), in the xiv international agricultural exhibition-fair “agro-2002” (may 28 june 3, 2002). “the republic of austria took fourth place among eu countries in volume of foreign direct investments to the ukrainian economy in 2002” (gessl, 2002). in ukraine, the new government that came to power at the end of 2004 seems to be opening its doors wider to foreign investors. in february 2005, the authorities decided to revise earlier privatizations by annulling the results of unlawful insider deals and putting the shares of the companies concerned on sale again. the list of firms that could be re-privatized this way includes key companies such as “the steelmaker kryvozyzhstal, the metallurgical conglomerate ukrrudrpom, the petrovsky steel plant, the nikopol ferroaloys plant, the dzerzhinsky metal plant, the chemical factory azot severodonetsk and the nikolaev aluminium plant” (bbc news, 2005). the list of companies with major fdi projects in 2004 in ukraine included manufacturers of consumer goods, construction materials, retailing and telecommunications firms (wir, 2005, p. 76). in 2005 there was a considerable increase of inflows in ukraine: “in each of three main recipients – the russian federation, ukraine and romania – fdi inflows exceeded $5 billion” (wir, 2006, p. 78). the sharp increase of fdi in ukraine accounted for much of the rise in inflows in the cis. inflows into ukraine fell in 2006, possibly due to the reduction in privatization-related fdi, combined with the abolition of incentives in special economic zones (wir, 2007, p. 61). in 2006, in the context of their bid for wto membership, some countries harmonized their trade cooperation and austrian investment activity in ukraine 49 legislation with wto norms and standards: “in ukraine, for instance, foreign banks were allowed to establish their branches in the country, and foreigners were allowed to provide legal services” (wir, 2007, p. 65). crisis in ukraine, that started in 2006, was extended in 2007: “despite uncertainties caused by domestic politics during 2007, ukraine attracted fdi inflows that reached a new high of almost $10 billion, as its banking industry opened up to fdi as a result of the country’s accession to the wto, and large projects were initiated in real estate and in construction” (wir, 2008, p. 67). an interesting opinion about ukrainian privatization: “in some countries such as ukraine, this relative optimism about investment prospects can be explained by the fact that certain sales of large-scale state assets are expected to be completed in the coming years, such as the privatizations of the state-owned fixed-line telecommunications monopoly, ukrtelecom, and of the large chemicals producer, odessa portside plant” (wir, 2009, p.78). in 2008 the relatively large domestic markets of kazakhstan, the russian federation and ukraine attracted new investors (wir 2009, p.76). in the cis, on the other hand, inward fdi was motivated by a desire to gain access to large and growing local consumer markets, such as those of the russian federation and ukraine, and to benefit from business opportunities arising from the liberalization of selected industries: “in the ukraine a new law on joint stock companies was approved” (wir, 2009, p.72). “the significant slowdown of economic growth worldwide during the course of 2008 and its expected continuation in 2009, along with the fall in commodity prices and deterioration of external demand for the main export commodities of the transition economies, could significantly affect fdi inflows into natural-resource-abundant countries (e.g. ukraine, which exports around 80% of its processed metal). moreover, the financial and economic crisis could affect fdi inflows considerably in some countries hit by the crisis (such as ukraine), due principally to high risk aversion by foreign investors” (wir, 2009, p.79). the volume of austrian investments in the ukrainian economy reached us$2.449 billion in 2009. at that time it was nearly 6.7% of foreign direct investments in ukraine. austria took fourth place in terms of investment after cyprus, germany and the netherlands. as a result of the global economic crisis, the volume of austrian foreign direct investment in ukraine began to decline sharply. austrian side developed and submitted a special memorandum of austrian companies for further cooperation and solving problems. cabinet of ministers of ukraine approved the action plan for the implementation of the agreements. in 2009–2010, private equity activity expanded in central and eastern europe (including both new eu member states such as poland, the czech republic, romania, hungary and bulgaria, in that order, and transition economies such as ukraine). this activity was driven by venture and growth capital funds, which are becoming important in the financing of small and medium sized enterprises in the region (wir, 2012, p.11). russian business came to ukraine after viktor yanukovych’ won at elections: “fdi flows to ukraine increased by 35 per cent, due to better macroeconomic conditions and the revival of cross-border acquisitions by russian companies. fdi inflows declined in kazakhstan in 2010, even though it remained the second largest recipient in the subregion” (wir, 2011, p.64). austria took the 5th position in the field of investment cooperation with ukraine in 2012. east europe, fdi flows almost halved as a result of reduced investment from eu y s50 countries, the main investors in the subregion. in the cis, fdi flows fell only slightly as foreign investors continue to be attracted by these countries fast-growing consumer markets and natural resources. the russian federation saw fdi flows decline slightly, while those to kazakhstan and ukraine rose modestly (wir, 2013, p.4). despite uncertainties surrounding the domestic political situation ukraine attracted almost $8 billion in fdi inflows, a record. cyprus accounted for the bulk of those inward flows (wir, 2013, p.64). fdi inflows to the transition economies increased by 28 per cent in 2013, to $108 billion. political uncertainties since 2013 have halved fdi flows to ukraine to $3.8 billion, partly due to a number of divestments – in particular, in the banking sector (wir, 2014, p.71). fdi linkages between the east (transition economies) and the west (eu) were strong until 2013, but the deepening stand-off between the eu and the russian federation over ukraine might affect their fdi relationship (wir, 2014, p.72). the volume of austrian foreign direct investments to ukrainian economy amounted of us$ 2.7 billion (5.5% of the total) in october 2014. most investments involved in the financial and insurance sectors (us$ 1.8 billion, nearly 69% of the total); wholesale and retail trade, repair of vehicles (us$ 197 million, nearly 7%); industry (us$ 313 million, 12%). austria ranked fifth in total investment of 133 countries. ukrainian foreign direct investments in the austrian economy accounted for only us$3.9 million in october 2014. there was some outflow of austrian investments (about us$503 million) in ukraine during 2014. we identified the highest decrease of austrian investments in spheres of enterprises insurance and financial activities ($341 million); wholesale and retail trade (us$ 47 million); the industry (us$ 52 million); administrative and support services (us $17 million) (embassy of ukraine in the republic of austria, 2014). unctad gives us such information: “geopolitical risk and regional conflict weighed heavily on fdi flows to the transition economies of the cis. fdi flows to ukraine fell by 91 per cent to $410 million − the lowest level in 15 years − mainly due to the withdrawal of capital by russian investors, and investors based in cyprus (partly linked to roundtripping from the russian federation and ukraine)” (wir, 2015, p.87). greenfield fdi project in ukraine was on the last position in the ratings of “the 10 largest greenfield fdi projects announced in the transition economies in 2014” (wir, 2015, p.87). the eu–georgia association agreement, the eu–moldova association agreement and the eu–ukraine association agreement fall in the category of agreements that provide limited investment-related provisions (e.g. national treatment with respect to commercial presence or free movement of capital relating to direct investments) (wir, 2015, p.107). the relative share of cases against developed states is on the rise. in 2014, 40 per cent of all cases were brought against developed countries. in total, 32 countries faced new claims last year. the most frequent respondent was spain (5 cases), followed by costa rica, the czech republic, india, romania, ukraine and the bolivarian republic of venezuela (2 cases each) (wir, 2015, p.112). ukraine was in the ratings of “most frequent respondent states, total as of end 2014” with 16 causes (wir, 2015, p.115). we find such interesting information when we compare the level of globalization. ukraine has a 15 % share of domestic-foreign jvs in total number of fas, austria has a 16%. fdi trade cooperation and austrian investment activity in ukraine 51 flows to austria in this period: in 2005 (us$ 10784 million), in 2006 (us$ 7933 million), in 2007 (us$ 31154 million), in 2008 (us$ 6858 million), in 2009 (us$ 7011 million) (wir, 2011, p.187) , in 2010 (us$ 2575 million), in 2011 (us$10616 million), in 2012 (us$ 3989 million), in 2013 (us$ 5720 million), in 2014 (us$ 9324 million), in 2015 (us$ 3837 million) (wir, 2016, p.196). fdi flows to ukraine in this period: in 2005 (us$ 7808 million), in 2006 (us$ 5604 million), in 2007 (us$ 9891 million), in 2008 (us$ 10913 million), in 2009 (us$ 4816 million) (wir, 2011, p.190) , in 2010 (us$ 6495 million), in 2011 (us$ 7207 million), in 2012 (us$ 8401 million), in 2013 (us$ 4499 million), in 2014 (us$ 410 million), in 2015 (us$ 2961 million) (wir, 2016, p.199). fdi inward stock in austria: us$ 31,165 bln in 2000, us$ 160,615 bln in 2010, 164 784 bln in 2015. fdi outward stock from austria: us$ 24,821 bln in 2000, us$ 181,639 bln in 2010, us$ 208,263 bln in 2015 (wir, 2016, p.200). fdi inward stock in ukraine: us$ 3,875 bln in 2000, us$ 57,985 bln in 2010, us$ 61,817 bln in 2015. fdi outward stock from ukraine: us$ 0,170 bln in 2000, us$ 7,958 bln in 2010, us$ 9,572 bln in 2015 (wir, 2016, p.203). “in 2015, fdi flows to the cis and georgia declined by 42 per cent to $30 billion. the russian federation and kazakhstan saw their fdi flows more than halve from their 2014 level, while flows to belarus declined slightly. fdi to ukraine increased more than seven times, to $3 billion” (wir, 2016, p.59). fdi flows to ukraine increased from $410 million in 2014 to $3 billion in 2015, mainly owing to large recapitalization needs in the banking sector and the privatization of the 3g mobile network through licence sales (wir, 2016, p.60). after the slump in 2015, fdi flows to transition economies are expected to increase in the range of $37–47 billion in 2016, barring any further escalation of geopolitical conflicts in the region (wir, 2016, p.62). “ukraine developed a list of approximately 300 state-owned enterprises to be privatized, by adopting a resolution on conducting a transparent and competitive privatization process” (wir 2016, p.91). ukraine adopted a law on licensing of commercial activities which aims to simplify licensing procedures in a number of activities (wir, 2016, p.92). 5. conclusion in my opinion, the austrian investment activity in ukraine has great prospects. austrian entrepreneurs showed interest to ukraine since the proclamation of its independence. ukraine did friendly symbolic step when refused of nuclear weapons. then austrian companies began to invest in the ukrainian economy. but cumbersome bureaucracy and imperfect economic legislation prevent for successful prosperity of ukraine in our time. ukraine needs urgent reform. so it turns out that austrian important trading partners in eastern europe are russia. republic of austria in its relations with other countries has always been guided by two principles: “business as usual” and “friendship with all.” the volume of trade between ukraine and austria declined during the presidency of viktor yanukovych. the stagnation of the ukrainian economy caused a reduction in import-export. the present crisis has rocked our country after the russian aggression against ukraine. military operations in eastern ukraine accelerated flow of investments and reduction of trade with other countries, including the y s52 republic of austria. austrian business has a high level of dependence on russia. therefore, after the crisis in 2014 relations between ukraine and austria significantly deteriorated. we can say that the process of proliferation of military conflict between ukraine and russia has a negative impact on the ukrainian-austrian relations. this is facilitated by several factors: the economic importance of the russian federation to the republic of austria, the austrian strong energy dependence on russian oil and gas, the active promotion of russian media at all territories of the eu, including in austria. austrian sanctions policy against russia fully focused on the position of germany that is the main trade partner of austria. it must be remembered that the austrian parliament ratified association agreement between ukraine and the eu. republic of austria still supports ukraine, especially in the matter of trade cooperation. despite all the difficulties, our country has interest in further development of trade and economic relations with austria. ukraine begins to create a favorable business environment for foreign investors. references agrana. (2016). istoria. retrieved november 27, 2016, from http://www.agrana.ua/agrana-v-ukrajini/agrana-frut-ukrajina/istorija/ [in ukrainian]. austrian airlines. (2016, january 27). propozucii. retrieved november 27, 2016, from: https:// book.austrian.com/app/sp.fly?pos=ua&l=uk&sort=price&order=1[in ukrainian]. billa. (2014). billa v ukraini. retrieved november 27, 2016, from: http://www.billa.ua/про _ компанію/billa_в_україні/billa_в_україні/dd_bi_subpage.aspx [in ukrainian]. ukrexport (a). (2009). diyalnist ukrayinskoavstrijskoyi zmishanoyi komisiyi z pytan torgovelnoekonomichnych zvyazkiv (1999–2009). retrieved november 27, 2016, from http:// www.ukrexport.gov.ua/ukr/mk_info/aus/3814.html [in ukrainian]. ukrexport (b). (2009). dvostoronni ugody ekonomichnogo xarakteru mizh ukrayinoyu ta avstriyeyu (1957 2009). retrieved november 27, 2016, from http://www.ukrexport. gov.ua/ukr/ugodi_z_ukrain/ukr/947.html [in ukrainian]. ukrstat. (2016, january 19). economic statistics. foreign trade. retrieved november 27, 2016, from http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/menu/menu_u/zed.htm [in ukrainian]. embassy of ukraine in the republic of austria. (2014). investuciine spivrobitnyctvo. retrieved november 27, 2016, from: http://austria.mfa.gov.ua/ua/ukraine-at/ investyciyne_spivrobitnyctvo [in ukrainian]. embassy of ukraine in the republic of austria. (2016). torgovelne spivrobitnycztvo mizh ukrayinoyu ta avstriyeyu 2014–2015. retrieved november 27, 2016, from http:// austria.mfa.gov.ua/ua/ukraine-at/trade [in ukrainian]. financial news. (2002, march 14). “bank austria creditanstalt ukraine” changed title and composition of government. companion. retrieved november 27, 2016, from: http:// www.companion.ua/articles/content?id=3385 gessl, k. (2002). torgovoekonomichni vidnosyny mizh avstriyeyu i ukrayinoyu dynamichno rozvyvayutsya. retrieved november 27, 2016, from: http://www.tpp.lviv.net/zek/ numbers/2002/5–6/s04/info_04.htm [in ukrainian]. governmental portal. (2013, april 25). torgovelnoekonomichne spivrobitnycztvo mizh ukrayinoyu i avstriyeyu maye znachnyj potencial. retrieved november 27, 2016, from: trade cooperation and austrian investment activity in ukraine 53 http://www.kmu.gov.ua/control/uk/publish/article?art_id=246295504&cat_id=2442 77212 [in ukrainian]. helmstedt, k. (1997). ausländische direktinvestitionen in den oststaaten. wien. kappeler, a., hrytsak, y., bretschneider, r., forst-battaglia, j., mayr, h.c., & postl, h. (2013). österreichisch-ukrainische begegnungen (2 ed.). lviv: vntl-klassyka. kittsmuller, g. (2013). group «fischer sports gruppe». in kappeler, a., hrytsak, y., bretschneider, r., forst-battaglia, j., mayr, h.c., & postl, h. österreichisch-ukrainische begegnungen (pp. 343–346). lviv: vntl-klassyka. [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine. (1997, october 16). konvenciya mizh uryadom ukrayiny i uryadom respubliky avstriya pro unyknennya podvijnogo opodatkuvannya ta poperedzhennya podatkovych uxylen stosovno podatkiv na doxody i majno. retrieved november 27, 2016, from http://zakon5.rada.gov.ua/laws/show/040_015 [in ukrainian]. math, a., hoglinger, k., & fidrmuc-helmstedt, k. (1998). auslandische direktinvestitionen in den oststaaten. wien. uazakon. (2000, november 9). memorandum pro vzayemorozuminnya mizh ministerstvom palyva ta energetyky ukrayiny ta federalnym ministerstvom silskogo, lisovogo, vodnogo gospodarstva ta zaxystu navkolyshnogo seredovyshha respubliky avstriya. retrieved november 27, 2016, from http://www.uazakon.com/documents/date_18/pg_imwuxm.htm [in ukrainian]. österreichisches statistisches zentralamt. (2016). retrieved november 27, 2016, from http://www.statistik.at/ papenko, n., & lihachova, o. (2013). avstrijskoukrayinski vidnosyny istorychnyj vymir. visnyk kyyivskogo nacionalnogo universytetu imeni tarasa shevchenka. istoriia [bulletin of taras shevchenko national university of kyiv. history], 5(118), 51–55. [in ukrainian]. postl, h. (2013). ukrayinska ekonomika u drugomu desyatyrichchi nezalezhnosti yiyi zvyazky z avstrijskymy kompaniyamy ta perspektyvy rozvytku u tretomu desyatyrichchi nezalezhnosti. in kappeler, a., hrytsak, y., bretschneider, r., forst-battaglia, j., mayr, h.c., & postl, h. österreichisch-ukrainische begegnungen (pp. 313–316). lviv: vntlklassyka. uainfo. (1992, january 24). protokol pro vstanovlennya dyplomatychnych vidnosyn mizh ukrayinoyu ta avstrijskoyu respublikoyu. retrieved november 27, 2016, from http://uainfo.biz/legal/basefi/ua-rmpckr.htm [in ukrainian]. raiffeisen bank aval (2016). about the bank. retrieved november 27, 2016, from: https:// www.aval.ua/en/about/ resch, a. (2013). austrian foreign trade and austrian companies’ economic engagement in eastern europe (cee) since 1989. contemporary austrian studies, 22, 198–223. safarians, y. (2015). ukrayina ta avstrijska respublika spivrobitnycztvo v yevropejskomu integracijnomu procesi. ukrayinskyj istorychnyj zbirnyk [ukrainian historical digest], 18, 267–276. [in ukrainian]. shimpf, a. (2013). zvaryuvalna industriya robyt stavku na fronius ukrayina. in kappeler, a., hrytsak, y., bretschneider, r., forst-battaglia, j., mayr, h.c., & postl, h. österreichischukrainische begegnungen (pp. 350–352). lviv: vntl-klassyka. [in ukrainian]. ukrexport (2010, april 1). stuktura pryamych inozemnych investycij z avstriyi v ukrayinu. retrieved november 27, 2016, from: http://www.ukrexport.gov.ua/ukraus/4345.html [in ukrainian]. y s54 tsivatyy, v. (2013, august 1). ekonomichnyj vymir dyplomatiyi avstrijskoyi respubliky pochatku xxi stolittya politykoinstytucijnyj aspekt. ua foreign affairs. retrieved november 27, 2016, from http://uaforeignaffairs.com/ua/ekspertna-dumka/view/article/ekonomichniivimir-diplomatiji-avstriiskoji-respubliki/ [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine (a). (2000, may 17). ugoda mizh kabinetom ministriv ukrayiny i uryadom respubliky avstriya pro administratyvnu dopomogu ta spivrobitnycztvo u mytnyx spravach. retrieved november 27, 2016, from http://zakon3.rada.gov.ua/laws/ show/040_034 [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine (b). (2000, may 17). ugoda mizh kabinetom ministriv ukrayiny i uryadom respubliky avstriya pro perevezennya pasazhyriv u mizhnarodnomu regulyarnomu avtomobilnomu spoluchenni. retrieved november 27, 2016, from http:// zakon5.rada.gov.ua/laws/show/040_024 [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine. (1997, november 13). ugoda mizh ministerstvom transportu ukrayiny ta federalnym ministerstvom nauky i transportu respubliky avstriya pro mizhnarodni perevezennya vantazhiv. retrieved november 27, 2016, from http://zakon3. rada.gov.ua/laws/show/040_023 [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine. (1993, august 31). ugoda mizh ukrayinoyu i avstrijskoyu respublikoyu pro dvostoronni torgovelnoekonomichni zvyazky. retrieved november 27, 2016, from http://zakon5.rada.gov.ua/laws/show/040_499 [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine. (1996, november 8). ugoda mizh ukrayinoyu i respublikoyu avstriya pro spryyannya ta vzayemnyj zachyst investycij. retrieved november 27, 2016, from http://zakon5.rada.gov.ua/laws/show/040_721 [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine. (1996, june 15). ugoda mizh uryadom ukrayiny ta avstrijskym federalnym uryadom pro povitryane spoluchennya. retrieved november 27, 2016, from http://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/040_001 [in ukrainian]. the verkhovna rada of ukraine. (2003, june 6). ugoda pro naukovotexnichne spivrobitnycztvo mizh kabinetom ministriv ukrayiny ta uryadom respubliky avstriya. retrieved november 27, 2016, from http://zakon5.rada.gov.ua/laws/show/040_020 [in ukrainian]. bbc news. ( 2005, february 21). “ukraine trims privatisation check”. mfk investment bank, kyiv. verhohlyad, v. (2002). ukrayinskoavstrijski politychni vidnosyny na vyshhomu rivni cherez mynule do majbutnogo [ukrainian-austrian relations at the highest political level: through the past to the future]. etnichna istoriia narodiv evropy [ethnic history of the peoples of europe], 12, 89–92. [in ukrainian]. world investment report (wir). (2005). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/docs/wir2005_en.pdf world investment report (2006). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/docs/wir2006_en.pdf world investment report (2007). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/docs/wir2007_en.pdf world investment report (2008). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/docs/wir2008overview_en.pdf world investment report (2009). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/docs/wir2009_en.pdf world investment report (2011). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2011_en.pdf trade cooperation and austrian investment activity in ukraine 55 world investment report (2012). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2012_embargo ed_en.pdf world investment report (2013). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2013_en.pdf world investment report (2014). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2014_en.pdf world investment report (2015). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2015_en.pdf world investment report (2016). united nations, new york and geneva. retrieved november 27, 2016, from http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2016_en.pdf zhukovskij, a. (1997). dyplomatiya suchasnoyi ukrayiny. kyiv: the national academy of sciences of ukraine, 61. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 grzegorz górniewicz*1 orcid: h p://orcid.org/0000-0001-6384-3716 polish external debt abstract the aim of the article is to present the growth of the polish external debt, with special consideration of its causes and methods of debt reduction. in order to achieve the aim of the article, a research method of descriptive comparative analysis has been applied. in the conclusions of the paper it is stated – among others – that external credits have been taken in order to decrease economic disproportions between poland and highly developed countries. considering the necessity of debt repayment, the due amounts have already become a considerable developmental barrier and a burden not only for the state budget but also for business entities. undoubtedly, poland is going to take more credits and to issue foreign bonds in the nearest future. their use may turn out to be an important factor which shall determine the economic situation of the country. keywords: external debt, reduction debt, causes of debt, poland 1. introduction the accrual of the polish external debt is a process lasting for several decades. this period can be divided into five basic stages: 1. up to 1970 – at that time the external debt was minimal, and it was not a burden for polish economy. poland hardly ever made use of any foreign credits then, exclusively for political reasons; 2. 1970s – external debts started to grow rapidly and in an uncontrolled way because of an easy access to foreign credits resulting from the growing prices of oil in the world, and because of a new economic policy which was open to the world and which assumed a dynamic development of the country, based on advanced technologies; * wsb university in gdańsk, poland, e-mail: ggorniewicz@wsb.gda.pl 2018, no. 1 (11), pp. 103–115 published online december, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.009 g g104 3. 1980s – despite reductions, polish debts continued to grow systematically, mainly because of the fact that the country was not able to completely repay the mature installments and interests (only 1/3 of due amounts); 4. 1990s – the implementation of structural adjustment programmes made creditors reduce polish external debts in an unprecedented way (the paris club reduced them by approximately 50%), however the problem of debt repayment remained unsolved; 5. the beginning of the 21st century – external debts have been going up dynamically, considering the limitation of the national capital, broadly understood requirements of the transforming economy and processes of integration (górniewicz, 2015, p. 277). 2. external debt in 1970s and 1980’s until 1970s external debts did not come as a serious problem for polish economy. due to political reasons, the polish people’s republic rarely took any credits from western countries, and when it did, all due amounts were repaid in due time (górniewicz, 2002, p. 77). in 1971 the foreign free-currency debt reached an approximate level of usd 987 million. in 1971 the debt started to grow quickly (see: figure 1) and in 1979 it was increased by more than usd 20 billion. figure 1. the accrual of the polish free-currency debt in the years 1971–1989 (in usd million) 98 7 12 48 26 25 52 24 8 38 8 12 14 9 14 92 7 18 63 0 22 43 0 25 53 5 25 45 3 24 83 9 26 39 6 26 80 8 29 29 6 33 52 6 3 92 14 39 16 5 40 79 7 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 19 71 19 72 19 73 19 74 19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 source: the author’s own study based on the data provided by the ministry of finance. at the beginning of 1970s, as a result of a political breakthrough, the majority of the comecon countries started to implement programmes for economic restructuring and modernisation of production. it was necessary, considering the fact that the pace of industrial production could not keep up with the global standards of quality and advancement. the polish people’s republic started its attempts to implement “the second modernisation of poland” programme (klawe, makać, 1987, p. 402). the new strategy assumed by the polish people’s republic resulted mainly from the urge to overcome economic stagnation which resulted polish external debt 105 in a political and social crisis at the turn of the 1960s and 1970s. it came as a response to władysławgomułka’s policy (the first secretary of the polish united workers’ party in 1956–1970) in which he avoided any indebtedness of the polish people’s republic to foreign countries. as it turned out later, the strategy of taking credits was based on an erroneous assumption, in which it was claimed that the debt would be favourable for poland because in the situation of high inflation in well developed countries any due installments would be lower than the real value of the credits taken. (antowska-bartosiewicz, małecki, 1991, p. 5–6). a new strategy assumed by poland resulted also from the fact that at the beginning of the 1970s the generation of people born during the baby boom of the end of the 1940s and the beginning of the 1950s had just entered their working age. it became necessary to provide additional job vacancies for approximately 1.7 million people during the years 1971–75 and for 1.2 million people during the years 1976–80. such an operation required a lot of investment, considering especially the fact that the job vacancies were supposed to be related mainly to the modern branches of industry (e.g. machinery, chemical industry). hence, taking advantage of foreign credits might have been considered as well-justified (górniewicz, 2015, p. 279). the rapid growth of polish external debts was affected by the factors related to the creditors and to the debtor itself. among the external factors which were beyond of the state control, there was a several-fold increase in the price of oil at the end of 1973, which also occurred in other developing countries. it resulted in an unprecedented transfer of income. having accumulated their wealth quickly, the opec countries made huge deposits in banks of western europe and the united states of america. such an increase in deposits made banks search for debtors and offer easily available credits. thus, similarly to other countries at that time, poland was offered an easy access to credits. external debts were also incurred because of a severe and long-lasting economic recession in the west during the mid-seventies, and a lower rate of economic growth since the end of the recession. resulting from such a situation, the inability to use productive capabilities in highly developed countries induced them to expand. such an expansion could have been continued only with the support of credits, considering the lack of financial reserves in socialist and developing countries, that is namely: by an increase in their debts. it should be noticed here that poland was offered much more favourable conditions to take foreign credits than other socialist countries at that time (górniewicz, 2007, p. 58). however, an increase in the polish external debt resulted mainly from the reasons of internal nature. at that time, polish economy was totally dependent on the political regime. the free market did not function at all, and competition was eliminated completely (krawczyk, 1990, pp. 25–26). the observation of long-term processes of economic growth in the situation of permanent shortage of various resources, manifested by the permanent lack of stability, allows us to notice a continual increase in economic disproportions which finally resulted in a severe social and economic crisis. apart from these factors, the planning system and management of national economy along with faulty agricultural policy also contributed to the crisis. having taken credits, edward gierek’s team intended to provide means for quick and extensive modernisation of the whole economy. it was assumed that debts would be repaid with products manufactured with imported investment goods. the concept of “self-repaying credits” was promoted strongly, and in the understanding of the nomenclature of that g g106 time they were considered as free credits. good results obtained during the first years of the five-year plan (1971–1975) encouraged the authorities to continue their programme of fast development and to increase their investment efforts. however, in 1975 a depreciation of the former outcomes of the reforms was started because the reserves of production capacities were running out. the concept of fast development which referred to the implementation of huge economic organisations and to the economy open for cooperation with foreign partners eventually failed. as a factor which was supposed to accelerate economic development, the internal debt was transformed into a barrier which hindered economic growth (górniewicz, 2002, pp. 81–82). even the very use of credits was entirely improper. in accordance with some estimated data, only 20% of the credits taken in the 1970s were allocated to finance investment and to increase production capabilities (in spite of the fact that the strategy applied in the 1970s was based on quick development of economic capabilities, which were supposed to provide foreign currency to repay debts). their main part (about 65%) was used to import raw materials and other elements required for production. the remaining part was used to purchase consumer goods, first of all, agricultural goods because national production of food could not keep up with growing consumption. due to extreme economic inefficiency of real socialism in the country of vast agricultural potential (30% of citizens were farmers), there was a shortage of basic agricultural goods (górniewicz, 2007, p. 59). the high import-intensity of production should be also noticed; production was implemented with the use of imported machinery and equipment which contributed to the development and modernisation of numerous industrial branches during the years 1972–75 and to a considerable increase in the rate of production growth at that time. nevertheless, at the end of 1970s that factor lost its growth-inducing character. it transpired that the implementation of advanced technologies involved continually growing expenses on materials and spare parts imported from western countries in order to maintain the achieved levels of production. the import was possible because of shortand medium-term credits which contributed not only to the increase in the debt but also to the worsening of its structure (antowska-bartosiewicz, małecki, 1991, pp. 7–8). the service of polish external debt was handled entirely in convertible currencies until the end of 1980. during the years 1979–1980 the debt service used up almost 100% of income in convertible currencies obtained from export of goods and services. hence, the debt service was possible only through taking new credits. the new credits were then used almost exclusively to repay mature capital installments and interests. obviously, such a situation could not last long, even more so, because it worsened the debt structure. new credits had usually shorter repayment periods and their interest rates were higher than the rates of the previously taken credits. it immediately turned out that it was not a temporary lack of liquidity but a manifestation of an insolvency crisis. despite the inflow of usd 5 billion in new credits in 1981, poland repaid only 40% of due interests and principal installments. in the combination with economic sanctions implemented after the announcement of the martial law in december 1981, the inflow of new credits was suddenly decreased. nevertheless, poland had never declared a unilateral moratorium, and it continued its debt service at least partially (during the years 1982–1989 an average repayment of the due amounts reached the level of 20–30%, including 30–60% of due interests). at the end of 1981polish free-currency debt reached the level of usd 25.9 billion; during the partial debt service during the years polish external debt 107 1982–1989 the total amount of repaid principal installments and due interests was usd18.1 billion. in the meantime, at the end of 1989 the debt increased approximately by usd 41billion because of the capitalisation of due interests and penalties. it was a particularly unfavourable situation. on one hand, the economy was seriously burdened with its debt service which was usd 2 billion annually, on average. on the other hand, such sacrifices proved to be largely useless because the debt was still growing which caused further negative effects (górniewicz, 2015, p. 281). at the beginning of the 1980s, poland commenced negotiations on the repayment of its external debt. in april 1981 a framework agreement was signed with the paris club on the refinancing or rescheduling of the debt repayment due for that year; the agreement was entered by the governments of fifteen creditor countries (the federal republic of germany, austria, belgium, denmark, canada, the usa, france, finland, italy, japan, norway, holland, great britain, sweden and switzerland). it was also agreed that the negotiations referring to the rescheduling of the subsequent payments should be continued. however, the negotiations were broken for the next two years after the announcement of the martial law in the polish people’s republic on 13th december 1981. the creditor countries refused to provide new credits, and poland suspended its external debt service. the negotiations with the paris club were resumed in 1983 and a year later the parties agreed on the bilateral conditions of the resumed agreement from 1981, and on the conditions of the restructuring of the debt repayments due in the years 1982–1984. the respective agreement was signed in january 1985. in july 1985 a new agreement was entered by 17 creditor countries on the restructuring and rescheduling of polish financial liabilities which had been due in the years 1982–1984 until 1991. on 19th november 1985 a similar agreement on the rescheduling of polish debt repayment due in 1985 for 10 years was signed (karcz, 2006, pp. 21–28). in 1986 the negotiations on the polish debt repayment, the principal installments and interests which had been due in 1982–1984, were continued, and there were agreements signed with 14 countries. there were also agreements entered by 11 countries on the repayment of the principal installments and interests which had been due in 1985. poland commenced its efforts to decrease its debt repayment to the paris club which was due in the years 1986–1987. in june 1986, after many years of negotiations, poland rejoined the international monetary fund and the world bank which made later negotiations much easier. in december 1987 a temporary agreement with the paris club was entered on the debt repayment due in 1987 and in 1988, at the total amount of usd 8.8 billion. the repayment was rescheduled to the years 1993–1997 (górniewicz, 2012, p. 162). however, the negotiations with private creditors, namely with commercial banks were different. bankers were not really prone to believe that the negotiations would be successful. a citation from the financial times seems to prove it well: they received money from us but they are unable to give it back. we will agree to wait or we will consider that money lost. and nobody wants to lose such amounts (głuchowski, 1993, p. 57). initially, the negotiations with poland in london were attended by 460–500 representatives of the creditor banks (it is possible to find various numbers from that range in the expert literature), but none of them was willing to assume the role of a negotiator on behalf of other banks. however, it was difficult to evade that representation for the largest banks, such as bank of america, dresdener bank, lloyds bank and manufactures hanover trust. g g108 despite the martial law in poland, the first agreement was signed in april 1982. the subsequent agreements were then signed in 1984 and 1987. generally, those agreements referred to the rescheduling of the debt repayment to the next 8–10 years, on average (górniewicz, 2007, pp. 68–69). 3. polish debt in the first years of transformation from the foreign creditors’ point of view, the political changes initiated in 1989 positively affected the situation of poland. at that time some favourable circumstances occurred to renegotiate the repayment of the external debt and to take new credits for the requirements of the transforming economy. differently from other heavily indebted countries, the incorporation of poland into brady’s plan could not actually mean that the problem of the polish external debt would be solved(berger 1990: 48)1. approximately 70% of th e total polish debt was to be repaid to government creditors, and in such a case there were no mechanisms of debt reduction for the countries of a medium income level. therefore, the government led by t. mazowiecki initiated a number of operations which prevented economy from rapidly growing destabilization. at the same time the assumptions for the reform programme approved by the imf were developed, and the plan came into operation at the beginning of 1990. its main objectives included fast stabilisation of economy, especially putting an end to inflation and starting the process of economic system restructuring (górniewicz, 2002, pp. 92–93). taking into account the fact that the western creditors were not ready to seriously consider the possibilities of polish debt reduction, the initial negotiations were first of all focused on the solutions which would minimise current debt repayments. as a result, in october 1989 the commercial banks agreed to reschedule the principal installments and 85% of interests which were due in the last quarter of that year. it should be noticed that it was the first time when the partial rescheduling of due interests was achieved, based on an agreement with that group of commercial banks (górniewicz, 2012, pp. 163–164). 1 on 10th march 1989, the american secretary of state, nicolas brady made an important suggestion referring to the solution to the problem of external debts incurred by developing countries of a medium income level. considering the debt structure of that group of countries, the concept could be applied only for private banks. brady’s plan was to make the funds coming from the international monetary fund and the world bank as well as from the governments of some industrial countries (mainly japan) available for the debtor countries which were implementing the programmes of economic reforms agreed with the monetary fund and the world in order to finance operations which were related to debt reduction and debt service. a significant novelty in brady’s plan was the recognition of the fact that it was necessary to accept partial cancellation of the external debt by a technique referred to as a market-based menu approach. it involved the following: 1) the conversion of the current debt into capital shares (direct of portfolio investments) in the debtor country (debt for equity swaps d/es); 2) swapping the current debt for bonds issued by the debtor country(debt for bond swaps); 3) buying out their own debts for cash by the debtor countries (debt buy-back); 4) swapping the debt for export income (debt for exports swaps); 5) swapping the debt for investments in the protection of natural environment(debt for nature swaps); 6) swapping the debt for the local currency (debt for local currency swaps). polish external debt 109 another breakthrough in the relations with the government creditors was an agreement signed in paris, in february 1990. the agreement was underlain by the prior agreements with the imf on the programme of economic restructuring for poland, supported additionally by the stabilisation fund at the amount of usd 1 billion. despite all the efforts made by the polish party, the agreement did not assume any debt reduction, however it did assume favourable conditions of restructuring, and it introduced a repayment moratorium by the end of march 1991, that is namely for the period of the economic programme implementation. therefore, in 1990, despite the lack of repayment to the western governments, poland was provided with a full access to new credits guaranteed by the governments of the creditor countries, and to the credits provided by international financial institutions. at the same time, the negotiations on the extensive solution to the problem of the polish external debt were still continued (the paris agreement of february 1990 established a working group) in may 1990, during the spring meeting of the interim committee of the international monetary fund and the world bank, held in washington, the polish deputy prime minister, l. balcerowicz officially postulated a reduction of 80% of polish external debt to the governments of the creditor countries and the commercial banks. the issue was put on the agenda during the most serious political talks at that time. it was also intensively discussed in washington during the session of the imf board of governors and the world bank in october. due to the consistent implementation of economic reforms, as well as to the support provided by the imf and the world bank, poland was granted some unprecedentedly favourable terms of debt reduction. as a results, during the negotiations held in paris (march-april 1991), the scope and terms for the reduction and restructuring of the polish external debt payable to seventeen countries were agreed upon. the paris agreement assumed debt reduction at the minimal level of 50% of the net present value (npv). the creditor countries were given a possibility to agree for a larger reduction on voluntary and mutual basis, and also to swap 10% of the payable debt for other mutually agreed purposes (górniewicz, 1998, p. 22). figure 2. polish external debt in the years 1990–2003 (in usd million) 0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 source: the author’s own study based on the statistical yearbook for 1996, central statistical office,warszawa 1997, p. 489, and http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html (2012, march 16). g g110 considering the discussed period of time, the lowest level of the polish external debt was recorded in 1996 (approximately usd 40.4 billion). then it was rapidly increased, and at the end of 2003 it exceeded the amount of usd 100 billion (see: figure 2). apart from the above-mentioned reductions, there were two more factors which affected a decrease of the debt. the first one referred to the financial settlement with russia. as a result of an agreement which was signed in november 1996 by the government of poland and russia on the settlement of mutual indebtedness (a zero-plus option), the polish free-foreign currency debt was decreased by usd 2.3 billion. the other factor was related to the exchange rate differences which reduced the external debt by usd 1.5 billion. it should be mentioned that there was also a minor factor which contributed to the increase of the external debt, namely: the inflow of foreign capital (new credits). it eventually increased the debt by usd 256 million (górniewicz, 2002, p. 99). in the 1990s, similarly to other countries of central and eastern europe, poland took advantage of an opportunity to take new credits and to use non-returnable aid funds. as it is widely known, supporting the balance of payments of a country which has been making efforts to stabilise its economy comes as a standard form of foreign aid. in order to control the hyperinflation and to provide support to the processes focused on the introduction of internal convertibility of the polish zloty, the stabilisation fund was established at the amount of usd 1 billion. the fund involved donations from great britain, the usa and australia and granted loans. in 1990 poland entered a stand-by agreement with the international monetary fund, for the amount of usd 700 million, and additionally it was offered a possibility of taking an adjustment credit from the world bank at the amount of usd 300 million. however, the promised and granted foreign support did not mean an automatic transfer of financial means to a particular country. therefore, the stabilisation fund was not used because the operation of the introduction of the convertible polish zloty turned out to be successful. the agreement with the imf was suspended because poland was not able to meet the agreed requirements (which referred, among others, to the exceeding of the agreed amount of the budget deficit) (górniewicz, 2002, pp. 10–103). the role of the european bank of reconstruction and development (ebrd) should be also mentioned here. the main goal of that institution is to finance economic development of central and eastern european countries through the support provided to efficient economic initiatives (mainly in the private sector). in poland the activities of the ebrd have been focused on the aid provided to various branches of industry, such as metallurgy, production of cars, glass and paper, agriculture, protection of natural environment and real estate market. moreover, the ebrd has participated in the ownership transformation and in the aid granted to the banking sector (among others, the purchase of shares in the wielkopolski bank kredytowy s.a., a loan for amerbank), it has also granted capital support to insurance institutions and supported the public sector (loans for the development of residential construction, heat engineering, motorway construction and modernisation of the railways) (górniewicz, 2002, p. 104). polish external debt 111 4. dynamic growth of polish external debt after joining the european union as it is widely known, on 1st may 2004 poland joined the european union, and in this way it became a more reliable country than it had been ever before. thus, the access to external credits became easier and the demand for polish bonds grew up at that time. furthermore, polish local self-governments started to take external loans in order to receive the financial means required for the acquisition of equity indispensable to receive the eu funds. during the analysed period (2004–2015) an increase in the polish external debt by over 250% was recorded. a greater dynamics of debt growth was observed only during the 1970s, but then the scale of that phenomenon was incomparably smaller. in 2004 the amount of the external debt was slightly over usd 130 billion, and at the end of 2015 it was almost usd 330 billion (see: figure 3). it should be noticed that during the last two years of the analysed period a downturn in the external debt was recorded. it mainly resulted from an increase in the exchange rate of the american dollar. if the debt were presented in the polish zloty or in euro there would not be any decrease observable. figure 3. polish external debt (gross, in usd billion) 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 source: the author’s own study based on the data provided by the national bank of poland https://www.nbp. pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html (2016, dec.10). the largest share of the polish external debt falls on the government sector (see: table 1). in 2004 the debt of that sector was usd 57.1 billion, and in 2015 it was usd 136.4 billion. the debt reached the highest level in 2013 (usd 154.1 billion). the domination of the longterm debt could be observed during the whole analysed period, mainly in debt securities. undoubtedly, it should be viewed as a positive phenomenon because long-term debts are generally considered as safer. the government’s debt management strategy in the coming years is to reduce cost of debt service to the minimum during the long period of time by application of budgetary limitation of the following: 1) refinancing risk, 2) exchange rate risk, g g112 3) interest rate risk, 4) liquidity risk of the state budget, 5) other types of risk, in particular credit and operational risk, 6) distribution of debt servicing costs over time (strategia, 2017, p. 22). the external debt of the national bank of poland was relatively low, however, the same thing could not be stated in the case of other banks, referred to as monetary financial institutions (mfi). the debt of that sector grew dynamically, except for the years 2011–2012 and 2014–2015. the long-term debt dominated also in that sector, although its advantage over the short-term debts was not as distinctive as in the case of the government sector. the most important position in the mfi debts was taken by credits and loans. table 1. polish external debt divided by sectors (gross, in usd billion) gross external debt, divided by sectors 2004 2005 2006 2007 2008 2009 governmentsector 57,1 58,7 67,9 78,5 66,9 86,8 national bank of poland 0,1 2,0 1,2 8,2 2,4 5,3 mfi, excluding the national bank of poland 14,8 15,0 23,4 40,1 60,0 61,8 othersectors 35,5 34,7 43,3 59,7 66,9 72,4 direct investments: debtinstruments 22,0 22,5 34,1 46,9 48,6 54,0 total 130,2 133,0 169,9 223,9 245,0 280,3 gross external debt, divided by sectors 2010 2011 2012 2013 2014 2015 governmentsector 111,8 116,7 151,8 154,1 145,7 136,4 national bank of poland 6,9 5,0 5,5 7,6 5,8 5,5 mfi, excluding the national bank of poland 69,1 66,2 64,4 67,3 60,9 54,6 othersectors 59,6 61,4 63,6 64,3 57,7 53,2 direct investments: debtinstruments 71,8 74,9 83,5 90,7 86,5 80,3 total 319,3 324,3 368,9 384,1 356,7 329,9 source: the author’s own study based on the data provided by the national bank of poland https://www.nbp. pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html (2016, dec.10). in the years 2004–2015 the debt related to the foreign direct investment (fdi) was increased almost by four times. at the end of the analysed period it exceeded the amount of usd 80 billion, and it reached the peak in 2013 (usd 90.7 billion). the debt referring to the direct investment included the following positions: among other entities in the group, the direct investor in the direct investment entities and the direct investment entities in direct investors. during the analysed period of time the debt of the other sectors was also increased, however its dynamics was not as significant as in the above-mentioned cases. in 2004 the debt reached the amount of usd 35.5 billion. then the debt was growing until 2009 when it exceeded the amount of usd 72 billion. at the end of the discussed period of time the external debt of other sectors reached the amount of usd 53.2 billion. polish external debt 113 while analysing the percentage share of the particular sectors in the polish external debt at the beginning and at the end of the discussed period of time, it is possible to state that some changes can be observed, however their scale is not very significant. both in 2004 and in 2015 the largest share of the debt fell on the government sector (respectively: 43,9% and 41,4%). at the beginning of the analysed period of time the second position was taken by the other sectors (27,4%). however, in 2015 they moved to the fourth position (16,1%), giving their place to foreign direct investments (24,3%) and monetary financial institution (mfi) (16,5%). the share of the national bank of poland (nbp) in the polish external debt was definitely the smallest. in 2004 it was only 0,1%, and in 2015 it reached the level of 1,6% (see: figure 4 and 5). figure 4. the share of the particular sectors in the external debt in 2004 (in %) source: the author’s own calculations based on the data provided by the national bank of poland https:// www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html (2016, dec.10). figure 5. the share of the particular sectors in the external debt in 2015 (in %) source: the author’s own calculations based on the data provided by the national bank of poland https:// www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html (2016, dec.10). g g114 the growth of the polish external debt results from several fundamental reasons. one of them is the application of a new, broader definition of the government debt presented in the act of public finance. the new definition is consistent with the requirements of international organisations, such as imf, oecd and the world bank. the second important reason for the growth of the polish external debt during the recent years is related to new credits which have been taken for broadly understood requirements of the system transformation and considerable strengthening of the polish zloty in relation to the american dollar. however, the most important reason for the increase in the polish external debt is the above-mentioned growth of the external debt incurred by the banking sector and domestic enterprises. the reason for which polish enterprises have incurred debts is related to more attractive credit terms which they have been offered by foreign banks, in comparison to these offered by national banks, particularly lower interests. as a result, the costs of the funds acquired from the foreign entities have still been lower than the costs incurred in the case when the domestic sources have been used. another important reason – considering the debtors’ point of view is related to favourable exchange rates in the recent years. it is related to the lowering of the debt converted into the polish zloty as it gets stronger in relation to other currencies in which the debt has been stated (górniewicz, 2015, p. 288). at the end of the first quarter of 2009 an important event took place. at that time poland eventually finished the repayment of the non-market external debt of the state treasury which was payable to the paris club associating government creditors. on 31st march the last installment at the amount of usd 886 million was repaid. the debt came as a result of an agreement signed in 1991 by 17 creditor countries on the restructuring and reduction of the polish debt which had been incurred in 1970s and the repayment of which had been suspended during the 1980s. in 1991 the debt exceeded the amount of usd 32 billion. in october 2012 poland repaid the last installment (at the amount of usd 297 million) of the debt payable to the london club, namely: it bought out the brady bonds. in this way poland finally freed itself from the debt which had been incurred during the socialism period (górniewicz, 2015, p. 288). 5. conclusions the growth of the polish external debt comes as a process which was started at the beginning of the 1970s by an increase in credits which had been taken. the external credits were expected to contribute to a decrease in economic disproportions between poland and highly developed countries, however they soon turned out to be a significant developmental barrier. undoubtedly, the necessity to repay due amounts negatively affected the rate of the national economic growth, the transformation of the system and later processes of integration (coming as a considerable burden for the state budget and the financial situation of business enterprises). enterprises and banks have used foreign loans because of more favorable conditions than in the country. from this point of view, the external debt is more profitable than domestic ones. in the nearest future poland will certainly take new external credits, and it will issue treasury bonds. their purpose and the efficiency of their use shall significantly affect the economic situation of the country. the external debt should be actually viewed as a permanent phenomenon. polish external debt 115 references antowska-bartosiewicz, i., & małecki,w. (1991). zadłużenie zagraniczne polski. warszawa: fundacja im. f. eberta w polsce. berger, w. (1990). financial innovations in international debt management. wiesbaden: gabler. głuchowski, j. (1993). międzynarodowe prawo i stosunki finansowe, wydawnictwa agencji er, białystok.. górniewicz, g. (2012). dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy. bydgoszcz: oficyna wydawnicza mirosław wrocławski. górniewicz, g. (2007). konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem polski. bydgoszcz: wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego. górniewicz, g. (1998). umowy z wierzycielami o redukcji polskiego zadłużenia zagranicznego. acta universitatis nicolai copernici, ekonomia, xxviii. górniewicz, g. (2002). zadłużenie zagraniczne. polska a kraje rozwijające się. bydgoszcz: wydawnictwo uczelniane akademii bydgoskiej im. kazimierza wielkiego. górniewicz, g. (2015). zadłużenie zagraniczne polski. in s. kamosiński, t. kuczur & j. laskowska (eds.), prawne i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa. bydgoszcz: wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego. karcz, z. (2006). zadłużenie zagraniczne polski, warszawa: diffin. klawe, a., & makać, a. (1987). zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych. warszawa: pwn. krawczyk, r. (1990). wielka przemiana. upadek i odrodzenie polskiej gospodarki. warszawa: oficyna wydawnicza. ners, k. (1996). pomoc zagraniczna dla europy środkowej i wschodniej. sprawy międzynarodowe, 1. strategia zarządzania długiem sektora finansów publicznych w latach 2018–2021. (2017). warszawa: ministerstwo finansów. visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 te ana sydoruk*, dmytro tyshchenko**1 positions of the visegrad four coutries and the baltic states on the russian ukrainian conflict abstract the article analyses the positions of the visegrad group and the baltic countries on the russia-ukraine conflict that erupted in 2014. the authors prove that poland, lithuania, estonia and latvia are united by perception that the russian aggression in ukraine is a threat to their national security, they support for tough policy of anti-russian sanctions in the international arena, and assist ukraine and the level of declarations and at the level of action. nonetheless , level of their participation and support for ukraine depends on their actual capabilities and domestic and foreign policy priorities. reactions of other v4 countries to events in ukraine are more restrained and vary from quiet pragmatism in slovakia to clear pro-russian voices in the czech republic and hungary. it is unlikely, however, that their position can be a real obstacle to the implementation of the common eu action in the near future. keywords: russian-ukrainian conflict, ukrainian crisis, central european states, sanctions, condemnation 1. introduction topicality of the article is caused by the fact that during the russian-ukrainian conflict, which broke out in 2014, the visegrad four countries and the baltic states were surprisingly divided in relation to the conflict’s sides. despite the common history as soviet satellites, and (for most of them) direct occupation of moscow in the twentieth century, recent experience of their transformation, good understanding of contemporary eastern europe and russia, geographical proximity to the conflict area, deep historic, cultural, social and economic ties * national university of ostroh academy, ostroh, ukraine, e-mail taniasydoruk@rambler.ru. ** university of lisbon, portugal, e-mail dmytro.s.tyshchenko@gmail.com. 2016, no. 1 (9), pp. 17–30 published online december, 2016 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.002 t s , d t18 with their neighbours in the east, their reaction to the events in ukraine was not unanimous. poland and the baltic states took up the most rigid and principled position on the ukrainian crisis, annexation of crimea to russia and the following military campaign in donbas. each state has its own internal motives of such behaviour associated primarily with their recent history. in contrast, the reaction of the southern part of central europe to the events in ukraine was more restrained. it ranges from cautious condemnation of slovakia to clear pro-russian voices in the czech republic and hungary. on 21 december 2015, the foreign affairs council prolonged eu economic sanctions against russia until 31 july 2016, whilst countries such as hungary, slovakia and, increasingly, the czech republic are now opposed to any further sanctions against moscow. what is it that is behind their different positions? 2. analysis of recent research the positions of the visegrad four and the baltic countries during the crisis in ukraine and the russian-ukrainian conflict and their role in shaping a common eu position on these issues have become the subject of attention of a number of authors. a. kyrydon, s. troian, m. baranowski, b. cichocki analysed the position and activities of poland towards the sides of the conflict. v. jurkonis, m. maigre, k. berzina studied the activity of the baltic states. as to the visegrad countries, a. kramer, a. racz, f. markowic scrutinised the policy and stance of the v4 thoroughly and in general. a. duleba, m. gniazdowski, ł. kołtuniak concentrated on the positions of separate countries of the group. notwithstanding, as the conflict in ukraine is still ongoing and the approaches of the visegrad group and baltic states on it undergo certain modifications, the analysis remains relevant scientific task. 3. results the debates in the eu on sanctions against russia deepened the differences between the countries of central europe, and particularly the visegrad four (v4) countries and the baltic states. while warsaw, tallinn and vilnius are calling deepen restrictive measures against russia and exclude it from the swift system and even expressed willingness to supply weapons to ukraine, prague, bratislava and budapest openly declared many times their doubts about the effectiveness of sanctions, pointing to their negative effects on their own and other eu countries, and strongly oppose the military assistance to ukraine (tab. 1.). it is clear that the factor of their energy and financial dependence on russia plays an important role here. however, their post-war history, dependence on moscow via warsaw pact and the council for mutual economic assistance should have at least contributed to a greater understanding of the potential threats from the kremlin. the diversity of views and reactions from central europe casts doubt on its ability to act as an internal advocate within the eu for the eastern neighbours and weakens the eu’s ability to respond effectively to the spiral of violence in ukraine (map 1). positions of the visegrad four coutries and the baltic states... 19 ta b. 1 . po si tio ns o f t he v is eg ra d g ro up a nd th e b al tic c ou nt ri es o n th e r us si an -u kr ai ni an c on fli ct r ea ct io n on r us si an ag gr es si on r ea ct io n of s oc ie ty a re a( s) o f r us si an in flu en ce st an ce to w ar ds s an ct io ns e st on ia n eg at iv e e nt ir el y ne ga tiv e r us si an m in or ity , e co no m ic r el at io ns , e ne rg y de pe nd en ce su pp or ts e nf or ce m en t o f t he s an ct io ns la tv ia n eg at iv e e nt ir el y ne ga tiv e r us si an m in or ity , e co no m ic r el at io ns , e ne rg y de pe nd en ce su pp or ts e nf or ce m en t o f t he s an ct io ns li th ua ni a n eg at iv e e nt ir el y ne ga tiv e e co no m ic r el at io ns , e ne rg y de pe nd en ce su pp or ts e nf or ce m en t o f t he s an ct io ns po la nd n eg at iv e e nt ir el y ne ga tiv e e co no m ic r el at io ns , e ne rg y de pe nd en ce su pp or ts e nf or ce m en t o f t he s an ct io ns c ze ch r ep ub lic n eg at iv e g en er al ly n eg at iv e d ee p en er gy a nd fi na nc ia l de pe nd en ce g ov er nm en t s up po rt s en fo rc em en t o f th e sa nc tio ns , p re si de nt d oe s no t sl ov ak ia n eg at iv e g en er al ly n eg at iv e e ne rg y de pe nd en ce , de pe nd en ce o n m ili ta ry eq ui pm en t g ov er nm en t a ga in st , p re si de nt in fa vo ur h un ga ry o ffi ci al ly n eg at iv e g en er al ly n eg at iv e e co no m ic r el at io ns , r us si an n at ur al g as , co m m on p ol ic y of ex pa ns io ni st n at io na lis m o ffi ci al b ud ap es t d oe s no t s up po rt ne ith er k ee pi ng n or e nf or ce m en t o f t he sa nc tio ns so ur ce : th e ta bl e is e la bo ra te d by th e au th or s of th e ar tic le . t s , d t20 map 1. positions of the visegrad group and the baltic countries on the russian-ukrainian conflict estonia, latvia, lithuania and poland – are against russia’s aggression and stand in favor of enforcement of the sanctions the czech republic – follows ue’s position but does not actively participate in the russia–ukraine conflict resolution process slovakia – supports sanctions but is not actively involved in discussion or resolution of the conflict. it would prefer to cancel the sanctions hungary is against the sanctions and stands on canceling them poland balerus lithuania latvia estonia germany czech republic ukraine slovakia hungary romania moldavia austria denmark positions of the visegrad four coutries and the baltic states... 21 the earliest and most principled positions on the “ukrainian crisis”, the annexation of crimea by russia and an escalation of the conflict in eastern ukraine were formulated by poland, lithuania and estonia. the positions ware formed under the influence of various factors. the first one is the arguments related to their own security. for these countries, the aggression of russia in ukraine has exacerbated the security situation in the baltic-black sea region and raised questions about the security of the nato member states through collective defense. another factor that influenced the formation of the positions of poland and the baltic countries at the russian-ukrainian conflict is their strong transatlantic ties. even the us presence in europe is seen as guaranteeing peace, security and stability in the region. therefore, from the very beginning, it was important that the eu and the united states agreed on common positions and actions, including the issue of sanctions against russia. last but not the least important factor is that ukraine is important for poland, estonia, latvia and lithuania as a target country of the eastern partnership. it was defined as a foreign policy priority of each of them and they send the largest part of development aid precisely to the countries of the eastern partnership. we will consider the positions and activities of each country in relation the russian-ukrainian conflict. poland. poland has been responding to the crisis in ukraine since its early days. the eastern partnership summit in vilnius, the question of signing the association agreement with ukraine and prevent of further violence in ukraine were central issues in polish bilateral and multilateral negotiations with the ukrainian government and its eu and nato partners. polish foreign minister radosław sikorski, together with his french and german counterparts, was intermediary in negotiations between the protesters and the president of ukraine viktor yanukovych on 20 february 2014 aiming at ending the violence and encouraging the dialogue between euromaidan and v. yanukovych. however, despite its early activity and practical action, poland was not included into the “normandy format”. president bronislaw komorowski and prime minister donald tusk, foreign minister radoslaw sikorski and defence minister tomasz siemoniak condemned the annexation of the crimea and the russian aggression in eastern ukraine. b. komorowski in an interview with german radio stations august 30, 2014 stated the russian invasion in ukraine, warned europe on the policy of appeasement of russia, supported sanctions against moscow, and called for the strengthening of the eastern flank of nato (kyrydon & troyan, 2015, pp. 50–51). from then onwards, poland has been focusing primarily on actions that could be implemented within the european and transatlantic organisations in response to the russia’s behaviour. within the european union, poland supported the visa restrictions and economic sanctions against moscow, and their expansion in response to the continuing military aggression of russia against ukraine; within nato, poland actively advocated for confirmation guarantees of article 5 of the washington treaty through practical steps to strengthen the territorial security of the eastern suburbs of the alliance. poland defended the idea of increasing the presence of allied troops on the northeast side during the preparations for the nato summit wales in september 2014. poland has allocated 100 million euro credit assistance to ukraine and 2.5 million to the scholarship programme for students of the regions of donetsk and luhansk, crimea (in 2015). it was also provided a humanitarian assistance by more than $ 1 million. the polish government also allocated 170 000 euro for treatment and rehabilitation of the ukrainian military (85 people) (112 ua, 2015). t s , d t22 as to the military assistance to kyiv, the official warsaw did not take a clear position. it is willing to sell weapons to ukraine, but does not propose any specific decisions on this matter. the continuous discussions on the weapon supply to ukraine show that when it comes to the military aspects of the conflict, the polish reaction to the russian invasion into ukraine is not univocal. such situation caused a barrage of criticism of the government for allegedly drifting in the conflict in ukraine. namely, poland agreed to limit its military assistance to ukraine with non-lethal equipment, it postponed the entry into force the fourth chapter of the association agreement between ukraine and the eu related to the deep and comprehensive free trade area, and more than modest results of the nato summit in wales. the legendary leader of solidarity zbigniew bujak called the passivity of the polish authorities on ukraine as “treason” (rzeczpospolita, 2015). the behaviour of the polish government follows a certain logic: poland will not affect the resolution of the conflict in ukraine, the best that the polish government can do is act systematically with partners in the eu and nato. as newly appointed prime minister eva kopacz said in her address to the sejm on 1st october 2014: “... it is important to prevent the isolation of poland as a result of unrealistic targets set themselves” (baranowski & cichocki, 2015, p. 36). another statement was made by grzegorz schetyna, successor of radosław sikorski as foreign minister, towards the sejm on 6th november 2014: “the rush of isolationism and anti-western sentiments and denial of european values will build a wall that will separate russia from europe. critical assessment of the policy of russia does not change the fact that we will remain neighbours and economic partners” (baranowski & cichocki, 2015, p. 36). this position is not surprising, taking into consideration that at the beginning of the first term, the d.tusk government’s eastern policy was based upon the fact that open scepticism towards the eu co-operation with russia and too much ambition on eu relations with ukraine could lead to isolation of poland on the international arena, as it had been under the previous 2005–2008 government. hence, the polish government offered russia a “normalisation” in 2008, hoping that it would return poland in the mainstream of the policies of the eu and nato and improve its position in these organisations. some subsequent events may indicate that this assumption was correct, including d.tusk election president of the european council. despite the importance of the official position of warsaw, it should be noted also extremely high level of support of ukraine by polish public. many poles, journalists, politicians, diplomats, students, human rights activists, volunteers, have become direct participants of euromaidan and events in eastern ukraine. according to surveys of the fund “transatlantic trends”, 78% of poles are in favour of economic assistance to ukraine, 77% supported sanctions against russia, and 67% supported aid to ukraine, even if it will increase the danger of conflict with russia (baranowski & cichocki, 2015, p. 35). jarek podworski, a member of association “generation” in katowice, organizer of humanitarian convoys to the maidan and ato combatants, points out: “in poland, foremost the society worried about ukraine, not the state ... we were collecting warm clothes and money to the maidan and ato. this was not done by the state, but by donations of ordinary poles, private foundations and volunteers ...” (loginov, 2015). positions of the visegrad four coutries and the baltic states... 23 as for the prognosis, we need to talk about the willingness of poland at level of official warsaw and society, and systematically at the eu and nato levels to continue supporting ukraine. poland realizes that stability and security ukraine is a guarantee of its own stability and security. if the “normandy format” (repeatedly publicly criticised by polish president a. duda as german-french tandem that does not reflect the true position of the eu and whose activities are not always in the interests of ukraine) exhaust its potential, warsaw must play a more active role in the new diplomatic forums aimed at resolving the conflict. in this respect, poland should intensify its activities when it comes to offer new ideas for the long term. seems that the format of the weimar triangle, that once worked well in terms of promoting european integration of poland, could be useful in the settlement of certain aspects of russian-ukrainian conflict. these capabilities have been demonstrated during the “ukrainian crisis”, as it was discussed above. today, there are favourable circumstances for deeper involvement of poland to the eu’s eastern policy formation within the mechanisms of the european neighbourhood policy and the eastern partnership – it is the presidency of the former polish prime minister d.tusk in the european council and his close interaction with a.merkel (whose grandfather was pole). lithuania. the active role of lithuania during the crisis in ukraine and in conditions of the russian-ukrainian conflict is not accidental. lithuania is a supporter of ukraine for many years for reasons that range from its own diplomatic ambitions to sincere belief that ukraine has always been and should remain part of europe. lithuania defends the interests of ukraine in various international organisations and support it on a bilateral level, as evidenced by numerous visits by politicians and senior lithuanian officials in ukraine. it is necessary to note the unprecedented participation of civil society in lithuania in ukrainian events that started with local solidarity actions with the euromaidan and later manifested in voluntary missions of doctors, charity concerts to support ukraine &c. a large lithuanian support for ukraine is the logical result of its priorities and long-term efforts in the countries of the eastern neighbourhood. guided by the concept of “smart power”, lithuania has been consistently increasing its international subjectivity and diplomatic capacity. thus, even before it was one of the most outspoken critics of russia’s actions in georgia in 2008 and the main opponent of the eu to resume negotiations with russia on a new agreement on partnership and co-operation after russia failed its obligations according to the “medvedev-sarkozy plan”. on the eve of the eastern partnership summit in vilnius in 2013, lithuanian diplomats were active in european capitals to provide historical possibility of signing the association agreement with ukraine, and in kyiv they were urging at the same from the ukrainian leadership. after the summit, lithuanian politicians made some official visits to ukraine: 4th december 2013 the speaker of the lithuanian parliament loreta graužinienė, 13 december – lithuanian foreign minister linas linkevičius. public support of the ukrainians was also high. many lithuanians came to kyiv on weekends during euromaidan, civil society organisations sent buses with solidarity groups and musicians with concerts in support of the “revolution of dignity”. lithuania provided medical care for victims of violence in ukraine. government and individuals covered medical expenses of more than 60 ukrainians, including treatment provided to dmytro bulatov, head of automaidan. many other activists received long-term visas and some of them used the opportunity to escape in lithuania and join solidarity actions there (jurkonis, 2015, p. 31). t s , d t24 as presiding in the un security council, lithuania initiated an emergency meeting on the crisis in ukraine in february 2014 and remained active in this matter not only at the un but also in the institutions of the eu, nato, and osce for further time. lithuania unequivocally condemns russian aggression against ukraine, claims the responsibility for the events in ukraine, accused of supporting terrorists, insists on the recognition of “lnr” and “dnr” as terrorist organisations. lithuania supports anti-russian sanctions and their expansion, and defends introduction of a military embargo on russia, criticises the “weak” position of the west regarding ukraine; declares possible introduction of national anti-russian sanctions; is willing to supply arms to ukraine and the ukrainian military conduct training in lithuania. perhaps, none of the european leaders can compete with lithuanian president dalia grybauskaitė by the severity of comments addressed to russia. lithuania allocated 50 000 euro in the nato trust fund for ukraine and provided assistance to the ukrainian army for 43 500 euro. the state provides treatment and rehabilitation of ukrainian soldiers and civilians from the area ato monthly; provides helmets, body armour, bulletproof panels, dry rations and medical supplies for the ukrainian military. lithuanian humanitarian assistance to ukraine exceeded 250 000 euro (112 ua, 2015). lithuania even donated items armament to ukraine. together with poland, lithuania participates in creation of the polish-lithuanian-ukrainian brigade “litpolukrbrig” (ukraine – 545 soldiers, poland – 3000, lithuania – 150–350); it also trains members of the armed forces of ukraine, joint military exercises and treatment of military personnel (112 ua, 2015). there are many reasons that explain this position of lithuania. despite the fact that it is part of the euro-atlantic community as the member of nato and eu, it has repeatedly felt the pressure from russia. it varied in the range from attempts to influence individual politicians to numerous barriers in trade, business and communications on the border with russia, not to mention the constant attempts to manipulate the historical memory of lithuania. estonia. the first official reaction to estonia to the “ukrainian crisis” was made after the bloody clashes in kyiv on 18th-20th february 2014. president toomas hendrik ilves issued a statement insisting on ceasing the violent situation in kyiv and starting a political dialogue between government and opposition. he warned that estonia was ready to support sanctions against the responsible for violence. in march 2014 in response to russia’s actions in ukraine, the national council of defence of estonia at an extraordinary meeting called for strong countermeasures from the eu and nato. a few days, foreign minister urmas paet stated that the russia’s actions and threats against ukraine are violating the un charter and endanger peace and security in europe. in the same month, the parliament of estonia adopted a statement in support of the sovereignty and territorial integrity of ukraine (maigre, 2015, p. 16). estonia supports sanctions against russia and provides assistance package to ukraine in various european and euro-atlantic fora. in late august 2014, when a significant number of russian combat troops entered the eastern ukraine, th ilves insisted that it should finally dispel any doubts as to russia’s participation in the conflict (maigre, 2015, p. 16). in september 2014, he visited kyiv to express support for the country towards political and economic reforms. estonian president during a meeting with ukrainian leader said that the ukrainian-russian conflict is “a war between europe and non-europe”, “the conflict between different systems of value” (maigre, 2015, p. 17). among other things, he also said that estonian positions of the visegrad four coutries and the baltic states... 25 hospitals were willing to take the treatment of seriously wounded ukrainian freedom fighters. it is worth noting that even before estonia has provided aid to victims because of protests on euromaidan. moreover, the government increased the number of available scholarships for ukrainians in estonian universities. estonia took to treat 15 ukrainian militaries from the ato area later and has allocated 120 000 euro for humanitarian aid (generators, sleeping bags, &c.) (112 ua, 2015). latvia. assuming the presidency of the council of the european union in the first half of 2015, a small baltic state latvia gained an opportunity to contribute actively to the formation of the eu response to the aggressive behaviour of russia in ukraine. however, one should note that the lisbon treaty entering into force in december 2009, slightly altered the institutional construction of the union. the presidency in the eu council of foreign affairs is carried by high representative for foreign affairs and security policy and the role of the presidency in other configurations of the council makes it impossible to directly influence the agenda of eu foreign policy. latvia’s approach to the events in ukraine must balance two opposing aspects. on the one hand, latvia is experiencing possible risks of aggression and, therefore, increases defensive measures. on the other hand, it has deep cultural and economic ties with russia. therefore, it is the most open to co-operation with russia among three baltic countries in order to promote de-escalation in ukraine and is less favourable to isolation of russia. latvia strongly supports ukraine’s sovereignty and its territorial integrity. the government condemned the annexation of crimea considers russian aggression in ukraine as a threat to peace and stability in europe. it also calls for greater nato presence in the baltic countries and supports sanctions against russia. during the conflict in eastern ukraine, latvia provides humanitarian assistance and expert support to ukraine, including treatment of ukrainian wounded soldiers, provides seminars for government and civil society to combat corruption, takes groups of children (12–17 years old) from the ato area. latvia insists on the need for a higher degree of protection of the baltic states by nato and welcomes the decision of the united states in placing their forces in latvia. despite close economic ties, latvia supported sanctions against russia and “is fighting” it in the information war (bērziņa, 2015, p. 25–26). latvia has not fully turned out from its big neighbour nonetheless. a large russian minority has close ties with russia and the two countries have very significant trade relations. almost 30% of latvian population speaks russian as a first language, but many ethnic russians cannot vote in elections and have special status of non-citizen (bērziņa, 2015, p. 26). as a result, while some political and business circles insist on a rigid position against russia, others call to support economic and cultural ties with it. actions of latvia concerning ukraine and russia are more moderate than, for example, neighbouring lithuania. in response to the declared willingness of lithuania to provide ukraine with weapons, prime minister of latvia laimdota straujuma stated that latvia would support ukraine “differently” (latvian public broadcasting, 2014). in fact, latvia has maintained the economic and cultural door open for russia if the situation in ukraine will move toward de-escalation. the economic and infrastructural dependence on russia largely influences the attitude of latvia to the events related to the crisis in ukraine and the russian invasion. gazprom owns 34% of the national gas company “latvijas gāze” and latvia is completely dependent on natural gas supplies from russia (bērziņa, 2015, p. 27). the economic impact of russia spreads t s , d t26 beyond energy. it is one of latvia’s largest export markets. however, the government of latvia supported the sanctions, despite the heavy losses that they can bring to the economy. latvia has suffered greatly from the russian embargo on imports of dairy products, meat, fruit and vegetables from the eu. because of falling demand from russia, the wholesale price of milk in latvia decreased by 25% during the period from july to november 2014, the price of butter and cheese went down at 19–20%. the market price of vegetables decreased by 30–50% (finance.net, 2014). the government notes the significant economic losses associated with sanctions, but stressed the political significance of the latter. prime minister l. straujuma warned that the worst scenario for estonia is a 10% gdp fall, if russia breaks all economic ties with latvia. she stressed that this is unlikely to happen, but if so, preserving of political sovereignty justified the economic difficulties: “we cannot retreat from the sanctions. [...] the independence is more important than the economic difficulties that we can overcome” (bērziņa, 2015, p. 27). thence, poland, lithuania, estonia and latvia are united by the perception of the russian aggression in ukraine as a threat to their national security, support for tough anti-russian sanctions policy in the international arena, assisting ukraine at the level of declarations as well as the level of specific actions. however, the degree of participation and support for ukraine depends on their actual capabilities, domestic and foreign policy priorities, and ranges from providing weapons to ukraine by lithuania to more moderate position of neighbouring latvia. within the eu and nato, all four countries play the role of “hawks”, urging the west to actively resist russia and to help ukraine by all available means, including military assistance. in terms of strengthening their positions on the conflict resolution, poland and the baltic states should seek to strengthen regional dialogue within the new europe, for example through visegrad group, the central european initiative, civil society organisations. it is highly important to achieve common understanding of the nature and consequences of russia’s challenges for europe; to co-operate more closely with germany, that has taken a leading role in uniting for a common eu policy on the russian-ukrainian conflict; to co-operate with the united states in order to co-ordinate their own positions and actions of the partners; to contribute to formation of a new eu policy towards eastern europe within discussions on the improvement of the european neighbourhood policy and the eastern partnership. putinverstehers in central europe. kremlin media is actively working in central europe and is shaping the views of a sizeable pro-russia constituency in those countries. despite the fact that mostly germans and french have confidence to the russian leader vladimir putin, calling “putinverstehers” or “putin-understanders”, putin has also a reasonable number of his supporters in central europe. hungary. the hungarian government is much more pro-russian than any other central european country. there are two main aspects that could explain such hungary’s position towards russia. first of all, it is profound level of economic relations with russia, namely russian investment. in order to overcome economic problems in the country’s economy and realising that the eu is not the best solution to resolve them, the government seeks to broaden its economic co-operation with non-european countries, namely russia and china (markowic, 2014). positions of the visegrad four coutries and the baltic states... 27 hungary is also against sanctions against russia largely because of its dependence on russian natural gas (hungary is more than 80% dependent on gas from russia). moreover, russia is hungary’s biggest trade partner outside the eu. another factor of such alliance with moscow is similar ideology. according to viktor orban, the hungarian prime minister, the model of “western” democracy is not efficient anymore and turkey, china or russia are good example of it. the russian annexation of crimea was, according to russian officials, caused by the desire to protect the russia-speaking people who live on the peninsula. v.orban share the same point of view and the same ideology, expansionist nationalism: he often speaks about greater hungary that would include hungarian minority living in the neighbourhood countries – in romania, ukraine, slovakia and serbia. mr orban also calls for the autonomy of the hungarian minorities in ukraine that reach almost 200,000 ethnic hungarians. in the russia-ukraine conflict, budapest states that ukraine cannot be stable without giving rights and autonomy to its minorities because kremlin accuses kyiv in discrimination against national minorities (namely russians) (kramer, 2014, p. 51). slovakia. according to slovak prime minister robert fico, diplomacy and politics are the only solution for the ukrainian crisis without any military action nor economic sanctions. it comes from long warm relation with russia and the economic factors are a key here because energy industry of slovakia is heavily dependent on russia. in the question of sanctions on russia, slovakia stands against but does not go against the unity of the eu and nato: “in crimea, we have witnessed a violation of international law. the current dialogue takes place in conditions of war and economic sanctions. nobody wants that russia suffers more”, says fico (pravda, 2015). however, mr fico also said that he cannot imagine any foreign soldiers being based in slovakia. fico is one of the candid opponents of economic sanction against russia. he also rejected demands to increase defense spending within nato in view of russia’s military aggression against ukraine (lopatka & santa, 2014). in spite of the anti-sanctions rhetoric, the slovak authorities approve all restrictive measures against russia adopted by the eu. the russia-ukraine conflict caused most central eastern european countries to increase their military budgets. bratislava does not intend to do this thus because of very limited resources. according to the world bank, the slovak republic allocated to the defense ministry only 1 percent of its gdp in the period 2011–2015 (the world bank, 2016). a lack of interest in defense will lead slovakia to a greater dependence on russia because bratislava relies on aging russian-made military equipment that will need to be replaced. the president andrej kiska (in office since june 2014) has been criticising the government for its uncertain position on the ukrainian crisis. the public of slovakia is also divided over the crisis. according to one poll, almost a half of the slovak citizens (45%) are in favour of european integration of ukraine. at the same time, 49% think that the eu should not impose sanctions on russia (duleba, 2015, p. 43). parliamentary elections in march 2016 influenced the policy of official bratislava towards ukraine that is characterised consolidation position of president andrej kiska (centre-right forces) and prime minister robert fico (ruling centre-left forces). migration crisis in the european union also caused positive transformation of stereotypes about ukraine and prompted the government to choose quite critical position regarding the eu’s migration policy: in september 2015, mr fico stated about unfair situation when t s , d t28 the procedure for obtaining schengen visas by ukrainians is very complicated, meanwhile, brussels requires bratislava to accept refugees from the middle east (borysfen intel, 2015). bratislava now is actively preparing for the upcoming european union presidency in the second half of 2016, with the intention to increase its international prestige and strengthen its influence on the development eu’s common policy towards russia’s war against ukraine. slovak leadership counts on effective cooperation with ukraine as a non-permanent member of the security council, above all in the plane coordinate measures to stabilize the security situation and promote democratization in eastern europe and to promote relevant projects in our country and other countries participating in eu programs “eastern partnership” as one of the main priorities of the future slovak eu presidency. czech republic. the position of the official prague on the russian-ukrainian conflict is still ambiguous because it is the country of multiple policies (markowic, 2014). the czech president’s stance towards the ukrainian crisis is controversial that could be explained by his close association with the russian political elites in spite of strong support of ukraine by the government. according to president zeman, there is a civil war in ukraine. he even questioned the presence of russian troops in ukraine, but later admitted that there is a “russian aggression” and “the invasion of russian troops” (gniazdowski, groszkowski & sadecki, 2014). president milosh zeman also supported the idea of finlandisation of ukraine stating that ukraine should not join nato and has to stay neutral (radiosvoboda.ua., 2014). the czech authorities are trying first of all to defend the interests of czech exporters, especially linked to the russian market and heavy engineering industries. prime minister sobotka says that the sanctions have not produced positive results so far, while their expansion severely hit the czech economy. in his opinion, the czech republic cannot lose the russian market, because if so, chine products will occupy their place and then return to the russian market after the end of the conflict will be impossible. many czech officials and experts think that the biggest weakness of “minsk process” is a representation of the west by the two largest trading partners of russia – germany and france, and there is no play for the guarantees of the budapest memorandum – uk and us. moreover, there are different tools used in peace-making (and keeping) process: russia considers the “minsk agreements” as instruments of its “hard power”, aggressive political and military pressure on kyiv aiming at “freezing” the conflicts. the eu views the agreements as solutions for the conflict in a peaceful way, by “soft power” instead. as to sanctions, prague occupies a position betwixt and between. the czech republic stands against economic sanctions against russia in general; however, it actively supported the first two rounds of the sanctions. moreover, it stopped the rosatom-led temel?n nuclear project (racz, 2014, p. 7). in relation to nato, prague supports strengthening of the alliance’s positions in the baltic states. hence, the czech republic is much more committed to the common stance of west against russia’s military aggression than neighbouring hungary or slovakia. 4. conclusions certain position of some central european countries on russian-ukrainian conflict is surprising in spite of the common history as soviet satellites, and direct occupation of moscow in the twentieth century (for most of them). the region has surprisingly divided in relation to positions of the visegrad four coutries and the baltic states... 29 the conflict despite the geographical proximity to the conflict zone, deep economic, historical and cultural relations with their eastern neighbours, and good understanding of contemporary russia. unlike poland and the baltic states, that stand firmly against russia’s aggression in ukraine and are in favour of sanctions, the response of the central european countries is more restrained. it ranged from quiet pragmatism in slovakia and clear pro-russian vote in hungary and the czech republic. the official representatives of those countries are mostly silent about the russian-ukrainian conflict. as to sanctions against russia, this issue has even deepened the differences between the countries of central europe. while warsaw, tallinn and vilnius are calling to deepen restrictive measures against the russian federation, to exclude it from the swift system and even expressed willingness to supply weapons to ukraine, budapest, prague and bratislava once openly declared their doubts about the effectiveness of sanctions, pointing to their negative effects themselves and other eu countries, and strongly oppose the supply arms to ukraine. such positions are explained by deep energy and financial dependence on russia. their post-war history and dependence on moscow thus should at least contribute to a greater understanding of the potential threats from the kremlin. the diversity of views and reactions from central europe cause doubt on its ability to act as an internal advocate for the eu’s eastern neighbourhood and weakens the ability of the eu as a whole to respond effectively to the spiral of violence in ukraine. references baranowski, m. & cichocki b. (2015). poland: searching for a strategic response. in j. forbrig (ed.), a region disunited? central european responses to the russia-ukraine crisis (pp. 34–38). washington: the german marshall fund of the united states, european policy paper 1/2015. bērziņa, k. (2015). latvia: eu presidency at a time of geopolitical crisis. in j. forbrig (ed.), a region disunited? central european responses to the russia-ukraine crisis (pp. 25–28). washington: the german marshall fund of the united states, european policy paper 1/2015. borysfen intel. (2015, december 5). “visegrad four” and ukraine: fall trends. independent analytical center for geopolitical studies. retrieved january 31, 2016, from http:// bintel.com.ua/uk/article/visefrad2/ duleba, a. (2015). slovakia: ambiguity in action. in j. forbrig (ed.), a region disunited? central european responses to the russia-ukraine crisis (pp. 43–46). the german marshall fund of the united states, european policy paper 1/2015. finance.net. (2014). ziņojums: latvijas un krievijas attiecību pasliktināšanās gadījumā transporta nozares zaudējumi var sasniegt vienu miljardu eiro. november 25. gniazdowski, m., groszkowski, j., & sadecki, a. (2014). wyszehradzka kakofonia wobec konfliktu rosyjsko-ukraińskiego. ośrodek studiów wschodnich im. marka karpia. retrieved january 31, 2016, from http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-09-10/ wyszehradzka-kakofonia-wobec-konfliktu-rosyjsko-ukrainskiego jurkonis, v. (2015). lithuania: a staunch supporter of a european ukraine. in j. forbrig (ed.), a region disunited? central european responses to the russia-ukraine crisis t s , d t30 (pp. 29–33). washington: the german marshall fund of the united states, european policy paper 1/2015. kramer, a. (2014). the visegrad group’s position towards the ukrainian crisis. an analysis, department of political science and international relations, faculty of philosophy and arts, university of west bohemia in pilsen. kyrydon, a. & troian, s. (2015). suczasnyi etap ukrainsko-polskych vidnosyn: dyskurs vzaiemodii. zovnishni spravy, 1, pp. 48–53. latvian public broadcasting. (2014). no arms to ukraine, vows pm. november 25. loginov, y. (2015). slovaczczyna: druzhyty z rosiieiu, dopomagaty ukraini. dzerkalo tyzhnia. ukraina, 26, 17 lypnia. lopatka, j. & santa, m. (2014). slovakia nurtures special ties to russia, despite eu sanctions. reuters. retrieved january 31, 2016, from http://uk.reuters.com/article/uk-ukraine-crisis-slovakia-idukkbn0e21w920140522 maigre, m. (2015). estonia: in pursuit of a value-based foreign policy. in j. forbrig (ed.), a region disunited? central european responses to the russia-ukraine crisis (pp. 16–20). washington: the german marshall fund of the united states, european policy paper 1/2015. markowic, f. (2014, september 5). what lies behind visegrad four’s different positions towards ukraine and russia? european public affairs. retrieved january 31, 2016, from http:// www.europeanpublicaffairs.eu/what-lies-behind-visegrad-fours-different-positions-towards-ukraine-and-russia/ pravda. (2015, april 14). fico: nikdy nep?jdeme proti jednote eu a nato. retrieved january 31, 2016, from http://spravy.pravda.sk/domace/clanok/351925-fico-nikdy-nepojdeme-proti-jednote-eu-a-nato/ racz, a. (2014). divided stands the visegrad? the v4 have been united towards the ukraine crisis but remain split concerning russia. the finnish institute of international affairs. fiia briefing paper 158. radiosvoboda.ua. (2014). presydent chekhii khoche dla ukrainy finliandyzatsii. retrieved january 31, 2016, from http://www.radiosvoboda.org/content/article/26709814.html. rzeczpospolita. (2015). polska na granicy zdrady, january 21. the world bank. (2016). military expenditure (% of gdp). retrieved january 31, 2016, from http://data.worldbank.org/indicator/ms.mil.xpnd.gd.zs. ua.112. (2015). yak susidni krainy dopomagaiut ukraini protystoiaty rosiiskii agresii. retrieved august 28, 2015, from ua.112.ua/220695.htm. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 adam starzyk*, natalia tomaszewska**1 conception of intermarium in polish foreign policy in xxi century abstract poland interests and her policy are strongly determined by her geopolitical conditions. more than 40 years of people democracy under ussr domination brings in whole region civilization and economic backwardness. after 1989 poland attempts to “catch up” the old europe. initiative of three seas is one of such attempt. increasing relations with central and southern europe especially in case of diversification of raw materials – like gas – can bring to region an independence from russian supplies. three seas goes back to conception of intermarium, and redefine her on amended conditions of modern world. in this article the authors will present short history of conception intermarium, main assumptions of polish foreign policy and will try to answer the question is this conception is still present in polish foreign policy, even if in changed form of three seas. keywords: intermarium, three seas, polish foreign policy, andrzej duda policy, and eastern policy 1. introduction polish foreign policy has changed dramatically after 1989 and regaining sovereignty by poland. since collapse of soviet bloc every government in this country has its own idea how to lead foreign policy, what are their main goals and programs to realize them. in last 27 years poland had few strategic aims and the policy was totally subordinated to them. foremost it was the accession to north atlantic treaty and the membership in european union. however accomplishing them mean a new challenges and the need of new strategy in policy. international situation as well as the foreign policy must fit to the variable and sometimes heavy to predictable international environmental. that is why foreign policy must represent * institute of political science, university of wrocław, poland, adam.starzy@uwr.edu.pl ** institute of political science, university of wrocław, poland, natalia.tomaszewska@uwr.edu.pl 2017, no. 1 (10), pp. 15–28 published online october, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.002 a s , n t16 not only the vital interest of particular country but also, must answer for challenges of contemporary world. the motto of polish ministry of foreign affairs “to serve poland, create europe, understand the world” shows not only the scale of interest area but also knowledge of potential and possibilities. for poland strategic region of her crucial interest are europe and her closer neighborhood, especially on east. concerning the fact she is the eastern boundary of eu, relations with states like ukraine, belarus or russia are most important. towards some countries this engagement was expressed for example by influence on european union members to establish the eastern partnership. it gives the tools on international scale, to create the new forum of cooperation, and foremost gives the opportunity to strengthen relations. there must be underlined that the concept of intermarium was lately also undertaken by the one of the most known intelligence agency stratfor (“washington returns to the cold,”2015) which shows that this conception is current also beyond our region. this paper is an attempt to overview on polish foreign policy through years by prism of intermarium. authors will focus on the historical aspects and evolution of this concept, especially the shape of this theory represented by józef piłsudski. also will be pointed the most important elements of this theory over the years. authors will analyze is this concept is present in polish foreign policy, by primarily comparison the strategy of ministry of foreign affairs, policy of president and the actions of government. in this paper authors will also try to answer what consequences can have the implementation of this concept for central and east europe and foremost for poland. authors will also mention the latest visit of donald trump in poland on 17th june 2017. we will try to analyze its possible consequences, future implications and the possibilities of development of intermarium in prism of political statements. the concept of intermarium the concept of intermarium refers to countries of central and east europe, and in broader sense to southern europe to the adriatic sea. m.j. chodakiewicz proves that the history of this theory reach to the slavic tribes and the medieval ages (chodakiewicz, 2012, p.43–47). he argues that intermarium is not only a political concept, but also a cultural and historical community. it was created by the bonds of territory, traditions, religion, and language and also by common fight against russian and german tribes through centuries. increasing power of russian state on east and strong german tribes on west created a form of constant fear and conviction that there is a strong need of common defense. first real implementation into force of intermarium concept start in xvi century by established the polish – lithuanian commonwealth. it “was a multiethnic state assembled on a voluntary basis. it encompassed poles, ruthenia’s, lithuanians, armenians, jews, tartars, germans, dutch, scots, swedes, italians, french, and others joined together by common culture and institutions. (…) the commonwealth was also antithetical too much of what “western europe” stood for between the fifteenth and nineteenth centuries: royal absolutism, religious intolerance, civil strife, and constant wars. further, poland – lithuania was a jarring contradiction to the patrimonial tyranny of both the russian – muscovite and the ottoman empires” (chodakiewicz, 2012, p.61). c i xxi 17 it fully represents how diverse was this political formation, still fulfilling their functions. in xvi – xvii century polish – lithuanian commonwealth can be called the superpower, with military and economic power on unprecedented scale. however the same factor which gives it greatness, two hundred years latter gives the collapse. in 1795 the history of commonwealth ends due to russia, prussia and austria, which have made the partitions of poland. for more than 100 years invaders tries to uproot the nationality, destroy statehood, and erase the existence of the state. true renaissance of intermarium was the second decade of xx century, when poland reclaims the independence. two contradictory political factions of interwar poland argue about the shape of new state. this “new state” had to confront with territorial claims of neighbors. strategic aim in that time was the protection of boarders. although to some lands, beyond our borders in 1918, were not officially claimed, the desire to retrieve them was strong. these two goals in perspective of higher need, which is safety, were rather difficult to reconcile. a struggle for lands, especially the eastern borderland (kresy wschodnie), was incompatible with the conception of common cooperation. two contradictory political factions, who were mentioned before, were gathered around roman dmowski and józef piłsudski (krasuski, 1985, p.5). the first one preached the incorporate theory, in which poland must develop good relations with russia, and other states between them should be divided and absorbed. józef piłsudski the supreme commander of polish military force represents the second fraction and the federation theory, which strongly based on implementation of intermarium in policy ii republic of poland. he claimed that real threat is russia, and the only way to oppose it, is the alliance of central and east european countries. that can be expressed by creating a federation of poland, lithuania, latvia, estonia, ukraine, czechoslovakia, belarus, yugoslavia, romania and finland (koncepcja „międzymorza” i polska polityka zagraniczna w latach 1936–39, 2012). for poland it can be the best opportunity to create a buffer of safety between her and russia (okulewicz, 2001, p.13–15). however piłsudski also expressed the need of establishing cooperation, a political – military agreement with this states, to support them and create a true possibility of deterrence. in opinion of aleksandra łaska the main sense of piłsudski’s policy can be expressed in sentence, that “polish independence, in early years after it regaining, supposed to be build on the independence of states in region federated with her, also their independence, should be built on polish”(łaska, 2012). in piłsudski’s theory intermarium would be a defensive alliance, to protect foremost poland but also other allied countries from russia. the idea had deteriorated after polish – russian war in 1920 and annexing ukraine by bolshevik russia. in other form this theory were continued by the minister of foreign affairs józef beck. in document of ministry of foreign affairs titled “rules of polish policy in central europe and balkans” the unknown author describe main assumption of polish foreign policy at that time as the necessarily of creating a space between germany and russia to fully develop political ability the poland (łaska, 2012). underling was the fact that named countries have expansionist nature, states between them must create a way to neutralize this destructive aspirations. “it envisaged poland as a regional power and leader to the countries situated between the two threatening countries: the ussr and germany” (grzechnik, 2014, p.88). the time of soviet domination in central and east europe effectively prevents any attempt to implementing this concept. after 1989 it was revived. in 1994 was established the league of intermarium states parties however it worked till end of 90s’ and did not influence broader on policy of any engaged countries (iszczuk, 2014, p.9–10). a s , n t18 the history of intermarium can be understand in short as the opposition towards russian expansion, which taking under consideration war in georgia in 2008 or situation in ukraine since 2014 seems to be more than actual. however gathering so many diverse countries in one alliance based on culture and common threat of russia can be not enough to repulse the threat. to systematize, in many configuration, intermarium assumes an alliance of countries between adriatic, black and baltic seas (in polish: koncepcja abc – morze adriatyckie, bałtyckie i czarne). it covers with the idea of great poland from sea to sea, as it was in time of commonwealth prosperity. history of this region shows that the risk of invasions and wars are highly probable and the solitary defense was never possible. geopolitical determinants like a large number of small and medium-sized countries, lack of major natural barriers, especially on the european plain, which for ages serve as invasion superhighway (ukraine’s geographic challenges, 2014) shows that in these countries vital interest lies the necessity of creating a good strategy of survival. poland in concept of intermarium was and still is a main state, on which such alliance is based, as the biggest country in region, with relatively stable economy and big population. “for poland, the existence of a powerful germany and russia poses an existential problem, the ideal solution to which is to become a buffer that berlin and moscow respect. a secondary solution is an alliance with one for protection. the latter solution is extremely difficult because dependence on russia or germany invites the possibility of absorption or occupation. poland’s third solution is to find an outside power to guarantee its interests” (poland’s strategy, 2012). before first world war poland politicians believe that such guarantors can be france and great britain. now not only on polish political scene we can observe a turn towards united states, as a strategic ally and the guarantor of security of nato members. george friedman, an american political scientist also in his book next decade underlined the necessity of strengthen poland and the region. however ensures and scientists theories can be insufficient in case of crisis. as chodakiewicz claimed the territory of intermarium is “culturally and ideologically most compatible with american national interest and political culture as the inheritor of the freedom and rights stemming from the legacy of the polish – lithuanian/ruthenian commonwealth. second it is the regional pivot and a gateway to both east and west. third, since the intermarium is the most stable part of the post-soviet area (and the most free and democratic) the united states should focus on solidifying its influence there to use it as a springboard to handling the rest of the successors states, including in the caucasus, central asia and the russian federation itself ”(chodakiewicz, p.11–12). the possibility that american support can increasing the cooperation between intermarium countries is rather uncertain. however arising of a strong bloc of states in eastern europe, is consistent with the interest of usa. in the face of weakening the us position in the world, improving relations between erdogan and putin, unfavorable situation on middle and far east, increasing the cooperation between germany and russia, caused the emergence of need to look for new possibilities. this may mean but not necessarily a new chance for intermarium. c i xxi 19 polish foreign policy overview year 1989 was significant not only for poland and post-soviet region, but for whole world. new reality created by collapse of ussr influence on many countries, especially those which arise from the soviet bloc. the freedom which all post-soviet states seeks brings many challenges, like building theirs statehood from beginning, also the foreign policy. expressing on international area states aspirations, position, interests, establishing a relationship are crucial for its existence. foreign policy has many definition, but shortly we can understand it as a particular country government or other state authority actions toward other states, or non-state actors. this definition was also shared by joseph frankel (frankel, 1963, p.1). this policy branch is concentrate on national interest. its obvious fact that every state in the world has its own interest, so essence of foreign policy lies in the endless confrontation of this interests (łoś-nowak, 2008, p.76). on the other hand roman kuźniar understand foreign policy as “organized and concentrate on external environmental effort of the state, subordinate to achieving its vital interests”(kuźniar, 2000, p.112). one of the most important vital interest is security. it can be understand as state sovereignty or territorial integrity, but still it is about to reduce to minimum the threats for state. in most of strategies of national defense we can read that participation in collective system of defense, in international political and economic organizations makes direct conflict becomes unprofitable and thus relatively increases illusory feeling of safety. to achieve it for many years polish foreign policy focused on becoming nato and eu member. seeking of safety is not the only desire of nations and states. foreign policies are determined by many different factors. we can distinguish many determinants like the international environment, which especially in central and east europe after 1989 has been complicated, in result of emergence of new states. these determinants are also the size of country, population, political system, economy, natural resources, and relations with neighbors (łoś-nowak, 2008, p.78–80). despite the determinants, which influence on process of formulating the foreign policy, sometimes it is create by subjective factors, like the prestige or when specific country want to play bigger role in international relations with lack of economic or military potential. every country to lead a coherent, comprehensible and logical for other entities policy must primarily identify and understand its own needs, interests and aims. without it, formulate them into a strategy of foreign affairs as well as it implementation will be impossible. intermarium in polish foreign policy the idea of intermarium in some sense is realized through eastern partnership or visegrad group. the main point which connect this political concepts is not only the geographical correlation, but foremost the idea of cooperation and common support in safety and energetic security. visegrad group (v4) were create as a partnership for post-soviet countries to increasing their attempts to become a member of european union. creation of such group was possible by sharing common goals of foreign policy and similar possibilities to achieve. coordination of activities and consult role of this organization is unquestionable. join accession to eu this a s , n t20 countries in 2004 did not mean the end of v4. still changing geopolitical and geostrategic conditions create a necessity of creating something more than only consultant group. eastern partnership was a big step toward increasing the cooperation between european union and her eastern neighbourhood. poland’s interest in such development was undeniable. not only to build stable and strong states on our east border, but also to pull away countries like ukraine, belarus, georgia, from russian sphere of influence. the danger flowing from attempts to rebuild the “near abroad” was confirmed beyond any doubt after war in ukraine in 2014. polish foreign policy as well as international environmental must be dynamic and must quickly adapt to changing circumstances. that is why eastern partnership as much as visegrad group in this condition and shape are no longer sufficient. intermarium in radosław sikorski policy. radosław sikorski as a ministry of foreign affairs in the government of donald tusk represents the general pro-european strategy which was consequently realized since 2007 till 2015. implementation of polish aims was possible only in cooperation inside the eu, which was clearly shown also in economic policy in that time. this was received as the abandonment of so-called jagiellonian policy in favors of piast policy. changing the orientation in strategic directions of foreign policy from eastern to waster was clear. however, what must be underlined, even though sikorski put more attention toward inter european relations, in his first expose many times he mentioned belarus and other eastern countries. in 2010 radosław sikorski, on conference “achievements and perspectives of the eastern partnership” in warsaw (5.11.2010) declare that poland after accession in eu structures never turn away from east, which exemplified in creating eastern partnership. in his presentation he declare that poland expected far reaching cooperation, not only in increasing visa liberalization or singing the association agreements, but also in implementation of economic development plans (grajewski, 2010). in that time he broadly defined what can look like polish eastern policy. in 2013 in another speech in parliament (information of ministry of foreign affairs about aims of polish foreign policy in 2013, 2013) he put some pressure on relations with ukraine and russia, but almost totally skip other countries from eastern partnership (information of ministry of foreign affairs about aims of polish foreign policy in 2013, 2013). in his presentation sikorski found place for countries like burma, chile or nigeria, but not for georgia, armenia or moldova. what cannot be unmentioned, former minister, speak also about visegrad group. in his words the potential of economic and social growth of this region will influence on europe, according to relation: strong poland in europe is the stronger v4 group in europe (nieczypor, 2013). that show, despite the fact the intensity of this relation decreased, they were still present, but unfortunately only on paper. we could observe voices both from political scene and from academic researchers that eastern policy in government of tusk was rather ignored. we can observe also a discussion on whether this was abandoned or continued the so called conception of parisian “kultura”. this exemplified in three main points, support the independence of ukraine, lithuania and belarus, implementation of the idea of “the east” as bridge rather than bulwark of european civilization an abandoned of polish-russian competition under dominance in easter europe (frenkel, 2016, p.88). staying in mainstream of european policy (musiałka, 2012, p.282) encourages conducting the eastern partnership under common interest of eu rather than individual aims of poland. in that time not only the importance c i xxi 21 and intensity of visegrad group has decreased but also the idea of intermarium was not a part of public agenda. intermarium in lech kaczyński policy. the government led his own policy, while the president lech kaczyński (who was supported by the opposition, conservative party law and justice) implement the historical policy with the strong role of cooperation with states on our eastern and southern border. “it was especially demonstrated in the area of energy cooperation, as kaczynski initiated a series of meetings between ukraine, azerbaijan, georgia, moldova, romania and the baltic states. he wanted to pursue diversification of energy suppliers and an open european market to the azeri producers via odessa-brody-gdansk pipeline. through his visits and assurances of highest estimation, kaczynski strived to establish a network of contacts between the polish and caucasian elites. he also looked further in his ambitions in the hope of using opportunities offered by kazakh energy resources”(szelachowska, 2016). lech kaczyński policy can be connected with giedroyć and mieroszewski thoughts. the essence of such believes was that the sovereignty of poland cannot be built without the independence of lithuania, belarus or ukraine. still he underlined that this do not stand in oppose to good relations with russia. going further, peace and stability in region cannot be achieved without kremlin support. however russia should settle with her communist and imperial past, live in mutual respect with her neighbours and once for all abandon the attempts to rebuild her sphere of influence on region of central and east europe. kaczyński’s policy focused on historical and regional aspects. even though his foreign policy toward east was consider as rather utopia, he think that his attempts to bound with poland countries, which historically were important for us, has a specified aims (idea i myśl lecha kaczyńskiego). he put the most significant pressure on energetic security – which now is the core of andrzej duda three seas conception. one of the point of this concept – to oppose aggressive russia – gains its timeliness after 2014. still it seems that sikorski as much as schetyna did not see the threat of negligence of polish eastern policy. lack of proportionality between eastern and western foreign policy has it consequences not only during war in georgia but also beyond our direct abroad-ukraine. during war in georgia in 2008 lech kaczyński together with presidents from baltic states and ukraine came to tbilisi to manifest the solidarity with georgia. although this visit has no any significant results, war in georgia push her away from euro-atlantic area, it was a manifestation of support, even if symbolic. intermarium in andrzej duda policy. after kaczyński’s presidency the intermarium was absent in polish foreign policy till new president andrzej duda, who was elected in may 2015. “as of 2015, polish president duda’s foreign policy direction has been interpreted as reminiscent of intermarium. by proposing strong ties with sweden, the baltic states, the czech republic, slovakia, hungary, bulgaria, and romania, duda is attempting to recreate the polish long-life plan of building a natural defensive alliance among like-minded neighbours in the face of the russian threat, and with nato military support ”(the rebirth of the prometheans and intermarium, 2016). a s , n t22 main assumptions of duda’s presidency can be summary to strengthening cooperation with eu and nato and continuing to build the international relations, with emphasis on strengthening regional cooperation. the second priority is expressed by attempts of president to rebuild intermarium, as new concept of regional cooperation named three sea. this cooperation has primarily economic and energetic dimension, and is not a competitive block for old europe. the aim of such cooperation, what was many times underlined by polish authorities, is to increase the potential of central and east europe, to catch up historical backwardness. first foreign visit of president duda took place in 23rd august 2015 to estonia. this visit had a huge symbolic dimension. estonia as one of the baltic states, with relatively strong and numerous russian minority and possessing territory that is strategically impossible to defend, have harsh relations with russia. cyber-attack on estonian public administration, bank sector, media and other strategic systems in 2006 shows that moscow attempts to regain her power (traynor, 2007). this visit outlined the framework of future presidency of andrzej duda. remarkable is fact what is the profile of foreign visits president of poland. in almost 40% of cases the direction of visits is central and east europe: croatia (2), slovenia (1), hungary (3), czech (1), bulgaria (2), romania (1), slovakia (4), and baltic states (1). it looks similar in case of visits foreign notables in poland, which is more than 30%. meaningful is fact that president of croatia kolinda grabar – kitarowić has visited poland four times till july 2017. as was mentioned one of priority of duda is regional cooperation. nevertheless president of poland often visits also west europe, germany, france, belgium, and great britain. this shows that the direction of international relations of this presidency is balanced. what must be underline is fact that the intermarium in józef piłsudski’s thoughts are rather impossible to create. the new political concept is no longer based on symbolical factors and political willingness to cooperate. current intermarium is based on energetics, transport, logistic, economy, to create a strong block of developed countries, with competitive potential, as strong pillar of eu. this is common for kaczyński and duda policy, is fact that they base the three seas cooperation on safety and energetic stability. next presidential visit in 12th june 2017 in croatia were another step toward realization of political concept. on first summit of three seas initiative “president duda stressed that cooperation should be extended to other areas to be sufficiently strong: culture and science as well as student exchanges must come to reinforce this cooperation. but the heart of this cooperation is the creation of a true north-south european axis” (the three seas initiative: central and eastern europe takes charge of its own destiny, 2016). increasing the scale of relations with croatia can be one of the most meaningful pillars of three seas which shows events that took place in second summit in warsaw 5th july 2017, on which president donald trump was present. again visit of usa president on regional summit in symbolic sense is a huge achievements of polish diplomacy, however in politics most important are facts. what are facts about countries lying between the baltic, adriatic and black seas. big area, intermarium states are 28% of all eu territory, 22% of population, not more than 10% of eu gpb (the three seas initiative: central and eastern europe takes charge of its own destiny, 2016), and enormous dependence from russian energetic materials – average 50–60% (in estonia or bulgaria its almost 100%) (wiech, 2017). that shows what potential lies in attempts to provide a diversification on energetic market of central and east c i xxi 23 europe. chance to develop energy infrastructure in region and to provide new supplies, can change the negotiating position with russia. supply of so called blue fuel is one of the pillars of tree seas. valid aim is to open the european market on new non-russian gas supplies. new polish port of reloading and regasification of liquefied natural gas in świnouście and planned croatian port of similar significance on island krk. possessing terminals will not determine the development of tress seas or increasing the independence form russian energetic blackmail. building the expanded pipeline network and commercial links between countries can influence to changing unfavorable relation with russia. this economic blackmail or the manipulation of prices is typical actions of kremlin and gazprom. such practices should rise in every state depend from russian gas objections and create in political elite’s necessity of diversification. however when donald trump discus about new energetic possibilities, hungary conclude a new contract with gazprom. similarly austrian omv – main gas company – participate in nord stream, which shows that they rather will be not interested in sabotaging this project by supporting polish aspirations. also bulgaria, which is in 100% dependent from russian gas, is more willingness to cooperate with russia rather than invest in not yet ready three seas energetic program. particular interests, skepticism and the lack of a forward-looking vision can be the factors that will slow down the intermarium. in v4 in the most favorable situation are czech republic, which has already developed a diversity of supplies, and is not fully depend from russia (2% – own production of gas, 30–35% from norway, 5–7% germany (kałan, 2013). therefore, for them, also do not exist an existential need to build whole international system of energetic diversification. baltic states market even if not the biggest (lithuania – about 3 billion m3 gas, estonia 700 million m3, latvia 1,7 billion m3) are in significant majority depend from russia. that’s way vilnius invest in floating storage and regasification unit (fsru) in port in klaipeda (litewski pływający terminal lng dotarł do zatoki perskiej, 2014), which allows to transport gas from norway, and in perspective from usa and qatar (hyndle-hussein, 2014). despite looking for alternatives still at least ¼ of lithuanian needs are provided by gazprom. that is why authorities from both sides search possibilities to cooperate, which is expressed by for example the gas interconnector poland-lithuania (gipl), the common project of gaz-system and the lithuanian transmission operator amber grid. “the first proposal concerns the european union’s financial support for planning and design work for the interconnector, which may be up to 50% in accordance with regulations. on the other hand, funding for the construction phase covered by the second request can be up to 75% of eligible costs. in october 2013, the european commission granted gipl the status of a project of community importance. estimated value of the project is 558 million euro (including 422 million in polish part). the interconnector should be launched in 2023. the gas pipeline linking both countries will allow access not only to the lithuanian transmission network and to the gas pipelines in latvia, but above all to the underground gas tanks near riga, which will contribute to increasing gas security in the region”(skołucka, 2014). another state which can gain a great deal on intermarium is ukraine. kiev need twice more gas than poland, almost 35 billion m3 blue fuel, which makes him a biggest market in central and east europe. the lack of invitation for our eastern neighbor on three seas summit in warsaw could cause astonishment, however 9th july secretary of state rex tillerson visit a s , n t24 kiev, which shows that ukraine is another direction of us diplomacy. in july petro poroshenko proposed creating the international consortium that would control the gas transport system running through ukraine. the idea is to be an alternative to the construction of the nord stream 2 pipeline bypassing ukraine, what can permanently complicate receiving gas (nieczypor, 2017). russian monopoly on central and east european gas market shows that energetic aspect can make not only new business agreements but also new political and economic bounds. looking on intermarium by prism of interests of particular states shows that this conception does not quite reflect the whole central and east europe. even the business character of this group does not reflect the needs, and despite the polish attempts to united states between seas to oppose aggressive politics of russia seems to be shared by all mentioned countries. intermarium in beata szydło government policy. the concept of intermarium is widely present and accented also by prime minister beata szydło government. polish policy in region cannot be defined only by eastern partnership, eastern policy, visegrad group or three seas initiative. this must be considered holistically. minister of foreign affairs witold waszczykowski in his speeches frequently underline the importance of regional cooperation, foremost increasing cooperation inside visegrad group and conception of three seas. similarly as it was analyze in case of president of poland we can observe an increased activity in the field of foreign visits. only in 2016, we can observe a large number of meetings, both realized by prime minister or minister of foreign affairs (inter alia in 2016: 23rd march, 9th june, 27th june, 26th august, 9th september, 14th september, 10th october, 2nd december, 8th november, 11th november). minister of foreign affairs in his expose in 2015 describe the most significant priorities for his department. in that list we can distinguish reinforcement role of poland in eu and nato, ensure the security of poland, countries on eastern flank of nato, and whole europe, partnership relations with china, increasing the efforts of our diplomacy in africa and widely understood eastern policy. the last element is not only the part of european neighbourhood policy, but also cooperation and integration in region, which can be implemented by v4 and three seas. poland must support sovereignty and reforms in ukraine and influence on revival of relationship between europe and belarus. such rapprochement on line eu (poland) – east, is meaningful not only in prism of security in region, but also in case of political stability and economic growth of europe. partnership with belarus is another direction of polish diplomacy. for poland important are activities oriented on infrastructure and improvement of border control or border traffic. expose from 29th january 2016 waszczykowski also mentioned about association agreements with georgia, moldavia or ukraine, and continuing to promote cooperation with belarus, armenia and azerbaijan. south caucasus is crucial in russian foreign policy, by concerning this region as part of “near abroad”, which as was mentioned has significant meaning in russia attempts to rebuild her power. 15th november 2016 in speech at the chancellery of the prime minister, waszczykowski, said that “the largest regional initiative is the three seas initiative, which connects states from the baltic sea to the black sea and the adriatic” (the three seas initiative: central and eastern europe takes charge of its own destiny, 2016). 9th february 2017 he again claimed that for poland significant meaning has the active regional policy and implementing into life the conception of three seas. in polish interest lies accomplish the growth on level typical for c i xxi 25 western europe. also in this speech mentioned about ukraine and belarus, and the stability in region, what is crucial for development of poland. of course, even the most significant, but still symbolic political meetings, speeches or declarations will not build strong structures. interest of particular countries determines their foreign policy and aims which they attempt to achieve. it seems to be obvious for polish authorities, who build the three seas, that they cannot create it directly on the foundation of piłsudski’s intermarium. not because it is outdated, her crucial assumptions still connects the states from central, east and south europe, like cultural closeness, historical experiences or geopolitical factors. current initiative is not directed against russia. nevertheless these countries are aware of threat from russian attempts to rebuild her old sphere of influence and an existential danger for state sovereignty, which shows the example of georgia or ukraine. summary dynamic and variable international environment causes that states must adapt to new conditions. the three seas initiative seems to be an adequate and modern answer for economic interests of involved countries and for political threats. what must be underlined three seas as new energetic-economic concept of cooperation is not directed against european union, germany or russia. main aim is to “catch up” the old europe in economic but also in civilization aspects. also what were many times underlined by for example polish minister of national defense, or by former adviser for the national security of president obama general james l. jones, who said that “three seas initiative must be an element not only for european development but also for security” (the three seas initiative: central and eastern europe takes charge of its own destiny, 2016). russia by her aggressive foreign policy, not only connected with present war in ukraine, annexation of crimea, fought for being the only power in her geographical “near abroad”, energetic blackmail, and european total addiction from russian gas creates the insecurity in post-soviet area. increasing the cooperation and integration between countries lies between adriatic, baltic and black seas gives not only real profits in the form of development of infrastructure or increasing economic bonds, but for most brings the possibility of future energetic independence. central, east and south europe energetic market is large, and still develop, constantly need more resources. this brings the threat that in future, as it was in past, russia can slows down growth of named countries through unfavorable prices of raw materials or interruptions in deliveries. nevertheless three seas has no solid construction. of course it has it historical roots, strong scientific and academic theory, based on ulb giedroyć and mieroszewski or piłsudski conceptions. however, through years countries did not create any strong structural frameworks for three seas. visegrad group could be foundation, if it would present unitary line of policy, and has bigger meaning in region, than only informal group of exchanging thoughts. we can distinguish some issues, about which v4 has rather homogenous opinion like migrant crisis, but it is not enough to build on it stable community combined not only on temporary but on long-term interest based on common values. even if three seas will at least for now, based on strictly economic, energetic aims, this means this initiative will need investors. this is big opportunity for foreign investors from united states (latest visit of donald trump) or from china, to explore new markets. central, a s , n t26 eastern and southern europe need founds to develop, president of croatia estimated that they need 50 billion euros to catch up old europe. poland increasing the investment in infrastructure not only energetic like lng terminal in świnouście, planned central communication port, or another lng terminal in gdańsk, but also invest (almost 30 billion zlotys) in via carpathia, road which can improve transport and trade between the countries of the region. polish foreign policy since 2015 significantly strengthened the relations with countries beyond our eastern and southern border. initiatives which polish authorities promote not only in europe but on global scale, can bring in future positive results. also poland builds her stability, energetic and military security by tightening ties with countries like baltic states, visegrad group, croatia and many other. as it was mentioned in piłsudski’s conception poland can no build her own sovereignty without sovereignty of her neighbours, sovereignty not only understand in political meaning, as territorial integrity. warsaw is strongly connected with her region, not only by traditions, culture, common history, but also by interest. appropriate foreign policy, reliable and accurate action of polish president and government can be key to create three seas not only as academic theory. references adomeit, h. (2011, may 1). russia and its near neighbourhood: competition and conflict with the eu. department of european interdisciplinary studies, natolin research papers. retrieved july 7, 2017, from https://www.coleurope.eu/research-paper/russia-andits-near-neighbourhood-competition-and-conflict-eu. chodakiewicz, m.j. (2012). intermarium. the land between black and baltic sea. new brunswick and london: transaction publishers. frankel, j. (1963). the making of foreign policy, london: oxford university press. frenkel, m. (2016 ). polityka wschodnia ministra spraw zagranicznych radosława sikorskiego – kontynuacja czy odejście od koncepcji paryskiej „kultury”. retrieved july 8, 2017, from http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/19004. musiałka, p. (ed.) (2012). główne kierunki polityki zagranicznej rządu donalda tuska w latach 2007–2011, kraków: wydawnictwo espe. grajewski, ł. (2010, october 15). polska: jaka wizja na przyszłość dla partnerstwa wschodniego – relacja. retrieved july 7, 2017, from http://www.eastbook.eu/2010/10/15/polska-jaka-wizja-na-przyszlosc-dla-partnerstwa-wschodniego-relacja/. grzechnik, m. (2014). intermarium: the baltic and the black seas on the polish mental maps in the interwar period, the romanian journal for baltic and nordic studies, vol. 6, issue 1, 81–96. hyndle-hussein, j. (2014, november 5). litewski terminal lng – independence? retrieved 10 july, 2017, from https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014–11–05/litewski-terminal-lng-independence. idea i myśl lecha kaczyńskiego. retrieved october 23, 2017, from http://www.prezydent.pl/ archiwum-lecha-kaczynskiego/idea-i-mysl-lecha-kaczynskiego/. information of ministry of foreign affairs about aims of polish foreign policy in 2013. (2013, march 20). ministerstwo spraw zagranicznych. retrieved 10 july, 2017, from http:// c i xxi 27 www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/wiadomosci/informacja_ministra_spraw_zagranicznych_o_zadaniach_polskiej_polityki_zagranicznej_w_2013_roku. iszczuk, w. (2014). czas na intermarium, głos polonii, nr 9–10, 30–35. kałan, d. (2014, march 14). okno na zachód: znaczenie czeskiego rynku gazu ziemnego dla krajów v4, biuletyn pism, 24, (1000), 1–2. retrieved 10 july, 2017, from https://www. pism.pl/files/?id_plik=13177. koncepcja „międzymorza” i polska polityka zagraniczna w latach 1936–39. (2012, 17 may). retrieved 11 july, 2017, from http://jpilsudski.org/artykuly-ii-rzeczpospolita-dwudziestolecie-miedzywojnie/polityka-zagraniczna-dyplomacja/item/2119-koncepcja-miedzymorza-i-polska-polityka-zagraniczna-w-latach-1936–39. krasuski, j. (1985). między wojnami. polityka zagraniczna ii rzeczypospolitej, warszawa: państwowy instytut wydawniczy. kuźniar, r. (2000). międzynarodowe stosunki polityczne. in haliżak e. &kuźniar r. (eds.), międzynarodowe stosunki polityczne. geneza. struktura. dynamika (pp.14–29) warszawa: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. litewski pływający terminal lng dotarł do zatoki perskiej. (201, july 24). retrieved 15 july 2017, from http://www.cire.pl/item,96816,1,0,0,0,0,0,litewski-plywajacy-terminal-lng -dotarl-do-zatoki-perskiej.html. łaska, a. (2012). „trzecia europa”, czyli idea międzymorza. retrieved 11 july 2017, from http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/trzecia-europa-czyli-idea-mi%c4%99dzymorza. nieczypor, k. (2017, july 14). ukraina proponuje alternatywę dla projektu nord stream 2. retrieved 20 july 2017, from http://www.energetyka24.com/629312,ukraina-proponuje-alternatywe-dla-projektu-nord-stream-2. nieczypor, k. (2013, march 20). polska polityka wschodnia w exposé ministra spraw zagranicznych. retrieved 12 july 2017, from http://www.eastbook.eu/2013/03/20/polska-polityka-wschodnia-w-expose-ministra-spraw-zagranicznych-radoslawa-sikorskiego/. okulewic,z p. (2001). koncepcja „międzymorza” w myśli i praktyce politycznej obozu józefa piłsudskiego w latach 1918 – 1926, poznań: wydawnictwo poznańskie. friedman, g. (2012, august 28). poland’s strategy. retrieved 13 july 2017, from https:// worldview.stratfor.com/article/polands-strategy. skołucka, k. (2014, october 30), litwa buduje gazową niezależność. retrieved 17 july 2017, form http://jagiellonski24.pl/2014/10/30/skolucka-litwa-buduje-gazowa-niezaleznosc/. szelachowska, k. (2016, january 14). the revival of intermarium – poland can talk the talk but can it walk the walk? retrieved 21 july 2017, from https://www.stratfor.com/the-hub/ revival-intermarium-poland-can-talk-talk-can-it-walk-walk. traynor, i. (2007, may 17). russia accused of unleashing cyberwar to disable estonia. retrieved 9 july 2017, from https://www.theguardian.com/world/2007/may/17/topstories3.russia. the three seas initiative: central and eastern europe takes charge of its own destiny. (2016, august 28). retrieved 16 july 2017, from https://visegradpost.com/en/2016/08/28/the -three-seas-initiative-central-and-eastern-europe-takes-charge-of-its-own-destiny/. the rebirth of the prometheans and intermarium, (2016, march 14). retrieved 18 july 2017, from https://geopoliticalreview.alphainstitute.it/2016/03/14/the-rebirth-of-the-prometheans-the-baltic-black-sea-axis/. ukraine’s geographic challenges. (2014 september 3). retrieved 19 july 2017, from https:// www.youtube.com/watch?v=eicrsq6k85i. a s , n t28 washington returns to the cold war strategy. (2015, january 27). retrieved 21 july 2017, from https://www.stratfor.com/geopolitical-diary/washington-returns-cold-war-strategy. wiech, j. (2017, july 7). ile może trójmorze, czyli realizm w czasach euforii. retrieved 17 july 2017, from http://www.energetyka24.com/625697,ile-moze-trojmorze-czyli-realizm-w-czasach -euforii-analiza. łoś – nowak, t. (ed.) (2008). współczesne stosunki międzynarodowe, wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 roman d. stakanov* prospects for ukraine’s integration into the eu labour market in the context of the ukraine eu association agreement abstract upon signature of the association agreement ukraine has gained an opportunity to deepen its integration into the european labour market. such integration plays an important role given the fact that about half of the labour migration is directed towards the eu and the share of remittances from the eu amounts to over 30% of total revenues from migrant workers. the agreement stipulates that the eu and ukraine shall make joint endeavours to tackle the root causes of migration, establish an effective against illegal migration while legally employed workers from ukraine and the eu shall guaranteed equal rights and the need to expand the number of bilateral agreements on employment between ukraine and the eu member states is declared as well. the agreement provides for separate provisions on temporary presence of natural persons for business purposes that allow for employment of “key personnel” as well as for rendering of commercial services under a simplified procedure of stay in the host country. however, liberalisation of access of migrants from ukraine applies primarily to skilled migration that generally corresponds to the common trend of implementing the eu immigration policy today. however, the issue of access to the national labour markets of the main part of labour migrants from ukraine still remains in the domain of bilateral relations between ukraine and the eu host countries. key words: labour migration, migration management, eu labour market, eu-ukraine association agreement no. 1 (7) 2014, pp. 55–61 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.006 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * chair of world economy and international economic relations of institute of international relations, taras shevchenko national university of kyiv, roman.stakanov@gmail.com. r d. s56 1. introduction international labour migration is gaining increasing importance in today’s globalised world. in ukraine – eu relations regulation of migration also plays an important role given that the eu is one of the key centres of attraction of labour and ukraine it is an important exporter and transit country for migrants from third countries. insofar as the new basic agreement being at the final stage before its signing by the parties is able to significantly contribute to the further development of bilateral migration relations, the importance of the study of this subject is obvious. international labour migration, the european labour market, national and regional migration policies, as well as the prospects and mechanism of ukraine’s integration into the european labour market have been studied by a number of ukrainian and foreign scientists, among which first and foremost are j. borjas, h. wurzel, a. haidutsky, s. drinkwater, i. ivakhnyuk, e. libanova, o.malynovska, s. metelyov, r. ryan, a. rumyantsev, o. stark, a. filipenko, j. flores, r. chami. migration has always played a crucial role for the eu member states and had a significant impact both on the structure and the total population of individual countries. the movement of workers in the eu was not homogeneous. germany, france and britain, for example, had a significant influx of migrant workers in 1950s and 1960s. meanwhile, countries such as ireland, spain and italy had traditionally been countries of emigration. over time trends have changed. control over immigration was increased in most countries in as early as the 1960s and 1970s. later countries being predominantly countries of emigration have become host countries for a large number of workers from other european countries and from countries outside the eu. an important factor of a significant number of migrants in the eu today is certain vagueness in the use of short-term and long-term programs. for example, a large number of migrants who came to work in germany in the 1960s mainly from turkey, greece, italy, morocco, portugal, spain, tunisia and yugoslavia had labour contracts for approximately 2 years. the german law was amended in 1970s to allow those migrants to stay in germany for permanent residence and transplant their families there. the signing of the ukraine-eu association agreement gives an opportunity to deepen the integration of ukraine into the european labour market. considering ukraine’s dependence on foreign migration in an unstable development of other forms of international economic relations, as well as the long-term needs of new migrants in the eu, cooperation in labour migration is an intrinsic and perspective objective for both parties already in the coming years. the purpose of this article is to examine changes in the migration situation between ukraine and the eu in the short term taking into account the long-term needs of the economies of ukraine and the eu, which is reflected in particular in certain provisions of the association agreement between ukraine and the eu and the eu member states. 2. material and methods according to the international statistics, only 1,869,000 ukrainian citizens are abroad legally, representing 4.1% of the population of ukraine (migration policy centre, 2013). in general p u ’ eu ... 57 it can be argued on a stable stay abroad of up to 3 million migrant workers from ukraine during the year. today the issue of labour migration remains ambiguous for ukraine in its effects. the same applies to the migration situation in the eu, in particular the aspect of labour migration regulation at the union level. currently it can be argued that short-term economic and political incentives in ukraine and the eu do not meet their long-term interests, however, these priorities are multi-directional. migration from ukraine to the eu is less than half (open ukraine, 2010) or according to other sources 56% (migration policy centre, 2013) of the total emigration from the country. among the key eu destination countries of migration are poland (12.2% of migrants), italy (10.8%) and germany (8.2%). mainly in the eu ukrainians were employed in italy (13.4% of total migrants), czech republic (12.8%), poland (7.4%), spain (3.9%) and portugal (3.0%) (vidjakina & stakanov, 2013). therefore, the possibility of free access to the eu labour market plays an important role for ukraine for the stability of both pattern of migration and support of ukraine’s balance of payments by remittances of migrants, with their volume amounting to usd 8.5 bln. only via official channels in 2013 (national bank of ukraine, 2015), of which the share of eu countries was 30.8% (usd 2.3 bln.), and that was lower than the rates of migration in this direction, and thus indicates the possibility of further increase in the absolute indices of legal remittances through establishment of relevant legislative terms, including through the development of bilateral agreements. in 2014 the volume of remittances to ukraine (national bank of ukraine, 2015) decreased by 24.0% to usd 6.5 bln., however, the ratio of remittances to gdp increased up to 4.9% (4.5% in 2013). the greater share (53.7%) in the structure of private money transfers accounts for the remittances of workers who work abroad for over a year (53.1% in 2013). the largest volume of remittances to ukraine, as in the previous years, came from seven countries (the share of these countries was 70% in the reporting year). russia remained the leader in terms of cash flows to ukraine, but private revenues decreased compared to 2013 by more than a quarter – from usd 2.7 bln. to usd 2.0 billion in 2014. the total of the cis countries in 2014 was accounted for almost 40% of remittances received from abroad. among other countries of the world contributing to the major part of the remittances were the united states (9.6% of total remittances to ukraine), which was 16.3% less than in 2013. the eu member states provided for usd 1.9 bln. respectively, that was by 16.2% less than in the previous year. the share of the eu ms total remittances amounted to almost 35%. the largest amounts came from germany (5.9% of the total volume). the growth of remittances to ukraine was evidenced only from the united kingdom and ireland (together by 10.3%) (national bank of ukraine, 2015). in the short term given the structural problems in its economy, which only exacerbated during the economic crisis, ukraine have no possibility to refuse emigration of workers without using restrictive, anti-market regulatory mechanisms. this happens due to objective conditions with a key one being a significant difference in remuneration of labour between ukraine and the eu, including the eu-10 ms which joined the community in 2004. many of them serve also as key countries of destination or countries of transit for ukrainian workers. on the other hand, long-term immigration policy leads to considerable loss of working-age population, and to that effect the problem is even more acute for ukraine than for the eu ms, which are largely recipients of workers from ukraine. r d. s58 the issue of labour migration is primarily a matter of national regulation of the eu, unlike other types of migration, such as migration of refugees, illegal migration or aspects of family reunification, and related to this issue, such as border control, the issue of deportation, readmission, protection of refugees’ rights and foreign workers rights. comparative analysis of migration legislation in some eu countries reveals the lack of common approaches to regulation of labour migration in the eu as a whole. [vidjakina & stakanov, 2011, p. 63]. however, in times of crisis most of the key eu host countries to ukraine, including italy, spain and portugal tend to limit opportunities for legal entry into their countries of immigrants, as well as the opportunities of legal employment. a key objective in this case is limiting immigration inflows given the difficult situation of unemployment in the eu ms at the current stage, particularly in those countries that are traditional destinations for ukrainian migrant workers (tab. 1). tab. 1. unemployment rates in chosen eu countries, in per cent country/region septermber, 2011 september, 2012 march, 2015 eu-27/28 9.8 10.6 9.8 ea countries 10.3 11.6 11.3 spain 22.4 25.8 23.0 portugal 13.1 15.7 13.5 italy 8.8 10.8 13.0 france 9.6 10.8 10.6 poland 9.8 10.1 7.7 czech republic 6.5 6.8 5.8 germany 5.8 5.4 4.7 sources: european comission (2014, july 1). euro area unemployment rate at 11.6%. retrieved may 09, 2015, from: http://europa.eu/rapid/press-release_stat-14-103_en.htm; eurostat (2015, march). unemployment statistics. retrieved may 09, 2015, from: http:// ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/unemployment_statistics as seen from tab. 1, the unemployment rate in the eu has been relatively stable within the entire union in recent years, but it demonstrates significant differences in the dynamics of the individual countries. the unemployment rate is declining in poland, czech republic and germany, creating the potential economic prerequisites for attracting more number of migrants, including those from ukraine. despite the fact that each eu member state has its own specific way of limiting migration inflows, key restrictive measures may include allocation of a quota on the number of migrant workers, extension of the list of requirements when applying for a visa, complication of procedures for issuing work permits and permissions to stay. regardless of the substantial experience of emigration and immigration of some eu ms such as germany, france, italy and others, there is no significant efficiency level of migration measures introduced by these countries. this ultimately affects the growth of social tension, increased illegal immigration, including an increasing number of illegal border crossings to the eu ms, exploitation of immigrant workers, which eventually affects the labour markets of the host countries (markov, 2009). p u ’ eu ... 59 3. results and discussion part of the articles of association agreement between the european union and the european atomic energy community and their member states, of the one part, and ukraine, of the other part was signed on march 21, 2014 (parliament of ukraine, 2014). following completion of the signing and ratification of the document by all parties a number of sectors of economic cooperation between ukraine and the eu shall undergo significant changes. some changes will also take place in the sector of migration between countries. articles 16–18 of title iii of the agreement envisage some aspects of cooperation between the parties to guarantee the right for migration and protection of migrants in destination countries. article 16 of the agreement is dedicated to cooperation in the field of migration, asylum and border management. this article declares the importance of joint management of migration between countries, inclusion of migration concerns in the national strategies for economic development of the areas from which migrants originate. this article provides that the eu and ukraine will take joint efforts to tackle the root causes of migration, establish effective policies against illegal migration, and cooperate in the implementation of the rights of refugees under the terms of the un convention of 1951 on the status of refugees and protocol relating to the status of refugees of 1967. article 17 of the agreement accords workers from ukraine with equal employment rights with the rights of local eu citizens, in accordance with national legislation in such countries. in its turn ukraine is bound by the similar commitment concerning workers from eu member states. special attention in the agreement (art. 18) is paid to mobility of workers. to that end, it is expected that existing facilities of access to employment on the eu labour market for ukrainian workers should be preserved and, if possible, improved. the focus is primarily on those countries that have already signed agreements on employment of workers with ukraine (for example, the agreement between the government of ukraine and the government of the republic of poland on mutual employment of workers, 1994 (parliament of ukraine, 1994), while other eu member states are suggested to consider concluding similar agreements. other features such as expanding access to professional training to ukrainians in the eu shall be examined by the association council, while it will take into account the labour market situation in the eu member states. in the case of movement of persons in general, the parties (art. 19 of the agreement) shall ensure the full implementation of the agreement between the european community and ukraine on the readmission of persons (2007) and the agreement between the european community and ukraine on the facilitation of the issuance of visas (2007). institutionally, the implementation of these agreements shall be monitored through the joint readmission committee and joint committee for management of the agreement on visa facilitation, respectively. activities to launch on the visa-free movement regime between ukraine and the eu have been performed since november 2010 as part of the action plan on visa liberalisation. the agreement stipulates for separate provisions for the temporary presence of natural persons for business purposes. pursuant to article 98, the establishments of ukraine and the r d. s60 eu in carrying out of their economic activities through subsidiaries, branches and representative offices, based in the eu and ukraine, according to the host country shall be entitled to employ workers, defined as “key personnel”. the key personnel under the agreement shall include the following categories of workers:  business visitors, meaning natural persons working in a senior position who are responsible for setting up an establishment. these workers do not receive remuneration from a source located within the host party.  intra-corporate transferees. this category includes workers who have been employed by an establishment of the eu or ukraine for at least one year and who are temporarily transferred to an establishment in the territory of the other party to the agreement. this category includes both managers and specialists. given the fact that articles 16–18 of the agreement do not provide opportunities for free access to the labour markets of eu ms, the effect of the signing of this agreement will be significantly limited. in the case of temporary presence of natural persons for business purposes, these provisions have some positive effects on migration of skilled and highly-skilled workers as well as business migrants. however, given the current structure of the employment of ukrainian migrants when construction work and housekeeping services as well as wholesale and retail trade, agriculture and industry are key employment sectors for labour migrants from ukraine into the eu (vidjakina & stakanov, 2011) this liberalisation of access for economic migrants from ukraine does not affect the possibility of free access to the eu labour market for most of them. since there is no common eu migration policy on labour migration from third countries, ukraine has to proceed with developing of priority bilateral relations and to expand the list of agreements on employment and social security guarantees with key labour importing countries of the eu. 4. conclusion the eu is a key centre of attraction for ukrainian labour migrants, as well as a significant source of origin of remittances. signature and full entry into force of the ukraine-eu association agreement will make it possible to liberalise some aspects of labour migration between ukraine and the eu. however, liberalisation of access of migrants from ukraine applies primarily to skilled migration that generally corresponds to the general trend of implementation of the eu immigration policy today. the issue of access to the national labour markets of the main part of labour migrants from ukraine continues to remain an area of bilateral relations between ukraine and the eu host countries. it is highly likely for one to say that the signing of the association agreement may at best be a signal to intensify and deepen the existing agreements between ukraine and a number of key countries receiving migrant workers from ukraine, the ultimate purpose of may come down to improvement of social protection of national labour migrants, facilitation of remittances procedures and other related issues. however, the experience of new eu member states acceding to the eu in 2004 and 2007 and obtaining an option to migrate freely to all “old” eu ms for work following 7 years of transition shows that the sole real chance for ukraine to be fully integrated into the eu labour market is only the full membership of ukraine in this integration association. p u ’ eu ... 61 references markov, i. (2009). ukrainian labour migration in europe. lviv. migration policy centre (2013). migration profile. retrieved may 09, 2015, from: http:// www.migrationpolicycentre.eu/docs/migration_profiles/ukraine.pdf national bank of ukraine (2015). overview of private remittances in ukraine. retrieved may 09, 2015, from: http://www.bank.gov.ua/doccatalog/document?id=73841 open ukraine (2010). investigations of ukrainian migrants. retrieved may 09, 2015, from: http://openukraine.org/file/b3blbnvrcmfpbmvfzmlszxmymja3.rar parliament of ukraine (1994). agreement between the government of ukraine and the government of the republic of poland on mutual employment of workers. retrieved may 09, 2015, from: http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/616_026 parliament of ukraine (2014). association agreement between ukraine and the european union and its member states. retrieved may 09, 2015, from: http://comeuroint.rada. gov.ua/komevroint/doccatalog/document?id=56219 vidjakina, m., stakanov, r. (2011). labour migration from ukraine to the eu: a macroeconomic dimension. kyiv: dks center. vidjakina, m., stakanov, r. (2013). migration policy on regional labor. cherkasy. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 piotr walewicz*1 orcid: h p://orcid.org/0000-0001-6878-4380 “greening” the critical theory of international relations with the concept of world ecology abstract the article signals the need for a deepened theoretical analysis of environmental issues in international relations studies. it initializes the idea of “greening” the critical theory of international relations with critical concepts from other sciences. thus it proposes the scope of critical theory of ir to be expanded to cover not only the relations between power and capital, but the relations of power-capital-nature. it shows common points between the critical theory of ir and the concepts of world-ecology and the capitalocene by jason w. moore and proposes reforming some founding definitions that the critical theory of ir is based on. this includes re-conceptualizing the critique of capitalism as a way of organizing nature, but also distancing oneself from the cartesian dichotomy of society + nature, which is an obstacle to properly including environmental issues in ir research. keywords: theory of international relations, critical theory, environmental issues, world-ecology, capitalocene 1. introduction the necessity for the discipline of international relations to tackle environmental problems should be incontestable, given the predicted dominant causes of future tensions and conflicts. traditional methods of analysis inherent to international relations research will no longer be able to explain or predict local and global conflicts, while the origins thereof shift from purely economic or political into ecological ones. even though many of the issues in international relations over the past three decades were already predicated upon competion for space, soil and water, climate change will accelerate that process. some predict that if humanity does not * kaziemierz wielki university, bydgoszcz, e-mail: piotr@walewicz.com 2018, no. 1 (11), pp. 125–134 published online january, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.011 p w126 take proper actions, climate wars will become the main driving force for violence around the world (welzer, 2010; busby, 2018). the fact that both political science in general and the discipline of international relations does not address (or if it does, it does so sluggishly) the issue of climate change has already been pointed out by one of its prominent theorists, robert o. keohane (2015). putting aside the possible policy frames proposed, he emphasized how political scientists could help avoid the paths of least resistance, reframe issues of climate change in ways that make political action feasible and find the conditions that let countries generate a constructive political discourse on environmental issues. pointing out the great historical trends of rising inequality, injustice and ignored problems of the international system has traditionally been the goal of the critical theory of international relations. thus it would seem plausible for this specific school of thought to be the best suited to explaining the relation between the ecological crisis, capitalism and the system of nation-states. the article aims to find some way of incorporating the concepts of world-ecology and the capitalocene by jason w. moore into the critical theory of international relations, thus “greening” it and updating it to be able to exert some influence upon the ways of thinking about and researching the biggest threat that humanity has ever faced and its relation to the contemporary international relations. therefore, the research questions are: what is the current state of environmental research in international relations discipline? what are the common points between the critical theory of international relations and the concepts by moore? how can they be merged? 2. environmental issues in international relations research targeted studies (green & hale, 2017) have recently shown that international relation scholars still have little to say about the environmental crisis. it appears that environmental issues are marginalized in international relations research, as fewer than 2% of the articles published in the top disciplinary journals are on environmental subjects even though the scholars themselves claim to recognize the importance of climate change (green & hale, 2017, p. 474). their opinion does not reflect their choice of research subjects and there is a huge discrepancy between what they perceive as important and what they choose to publish. other areas, such as human rights or humanitarian issues are also underrepresented, but not as much. what is also interesting, among those that do publish on environmental issues, there are much more women than in other fields of international relations research. environmental politics are also generally not taught to graduate students in the us, which can safely be extrapolated onto the whole western academia. any “green” theory of international relations rarely makes its way into academic textbooks used by polish students of international relations or political science. for example, there is no mention of it in probably the most popular and certainly very notable textbook by the polish author jacek czaputowicz (2007). another important textbook widely used by polish students, written by jackson and sørensen (2012), has only a small section on how environmental issues are becoming more prevalent on the international forum and are now the third most important issue for world politics. it presents a short and simplified picture “greening” the critical theory of international relations... 127 of the theoretical challenge that the environmental crisis brings into the field, proposing that either the traditional approaches can deal with it by slightly broadening the scope of their research subjects, or the traditional approaches could be shunned completely if one is a revolutionary “eco-radical” (jackson & sørensen, 2012, p. 284). the only major academic textbook on the theories of international relations that describes the green theory (ekologizm in polish) in one of its own chapters, treating it on a par with other paradigms, is the one by scott burchill et al. (2006). this is probably still the only source for international relations students in poland from which the latter can learn about a theoretical framework that can be used in developing a green theory of international relations. it is worth mentioning that post-colonial perspectives on international relations are also missing from academic textbooks available in poland (bógdał-brzezińska, 2012). given the fact that any school of thought directly contesting the legitimacy of western paradigms is marginalized, one may conclude that including environmental issues in international relations research may lead to an unprecedented contestation of the dominant ideas and theories, which is why they are being actively marginalized by their representatives. the green theory of international relations, whenever its existence is even acknowledged, is called a new and yet not fully formed concept. paterson (2005) writes that at its core there lies the rejection of anthropocentric world-view – ecocentrism – and the argument of “limits to growth”. another key plank to green politics are decentralization and “reclaiming the commons”, which have the most significant implications for international relations, according to paterson. he concludes that a green theory of international relations should be regarded as critical rather than problem-solving and is both explanatory and normative, but it usually distances itself from meta-theorizing and reflecting on its own theoretical toolkit. there is no identifiable green methodology, although some suggestions have been made to use the method of critique from traditional critical theory (frankfurt school) and further break down disciplinary boundaries in international relations. patterson points out the similarities between this image of green international relations theory that he constructed with other critical approaches, which include the matter of value distinction, resisting the concentration of power, emancipation and focus on political economy. it is also worth mentioning that environmental issues seem to be marginalized in non-western theoretical reflections on international relations as well. the analysis made by gawrycki, zajączkowski and bógdał-brzezińska (2012) does prove that international relations science is not universal in character and western models are adapted to the cultural and civilizational specificities of other countries, but the major problems of the modern world that are taken into account by non-western scholars are still only political, social or economic ones. along with critical and post-colonial scholarship the non-western thought challenged the confidence in the image of a global international society created via the universalization of european institutions, but a critique of how the whole world participates in the functioning of a system posing a threat to the environment is missing. this runs counter to the knowledge that it will be the non-european and non-north american countries that will bear the brunt of the detrimental effects of climate change (king & harrington, 2018). p w128 3. anthropogenic roots of the ecological crisis to provide some foundation for the stated necessity for international relations to tackle environmental problems, one may first reintroduce the concept of anthropocene. it entered the scientific discourse in 2000, proposed by paul j. crutzen and eugene f. stoermer (2000, p. 17–18) in their short article for the international geosphere-biosphere programme newsletter. crutzen and stoermer used various markers and indexes – such as demographic growth and the growing number of domestic animals, the progress of urbanization, use of fossil fuels, greenhouse gases emission, the scale of landscape transformation, diminishing fresh water sources, plant and animal extinction – to show the scale of anthropogenic changes in all ecosystems. they also pointed out humanity’s ever growing role in those processes and thus proposed the current geological epoch to be named after the anthropos. they later popularized the term by publishing in nature (crutzen, 2002). thus they became the authors of the most popular concept in environmental studies in the 21st century, which rightly entered and stayed in the scientific mainstream, but also somewhat unevenly in the public awareness, bringing along important questions that needed to be answered (moore, 2016, p. 2). the concept of anthropocene was not fully incorporated by academic environmental history textbooks only because of the problem of determining its beginning. crutzen and stoermer proposed the second half of the 18th century as the turning point of domination of anthropogenic factors, because of the first noticeable rise in the amount of greenhouse gases in the atmosphere, which coincided with the outset of the industrial revolution. however, they also admitted to picking that moment in history arbitrarily and stated their openness to alternative proposals. even though the industrial revolution did indeed bring a new dimension to the relations between man and nature and it is very commonly associated with the beginning of anthropocene, alternative turning points did appear, as crutzen and stoermer had predicted. one of them pointed out the fact that the decimation of the population of americas during the long 16th century, mainly by the pathogens brought by europeans (crosby, 1999, p. 221–238; diamond, 2000, p. 221–222, 243), caused such a big change in the local ecosystems (loughlin et al., 2018) that its effects were global in scope. that is why some researchers opt for the beginning of the 17th century as the start of anthropocene. some even point directly at the year 1610, because geological research shows that the sudden drop in the population of americas caused lower metabolic cost incurred on the environment, which in turn caused natural forests to grow over now uninhabited and not cultivated land, eventually causing a large drop in the amount of carbon dioxide in the atmosphere (lewis & maslin, 2015). still, the most common choice for marking the anthropocene is the industrial revolution because of the new technologies’ impact on energy consumption, which first led to massive deforestation and later to the growing extraction and burning of coal. the rise in atmospheric carbon dioxide was noticeable and unquestionable, but the amount and the diachronic character of changes in the global geological markers make it difficult to point out a single date as the turning point in question (bińczyk, 2018, p. 85–86). anthropocene is sometimes also described as a geological period that has been starting in the last decades. the term used most commonly then is the great acceleration. it appeared in the first decade of this century, associated with the commonly known “hockey stick graphs”, presented in a 2004 report, which showed the correlation between anthropogenic environmental change markers and civilization growth indexes (steffen et al., 2004). the physical “greening” the critical theory of international relations... 129 data seems so undeniable that associating the great acceleration with the beginning of the antrhopocene is beyond dispute for many scholars (bińczyk, 2018, p. 86–93). what is important for this analysis is that the concept of anthropocene is not political in nature. it only tries to objectively show the current state of the earth’s ecosystem and the amount of human intervention, but it completely abstracts from the issue of the values lying at the bottom of this type of human activity. only after the anthropocene had begun to be incorporated by social scientists into their research, different systems of values (i.e. neoliberalism, communism, christianity etc.) were shown to have been closely tied to the human propensity for radical environment transformation. this allowed for the critique of the sociocentric paradigms and a constructive critique of the modern neoliberal model and its connection to the anthropocene and the current ecological crisis (connoly & macdonald, 2015). 4. the concept of capitalocene and the political question it brings moore claims the concept of anthropocene shows an overly monolithic image of humanity. he appreciates the argument that it is indeed anthropos that is responsible for most of the modern environment transformation and degradation, but calls it insufficient. he points directly at the inadequacy of calling the ecological crisis anthropogenic. for him it is “an old capitalist trick playing out through environmentalist discourse: take a problem created by the 1 percent, then tell the 99 percent it’s their fault” (moore, 2017b, p. 195). he emphasizes that the main factor of modern environmental change is “capitalogenic” and not anthropogenic. most notably, he points at the ontological mistake of treating humanity and nature as different categories. he is critical about separating parallel issues like environmental and social justice, ecological and economic imperialism, exploitation of nature and exploitation of labor, ecological crisis and economic crisis etc. this is because moore interprets capitalism not as a construct consisting of a sum of its social and environmental parts, but as a way of organizing nature. this, combined with his marxist inspirations, gave name to the concept of capitalocene (moore, 2015). he also proposed the category of world-ecology, which is an extensions of wallerstein’s (2007) world-economy. world-ecology, as moore says, is a paradigm that “is not only intellectually, but politically, necessary if we are to meet the challenges of the twenty-first century” (moore, 2015, p. 2–3). moreover, moore thinks it is necessary do leave behind the concept of interaction between humanity and nature in order to introduce a new dialectical category of the two worlds’ mutual and interdependent interaction as humanity-in-nature and/or nature-in-humanity (moore, 2015, p. 31–88). to give an example of how the socio-economic is interconnected with the environmental he writes about how it is wrong to differently and separately describe the farmers’ relation to their land and the financial operations in the global markets, because wall street is as dependent on the environment as agriculture is. almost all of the financial operations undertaken there are somehow connected to the ecological web on unprecedented scale (moore, 2017a, p. 20). capitalism is, as moore says, a system that develops itself through nature, not parallel to nature (moore, 2017c). only to dissociate oneself from the cartesian dualism of nature and society and to regards at the current crisis, as well as world history, as a multilayered process of environment transformation, power and capital p w130 creation and making of ideas can be truly fruitful. this is why moore criticizes the re-reading of marx made by john bellamy foster (2000) for still following the duality of “nature and society” and making the environment just another analytical object for marxists (moore, 2017c). the debate between moore and foster is ongoing, with the latter defending his own version of marxian ecological critique and accusing the former of a simplistic view of the distinction between dualism and monism and “turning marx on his head” (angus, 2016). despite obvious differences in the ways of reading marx, the main critique of moore’s work from eco-marxists and ecosocialists seems to be ideological in nature – for them moore is not an open proponent of revolution and thus is apologetic of capitalism. he does, however, stress the importance of postcolonial and feminist paradigms, which are essential to his own critique of capitalism, as they both describe the power and capital’s relation to cheap natures and cheap labor. as already shown, dating the beginning of the anthropocene is open to discussion. however, moore has already settled the turning point in history that marks the beginning of the capitalocene. his chronology runs counter to the commonly and often blindly picked turning points. he finds that environmentalists choose the moment of the appearance of modern machines, especially the steam engine. marxists choose the moment of the appearance of the proper class structure. economists choose the moment of the birth of new types of markets and institutional mechanisms that fuel smodern economies. moore admits that all of those were important, but they overshadow a much more important phenomenon, which was the appearance of a new way of organizing nature and shaping the environment in the long sixteenth century (moore, 2016, p. 97). moreover, it is the processes that shaped the birth of capitalism, related to the geographical discoveries and colonization, consisting of newly crystalized techniques of transforming space according to human needs, that explain the current patterns of relations between power, capital and nature (moore, 2017d). moore points at the colonization of madeira in the middle of the 15th century and sees the new kind of interaction between power, capital and nature that took place there. the spanish capital entered a specific new relation with monoculture crops, deforestation, slavery and imperialism. the new treatment of nature by man established the direction of development that still persists today. moore even claims that the columbian project which started in 1492 did not end, but rather, that is still remains operative. the long 16th century brought fundamental changes to market logic, including the imperative of the accumulation of capital and labor, but also the capitalization of nature and a new level of transforming land and labor. by tracking those processes moore came up with an internal periodization of the capitalocene, based on the dominant power centers or ideologies. it includes: 1) a germanic-iberian cycle (c. 1451–1648); 2) a dutch-led cycle (c. 1560s–1740s); 3) a british-led cycle, c. 1680s–1910s); 4) an american-led cycle (c. 1870s–1980s); 5) a neoliberal cycle that commenced in the 1970s and is still ongoing (moore, 2015, p. 119–120). each of these cycles was founded on key processes of acquiring new cheap natures (i.e. forests), including cheap energy (i.e timber, coal, oil) and cheap food (i.e. polish grains in the 17th century), with cheap labor (i.e. slavery or desperate english factory workers from the industrialization era). ewa bińczyk (2018, p. 158) insightfully summarizes moore’s thought, writing that “the contemporary phenomena of global warming and the financialization of the economy are neither purely social nor purely environmental processes […] we are faced with a dialectical combination of accumulation of capital, the pursuit of power and the processes of nature “greening” the critical theory of international relations... 131 reproduction”. even though the term “capitalocene” does not convince geologists and researchers from other natural sciences, its accuracy and its author’s rhetorical skill cannot be denied (bińczyk, 2018, p. 100). despite being treated with skepticism by natural sciences, it seems to be at least a useful supplement to – or at most the basis of – the critical view of the world, which should underlie any green theory of international relations. 5. the natural alliance between the critical theory of international relations and the concept of world ecology as per green and hale (2017), large areas of environmental problems remain untouched by international relations theorists. moreover, traditional approaches focusing on multilateral cooperation fail to solve complex issues of systemic nature, such as the ecological crisis. what is important though is that this complexity is an ideal laboratory for international relations scholars to study trends and developments, while being a fertile ground for new theoretical approaches. among those, some might unite the “greened” critical theory of international relations with the concepts of jason w. moore. what is important is that the whole concept of “greening” international relations theory is founded on the notion of a global ecology, with this notion being believed to be endowed with some explanatory power (paterson, 2005, p. 238). this makes the category of world-ecology by moore automatically craving for constructing a broader theoretical framework for analyzing international relations through a green scope. moreover, the central tenet of green thought is ecocentrism, which is opposed to anthropocentrism; and therefore the former tallies well with moore’s rejection of the “society and nature” dualism. the problem is that ecocentrism is in itself politically indeterminate, but the society-in-nature and nature-in-society categories combined with moore’s interpretation of capitalism make this key concept of green international relations theory politically determinate. by utilizing moore’s critique of capitalism, any green theory might get along much better with both neo-marxist theories and critical theory of international relations by coming up with possible transformations of forms of political community and the economic system. the idea that a theory is critical if it calls for emancipation, which has been present since marx, meshes well with the new idea that nature herself needs emancipation from the oppressive forces of capitalism and its discourses. however, in order to be “greened”, critical theory itself should have its definition updated to include the natural environment and distance itself from the nature vs society dualism. out of all political theories, critical theory seems to be the one that could achieve this goal most easily. according to horkheimer, critical theory should be explanatory, practical and normative, so that it should explain the faults of the contemporary social reality, point out the actors of change, provide clear frame of critique and knowledge about possible social transformation (walentowicz, 2001). now, simply by understanding social as ecological, or better yet world-ecological, by following moore’s society-in-nature and nature-in-society notions, it is perfectly viable for critical theory to be the scientific force of change of the current international order in relation to the ecological crisis. p w132 the above intuition is further strengthened by a reevaluation of robert cox’s understanding of a critical theory of international relations, pertaining to the critique of hegemonic discourses and the opinion that traditional paradigms – (neo)realism and (neo)liberalism – are unable to solve the most important problems in world politics. this critical theory of international relations is based on an analysis of the way in which the current world-order was established, how the dominant institutions and norms were created. most importantly, it is not a goal in itself, but a waypoint to better understanding of those mechanisms in order to carry out the emancipatory project for a better and more just world (dyduch et al., 2006, p. 62–64). there seems to be no obstacles in extending this historical analysis onto environmental issues, simply by drawing from moore’s history of the capitalocene. the tasks seems easy enough especially considering the fact that cox was one of the very few scholars of the 80s and 90s that was (impressively) aware of the threats to the biosphere that stemmed from globalizing capitalism and its fallout and emphasized the need for ecological sustainability. this understanding came long before any other international relations theorists looked at the issue of sustainability and its necessity for human well-being (falk, 2016). combined with moore’s acknowledgment of the inequalities and violence of race, class and gender, all of the above makes his theories fit together with those of all types of critical theorists of international relations, including neo-marxist, post-colonial and feminist researchers. they all share a commitment to challenging the legitimacy of the current world order and the acceptability of its relations of dominance and practices of power. critical theories find and explain the ways in which various modes of power are involved in the production of world order and are still as relevant as ever (duvall & varadarajan, 2003), but they usually ignore or simplify the relation with the environment. accepting the category of capital-power-nature as the basic tool of viewing those modes of power extrapolates the theory’s critical ability onto the whole world-ecology. 6. conclusion theories of international relations have long been under criticism. they are perceived as attempts to create reality by overinterpretting facts, manipulating history and juggling of ideas (mikiewicz, 2006, p. 172). giving environmental politics more space and weight in the discipline of international relations would bring numerous benefits. the discipline itself would be enriched and avoid the slowly approaching stagnation. the matters of global environmental politics would also test the current paradigms in ways that they have never been tested yet. most of all, it would be good for policy, giving policy makers new insights that come from scientific sources that they trust (green & hale, 2017). putting environmental issues on the forefront might benefit the critical theory of international relations even more. the traditional paradigms seem to be unable to tackle the great systemic ecological crises and are too rigid to extend their methodological tools to cover those, while still focusing on traditional international relations concepts like security or growth. given the findings of green and hale, environmental issues are marginalized by the discipline itself, but it is not clear whether they are treated the same way by scholars representing different paradigms. the fact that female researchers tend to focus on environmental problems more than men might suggest that critical scholars may also be more interested in those, but maybe lack the necessary tools. the concepts of world-ecology and the “greening” the critical theory of international relations... 133 capitalocene coined by jason w. moore could become those tools by re-conceptualizing the relations between power, capital and nature and the way they are used in international relations research. they could also re-conceptualize the critique of capitalism after rephrasing its definition to include organizing nature, and by stretching the notions of nature-in-society and society-in-nature, including the system of states and the way it projects itself onto the environment. this seems a good way for critical theory to avoid getting trapped by the discourse that it is attempting to deconstruct, which is based on the damaging dichotomy of society vs nature. after all, no human organization of any kind, including the main actors of international relations like states or transnational corporations, can be adequately understood when abstracted from the web of life (moore, 2017b). references angus, i. (2016). in defense of ecological marxism: john bellamy foster responds to a critic. retrieved december 13, 2018, from https://climateandcapitalism.com/2016/06/06/indefense-of-ecological-marxism-john-bellamy-foster-responds-to-a-critic/. bińczyk, e. (2018). epoka człowieka. retoryka i marazm antropocenu. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. bógdał-brzezińska, a. (2012). postkolonialne dziedzictwo niezachodnich koncepcji stosunków międzynarodowych. in: gawrycki m. f., zajączkowski j., & bógdał-brzezińska a. (eds.), re-wizje i re-orient-acje. myśl pozaeuropejska w nauce o stosunkach międzynarodowych. warszawa: wydawnictwa uniwersytetu warszawskiego. burchill, s., devetak, r., linklater, a., paterson, m., reus-smit, ch., & true, j. (2006). teorie stosunków międzynarodowych. warszawa: książka i wiedza. busby, j. (2018). warming world. why climate change matters more than anything else. foreign affairs, 97(4), 49–55. connolly, w. e., & macdonald, b. j. (2015). confronting the anthropocene and contesting neoliberalism: an interview with william e. connolly. new political science, 37(2), 259–275. crosby, a. w. (1999). imperializm ekologiczny. biologiczna ekspansja europy 900–1900. warszawa: państwowy instytut wydawniczy. crutzen, p. j. (2002). geology of mankind: the anthropocene. nature, 415(23). crutzen, p. j., & stoermer, e. f. (2000). the “anthropocene”. igbp global change newsletter, 41, 17–18. czaputowicz, j. (2007). teorie stosunków międzynarodowych. krytyka i systematyzacja. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. diamond, j. (2000). strzelby, zarazki, maszyny. losy ludzkich społeczeństw. warszawa: prószyński i s-ka. duvall, r., & varadarajan, l. (2003). on the practical significance of critical international relations theory. asian journal of political science, 11(2), 75–88. falk, r. (2016). on the legacy of robert w. cox. globalizations, 13(5), 501–505. foster, j. b. (2000). marx’s ecology. new york: monthly review press. gawrycki, m. f., zajączkowski, j., & bógdał-brzezińska, a. (2012). re-wizje i re-orientacje. myśl pozaeuropejska w nauce o stosunkach międzynarodowych. warszawa: wydawnictwa uniwersytetu warszawskiego. p w134 green, j., & hale, t. (2017). reversing the marginalization of global environmental politics in international relations: an opportunity for the discipline. ps: political science & politics, 50(2), 473–479. jackson, r., & sørensen, g. (2012). wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. teorie i kierunki badawcze. kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. keohane, r. o. (2015). the global politics of climate change: challenge for political science. ps: political science & politics, 48(1), 19–26. king, a. d., & harrington, l. j. (2018). the inequality of climate change from 1.5 to 2°c of global warming. geophysical research letters, 45, 5030–5033. lewis, s. l., & maslin, m. a. (2015). defining the anthropocene. nature, 519, 171–180. loughlin, n. j. d., gosling, w. d., mothes, p., & montoya, e. (2018). ecological consequences of post-columbian indigenous depopulation in the andean–amazonian corridor. nature ecology & evolution, 2, 1233–1236. mikewicz, p. (2006). pomiędzy banałem a absurdem: istota teorii stosunków międzynarodowych. in: dyduch, j., mikiewicz, p., & rzeszótko s., krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych. wrocław: oficyna wydawnicza arboretum. moore, j. w. (2015). capitalism in the web of life. ecology and the accumulation of capital. verso. moore, j. w. (ed.). (2016). anthropocene or capitalocene? nature, history, and the crisis of capitalism. pm press. moore, j. w. (2017a). a history of the world in seven cheap things. a guide to capitalism, nature, and the future of the planet. berkeley: university of california press. moore, j. w. (2017x). confronting the popular anthropocene: toward an ecology of hope. new geographies, 09, 186–191. moore, j. w. (2017c). metabolic rift or metabolic shift? dialectics, nature, and the world-historical method. theory & society, 46, 285–318. moore, j. w. (2017d). the capitalocene, part i: on the nature and origins of our ecological crisis. the journal of peasant studies, 44(3), 594–630. paterson, m. (2005). green politics. in: burchill et al., theories of international relations. palgrave macmillan. steffen, w., sanderson, a., tyson, p., jäger, j., matson, p. a., moore, iii b., oldfield, f., richardson, k., schellnhuber, h. j., turner, ii b. l., & wasson, r. j. (2004). global change and the earth system: a planet under pressure. berlin-heidelber-new york: springer-verlag. walentowicz, h. (2001). program teorii krytycznej maxa horkheimera. nowa krytyka, 12, 5–40. wallerstein, i. (2007). analiza systemów-światów. wprowadzenie. warszawa: wydawnictwo akademickie dialog. welzer, h. (2010). wojny klimatyczne. za co będziemy zabijać w xxi wieku? warszawa: wydawnictwo krytyki politycznej. torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 olena shkrobanets* the role of ukrainian think tanks in shaping of public opinion on the european integration on the example of razumkov centre and gorshenin institute abstract in this article the author has explored the role of ukrainian think tanks, notably the razumkov center and gorshenin institute, in the formation of public opinion on the european integration policy of ukraine during the period of 2007–2013. as a result of content analysis of these analytic institutes’ information materials it is concluded that the consolidated public opinion on the problem of european integration of ukraine was not formed as ukrainian citizens did not obtain from ukrainian analytical structures complete, accurate and unambiguous information on this actual issue. key words: public opinion, think tanks, foreign policy, international relations, information influence 1. introduction a clear and unambiguous, consistent and pragmatic foreign policy has not been formed on the present stage of historical development of ukraine because of inability of ruling elite, expert groups and individuals to carry out a basic and civilizational choice between the integration with the european union or russian federation. it is clear that a long-term geopolitical balance between east and west is not advantageous, pragmatic and rational strategy of ukrainian foreign policy. it increases indefinite, entropy, and turbulent position of ukraine in the system of international relations. no. 1 (7) 2014, pp. 15–24 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.002 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * chernivtsi state university, olenashkrobanets@ukr.net. o s16 it should be stressed that selection and implementation of state foreign policy in modern conditions of informational development should receive appropriate support of citizens who should not be in an informational vacuum, being apolitical, atomized, and controversial in their political views. unfortunately, ukrainian public, which suffers from permanent influence of political manipulations, could not consolidate in exercising their own political choice. it follows that the one of the central political problem for ukraine is the mental choice of european integration as the main foreign policy strategy. however, on this issue, there is no univalent position of the leading ruling elite and the problem of their inability to combine ukrainian society, scattered by ideological, mental and even socioeconomic status under the aegis of the only national idea and the uniqueness of reality perception. thus, ukrainian citizens, who naturally should be constituent of the state, are left outside the real political life of the country. based on the foregoing, there is a problem of systemic, coherent and unambiguous informational policy that needs to be implemented by the triad: state authorities, media, informational and analytical centers. these institutions are required to compile and disseminate informational and analytical data, available to the citizens of the country, providing knowledge and awareness of recent political processes in ukraine. following this further, the purpose of this article is to conduct a complex content analysis of information materials of ukrainian think tanks and to explore their role in the formation of public opinion on the european integration strategy of ukraine. it should be noted that ukraine has influential analytical expertise centers, in particular razumkov centre, ukrainian institute for public policy, foreign policy research institute and gorshenin institute that have been working on the issue of ukraine’s choice of the european integration for a long time, notable from 2007 and till nowadays. hence, the period of time from 2007 until 2013 is the chronological framework for this study. 2. material and methodes in this article the author has made an analysis of the informational material presented by two main ukrainian think tanks on the problem of eu integration of ukraine. for instance, one of the key informational and analytical structures, which conduct a thorough analytical and consultative support of european integration, is razumkov centre (a leading ukrainian analytical non-governmental structure of public policy research). the centre has released numerous analytical data entered the scientific magazine “national security and defense” and also has presented the results of the round tables, polls and expert opinions which are the information source of this research. another important analytical structure in the context of this article is an independent non-profit analytical research center, focused on the study of social and political processes in ukraine and in the world – institute of management named after gorshenin, which is also engaged in informational and analytical support of european vector of ukraine’s foreign policy. notably, the leading informational and analytical data of the institute that has been analyzed by the author of this article are: annual programs, projects and research, analytical articles, expert forums and publication “gorshenin weekly”. these footage forms analytical and informational platform, accessible to ukrainian through the institute’s website, online portal lb.ua and relevant pages in the social network facebook. thus, the leading search method t r u t t s p o e ... 17 used by the author of this article is a content analysis of the aforementioned information material that have made an important influence on the formation of certain public opinion on the eu integration strategy of ukraine. 3. analytical support of european vector of ukraine’s fo reign policy during 2007 2009 it should be noted that the experts of such analytical structures (razumkov centre and gorshenin institute) have been actively engaged into informational support and monitoring of the european integration process since 2007. for example, on the eve of 2007 razumkov centre conducted a systematic monitoring of implementation results of the ukraine-eu plan (2005–2007), according to which ukraine declared eu integration as foreign policy priority. the results of researches, which included analysis of the action plan implementation, positions of the authorities on the prospects of cooperation with the eu and analysis of public opinion in the context of european integration of ukraine, are contained in the magazine “national security and defense”. basing on the experts research, conducted by the center, it is possible to come to conclusion that positive expectations and predictions of eu integration process were dominated in 2007, namely most of the leading ukrainian experts (62% of respondents), for example m. pashkov, i. burakovskyy., o. dergachov, considered the integration process with the eu as a priority of foreign policy and united national idea of ukraine. furthermore, there was no-doubt among the experts about the possibility of ukraine in the future to acquire the status of eu associate member. despite that, the razumkov centre stressed the unsatisfactory level of transparency, realism, consistency and sensibility of the european integration policy and clarity of this foreign policy vector to the citizens of ukraine (report on the assessment of the eu-ukraine action plan, 2007, p. 21 – author’s translation). the gorshenin institute experts led by k. bondarenko conducted a study of mental foundations of ukrainian identity relative to western or eastern thinking systems and came to the disturbing conclusion in 2007. having analyzed the analytical data, the results of round tables and expert interviews like “the only vector of ukraine” it is necessary to identify the following key political views of ukrainian citizens on the european integration processes in 2007: 1. the stereotypies of ideological political positions of ukrainians towards the eu and nato; 2. ambiguity in the choice between east and west, related to the mentality schism of ukraine; 3. prevalence desire of neutrality and balance between east and west. similar conclusions were also reached by experts of razumkov centre, which showed that public opinion regarding european integration has distinct regional specificity. besides, the majority of citizens have expressed doubt to the ability of ukrainian authorities to live and manage country under european rules and standards and 51% of respondents agreed with the thesis that “nobody in europe expects ukraine to become a part of the european union”(report on european integration of ukraine, 2007, p. 51 – authors translation). o s18 according to sociological research program of gorshenin institute “mental foundations of choice”(2007), which became a comprehensive assessment of the degree of awareness and character of thought movement regarding the european integration of ukraine, experts have come to the following conclusions: ukrainians are unwilling to integrate into transnational structures of the west or east, and russia continues to be regarded as the closest political and economic partner of ukraine; citizens are afraid and strive for avoiding state split. thus, ukrainian public remained skeptical about the possibilities and prospects of ukraine’s european integration. therefore, in order to ensure public consensus on european integration foreign policy in 2008, razumkov centre conducted an extremely important research of informational providing of country european integration process. as it was noted in the “national security and defense”, despite of the fact that the programs projects of informing the citizens on the european integration for 2008–2011 were implemented, ukrainian public opinion was spontaneous, unconsolidated and contradictory on european integration vector. notably, a. grytsenko argued that “the governmental agencies are not concerned about informational provision of the european integration”(grytsenko, 2008, p. 31 – author’s translation). hence, razumkov centre in the result of carrying out round table with r. bogatyryova, a. grytsenko, v. ogryzko and b. tarasuk concluded that there is little state information for citizens through the media, free phone help-lines, internet sites at portals of public authorities in ukraine. however, in spite of the negative trends, researches showed that as in february, 2008, over 21% of respondents changed their attitude towards the eu for the better during 2007–2008 (expert opinion on state information policy in the sphere of european and euro atlantic integration, 2008, p. 22 – author’s translation). however, summarizing the results of the program “country project” of gorshenin institute in 2008, aimed to analyze ukrainian foreign political potential, based on the worldview and ideological foundations of ukrainian society, it is necessary to emphasize the following dominant ideas of ukrainian social and political space: ukrainians remain uncertain about the vector of foreign policy orientation between russia and the eu, choosing the position of state neutrality (45%). there was number decrease of respondents who linked the future of ukraine with russia and as a result of that, 40% of respondents advocated ukraine’s integration into the eu in 2008. despite of the gradual improvements according to the polls of razumkov centre, citizens are poorly informed about european integration vector of ukrainian policy. there is an acute shortage of objective and complete information about the prospects and consequences of cooperation between ukraine and the eu in the society, for instance the vast majority (81%) of citizens believe that information about the eu is limited and incomplete (report on the public opinion on eu-integration, 2007, p. 35 – author’s translation). 4. analytical support of european vector of ukraine’s fo reign policy during 2010 2011 in 2010, to the surprise of most analysts, political scientists and ordinary ukrainians, the new president of ukraine v. yanukovych stressed on the priority of the european foreign policy vector. the real possibility of ukraine to sign the association agreement with the eu t r u t t s p o e ... 19 became on the agenda. such statements, of course, caused extremely controversial discussion in expert circles. in 2010, razumkov centre and gorshenin institute have been working successfully on the informational and analytical support of our country european choice. content-analysis of the forums, round table discussions and analytical data of these structures has showed the following key-messages and problems of the eu and ukraine relations: • the experts’ fears (p. koval, v. filipchuk, a. ermolov) about ukraine’s failure to fulfill all the requirements of the eu (expert’s survey on the results of eu-ukraine summit, 2010); • weakness of political consensus around the european choice because of the “political turbulence” in ukraine (chalyi, 2010, p. 16 – author’s translation); • expectations (a. haran, o. rybachuk) of improvements in relations between ukraine and the eu (expert’s polls on the main zones and the prospects of relations between ukraine and the eu on the eve of eu-ukraine summit); • the agenda of ukraine’s foreign policy – promotion towards european integration, which was accompanied by an urgent need to establish stable foreign policy of ukraine (expert round table russia-ukraine-eu: relations perspectives, 2011 – author’s translation); • the priority of free trade zone with the eu on affiliation to the customs union of russia (expert round table on the question: what is more profitable for ukraine – free trade zone with the eu or russia”), notably i. zhdanov emphasis on the lack of good prospects for ukraine for admission to the customs union (zhdanov, 2010, p. 27 – author’s translation). however, opinion polls of razumkov centre, conducted in 2010, showed that despite of the increase of citizens’ interest in 5 years (59.9%) to obtain information about the cooperation between the eu and ukraine, the majority of respondents did not feel themselves as europeans and belonging to the culture and history of the european community (63%) (public opinion survey on foreign policy of ukraine, 2010, p. 40 – author’s translation). the instability of european integration positions of citizens was strengthened by opaque and ambiguous state informational policy (64% of respondents). thus, informational and analytical data analysis of gorshenin institute and razumkov centre in 2007–2011 showed that ukrainian remained vague on the issue of european integration foreign policy course, due to the dominance of soviet stereotypes on the eastern ukraine, in the light of which the “western” countries are considered as a source of potential aggression and danger. on the other hand, 47% of respondents expressed a positive attitude towards signing the eu association on the background of crisis of relations with russia (public opinion survey on foreign policy priorities of ukraine, 2010 – author’s translation). there has also been a growing awareness and consolidation of public opinion on the issue of european integration in 2011. for example, gorshenin institute popularized and discussed the following items, ideas and problems: • the necessity to develop the own format of cooperation with the eu, the lack of understanding between the parties within the framework of the eastern partnership (expert survey (tarasuk, rybachuk, voloshyn) on eu-ukraine cooperation – author’s translation); • russia remains the leading economic partner of ukraine (leshchenko, 2011 – author’s translation); o s20  the priority of european policy vector, forming free trade zone with the eu to acquire the status of an associate member in accordance with the polls of v. chalyi and i. zhdanov (expert survey on question: what is profitable for ukraine – forming free trade zone with the eu or joining the customs union with russia, 2011 – author’s translation);  ukraine cannot become the part of the eurasian union as ukraine belongs to the european mental and cultural space according to o. voloshyn (expert round table on question: will ukraine become the part of the eurasian union, 2011 – author’s translation);  the prospects ambiguity of relations between ukraine and russia in the case of the free trade zone forming with the eu (expert round table on: ukraine-russia relations: closest perspective, 2011 – author’s translation). 5. analytical support of european vector of ukraine’s fo reign policy during 2012 2013 the 2012–2013 became the culmination years of the european integration debates among ukrainian leaders, leading analysts and the general public. the problem of the european integration choice was actively explored by the razumkov centre experts, who has dedicated the magazine’s issue № 4–5 “national security and defense” to the problems of eu-ukrainerussia relations. the central question of the issue was the contradiction and complexity of relations between kyiv, brussels and moscow, connected with a high level of confidence crisis and conflicts of interests. having analyzed the round table with o. bilorus, v. lytvyn, b. tarasiuk, i. sharov conducted by razumkov centre it is concluded that the experts discussion was concentrated on the following problems: low efficiency level of v. yanukovych’s policy on the european integration; the importance of maintaining the partnership relations with russia as a part of implementing the successful policy of european integration; inadmissibility of deepening “pro-russian part” of ukraine’s foreign policy; danger of the division of ukraine; inability of foreign policy balancing between east and west. what is equally important – the expert poll showed that 82% of ukrainian experts advocate the necessity to move towards the eu in 2013. similar attitudes and concerns were expressed by gorshenin institute experts in the framework of the program “ukrainian prospects of european integration”, which showed: 83% of those surveyed experts believed that ukraine will not be able in the next 2–3 years to move from multi-vector foreign policy to the one-way vector, choosing the direction of european integration of foreign policy as leading. in addition to that, the content-analysis of analytical data has demonstrated that the central problems and issues dominated in the ruling, expert and public opinion on the european vector of foreign policy for 2012–2013, were: 1. the economic problem, especially the energy security of ukraine and the potential conflicts between ukraine and the eu (severin, 2012 – author’s translation). 2. according to o. leshchenko there was a strong political relations conflict with the eu and russia (leshchenko, 2013 – author’s translation). t r u t t s p o e ... 21 3. the crisis of confidence between ukraine and the eu and the improbability of the association signing with the eu according to v. chalyi (expert round table on ukraine and the eu: is there a common future, 2012 – author’s translation). besides, several expert forums, conducted by gorshenin institute in 2013 played central role in shaping of public opinion on the european integration issues. for example, leading ukrainian and foreign politicians, experts have tried to analyze and predict the foreign agenda for ukraine for 2013 in the process of realization of such projects as “ukraine-2013. international relations”; “ukraine-2013. agenda”; “ukraine-2013. the political outlook”. however, there were unconsolidated views and opinions towards the issues of european integration, summarizing them we can admit that the only united opinion on this matter has not been made. consequently, it is possibly to affirm that the decentralization of public opinion on the european vector has been noticeable during 2012–2013 which led to ukraine’s mental split. for instance, 40% of respondents advocated the fact that relations with the eu should be a priority for ukraine, while relations with russia were supported by 35% in february, 2012 (public opinion survey on: which vector of foreign policy should be a priority for ukraine, 2012 – author’s translation). therefore, in order to consolidate public opinion, razumkov centre, supported by the international foundation “renaissance”, published the booklet untitled “ukraine: time of choice” aimed to inform the average citizen about possible geopolitical steps of ukraine, including the signing of the association agreement with the eu or joining the customs union ruled by russia. the booklet contained not only clear, consistent and accessible information on the advantages and disadvantages of ukraine’s movement certain direction, but also reflected the results of the expert focus groups, opinion polls. the main purpose of this project was to inform citizens for overcoming stereotypes, myths and clichés that impeded unbiased, reasonable and unambiguous geopolitical choice of ukrainian citizens. 6. conclusion summing up, it should be noted that although the informational and analytical activities of razumkov center and gorshenin institute were directed to shift of public opinion, search of values and positions compromise, most discussions, analytical and expert assessments were ambiguous in nature and were difficult to the understanding of contemporary international agenda for ukraine. thus, despite of the rather lively experts’ discussion of european integration vector of ukraine’s foreign policy, reinforced by the possibility of ukraine’s signing the association agreement at summit in vilnius in november, 28–29, 2013, ukraine has not developed as a full subject of international relations and political leadership has failed to establish a constructive relationship on parity with their citizens, having a positive effect on public opinion. instead, informational and analytical centers have not become an effective instrument for analytical support of important government decisions, and creator of consolidated public opinion. in general, the process of european integration debate of foreign policy has been “behind the scenes” and controversial. in this context, it is reasonable an opinion of the director of kyiv gorshenin institute k. bondarenko, who said that there is a fundamental problem for ukraine that “we still cannot understand what government we have – federal or unitary, and which country we are – maritime or continental, european or eurasian” (bondarenko, 2007, p. 3 – author’s translation). unfortunately, very often, the idea of european integration has o s22 become a manipulative tool of ordinary citizens’ consciousness and public opinion defragmentation. hence, the inconsistency of informational policy caused the formation of the “informational vacuum” initiated by the “mosaic” and fragmentary knowledge of ukrainians, lack of the national idea, mentality and historical heterogeneity and as a result of that the acute crisis of ukraine’s internal and foreign policy. references chaly, v. (2010). foreign policy priorities. national security and defense. razumkov centre. 2 (113). 16–17 (orig. чалий в. (2010). пріоритети зовнішньої політики. національна безпека і оборона. центр разумкова. 2 (113). 16–17). grytsenko, a. (2008). the path to eu and nato: achievements, problems and prospects of information support. national security and defense. razumkov centre. 1 (95). 31–32. (orig. гриценко а. (2008). шлях до єс та нато: здобутки, проблеми та перспективи інформаційного забезпечення. національна безпека і оборона. центр разумкова. 1 (95). 31–32). zdanov, i. (2010). only real reform and implementation of european standards will bring ukraine closer to europe. national security and defense. razumkov centre. 2 (113). 27–28. (orig. жданов і. (2010). лише реальні реформи і впровадження європейських стандартів наблизять україну до європи. національна безпека і оборона. центр разумкова. 2 (113). 27–28). expert opinion on state information policy in the sphere of european and euro atlantic integration. (2008). national security and defense. razumkov centre. 1 (95) (orig. державна інформаційна політика у сфері європейської та євроатлантичної інтеграції: оцінка експертів. (2008). національна безпека і оборона. центр разумкова. 1 (95)). expert opinion on eu-russia-ukraine political aspect of the relations. (2012). national security and defense. razumkov centre. 4–5 (133–134) (orig. єс-росія-україна: політичні аспекти відносин – думка експертів. (2012). національна безпека і оборона. центр разумкова. 4–5. (133–134)). public opinion survey on foreign policy of ukraine. (2010). national security and defense. razumkov centre. 2 (113). 39–72 (orig. зовнішня політика україни очима громадян. (2010). національна безпека і оборона. центр разумкова. 2 (113). 39–72. report on the assessment of the eu-ukraine action plan. (2007). national security and defense. razumkov centre. 2 (86) (orig. виконання плану дій україна-єс: оцінки експертів. (2007). національна безпека і оборона. центр разумкова. 2 (86)). report on the public opinion on eu-integration. (2007). national security and defense. razumkov centre. 2 (86). 32–39. (orig. громадяни україни про європейську інтеграцію. (2007). національна безпека і оборона. центр разумкова. 2 (86). 32–39). t r u t t s p o e ... 23 archieve and electrinic sources ermolaev, a., koval, p., filipchyk, v. (2010, november 25). expert’s survey on the results of eu-ukraine summit (orig. ермолаев а., коваль п., филпчук в. (2010, ноябрь 25). эксперты об итогах саммита ес-украина). – achieve of gorshenin institute, from http:// institute.gorshenin.ua/news/102_eksperti_ob_itogah_sammita.html leshchenko, a. (2011, march 18). the real sector of economy is set to deepen cooperation with russia (orig. лещенко а. (2011, март 18). реальный сектор экономики настроен на углубление сотрудничества с россией). – achieve of gorshenin institute, from http:// institute.gorshenin.ua/news/232_realniy_sektor_ekonomiki_nastroen.html leshchenko, a. (2013, february 25). the crisis in relations with eu provokes more dramatic crisis in relations with russia (orig. лещенко а. (2013, февраль 25). кризис в отношениях с ес спровоцирует еще более сильный кризис в отношениях с рф). – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/news/976_krizis_v_otnosheniyah _s_es_sprovotsiruet.html rybachuk, o., tarasuk b., voloshyn o. (2011, march 14). expert’s survey on eu-ukraine cooperation (orig. рыбачук о., тарасюк в., волошын о. (2011, март 14). экспертный опрос о сотрудничестве между украиной и ес). – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/news/217_ukraina_zasluzhivaet_osobogo_formata.html severin, a. (2012, march 19). the comment on the initialing of association agreement and the free trade zone between ukraine and eu (orig. северин а. (2012, март 19). комментарий касаемо парафирования договора об ассоциации и зоны свободной торговли с ес). – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/ news/743_chem_luchshe_otnosheniya_es_i_rossii_tem.html expert round table on russia-ukraine-eu: relations perspectives. (2011, february 19) (orig. экспертный круглый стол на тему: россия, украина-ес: перспективы взаимоотношений. (2011, февраль 19). – achieve of gorshenin institute, from http:// institute.gorshenin.ua/news/192_rossiyaukrainaes_perspektivi.html expert round table on the question: will ukraine become a part of eurasian union. (2011, march 19) (orig. экспертный круглый стол на тему: станет ли украина частью евразийского союза. (2011, март 19). – achieve of gorshenin institute, from http:// institute.gorshenin.ua/news/644_ukraina_ne_mozhet_bit_evroaziatskoy.html expert round table on ukrainian-russian relations: the closest perspective. (2011, december 8) (orig. круглый стол на тему: украино-российские отношения: ближайшая перспектива. (2011, декабрь 8). – achieve of gorshenin institute, from http://institute. gorshenin.ua/news/623_otnosheniya_ukraini_i_rossii_izmenyatsya.html expert round table on ukraine and the eu: is there a common future. (2012, december 6) (orig. круглый стол на тему: украина и ес – есть ли совместное будущие. (2012, декабрь 6). – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/ news/937_ukraina_i_es_est_li_sovmestnoe.html expert’s survey on the question: what is more profitable for ukraine – the formation of a free trade zone with eu or joining the customs union with russia. (2012, april 12) (orig. вопрос: что для украины выгоднее – создание зст с ес или вхождение в тс с рф. (2011, апрель 12). – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/ news/287_rf_stremitsya_vozrodit_rossiyskuyu.html o s24 mental foundations of choice. annual program nation-wide sociological survey. (2007). prepared by k. bondarenko (ментальные основы выбора. годовая программа всеукраинских социологический исследований. (2007). подготовлена k. бондаренко. – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/media/uploads/094/08/d92e25dcd884.pdf public opinion survey on foreign policy priorities. (2010, february 24) (orig. социологический опрос: внешнеполитические приоритеты украины. (2010, февраль 24). – achieve of gorshenin institute, from http://institute.gorshenin.ua/researches/16_vneshnepoliticheskie_prioriteti.html public opinion survey on: which vector of foreign policy should be a priority for ukraine – the dynamic from 2002 to 2014. (orig. соціологічне опитування на тему: який напрям зовнішньої політики має бути пріоритетним для україни. динаміка від 2002 до 2014 рр.). – achieve of razumkov centre, from http://razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_ id=305 << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun international studies no. 1 (7) 2014 scientific counsil roman bäcker (toruń, poland), zbigniew karpus (toruń, poland), cornelia pop (cluj-napoca, romania), rita zablotska (kiev, ukraina), lena gumenjuk (kiev, ukraina), igor sribriak (kiev, ukraina), andrei kazakevich (kaunas, lithuania–minsk, belarus), aliaksei lastouski (minsk, belarus), tomasz błaszczak (kaunas, lithuania), aleh dziarnovich (minsk, belarus), rimantas miknys (vilnius, lithuania), nuri yeşilyurt (ankara, turkey), katri-liis lepik (tallinn, estonia), nikolay radulov (sofia, bulgaria), ivan todorov (blagoevgrad, bulgaria), dorotea lópez giral (santiago, chile), lesya dorosh (lviv, ukraine) editor in chief piotr siemiątkowski cover design tomasz klejna office of editorial board: batorego st. 39l, 87-100 toruń (poland) tis@umk.pl, http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm/index issn 1689-8168 the journal offers access to the contents in the open access system on the principles of non-exclusive license creative commons y printed in poland ©copyrignt by uniwersytet mikołaja kopernika toruń 2014 uniwersytet mikołaja kopernika gagarina st. 11, 87-100 toruń www.umk.pl distribution: reja st. 25, 87-100 toruń tel/fax (56) 611 42 38 e-mail: books@umk.pl dtp: rm rafał mikulski table of contents ewa jankowska social indicators and the measure of the quality of life . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 olena shkrobanets the role of ukrainian think tanks in shaping of public opinion on the european integration (on the example of razumkov centre and gorshenin institute) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 piotr siemiątkowski financial dependence of the polish economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 lidiia sirenko conctruction of “enemy’s” image in soviet press in 1939–1953-s . . . . . . . . . . . 37 beata stachowiak the development of information society in the light of new dangers in the area of internal security as viewed by the students. . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 roman d. stakanov prospects for ukraine’s integration into the eu labour market in the context of the ukraine – eu association agreement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 oleg yamelnytskuj, lesya dorosh the exogenous and endogenous prerequisites of political mobilization of the population of ukraine at the beginning of 2013 and at the end of 2014 . . . . . 63 << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 ihor hurnyak*1 orcid: h ps://orcid.org/0000-0003-0926-2456 aleksandra kordonska** orcid: h ps://orcid.org/0000-0002-5316-9630 efficient use of common resources in conditions of sustainable development abstract many of the challenges facing humankind, such as climate change, water scarcity, inequality, and hunger, can be resolved not only at a global level by promoting sustainable development but, first of all, at a local level. local communities in many countries have been seeking to improve sustainability. they are the policy makers and catalysts of change that unify the global goals with their own local ones. in light of the theoretical background, this article uses the example of ukraine to extend the analysis of the effective management of common resources proposed by elinor ostrom by introducing obstacles and opportunities for local communities working toward sustainable development. considering the experience of european states, the foundation of the transformation of the conditions of sustainable development is a citizen as an individual, guided by his or her own “taste of life” in accordance with the stateand community-guaranteed right to choose one’s own place in life. under the relevant conditions, it is expedient to look for effective tools that would exert influence on central and local governments, and the possibilities of transforming the entire system of public administration by focusing on the role of the community and its opportunities for the effective use of shared resources. the duplication of the process of consolidation without development of a social state only destroys the remnants of local self-governance and, as a consequence, all other branches of power in general. keywords: commonly used resources, community, decentralization, local governance, transformation, sustainable development * ivan franko national university of lviv, (ukraine), e-mail: ag.kpl.lviv@gmail.com ** university of warmia and mazury in olsztyn, (poland), e-mail: alexandra.kordonska@gmail.com 2018, no. 1 (11), pp. 75–87 published online december, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.007 i h , a k76 1. background the tragedy of the commons is a popular theory that describes how people often use their resources to their advantage without considering the good of society as a whole. when a number of individuals consider only their own welfare, the depletion of natural resources results in serious negative outcomes for everyone. examples of this include overfishing, deforestation, overpopulation, depletion of gas and oil reservoirs, and harm to ground water, as well as pollution and climate change. the atmosphere can be seen as a global resource, and as people fail to limit the amount of pollution they are lobbying for the interests of chemical companies or metallurgy and ignoring the obvious fact that everyone is affected by the resulting climate change (hardin, 1968). since the launch of the local agenda 21 in 1992, local governments in many countries have been seeking to improve sustainability. various studies have been conducted over the past two decades. a brief review of the literature reveals general progress in citizen participation and a shift from the agenda-setting stage to action, including the cities and climate change initiative. researches from the international institute for sustainable development define the term of sustainable development as “a development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs”. this involves two key concepts: first, the concept of ‘needs’, particularly the essential needs of the world’s poor, and second, the idea that the state of technology and social organisation imposes limitations on the environment’s ability to meet present and future needs (wced, 1987, p. 43). on 25 september 2015, the member states of the united nations agreed on the 17 sustainable development goals (sdgs) of the post-2015 development agenda. the sdgs build on the millennium development goals, the global agenda that was pursued from 2000 to 2015, and will guide global action on sustainable development until 2030. the publication the sustainable development goals: what local governments need to know explains how each of the seventeen sdgs relates to the daily work of local and regional governments. it also lists the most relevant targets of each goal for local governments, and highlights the relationship between the goals and other international agendas, such as climate change and habitat iii. according to the report, local governments are policy makers, catalysts of change, and the level of government best placed to link global goals with local communities. why does sdg matter to local governments? sdg 01 – raising the income of the poorest, as well as ensuring access to basic services and protecting everyone from human-caused and natural disasters. local governments are in a good position to identify people living in poverty on the ground, and to target resources and services to help them overcome it. an establishment of local economic development strategies can ensure employment, raise income, and to eliminate shocks and disasters. sdg 02 – achieve food security and improved nutrition, and promote sustainable agriculture. “[…] local governments can support agricultural production and local economic growth by strengthening transport infrastructure and markets to promote local food chains. […] local governments can use healthcare services and schools to identify and tackle child malnutrition. rural local governments can manage collective resources and reform land tenure in ways that protect the rights of the poorer groups, including secondary right holders.” (uclg 2018) efficient use of common resources in conditions of sustainable... 77 sdg 03 – ensure healthy lives and promote the wellbeing of all age groups. “ […] local governments can use urban planning and public transport to reduce air pollution, foster healthy lifestyles, and prevent deaths from traffic accidents. local governments can contribute to the reduction of deaths caused by water and soil pollution through effective natural resource management and environmental protection.” (uclg 2018) sdg 04 – ensure inclusive and equitable quality of education, and promote lifelong learning opportunities for everyone. “ […] local governments can integrate technical and vocational training programmes into local economic development strategies, making sure that the value of training with regard to labour market opportunities is taken into account. local governments are particularly well-placed to reach out to vulnerable and marginalized individuals and communities, and to ensure they have access to the kind of education and training that meet their needs.” (uclg 2018) sdg 05 – achieve gender equality and empower all women and girls. local governments can act as a model for gender equality and the empowerment of women through non-discriminatory service provisions for all citizens, and through fair employment practices. sdg 06 – ensure availability and a sustainable management of water and sanitation for all. local governments have a role to play in improving water quality through environmental protection measures and sustainable solid waste management. integrated management of water resources requires horizontal cooperation in planning and environmental policy between municipalities and regions spanning different borders. local governments are ideally placed to support participatory management of water and sanitation by communities, including slum-dwellers. sdg 07 – ensure access to affordable, reliable, sustainable and modern energy for all. local governments can contribute to energy efficiency directly by investing in energy efficient buildings and green energy sources in public institutions (government offices, schools, etc.), and by introducing sustainability criteria in procurement practices. such initiatives have the added advantage of reducing public spending on energy. in cities, local transport and urban planning policies, as well as new ‘smart city’ technologies, can have a significant impact on energy efficiency and carbon emissions. sdg 08 – promote sustained, inclusive, and sustainable economic growth, full and productive employment, and decent work for all. local governments can generate growth and employment from the bottom up through local economic development strategies that harness the unique resources and opportunities available in a given territory. local governments can act as an example in providing safe and secure working environments, and in guaranteeing equal pay for equal work. sdg 09 – build resilient infrastructure, promote inclusive and sustainable industrialisation, and foster innovation. “regional and metropolitan governments are particularly important in developing and maintaining infrastructure to serve urban areas and to link them up with their surrounding territories. local governments can include the promotion of small-scale industry and start-ups in their local economic development strategies, taking into account local resources, needs and markets.” (uclg 2018) sdg 10 – reduce inequality within and among countries. local governments are essential to the reduction of inequality within countries. it will be vital to channel resources to local governments in the most deprived areas, and to build capacities to identify and tackle poverty and exclusion. local governments can include progressive local taxation in fiscal policy, and i h , a k78 dedicate local budgets to boosting the employment opportunities and income of the poorest households in communities. sdg 11 – make cities and human settlements inclusive, safe, resilient and sustainable. city governments must develop strategic urban plans to prevent their growth and work with slum-dwellers to improve conditions and provide basic services where slums already exist. city governments are responsible for promoting the use of public transport in urban areas in order to improve road safety and reduce emissions. urban governments must cooperate with their rural and regional counterparts to make sure that cities work in harmony with the rural areas on which they depend for food and natural resources. sdg 12 – ensure sustainable consumption and production patterns. “local and regional governments can support short supply chains, thereby reducing transport and carbon emissions, through land management, infrastructure, urban planning, education and training, and public markets […].” (uclg 2018) sdg 13 – take urgent action to combat climate change and its impacts. it is essential that local governments, particularly in the most vulnerable cities, integrate climate change adaptation and mitigation into urban and regional planning to reduce the emissions produced by cities and to increase their resilience to environmental shocks. sdg 14 – conserve and sustainably use oceans, seas, and marine resources for sustainable development. “[…] worldwide, two-thirds of the sewage from urban areas is discharged untreated into lakes, rivers and coastal waters. urban sanitation and solid waste management are essential to reducing coastal zone pollution, as is collaboration between municipalities and at regional level […].” (uclg 2018) sdg 15 – protect, restore and promote sustainable use of terrestrial ecosystems, sustainably manage forests, combat desertification, halt and reverse land degradation, and halt biodiversity loss. community-based participation and management, facilitated by local governments, is a powerful tool for halting biodiversity loss and preventing extinction. sdg 16 – promote peaceful and inclusive societies for sustainable development, provide access to justice for all, and build effective, accountable and inclusive institutions at all levels. this requires addressing corruption and increasing the public’s access to information. sdg 17 – strengthen the means of implementation and revitalise the global partnership for sustainable development. local tax and revenue generation must play its part in financing sustainable development. it is at the local level that coherent policies can be developed to address the multiple challenges of poverty reduction and sustainable development. local governments are in a good position to encourage and facilitate partnerships between public bodies, the private sector, and civil society in communities. 2. theoretical and methodological framework of the research emiko kusakabe (2013) in his work “advancing sustainable development at the local level: the case of machizukuri in japanese cities” noted that in the past two decades, a number of research projects on the uptake of local action for sustainability have been undertaken. kusakabe also emphasized bob evans et al. (2005) that conducted an investigation of local sustainability policy and practice in 40 european cities as part of the developing instituefficient use of common resources in conditions of sustainable... 79 tional and social capacities for urban sustainability (discus) programme. their research findings suggest that when local governments are given a higher degree of autonomy, they respond to the challenge of achieving sustainability by being more proactive and adventurous in their policy-making and implementation. among recent developments in local action for sustainability, jan olsson (2009) analysed four swedish local governments in the region of örebro that are adapting to sustainable development in quite different ways, from local transition processes (hällefors and örebro) to resistance and ignorance (karlskoga and lekeberg). he puts this variation down to local context and finds that policy areas and development projects themselves sometimes form part of the context. noting that the spreading of ideas leading to convergence among the four cities has not occurred, olsson concludes that some degree of freedom, rather than judgement by the authorities or experts, may help in achieving local sustainability step by step at the grass-roots (kusakabe, 2013). emiko kusakabe (2013) examines in particular the workings and effects of community networks in targeting sustainable development at the local level; it looks at three examples of current action towards sustainability in japanese cities, focusing on social capital networks and the role local government is playing in the process. an essential role for local government to play: that is to (1) create an environment in which citizens empower themselves by collaboratively making the rules for participation, and (2) identify key individuals who connect the various networks and involve them in the development of sustainability strategies; thereby expediting the process of reaching the stage where local government and citizens share the same sustainability goals (kusakabe, 2013). under the relevant conditions, it is advisable to look for effective tools of influence on governments and for possibilities of rebuilding the whole system of public administration by focusing on the role of community and its opportunities for the effective use of shared resources. elinor ostrom, a political scientist at indiana university, received the nobel prize for her research, aimed at proving the importance of the commons. her work on how communities cooperate to share resources drives to the heart of contemporary debates about the use of resources, the public sphere, and the future of the planet. she documented the examples of particular states (switzerland, spain, turkey, japan) from the perspective of how communities devise ways to govern the commons to assure their continuity for the community’s own needs and those of future generations. ostrom (1990) introduced the following principles for effective management of common resources: 1) define clear group boundaries; 2) match rules governing use of common goods to local needs and conditions; 3) ensure that those affected by the rules can participate in modifying the rules; 4) make sure the rule-making rights of community members are respected by outside authorities; 5) develop a system, carried out by community members, for monitoring members’ behaviour; 6) use graduated sanctions for rule violators; 7) provide accessible, low-cost means for dispute resolution; 8) build responsibility for governing the common resource in nested tiers from the lowest level up to the entire interconnected system. in light of the above theoretical background, the aim of our investigation is to use the example of ukraine to extend the analysis of effective management of commons by introducing obstacles and opportunities that local communities face on their path toward sustainable development. i h , a k80 3. testing ostrom principles on the base of ukrainian communities’ reality local communities in ukraine use their own resources, such as forests, land, water objects, communal property, etc. within the administrative-territorial unit. the borders of the administrative-territorial unit were set when the particular administrative unit was created, and can be found in the archive. according to the constitution, the division of land within and outside the settlement is not provided. in practice, government bodies intervene on a massive scale in the privatization processes, resulting in an unconstitutional extraction of the communities’ property, that is, skilfully using land to minimize taxation and unlawfully acquiring property rights. in essence, this situation precipitates fraudulent use of land plots and water facilities. the correspondence between the rules of assignment and local realities in ukraine is quite different. consider the situation in krakovets (lviv region), where there was no opportunity for fishing and swimming. although such a situation was a clear violation of the tenets of the water code of ukraine, for 30 years it was met with no resistance from the local residents. today, each joint fishing event gathers twice as many participants as the previous one. a common use of resources can protect users from the influence of informal institutions and institutional traps. however, the community failed to investigate the illegal rental of the lake. at the same time, in the village chaikivka (zhytomyr region), one water object became self-used by community members, while the second and the third one were leased for five and fifteen years, respectively. in khmelnitsky region, in order to eliminate the illegal lease of water objects, villagers organized the above-mentioned so-called joint fishing method on several occasions. in the village nedayvoda (dnipro region), after a general meeting, the renter immediately stopped illegally collecting payments from the village residents for the use of the water object rented by him. obviously, decisions made at the general meeting led to a significant improvement in terms of behaviour, opportunities, and the effectiveness of property use. according to the requirement of the civil code of ukraine and the resolution of the verkhovna rada of ukraine concerning the general meeting of residents in the adoption of such decisions, more than half of the community members must take part in the general meeting. in general, residents participate directly or through public representatives, whose powers are confirmed by a protocol of smaller meetings. the community has the ability to decide on any matter of local importance regarding the use of its resource, and to cancel or suspend the decisions made by its bodies. at the same time, it is worth mentioning that this instrument does not enjoy the support of the state executive, and its use is often accompanied by allegations of excessive power from the side of various administrative officials. the relevant controlling committees were created in many communities at general meetings that concerned those matters that were the most significant to the community. however, supervision was carried out not only by the council and the committees, but also by individual residents. for example, in the village of ruda (lviv region), an illegal attempt to remove sand and an illegal construction of artificial water facilities were immediately stopped with the call of the operative group of the ministry of internal affairs in the district, and applications for a criminal offense were filed. also, in the same village, community representatives blocked the practice of illegal logging. the community was promised compensation in the form of a concrete number of cubes of the forest, which, as the community’s representatives efficient use of common resources in conditions of sustainable... 81 allege, had been stolen by the author of the proposal. after a long process, the community managed not only to bring about the cessation of all deforestation in its territory, but also the opening of criminal proceedings against the prosecutor who covered up this illegal activity. the communities of several villages in the same district have created a trust commission that was present at almost every trial in the district court. unfortunately, since the ukrainian maidan and the war with russia, this flash of activity on the part of the citizens has gradually faded. at the same time, communities will be able to draw on this experience as they move forward. therefore, unlike ostrom’s examples, in ukrainian communities there is a need for a control function that prevents the illegal use of community property from the outside and the illegal interference of state authorities in local self-governance. community, or “copny” courts have always been present in ukrainian communities. the distrust of the official district court prompted the creation of just such an institution by the current circumstances in the village nedayvoda (dnipro region). the committee of public assessors was created at the general meeting, the main task of which was to resolve the issue of protecting the good name and small domestic disputes among the residents. the same type of institution was established in ozhenyn (rivne region), where the main aim was to support public order and local self-defence. for example, those who disturbed the order during the meeting with inappropriate behaviour were taken out of the meeting for a preventive conversation. during this period, there was no police at all in the region. sometimes additional rules are set by the statute. for example, in one of the villages near lviv, rules were adopted for cleaning one’s adjacent territory and respecting specific periods of silence during the day. in addition to the above-mentioned jury committee, other procedures for resolving conflicts at general meetings are possible. in this case, each member of the community is able initiate a general meeting to address a particular situation by collecting 5-10% of signatures, depending on the requirements of the statute. by comparison, in poland 10% of signatures are necessary to initiate the referendum of the community. direct community mechanisms sometimes are more user-friendly. one example is the attempt by the novosolna community in poland to exercise their legal rights. in this case, citizens collected more than 500 signatures (twice what was needed) against the construction of a pig farm. outraged by the inaction of the community council, public activists came to the council ready to express their position. they had a legal right to participate in the meeting of the community council, but none of their statements were recorded in the minutes. moreover, all of their statements were illegally defined as unofficial. only after the public activists left the meeting, the chairman of the council officially opened the meeting and the council began its work on the preparation of documents related to this investment project (bednarek & dmochowska-dudek, 2016). in justifying this situation, the mayor (wójt) employed a popular strategy of blaming the actions of the council on a “bad” secretary. the mayor also refused to defend the interests of the community in court, leading the defender of the community’s interests to ask the question of the mayor: who grants permission to proceed with this investment – you or the community? consequently, the constitutional right of the community to hold a referendum was not exercised in this case. the mayor also failed to fulfill the promise given to public representatives that the project banning the construction of large pig farms on the community’s territory will be considered. this situation resembles thousands of similar cases in ukraine. i h , a k82 the right to use shared resources by the community that owns them is guaranteed in ukraine by articles 140-143 of the ukrainian constitution. in essence, this constitutional right protects the community from the interference of any state body or even the court within its constitutional powers. at the same time, obstacles in the direct management of communities are put in place by all public ukrainian authorities and often also by local self-government bodies. in the kyiv region, the process of registering community statutes is quite convoluted. in one specific case, the first requirement from the judicial authority was to approve a statute at a session of the village council – the representative body of the community. however, it turned out that the village council had never been properly created as a legal entity. the second requirement was to cancel the previously registered statute. however, this was impossible, since the community never voted in regard to registration. at the same time, there exists a statute adopted by a group of people whose role is not altogether clear, each of whom represents the village despite the fact that there is no proper legal entity – the village council – that could have elected them in accordance with the law and the constitution. thus, the head of the district judicial authority recognized the right of the community to directly submit its own statute for registration. since the register is the property of the territorial communities of the district, it is obvious that registration in it, as well as its use, is the prerogative of the community of the district. the third requirement was the need to submit a statute for registration in the period up to three months after its adoption at a general meeting. but this term had already expired. according to the authors, such a requirement was a violation of the civil code of ukraine and an excess of powers. one final example of the impediment to the existence of territorial communities is the unjustified refusal to register the statute in the village of chaikivka (zhytomyr region). here, the representative body, which serves the community-owner, had approved and recognized the statute adopted at the general meeting (more than 50% of participants), but the judicial authority did not provide appropriate registration services. 4. formal and informal institutions in ukraine considered from the perspective of institutional theory, the case of formal and informal institutions (as organizations) can also be taken into account. although it lacked a registered status or a legal entity, in 1994 the ministry of income and fees registered the lviv city council as a representative body of the territorial community. at that time, ukraine was still a “state of deputies’ councils” (a legacy of the soviet union), but not of communities. thus, the specified register did not exist, and there was no corresponding local law of self-government on the basis of which this body would be able to function. the reasons for this surfaced only in 1996 and 1997, respectively. even more interesting is the emergence of the donetsk city council on the same day as the adoption of the law concerning local self-government on the basis of a regulatory act. it is unacceptable under current legislation that the law suddenly became an administrative act. similar circumstances gave rise to the kalush city council and the kalush city executive committee on the same day in 1992. therefore, the fact that citizens recognized these illegal structures for such a long period of time leads to a conclusion about the functioning of the most informal institutions (as organizations), the existence of efficient use of common resources in conditions of sustainable... 83 which citizens have agreed to de facto, as well as about illegal decisions that can be considered yet another institutional trap within the framework of institutional theory. in poland, the legal entity in this case is the state treasury, and there are no corresponding statuses in the ministries or in councils, while in ukraine we can observe legal entities with obscure founders, sometimes without the necessary administrative act, which are almost all executive bodies. why? the status of a legal entity is required in order to own, use and dispose of property. why should bodies be the owner? the same question is posed today to the authors of the proposed changes to the ukrainian constitution, which transform the community from an association of the inhabitants into an administrative territory. fortunately, these changes have not yet been implemented. in contrast to eu states, the system of embedded organizations in ukraine is distorted, since the owner-community, as a legal entity, is absent from the model. for example, in poland, a community (gmina) is a legal entity, and the administration and council of the community are its bodies and, accordingly, they have no legal standing. in ukraine, according to the requirements of the constitution, the civil code and the european charter of local self-government should be the same. how should formal institutions in ukraine be formed? the first level is a community with instruments like referenda or general meetings. the second level consists of representatives (the council, committees on specific issues) and community executives. the community carries out its function either directly or through its bodies. the third level is the self-organizing bodies of the population. with various internet platforms offering the possibility of an “electronic” general meeting, opportunities for initiative are available to any member of the community in the shortest time possible. regarding institutions of common resources, ostrom’s opinion is that the following economic questions should be considered: how many participants are involved in the process?; what is the structure of the group of participants authorized to sign agreements and make decisions on behalf of the community?; who is responsible for initiating the sharing of resources?; who covers the costs of the measures taken?; what access to information do the participants have?; what were the risks and obligations of different participants, and which institutions were more widely used by the participants, establishing new rules? in light of the experience of ukrainian communities, the following answers can be formulated: 1. participants in the process include the majority of community members. participation can be accomplished either through direct presence or through a public representative. at the same time, communicating with a public representative is also a cyclical process. in case of inadequate actions, one loses their status. 2. the group of assigners (or, better, users of shared resources) is the population of the administrative-territorial unit. it is important to note that, in comparison with the community, the council as an institution generally has in its practice a very limited resource for synergy. community members have an incentive to attract additional resources as external experts, namely relatives and people with professional backgrounds. 3. initiators of activities using joint resources are representatives of a variety of environments. in the villages, this consists mainly of a micro-business environment, teachers, and retired officers. in cities, there are various protest groups, trade unions, and youths wishing to use the opportunity of direct citizen participation in the processes i h , a k84 of making a decision of local importance, rather than delegating this right once every five years to a deputy – a representative of a political party that is structured like a business. 4. the costs of the activities are distributed equally among members of the community or members of the community’s initiative group. at the same time, these costs are insignificant, since almost all executive functions are exercised by community members on a voluntary basis. in the future, the community as the owner of the budget will be able to pay for the work of specialists involved in the project. 5. regarding the ownership of shared resources, it is worth noting that all members of the community are owners of these resources from the very first council meeting. the next step is to begin work on the formation of a register of ownership. the council or a proper committee is authorized to collect, through a request system, information on the respective agreements and treaties, parties to these agreements, orders, and decisions according to which the property of the community is used. all processes are completely transparent, and information is freely available to the community. however, in most communities attempts to implement this have thus far been unsuccessful. 6. the risks of different community members are obviously different. for example, citizens who participate in an illegal distribution of property formerly belonging to a collective farm, illegally using units that have not been reissued, and receiving land plots of significant size, risk losing this property on the basis of a decision by the district state administration or the village councils. it is obvious that a pact or agreement concerning social reconciliation in the community will provide a certain cost threshold for such decisions that will be reviewed and, depending on the quality of use and community benefits, will be offered or paid to the community for the illegally acquired resource, or it will be seized based on a decision by a general meeting. the recipient will be able to appeal to the court if they possess documents indicted that the acquisition of the community’s property was lawful. such rules concerning the legalization of property should be common to all and clearly enumerated. 7. in the process of registering terms and conditions for the use of shared resources, the community should be guided by the ukrainian constitution, the community statute, and the laws of ukraine. consequently, from the perspective of institutional economis, we can state that the use of shared resources by territorial communities is a stable, long-term, effective process, or that all the prerequisites for this to happen as such are in place. it is logical to supplement the current institutional analysis with such a basic institution as a territorial community, as well as to consider not only formal and informal institutes, but also formal and informal institutions (in the sense of organizations). 5. other european countries in northern europe, we are witnessing a somewhat two-sided process, along with significant trends toward decentralization. communities are concentrated, while administrative units, at the same time, perform a very wide range of functions. local government entities are large compared to those in most other developed countries. for example, the average number of inhabitants in a danish municipality is 56,590, swedish municipalities have 32,478 inhabitefficient use of common resources in conditions of sustainable... 85 ants on average, and the average size of finnish municipalities is 16,006 inhabitants. reforms have merged smaller municipalities in sweden and denmark in search of the right balance between the advantages of economics of scale and the proximity offered by local units. the welfare services in nordic countries are in part financed through taxes, and in part by user payments, but the share of user payments is far less significant than in other countries. in denmark, finland and sweden, taxes pay for some or all of the costs associated with such services as primary, secondary, and tertiary education, social services, health services, care for the elderly, childcare and preschool, waste handling, environmental protection and water supply, libraries, sports facilities, and a variety of cultural offerings. a completely different case can be seen in the czech republic, which, as a small territory, contains 6,250 municipalities. the size of municipalities varies from 20 to 1.2 million inhabitants. currently, the czech republic includes 2,656 municipalities with a population of fewer than 300 people (cemr, 2017). another 2,833 municipalities have between 300 and 1,500 inhabitants, and only one community has more than 100 thousand people. the district level is absent altogether. the general specification of competences provides a completely unlimited space for municipalities to operate in different areas and to provide special services in any field. personal and corporate income tax and value added tax are distributed among municipalities, regions, and the state on the basis of a formula defined by the law. municipalities cannot change either the tax rate or the tax base. meanwhile, they have some discretion regarding property taxes. municipalities can freely choose their organizational structure and create legal entities and municipal enterprises. municipal consolidation has to be approved by all municipal councils. nevertheless, citizens can nullify this decision at a local referendum (§14 (4), act 128/2000). according to the government’s 1998 law-making procedure, municipal associations should be included in consultations regarding particular legislative acts. the largest communal association was only established in august, 1995. municipalities have the status of territorial self-governing communities, in other words, public corporations that are capable of providing legal relations and are responsible for the results of these relations. the municipalities’ basis is the right to ownership (sedmihradsk´a, 2012). the property was returned to the municipality in two waves. the first wave took place in 1991, when the inhabitants received most of their property. the second wave occurred during the process of creating regions in 2000 and the disintegration of districts in 2002, with the subsequent transfer of their responsibilities to municipalities. 6. final remarks and conclusion considering the experience of other states, the basis for the transformation in conditions of sustainable development is a citizen as an individual, guided by his or her own “taste of life”1 in accordance with the right guaranteed by the state and the community to choose one’s own 1 we consider the term taste of life to be “the degree of an individual’s satisfaction from living, functioning and carrying out his or her own activity in society in accordance with its economic rules and orders” (hurnyak & kordonska, 2018). i h , a k86 place in life. that is, the effective government system is characterized by a reasonable and logical relationship between atomization and cohesiveness. the institutions of common resources in ukraine should be transformed with regard to key aspects: • the majority of community members are participants in the process of resource usage. • the group of users of the shared resource is the population of the administrative-territorial unit. • initiators of activities using joint resources are representatives of a variety of environments. • the cost of activities shall be distributed equally among members of the community or members of the community’s initiative group. • all community members are the owners of shared resources from the very first meeting. • the risks of different community members are obviously different and should be eliminated by the community. • in the process of registering terms and conditions for shared resources using, the community should be guided by the ukrainian constitution, the community statute, and the laws of ukraine. • the community has legal status. the interaction between local self-governments and the state authority can be presented in the form of coase theorem: if the ownership rights of the community and the state are clearly identified and fixed, the transaction costs for the rights’ protection, their fixation and redistribution are zero or remain at an acceptable level, no matter the scale of the community, the problem of governance externality can be solved without local community involvement in the implementation of powers delegated to central authorities (proposed by authors). in this situation, the community’s need for intervention is lessened considerably. considering the case of ukraine, as well as in part poland and the czech republic, in comparison with the nordic model, it becomes obvious that the duplication of the process of consolidation without development of a social state only destroys the remnants of local self-governance and, as a consequence, all other branches of power in general. efficient use of common resources in conditions of sustainable... 87 references bednarek, m., & dmochowska-dudek, k. (2016). nimby syndrome in rural areas of poland: determinants and specificity of conflicts on the location of unwanted investments. warsaw: igipz pan. cemr. (2017). local and regional government in europe. structures and competences, austrian association of municipalities and australian association of cities and towns. civil code of ukraine. (2003). verkhovna rada of ukraine no 40-44, http://zakon.rada.gov. ua/laws/show/435-15. constitution of ukraine. (1996). verkhovna rada of ukraine, no 30, http://zakon2.rada.gov. ua/laws/show/254%d0%ba/96-%d0%b2%d1%80. council of europe. (2013). local and regional democracy in denmark. the congress of local and regional authorities, 25th session. strasbourg. evans, b., joas, m., sundback, s., & theobald, k. (2005). governing sustainable cities, earthscan, london, sterling, va. evans, b., & theobald, k. (2001). local authorities’ self assessment of local agenda 21 (lasala): accelerating local sustainability – evaluating european local agenda 21 processes (rep. no. vol 1), freiburg: iclei. hardin, g. (1968). the tragedy of the commons. washington: science. hoppe, t., & coenen, f. (2011). creating an analytical framework for local sustainability performance: a dutch case study, local environment, 16 (2011), 229-250. doi: 10.10 80/13549839.2011.565466. hurnyak, i., & kordonska, a., (2018). “taste of life” as a mechanism of corruption overcoming. comparative economic research. central and eastern europe, 21(2), 69-80. doi: 10.2478/cer-2018-0012. kusakabe, e. (2013). advancing sustainable development at the local level: the case of machizukuri in japanese cities, progress in planning, vol. 80, 1-65. https://doi.org/ 10.1016/j.progress.2012.06.001. lafferty, w. (2004). introduction: form and function in governance for sustainable development, in w. lafferty (ed.), governance for sustainable development (pp. 1-31), edward elgar: cheltenham. doi: 10.4337/9781845421700.00009. olsson, j. (2009). sustainable development from below: institutionalising a global idea-com plex. local environment, 14 (2009), 127-138. doi: 10.1080/13549830802521436. ostrom, e. (1990). governing the commons: the evolution of institutions for collective action. cambridge: cambridge university press. isbn 0-521-40599-8. sedmihradsk´a, l. (2012). property tax in the czech republic and slovakia since 1993. prague: university of economics. uclg. (2014). the sustainable development goals: what local governments need to know, united cities and local governments [pdf file] https://www.uclg.org/sites/default/files/ the_sdgs_what_localgov_need_to_know_0.pdf wced. (1987). our common future, new york: united nations. tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 marcin adamczyk*, patrycja rutkowska**1 china and asia pacific region in china’s military strategy abstract the growing power of the prc implies a change in the international and security policy of the country, and even the perception of the international environment by the members of the cpc. the white paper of defence, published every two years by the ministry of national defence of the people’s republic of china aims to explain the ongoing evolution. the present paper studies in depth the chinese point of view of the potential challenges for security in the region of asia and the pacific. keywords: china, the white paper, the region of asia and the pacific, international environment, security 1. introduction the twilight of the cold-war era competition, according to many observers of the international political life, was supposed to be the final victory of the liberal view of the world. francis fukuyama announced “the end of history”, and the world lived in a blissful ignorance and complacency. politicians, journalists and experts claimed that soon the western model of liberal democracy would dominate worldwide, and that other countries, instead of investing large amounts into arms, would soon focus on free and unrestricted trade which would create enormous wealth for everyone. although the vision was beautiful, it lasted for a little longer than two decades – until around the so-called arab spring(dzisiów szuszczykiewicz, 2011; jankowski, 2011; kumelska, 2012). moreover, it seems that the awareness of the fact that “something wrong is happening to the world” has been growing in the citizens of the western world since the end of 2001 and the attacks on the wtc and the pentagon. the war in ukraine and syria (and the increasing russian presence there), the refugee crisis in europe, the emergence of the islamic state or the countless conflicts in africa and the middle east are only a few examples of what has kept the europeans involved in terms of widely understood security since 2010. somewhat in the shadow (especially from the point of view * uniwersytet wrocławski, marcin.amadeusz.adamczyk@gmail.com ** uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu, patinet@op.pl 2017, no. 1 (10), pp. 83–99 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.007 m a , p r84 of the inhabitants of central europe), china has been growing in strength. suddenly, when the country surprised everyone with its assertive attitude in the continuing conflict on the south china sea or implemented its first aircraft carrier(szulc, 2013), the future of the region of asia and the pacific became very topical. according to the authors, it implies the need to conduct extensive research into the security situation in that region, which will allow for a better understanding of the upcoming events. the present paper is a summary of one of these stages, as this work is extendedanalyseof actual situation in asia-pacific region, condition and the potential threats to the security of the of prc all specified in the white paper of defence published in 2015 (adamczyk, 2017).apart from the official document issued by the ministry of national defence of the prc (published on the institution’s website in english), the authors has also used numerous research papers in polish and english (including the results of own research), as well as a plethora of electronic resources such as the analyses of major foreign think-tanks and specialist websites.due to the editorial policies, some issues are only signalled, and the references provided in the work will allow the reader to become acquainted with an elaboration on the issues discussed in the paper. 2.the preface to the white paper in the analysis of the security level of china, it is impossible to omit the preface to the tenth issue of the white paper, which draws attention to several significant declarations already in the first paragraph. its authors indicate that unprecedented changes are taking place in the international environment, and the people’s republic of china is at a critical stage of reforms. next, the “chinese dream about a great national rejuvenation”(ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015) is discussed, i.e. a peculiar equivalent and at the same time the opposite of the well-known american dream. as zheng wangunderscores, the chinese, in contrast to the americans, do not strive to achieve personal wealth and success, but they want to serve “[…] the greater, national good”(wang, 2013). the authors of the concept of the chinese dream, xi jinping,is the current general secretary of the cpc and has spoken about “the great rejuvenation of the chinese nation” on numerous occasions since he took control of the country. dr wang draws attention to the fact that although outsiders always speak of china’s rise, the chinese themselves prefer to use the term rejuvenation, thus referring to their imperial past(mosher, 2007; kagan, 2009; xuetong ,2001). secretary xi’s idea can be compared to the campaign slogans of two american presidential candidates from the republican party – ronald reagan’s and donald trump’s make america great again. however, it must be noted that the slogan of the future american presidents was a response to the deteriorating economic, political and military position of the usa, and xi jinping’s call to collective effort has emerged when china is developing rapidly (despite some perturbations in the last months)(o’reilly, 2015; heath, 2015; lee, 2015), and their significance on the international front is increasing. apart from the reference to the chinese dream, the preface to the white paperof 2015 does not differ considerably from the edition published two years earlier. similarly to the edition of 2013, the readiness to cooperate with the rest of the international society in order to maintain the world peace and the pursuit towards development were underscored (ministry of national defence of the people’s republic of china, 2013). the topics which are also discussed in the preface include china’s striving to peaceful development, maintaining c a -p c ’ m s 85 independent foreign policy and security of a purely defensive nature, opposing hegemony and the policy of force (implicitly the american hegemony)(smith, 2015), the lack of chinese hegemonic aspirations, a strong army as an essential aim of china (and simultaneously a guarantee of its further peaceful development), or the need of the people’s liberation army (pla) to adapt to the changing security environment. what is interesting is the fact that the latest issue of the paper does not include the typical formula for the chinese diplomacy about not interfering with the domestic affairs of other countries(ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015). the rule of no interference used to constitute a dogma in the chinese international and security policy, that is why, among others, prc engaged to a very limited extent to the solution of the conflict in the east of ukraine and simultaneously did not support any of the parties of the conflict. it is widely held that the chinese policy-makers are still afraid of the western interference with the chinese domestic affairs under the guise of, e.g., respecting human rights and implementing some variant of secession of tibet or xinjiang(adamczyk, 2015a). 3. chapter one chances the next part of the paper is entitled national security situation and focuses on the description of the state of the international environment from the chinese perspective. the authors note that processes such as globalisation and multipolarisation are deepening, and the vision of the information society is quickly becoming reality. states all around the world are tightening the connections which they have established, and are aiming at preserving peace, further development and beneficial cooperation. it is underscored that the external conditions are generally advantageous, and china is at a critical developmental moment – its internal strength and stability are growing, similarly to its position and influence on the international front. the chinese society is growing richer and, as a whole, remains stable(ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015). it is worth noting the both the elites and common chinese people are becoming aware of their strength. robert kagan speaks about it clearly, somewhat referring to the notion of chinese dream which had not formulated at that time (kagan, 2009). what is also interesting is the more and more visible transformation in the mentality of the policy-makers from beijing with regard to boasting about their doubtless economic successes or growing military power in front of the international community. until recently, they were mainly used to build the national pride internally; externally, china wanted to appear as a moderately wealthy country. a country which basically did not differ from the rest of developing countries and which only had peaceful intentions of coexistence with the rest of the world (brurnet & guichard, 2011; cardenal & araújo, 2012)the aforementioned narration is also still present in the last and previous issues of the paper. the example proves that china signals the awareness of its own strength in official documents. 3.1. china a developing country? a certain digression is necessary to obtain the full picture of the peculiar economic situation of china. gdp per capita in china is actually still on a relatively low level – according to the world bank’s statistics, in 2015 the gdp amounted to not more than $8,000. thus, china was on 74th place in the world and was behind lebanon, but ahead of saint lucia – a carm a , p r86 ibbean island. however, it is noteworthy that according to this criterion, the first places are occupied by such countries as luxembourg, switzerland, macau, norway and qatar(world development indicators, 2016) – although all of them are wealthy, it is clear that none of them can be qualified as an economic power (even in their region). at the same time, in 2013, 2% of china’s population lived for less than $1.9 a day(world development indicators, 2016), which is below the level of income established by the wb determining abject poverty, which was calculated according to the prices as of 2011 and measured in purchasing parity power(ferreira & jolliffe & prydz, 2015). however, the cia states that even 6% of the chinese population lived in abject poverty(the world factbook, 2015). the difference results from the criterion applied by china to determine abject poverty, which qualifies to this group everyone whose salary is lower than ¥2,300, i.e. $360(meng, 2016). moreover, as bert hofman, the regional director of the wb responsible for the areas of china, mongolia and korea, emphasises, 7% of people who live in abject poverty live in china. it should be kept in mind that in the last few decades the country has made a major progress in terms of eliminating poverty – in 1981, 85% of the society lived in abject poverty, in 1987 the number dropped to 55%, and at the end of the first decade of 21 century (in 2008), the level dropped to 13% (which still included over 200 million chinese people), (pisarski, 2016). 3.2. china as a developed economy there is also the second face of the chinese economy, which can be used as a criticism of the declarations of the chinese leaders who state that china belongs to middle-income, developing countries, which needs many more years to achieve the level of economic development of the western countries. first of all, it should be noted that basing on the gdp, china has been the second economy of the world since 2009 and although there is a huge gap between china and the usa (as of 2015, the gdp in the usa was at the level of $18.036 billion, and in the prc $11.007 billion, so the difference between the two was over $7 billion), then the chinese economy is 2.7 times bigger than the japanese one, which occupies the third place – despite the fact that in 2008 japan was still slightly ahead of china(world development indicators, 2016). however, the gdp calculated on the base of purchasing power parity indicates that the chinese economy has overtaken the american one in 2013, and in 2015 it was 10% bigger than in the usa – the gdp calculated on this basis amounted to $19.814 billion in china and $18.036 in the usa (world development indicators, 2016). since deng xiaoping took over power in china, its economy grew 10% every year, and on several occasions, the gdp was 15% yoy (kolka, 2016)– therefore, the abovementioned results are not surprising. two french economists, a. brunet and j.p. guichard, underline that china is the biggest producer and consumer of electrical energy in the world (brunet&guichard, 2011; gacek, 2013; kozłowski 2013), coal (china uses nearly as much coal as the rest of the world combined (kozłowski 2013), cement, steel, copper and aluminium (brunet&guichard, 2011). although china consumes approximately 50% of the world metal production (brunet&guichard, 2011), it is simultaneously the biggest producer of, among others, wolfram or antimony (osoba, 2008). moreover, china has completely dominated mining of rare earth elements, widely used in modern electronics and aeronautic industry – it is responsible for 95–97% of the global mining, at the same time owning 35% of the known minerals (bureau of research, 2012). china, right after the usa, is the second largest consumer of oil (brunet&guichard, 2011; gacek, 2013), and since 2013, when 20 million c a -p c ’ m s 87 new cars were sold in china, it has been the largest car outlet(kublik, 2014; young, 2014; kennedy, 2014). however, it should be borne in mind that the prc has, for many years, noted surplus in international trade amounting to several hundred billion dollars (białowąs, 2016; brunet&guichard, 2011); in 2014, the foreign reserve assets amounted to $3.9 billion and were the highest in the world (białowąs, 2016; zieliński, 2015). since then, the level of assets has significantly decreased due to the economic turmoil in china over the last several months(kolany, 2015; żuławiński, 2016). in this context, positioning china among developing countries is quite disputable. 4. chapter one threats similarly to the previous issue of the white paper, such problems as the increasing threat of hegemony, the use of force in politics and the phenomenon of neo-interventionism, or the increasing terrorist activity (it should be noted that china, just like the usa and european countries, faces the issue of islamic terrorism)(adamczyk, 2016a) and the dangers of local conflicts are raised. it is also indicated that the existence of complex border, ethnic and religious disputes is a possible source of instability (ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015). in the subsequent part, the authors underscore the fact that the region of asia and the pacific is on its way to become the economic and strategic point of gravity of the world; they also specify the areas and subjects who, according to beijing, have a destabilising effect on the situation in the region. 4.1.the usa and china congagementor containment already? the usa is indicated to continue its policy of turning towards asia (congressional research service, 2012; center for strategic and international studies, 2016; rice, 2016)by increasing its military engagement and reinforcing the alliances (ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015). it should be noted that the policy-makers from beijing view obama’s policy as a manifestation of the strategy of containment, i.e. the most offensive variant of conceptualising the american-chinese relations, in which the usa is aiming at weakening china economically and militarily, at the same time opposing china’s union with taiwan by creating a system of anti-chinese alliances in the region (gawron, 2003). from china’s point of view, the policy of the american administration is caused by the combined result of the us concerns about losing its hegemonic position and the dynamic development of the prc which implies china’s pursuit to achieve an international position, which corresponds to its potential (pham, 2016). it should be noted that although the usa undoubtedly perceives the threat of china’s excessive power, it still maintains a vivid trade (the world factbook, 2016) and investment (dollar, 2015)activity in that region. the activity is significant because it indicates that the american policy towards china, despite some amendments, follows the congagementstrategy, which is a synthesis of political and military containment (with a limited cooperation in selected areas, for instance, preventing terrorism or the proliferation of weapons of mass destruction) of china with an economic engagement. the policy has technically defined the contemporary relations between america and china since their beginnings, i.e. at the beginning of 1970s (haliżak, 2001; gawron, 2003). m a , p r88 4.2. japan as a threat for the countries of asia and pacific the authors of the report criticise japan’s policy as well, accusing it of trying to review the limitations imposed on japan after ww2(ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015). these accusations are not entirely unfounded because japan has successfully evaded the regulation which banned it from owning aircraft carriers by acquiring 4 carriers of two types: hyuga and izumo(adamczyk, 2015b). despite the fact that their deckspace may be slightly smaller than the space of a russian aircraft carrier, admiral kuznetsov(adamczyk, 2015b)(although because of the lack of a catapult, only stovl-type planes (warchoł, 2013; dryjańska, 2008), e.g. f-35b, can operate from the deck of the japanese carriers), they have been classified as “helicopter destroyers” (ddh). it should be remembered that china regularly uses historical arguments termed “dealing with the past” as a smokescreen in their relations with japan. the chinese leaders use the argument that an apology and admitting to being guilty of crimes (which undoubtedly took place and their scale was similar to the german crimes in eastern europe) will ensure that japan will dispel its neighbours’ fears. however, china is the reason of growing concern among the leaders of asian countries, and the aforementioned dynamic development of the chinese economy is only one of the reasons for this state of affairs. 4.3. chinese military budget is it a cause for concern? concern is also induced by the rising chinese investment in defence – according to the data collected by the stockholm international peace research institute (sipri), the expenditure grew from $18.336 billion in 1989 to $171.381 billion in 2013, that is nearly nine times. in comparison, japan increased its military investment in that period only by 27%, from $46.592 billion in to $59.431 billion (adamczyk, 2015b). although china’s defence budget in 21st century has grown on average by ten or so per cent a year, it officially has not exceeded the level of 2.2% of its gdp (adamczyk, 2015b; karczewski, 2012, annual report to congress, 2016; adamczyk,2017). however, the problem with stating the actual size of the defence budget should be noted – in 2013, according to beijing, it did not exceed the amount of $120 billion, but according to pentagon, the sum amounted to $145 billion (palowski, 2014), the sipri, on the other hand, has estimated the sum to be over $170 billion (adamczyk, 2015b). in 2015, respectively: officially $144 billion, over $180 billion according to the american department of defence (annual report to congress, 2016), and nearly $215 billion according to the analysts from the sipri (sipri military expenditure database;2017). as it can be seen, the discrepancy between the sums is quite major – the estimations of the analysts from the rand corporation can suggest which of the figures regarding chinese investment in defence is the most relevant one. in their 2005 report on the modernisation of the chinese military, they indicate that the official military budget is not only divided between several ministries, but it also excludes (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005): a) the purchase of arms from foreign countries (according to the data of the sipri, china was the third largest importer of equipment and arms in the world between 2011–2015, which constituted 4.7% (international arms transfers, 2017)of the total global market, which translated into the value purchases of approximately $6.7 billion (tiv of arms exports to china, 2011–2015, 2017). moreover, since the early c a -p c ’ m s 89 1990s, china has spent for this aim from approximately $1 billion to $4 billion per year) (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005; adamiec, 2008); b) expenditure on paramilitary organisations (including on the biggest formation of this type in the world – the people’s armed police, which may have over 1 million officers) ( yang, 2016; people’s armed police, 2017), which amounted to over $3 billion in 2003 (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005); c) the cost of maintaining and modernising the nuclear arsenal and strategic rockets (skrzyńska-kudełka& skrzyńska& tkaczyk, 2011; adamiec, 2008; szulc, 2010); d) subsidies for state businesses from the defence industry (at the beginning of 21st century, the sum was about $4–5 billion per year) (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005); e) expenditure on research and development in the defence sector (rand estimates the amount of $4 billion in 2003), (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005); f ) other income, e.g. the local investment in military security ($1 billion in 2003) or the profit from the export of arms (in 2011–2015, china were the third largest exporter and had the share of 5.9% (international arms transfers, 2017);sipri estimates that in total, the prc exported arms and military equipment with the value of approximately $8.5 billion in this period) ( tiv of arms exports from china, 2011–201, 2017). in 2005, the rand analysts forecast that the chinese expenditure on military would have reached nearly $114 billion by 2015, and the maximum estimate was $207 billion (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005). in the case of the forecast with the maximum estimate, their predictions from a decade ago are approximate to the values estimated by pentagon or the sipri in 2015. in this context, it is worth mentioning the forecast for 2020 – the rand forecasts the maximum value of the chinese defence budget to be $287 billion (modernizing china’s military opportunities and constraints, 2005); ihs jane’s estimates it to be $260 billion (annual report to congress, 2016). to compare, the american budget, according to the department of defence of the usa’s predictions, should amount to approximately $598 billion (annual report to congress, 2016), i.e. it will be higher only by $2 billion than the one from 2015 (sipri military expenditure database, 2017), which would mean that since 1989 (adamczyk, 2015b) it has increased by a little more than 8% – in the case of china, the increase is by approximately 1465% (the rand’s maximum prognosis) (adamczyk, 2017) and by approximately 1320% (ihs jane’s prognosis) respectively. on the other hand in year 2017, donald’s trump administration and republican’s majority in congress increased pentagon budget up to $700 billion already in 2018 (shear& steinhauer, 2017; daniels, 2017; superville, 2017).it is worth mentioning that the prc has more or less serious territorial disputes in kashmir and the tibetan plateau (with india) (okraska, 2013; okraska, 2014), on the south china sea (with philippines, vietnam, malaysia and taiwan) (śliwa, 2010; kościelniak, 2014; symonides, 2012; zhang, 2006; simon, 2012) and on the east china sea (with japan) (bronicki, 2008; szczudlik, 2012; wangrat, 2008; pan, 2007; kubiak & kustra, 2005). in this context, many of the concerns of the american administration or of the countries of asia and the pacific regarding the future chinese policy towards the region and the world become understandable. for m a , p r90 this reason alone, beijing attempts to lower its economic growth or military expenditure in official statistics (at the same time, for example, in some eu countries creative accounting is present and income from prostitution, drugs or smuggling cigarettes is taken into account in calculating the gdp) (główny urząd statystyczny, 2014), or it publishes the white paper on a regular basis in which it ensures about its peaceful intentions, simultaneously indicating the threats which the american or japanese policies may cause. it is worth noting that in the paper published in 2013, less space was devoted to them than in the current issue – one sentence was devoted to the usa and it concerned correcting their political pivot towards asia, and japan was only mentioned in reference to the conflict for the diaoyutai/senkaku islands (ministry of national defence of the people’s republic of china, 2013). although such a change seems significant, it should be perceived through the context of the escalating conflict for the islands on the south and east china sea (keck, 2014a; keck, 2014b). 4.4. relations in the taiwan strait robert kagan draws attention to the fact that the issue of taiwan in chinese mentality and politics is actually more a matter of honour than material reasons. he also points out that china still has not renounced the use of military force in order to incorporate the island and, as he says, “it is a war which the chinese government would rather avoid, but thinks that one day it may become unavoidable” (kagan, 2009). the latest white paper does not leave any doubt that the “rebel island” still constitutes not only a key challenge for the prc’s security, but, as ankit panda emphasises, it also constitutes one of the most important aims in the potential future war for the people’s liberation army( panda, 2015). robert d. kaplan draws attention to the fact that the strategic situation of the chinese fleet is bad because the socalled “first line of islands” (which includes: the korean peninsula, the kuril islands, japan, the philippines, indonesia and australia) is a peculiar “great wall in reverse”, i.e. a system of well-organised us allies, who can monitor and completely block china’s access to the pacific ocean( kaplan, 2010). it is also significant that china can thereby be cut off from supplies of energy fuels by sea (e.g. in 2008, 78% of imported oil was supplied to china via the strait of malacca) (bednarz, 2015), and the export of goods from china can also be prevented. it seems that the chinese attempts to realise the new silk road (niemiec, 2016; jędrzejewski, 2016)and engagement in the construction of the energy and transmission infrastructure in central and south asiashould be viewed through this prism(księżopolski, 2017; gacek, 2013; kozłowski 2013). in this perspective, beijing tries to protect its alternative ways of import and export in case of a conflict with the us and its asian allies, whose vital element may probably be the effort to use naval blockade. the crisis in philippine-american relations must have brought a lot of joy in beijing. the crisis was caused by president rodrigo duterte’s policy of combating drug-related crime, and it may lead to the classic (although it remains unclear whether it will be permanent) reversal of alliances (studio wschód, 2017). thereby, china has acquired the second (after the spratly islands) and a far bigger “breach in the wall” constructed by the usa along the chinese sea coast. in the context of taiwan, it is worth noting that in 2006 professor zhang wenmu not only used the term “the great historical mission”, but also “the foundations to safeguard china’s sea rights” to refer to the issue of “unifying taiwan with the motherland” (zhang, 2006). the professor is equally frank in saying that the issue of taiwan is not only a question of chinese sovereignty, but also to be or not to be of the prc naval power. according to him, c a -p c ’ m s 91 losing the island (which should be understood in terms of taipei remaining independent) can be connected with the loss of the spratly islands, maybe the diaoyu/senkaku islands, which would undoubtedly lead to the loss of the ability to secure the cities on the eastern coast of the country (zhang, 2006). after ten years, professor zhang still postulates incorporating taiwan to continental china because, in his view, not only will it ensure an easier way to solve the problem of the islands on the south china sea, but it will also allow china to acquire a proper area to defend and further projection of forces (implicitly beyond the “first line of islands”) (gitter, 2016). zhang wenmu from beihang university is not only a classic realist in the area of security and international relations, but also an admirer of the policy of russian president vladimir putin, probably a significant person in the beijing’s establishment – considering the chinese reality, it seems to be impossible that he could voice his firm opinions without the silent acceptance from the highest country authorities(goldstein, 2015). it is probable that professor zhang and his colleagues perform a role similar to the chinese state media – an alternative channel of diplomacy via which these views of the chinese administration which cannot be conveyed in the official channels are communicated (adamczyk, 2016b). the case of taiwan is also evidence which shows that realism, which is looked down upon in the western world, is a vital part of the chinese foreign policy. trade between the two chinese countries blossoms and new trade deals are concluded, and broad economic and social linkages are created bottom-up(albert, 2011). however, it does not prevent beijing from upholding the narration about the need of reunification (panda, 2017) and conducting next military manoeuvers (whose scenario assumes a naval landing operation on the island) (gady, 2015; cole, 2015)or directing the first aircraft carrier towards taiwan’s immediate neighbourhood (dura, 2017; yeh, 2016). 4.5. tibet and xinjiang the white paper devotes a fragment to the china’s strong objection against “separatists” who seek to regain independence in tibet and xinjiang. although these two regions are mentioned in the same breath in the context of internal threats for the stability of the country, they should be discussed separately. tibet, because of the “good press” that it has in the west, is more of a burden to china’s image rather than a real problem. the situation is completely different in the case of the xinjiang uygur autonomous region whose muslim population is remembered about only by such islamic countries as saudi arabia or turkey, as well as organisations similar to the islamic state which incite the uyghurs to perform acts of terrorism in order to defend islam, thus realising their own geopolitical interests. today, it is becoming more and more difficult to say whether the chinese policy, which leads to the assimilation of the minorities inhabiting the area, should be blamed for this development of situation, or whether the policy was a response to the growing radicalisation of muslims in xinjiang (adamczyk, 2016a; botobekov, 2016; tiezzi, 2016; tiezzi, 2015). however, a similar policy in tibet has brought the effects which the government expected – the indigenous population is often said to see its future as being a part of the prc and, apart from few groups of monks and aristocracy in exile (supported by western intellectuals), does not seek to modify status quo. notwithstanding the attitude of the inhabitants, china will not accept the independence of any of the troublesome provinces because the problem of losing image, of the so important in the asian societies “face”, would not be the only problem (jacoby, 2016). most of all, beijing would risk launching the processes developing from within which it would not m a , p r92 be able to control, and would lose access to the extremely valuable strategic resources and control over the oil and gas transmission from central asia, an important point on the new silk road (kubiak, 2008; hudzikowski, 2015; dzięgielewski, 2013; specjalski, 2013). the risk that countries which compete with china will fill the emerging geopolitical vacuum is also significant – it is quite probable that after china has withdrawn from tibet, india would replace china in this strategic region in continental asia (kaplan, 2017; adamczyk, 2016c). what is more, tibet plays an important role in the chinese policy of nuclear deterrence (kubiak, 2008). 5. conclusions the prc is undoubtedly the fastest growing country in asia, both economically and militarily-wise. the buoyant economy is not only a source of wealth for some members of the chinese elite and a means to bring the rest of the society out of poverty, but most of all a tool to create an important military potential in the region and the world. the policy-makers in this country make a lot of effort to create the image of a responsible member of the international society who does not have any imperial ambitions. however, the depreciation of the emerging power is becoming more and more difficult, and the fear among the elites and the societies of the neighbouring countries is growing. the subsequent editions of the white paper (among others, by clarifying beijing’s intentions) were supposed to minimise the fears (adamczyk, 2017), but their efficiency, as the development of situation in the region shows, is rather disputable. the new geopolitical reality is becoming a doubtless challenge for the usa. washington has recently viewed the pacific ocean in terms of an “internal sea” and not as a new field of geopolitical competition. china views the usa as a weakening hegemon who wants to prevent the inevitable increase of the chinese power and its natural aspiration to “take their due place in the world”. to prevent this, the usa is supposed to create a system of alliances in asia which are based mainly on japan and taiwan. japan, according to beijing, is a significant threat to the stability and security on the pacific because it still cannot dispose of its memory of its imperial past and by reinforcing its military power, japan raises concerns among its neighbouring countries. “the rebel island”, on the other hand, should join the prc because it is inevitable, and the separatist forces which strive to achieve the independence of taiwan are the biggest threat to the relations in the taiwan strait. according to beijing, the separatists in the provinces of tibet and xinjiang are also a threat to the security of the prc, and the undefined “anti-chinese” forces are striving to foment another one from the series of “colour revolutions” (ministry of national defence of the people’s republic of china, 2015). the authors of the white paper draw also attention to the challenges for china’s security which the “revolution in military affairs” constitutes) kamiński, 2007; lekowski, 2011; górka, 2016; . finally, it is worth to quote marcin kaczmarski’s words: “the strategy demonstrates the two-faced characteristics of the chinese thinking about the international environment. on the one hand, the document indicates the growing economic and political ties of china with the external world, including the c a -p c ’ m s 93 western worlds and connections of the chinese development with the global one. on the other hand, the mentality of ‘a stronghold under siege’” (kaczmarski, 2015) and robert kagan’s: “like all rising powers throughout history, like the united states, japan, and germany at the end of the nineteenth century, they fear that the rest of the world may conspire against them. like the russians, the chinese believe that to be a great power they must be independent and self-reliant.” (kagan, 2009) references adamczyk, m. (2015a). relacje chińsko – ukraińskie i chińsko – rosyjskie na tle postawy chrl wobec majdanu i aneksji krymu. wschodnioznawstwo, 2015, 25–29. adamczyk, m. (2015b). porównanie zmiany potencjału militarnego chin na tle rosji, indii, stanów zjednoczonych oraz japonii w okresie od 1989 do 2013 roku. in magierek, d. & pogonowski, m. (eds.), aspekty bezpieczeństwa w życiu publicznym. koszalin: wydawnictwo uczelniane politechniki koszalińskiej. adamczyk, m. (2017). wyznaczniki ewolucji chińskiej polityki zagranicznej zawarte w „białej księdze obrony” (2014). zeszyty naukowe towarzystwa doktorantów uniwersytetu jagiellońskiego. nauki społeczne, 18, 89. adamczyk, m. (2016a). problem terroryzmu islamskiego w chinach w kontekście dążeń niepodległościowych ujgurów. in kopczewski, m. & sienkiewicz, d. (eds.), edukacja warunkiem bezpieczeństwa w xxi w. – służby mundurowe w systemie bezpieczeństwa publicznego. koszalin: wydawnictwo centrum szkolenia sił powietrznych. adamczyk, m. (2016b). media we współczesnym państwie totalitarnym na przykładzie chińskiej republiki ludowej. in mamot a. & drabina a. (eds.), media xxi wieku. studia interdyscyplinarne. wrocław: stowarzyszenie młodych twórców „kontrast”. adamczyk, m. (2016c, february 28). anatomia strachu? retrieved january 8, 2017, from http://peoplessquare.pl/2016/08/28/anatomia-strachu adamiec, p. (2008). modernizacja sił zbrojnych chińskiej republiki ludowej. forum politologiczne,8, 131–132. albert, e. (2011, december 07). china-taiwan relations. retrieved january 8, 2017, from http://www.cfr.org/china/china-taiwan-relations/p9223 bednarz, ł. (2015). nowa rola chin w stosunkach międzynarodowych. in cziomer, e. (eds.),współczesne stosunki międzynarodowe. kraków: oficyna wydawnicza afm. białowąs, t. (2016). perspektywy i potencjalne bariery wzrostu gospodarczego chin. in marszałek – kawa j. (ed.), perspektywy i bariery rozwoju chińskiej gospodarki. toruń: wydawnictwo adam marszałek. botobekov, u. (2016, august 17). china’s nightmare: xinjiang jihadists go global. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2016/08/chinas-nightmare-xinjiang -jihadists-go-global bronicki, k. (2008) spór o złoża ropy naftowej i gazu na morzu wschodniochińskim. rocznik bezpieczeństwa międzynarodowego, 3, 205–215. brurnet, a. & guichard, j.p. (2011). chiny światowym hegemonem? imperializm ekonom a , p r94 miczny „państwa środka”. warszawa: studio emka. cardenal, j.p. & araújo, h. (2012). china’s silent conquest. katowice: wydawnictwo sonia draga. bureau of research. (2012). chancellery of the sejm, metale ziem rzadkich, translated by a. pol, 1 (115). 1–2. center for strategic and international studies. (2016). asia-pacific rebalance 2025. capabilities. washington. presence and partnerships. cole, j.m. (2015, july 22). chinese pla simulates ‘attack’ on taiwan’s presidential office. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2015/07/chinese-pla-simulates -attack-on-taiwans-presidential-office/ daniels, j. (2017, september 18). senate passes $700 billion defense policy bill, backing trump call for steep increase in military spending. retrieved december 12, 2017, from https://www.cnbc.com/2017/09/18/senate-passes-700-billion-defense-policy-bill-backing -trump-call-for-steep-increase-in-military-spending.html dollar, d. ( 2015). united states-china two-way direct investment: opportunities and challenges. washington: brookings institution. dryjańska, e. (2008). główne problemy w stosunkach chińskiej republiki ludowej z japonią. forum politologiczne, 8, 177–201. dura, m. (2017, january 04). rośnie napięcie na morzu południowochińskim. lotniskowiec pekinu ćwiczy koło tajwanu. retrieved january 8, 2017, from http://www.defence24. pl/521085,rosnie-napiecie-na-morzu-poludniowochinskim-lotniskowiec-pekinu-cwiczy -kolo-tajwanu dzięgielewski, i.k. (2013). chiński sektor paliwowy wobec problemu wydobycia i dywersyfikacji dostaw ropy naftowej w polityce energetycznej „państwa środka” w latach 1990– 2010. historia i polityka, 9(16), 120. dzisiów szuszczykiewicz, a. (2011). „arabska wiosna” – przyczyny, przebieg i prognozy. bezpieczeństwo narodowe, 18, 41–56. fact sheet. (2015). advancing the rebalance to asia and the pacific. retrieved january 6, 2017, from https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2015/11/16/fact-sheet-advancing-rebalance-asia-and-pacific ferreira, f., jolliffe, d.m. & prydz, e.b. (2015, april 10). the international poverty line has just been raised to $1.90 a day, but global poverty is basically unchanged. how is that even possible? retrieved december 30, 2016, from http://blogs.worldbank.org/ developmenttalk/international-poverty-line-has-just-been-raised-190-day-global-poverty -basically-unchanged-how-even gacek, ł. (2013). azja centralna w polityce energetycznej chin, kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. gady, f-s. (2015, june 17). how china practices the invasion of taiwan. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2015/06/how-china-practices-the-invasion -of-taiwan gawron, m. (2003). stosunki chińsko – amerykańskie. in. iwańczuk, k. & ziętek, a. (eds.) chiny w stosunkach międzynarodowych. lublin: wydawnictwo uniwersytetu marii curie-skłodowskiej. gitter, d. (2016, march 11). how chinese analysts understand taiwan’s geostrategic significance. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2016/03/how c a -p c ’ m s 95 -chinese-analysts-understand-taiwans-geostrategic-significance/ goldstein, l. j. (2015, 11 april). get ready: china could pull a ‘crimea’ in asia, retrieved january 8, 2017, from http://nationalinterest.org/feature/get-ready-will-china-pull-crimea-asia-12605 górka, m. (2016). cyberwojna – bezgraniczne niebezpieczeństwo. in. gburzyńska, n., rak, j. & weltrowska m. (eds.), bezpieczeństwo w świecie przedstawionym a kultura bezpieczeństwa. toruń: wydawnictwo adam marszałek. haliżak, e. (2001). stosunki amerykańsko – chińskie. partnerzy czy rywale w xxi wieku? azja – pacyfik, 4, 51. heath, t. (2015, march 13). no, china’s not about to collapse. retrieved december 30, 2016, from http://thediplomat.com/2015/03/no-chinas-not-about-to-collapse hudzikowski, m. (2015). tybet – między mitami a geopolityką. przegląd geopolityczny, 12, 74–75. international arms transfers (2017). retrieved january 7, 2017, from https://www.sipri.org/ research/armament-and-disarmament/arms-transfers-and-military-spending/international-arms-transfers jankowski, d. (2011). po „arabskiej wiośnie” – „zima” dla europejskiej obrony?. bezpieczeństwo narodowe, 18, 57–67. jędrzejewski, w. (2016). nowy jedwabny szlak: gospodarczy wymiar amerykańskiej i chińskiej koncepcji strategii względem azji środkowej. in. marszałek-kawa, j. (eds.), perspektywy i bariery rozwoju chińskiej gospodarki. toruń: wydawnictwo adam marszałek. kaczmarski, m. (2015, june 06). chiny publikują białą księgę nt. strategii wojskowej. retrieved january 8, 2017, from https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-06-10/ chiny-publikuja-biala-ksiege-nt-strategii-wojskowej kagan, r. (2009). the return of history and the end of dreams. poznań: dom wydawniczy rebis. kamiński, t. (2007). chiny a amerykańska rewolucja w dziedzinie wojskowości. in. pietrasiak, m. (eds.) fenomen chin. wybrane problemy polityki wewnętrznej i zagranicznej chińskiej republiki ludowej. łódź: wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego. kaplan, r.d. (2010, june) the geography of chinese power. how far can beijing reach on land and at sea? retrieved january 8, 2017 https://www.foreignaffairs.com/articles/ china/2010-05-01/geography-chinese-power karczewski, m. (2012). „wielka gra” na oceanie indyjskim. chiny, indie i stany zjednoczone w regionalnej rywalizacji mocarstw. refleksje, 5, 32. keck, z. (2014a, february 19). china’s military trains for war against japan retrieved january 7, 2017, from http://thediplomat.com/2014/02/chinas-military-trains-for-war -against-japan/ keck, z. (2014b, september 11). most chinese expect war with japan. retrieved december 12, 2017, from http://thediplomat.com/2014/09/poll-majority-of-chinese-expect -war-with-japan kennedy, b. (2014, january 31). china breaks world record for car sales in 2013. retrieved january 1, 2017, from http://www.cbsnews.com/news/china-breaks-world-record-for-car -sales-in-2013 kolany, k. (2015, december 07). chińskie rezerwy walutowe szybko topnieją. retrieved january 1, 2017, from http://www.bankier.pl/wiadomosc/chinskie-rezerwy-walutowe -szybko-topnieja-7289448.html m a , p r96 kopiński, d. (2008). ekspansja gospodarcza chin w afryce – szansa na rozwój czy początek neokolonizacji? in kopiński, d. & żukowski, a. (eds.), afryka na progu xxi wieku polityka. kwestie społeczne i gospodarcze. warszawa: oficyna wydawnicza aspra-jr. kościelniak, k. (2014). the background of the disputesover the south china sea islands. reality of politics. estimates comments – forecasts, 5, 11–19. kozłowski, k. (2013). geopolityka naftowa chińskiej republiki ludowej. toruń: wydawnictwo adam marszałek. księżopolski, k. (2017, january 06). nowy jedwabny szlak – chińska strategia przejmowania infrastruktury krytycznej. retrieved january 8, 2017, from http://www.energetyka24.com/522726,nowy-jedwabny-szlak-chinska-strategia-przejmowania-infrastruktury-krytycznej kubiak, k. & kustra, w. (2005). zatargi o archipelagi na morzu wschodniochińskim i morzu japońskim jako przykłady współczesnych sporów terytorialnych w obrębie obszarów morskich. zeszyty naukowe akademii marynarki wojennej, 1(160), 57–68. kubiak, k. (2008). tragedia tybetu a strategia rozwojowa chin. rocznik bezpieczeństwa międzynarodowego, 3, 101–102. kublik, a. (2014, january 11). chiński rekord motoryzacji. nikt na świecie nie kupił wcześniej tylu aut. retrieved january 1, 2017, from http://wyborcza.biz/biznes /1,100896,15255045,chinski_rekord_motoryzacji__nikt_na_swiecie_nie_kupil.html ?disableredirects=true kumelska, m. (2012). zachodnie mocarstwa wobec wydarzeń w afryce północnej. forum politologiczne, 13, 391–421. lee, b. (2016, february 16). what is china’s way? retrieved december 30, 2016, from http://thediplomat.com/2015/02/what-is-chinas-way lekowski, m. (2011). współczesna rewolucja w dziedzinie wojskowości. analiza wybranych aspektów i cech charakterystycznych. bezpieczeństwo narodowe. 19. 265–283 meng, j. (2016, october 16). wb: china’s national poverty line is higher than its new standard. retrieved december 30, 2016, from http://china.org.cn/china/2015-10/16/content _36826711.htm ministry of national defence of the people’s republic of china (2015) white paper. retrieved december 30, 2016, from http://eng.mod.gov.cn/database/whitepapers/2015-05/26/ content_4586686.htm ministry of national defence of the people’s republic of china. (2013). white paper. retrieved december 30, 2016, from http://eng.mod.gov.cn/database/whitepapers/2013-04/16/content_4442753.htm modernizing china’s military opportunities and constraints. (2005). rand corporation, f49642-01-c-0003, santa monica – washington – pittsburgh. 101–103. mosher, w. (2007). hegemon: china’s plan to dominate asia and the world. warsaw: encounter books. niemiec, k. (2016). teorie „heartlandu” i „rimlandu” jako jeden z możliwych geopolitycznych kluczy do odczytania xxi-wiecznych chińskich projektów globalnych. in. marszałek-kawa, j. (eds.), perspektywy i bariery rozwoju chińskiej gospodarki. toruń: wydawnictwo adam marszałek. okraska, t. (2013). spór graniczny między chińską republiką ludową a republiką indii. pisma humanistyczne, 9, 37–56. c a -p c ’ m s 97 okraska, t. (2014). wojna chińsko-indyjska z 1962 r. w świetle strategii chińskiej republiki ludowej. in. okraska, t. (eds.) oblicza współczesnych konfliktów zbrojnych, katowice: instytut nauk politycznych i dziennikarstwa uniwersytetu śląskiego. o’reilly, b.p. (2015, february 26). the implications of china’s growth slowdown. retrieved december 30, 2016, from http://thediplomat.com/2015/02/the-implications-of -chinas-growth-slowdown osoba, j. (2008). państwo środka a globalna równowaga światowa. in . kłosiński, k. (eds.) chiny – indie. ekonomiczne skutki rozwoju. lublin: wydawnictwo katolickiego uniwersytetu lubelskiego palowski, j. (2014, june 08). chiny modernizują armię, ukrywają wydatki obronne. raport pentagonu. retrieved january 7, 2017, from http://www.defence24.pl/95445,chiny -modernizuja-armie-ukrywaja-wydatki-obronne-raport-pentagonu pan, z. (2007). sino-japanese dispute over the diaoyu/senkaku islands: the pending controversy from the chinese perspective. journal of chinese political science, 1(12), 71–92. panda, a. (2015, may 27). china’s 2015 defense white paper: don’t forget taiwan. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2015/05/chinas-2015-defense -white-paper-dont-forget-taiwan/ people’s armed police. (2017). retrieved january 7, 2017, from http://www.globalsecurity. org/intell/world/china/pap.htm pham, t.n. (2016, june 28). why the us ‘rebalance to asia’ is more important than ever. retrieved january 6, 2017, from http://thediplomat.com/2016/06/why-the-us-rebalance -to-asia-is-more-important-than-ever/ pisarski, m. (2014). wzrost gospodarczy a rozwój społeczno-gospodarczy w chinach, społeczeństwo i ekonomia, 1, 173–182. rice, s. (2016, september 05). explaining president obama’s rebalance strategy. retrieved january 6, 2017, from https://medium.com/the-white-house/explaining-president-obamas-rebalance-strategy-eb5f0e81f870#.i2f0y2bj6 shear, m.d. & steinhauer, j. (2017, february 27). trump to seek $54 billion increase in military spending retrieved december 12, 2017, from https://www.nytimes.com/ 2017/02/27/us/politics/trump-budget-military.html simon, s.w. (2012). conflict and diplomacy in the south china sea. asian survey, 6(52), 995–1018. sipri military expenditure database (2017). retrieved january 7, 2017, from http://milex data.sipri.org skrzyńska-kudełka, j., skrzyńska, a. & tkaczyk, k. (2011). wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w azji południowej. studenckie naukowe czasopismo internetowe th!nk, 4(8), 1–6. smith, j.a. (2015, may 31). “the hegemony games”: the united states of america (usa) vs. the people’s republic of china (prc). retrieved december 30, 2016, from http:// www.globalresearch.ca/tthe-hegemony-games-the-united-states-of-america-usa-vs-thepeoples-republic-of-china-prc/5452656 specjalski, m. (2013). geopolityka szlaku jedwabnego, rurociągi.3–4. 21–28. studio wschód. (2017, january 07). retrieved january 8, 2017, from http://vod.tvp.pl/ 28265678/07012017. m a , p r98 superville, d. (2017, december 12). trump signs $700 billion military budget into law. retrieved december 12, 2017, from http://www.chicagotribune.com/news/nationworld/ politics/ct-trump-military-budget-20171212-story.html symonides, j. (2012). spory terytorialne na morzu południowochińskim. czy powrót „dyplomacji kanonierek?”. stosunki międzynarodowe, 2, 33–58. szczudlik – tatar, j. (2012). spór chińsko japoński o wyspy diaoyu/senkaku. biuletyn pism, 85(950), 1–2. szulc, t. (2010). chińskie rakiety balistyczne, nowa technika wojskowa, 4(227), 36–50. szulc, t. (2013). potęga morska związku radzieckiego odradza się w... chinach!. nowa technika wojskowa, 2(261), 66–76. śliwa, z. (2010). bezpieczeństwo regionu azji południowo-wschodniej a roszczenia terytorialne wobec wysp morza południowochińskiego. zeszyty naukowe akademii marynarki wojennej, 2(181), 105–120. the world factbook. (2015). retrieved december 30, 2016, from https://www.cia.gov/ library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html tiezzi, s. (2016, january 07). official: indonesia working with china to investigate uyghur terrorist suspect. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2016/01/official-indonesia-working-with-china-to-investigate-uyghur-terrorist-suspect/ tiezzi, s. (2015, december 08). isis releases chinese-language propaganda video. retrieved january 8, 2017, from http://thediplomat.com/2015/12/isis-releases-chinese-language-propaganda-video/ tiv of arms exports to china 2011–2015. (2017). retrieved january 7, 2017, from http:// armstrade.sipri.org/armstrade/page/values.ph wang, z. (2013, february 05). not rising, but rejuvenating: the “chinese dream”. retrieved december 30, 2016, from http://thediplomat.com/2013/02/chinese-dream-draft wangrat, m. (2008). spór chin i japonii o archipelag senkaku. forum politologiczne, 8, 203–220. warchoł, p. (2013). polityka pamięci w japońsko – chińskich stosunkach dyplomatycznych. refleksje, 7, 73–82. wdrożenie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w unii europejskiej (esa2010) do polskich rachunków narodowych. zmiany metodologiczne oraz ich wpływ na główne agregaty makroekonomiczne, główny urząd statystyczny, warszawa, briefing note of 29.09.2014, 1–17. world development indicators.(2016). retrieved december 30, 2016, from http://databank .worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=&series=ny.gdp.mktp.cd& period=# xuetong, y. (2001) the rise of china in chinese eyes. journal of contemporary china, 10(26), 33–39. yang, z. (2016, march 24). the chinese people’s armed police in a time of armed forces restructuring. retrieved january 7, 2017, from https://jamestown.org/program/the -chinese-peoples-armed-police-in-a-time-of-armed-forces-restructuring yeh, j. (2016). military says it’s ‘closely monitoring’ china’s liaoning carrier near taiwan. retrieved january 8, 2017, from http://www.chinapost.com.tw/taiwan/china-taiwan -relations/2016/12/26/487693/military-says.htm c a -p c ’ m s 99 young, a. (2014, july 16). china new auto sales 2013: chinese consumers bought over 20 million vehicles in 2013 as foreign automakers jockey for market share. retrieved january 1, 2017, from http://www.ibtimes.com/china-new-auto-sales-2013-chinese -consumers-bought-over-20-million-vehicles-2013-1528754 zhang, w. (2006). sea power and china’s strategic choices. china security, 2006, 17–31. zieliński, w. (2015, january 12). chiny ograniczają zakupy aktywów zagranicznych. retrieved january 1, 2017, from http://www.rp.pl/artykul/1170695-chiny-ograniczaja -zakupy-aktywow-zagranicznych.html#ap-1 żuławiński, m. (2016, february 02). chiny „przepalają” rezerwy. na jak długo ich wystarczy? retrieved january 1, 2017, from http://www.bankier.pl/wiadomosc/chiny-przepalaja -rezerwy-na-jak-dlugo-ich-wystarczy-7315706.html visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 ewelina wojciechowska*1 uncertain development of civil society in russia abstract this analysis is about condition of the civil society in russia. the article raises issues specifics of the operation of selected non-governmental organizations in the russian federation, which under the act of 20 july 2012 have been recognized in russia as „foreign agents”. at the beginning the author outlines the specific functioning of the whole of the third sector in russia, then to show the changes that brought this act. the author analyzes the legal status of these organizations and presents the political consequences of this law. the general thesis of the article is that putin’s policies since 2012 led to the inhibition the development of civil society in russia. keywords: ngos, civil society, the law on foreign agents, civic participation, freedom to association, contemporary russia 1. introduction following mass protests in moscow and across russia at the end of 2011 and throughout 2012 against alleged fraud during parliamentary and presidential elections, president vladimir putin signed-off a raft of punitive laws cracking down on dissent, and freedom of expression and assembly in russia. then, in early march 2014, the russian federation took active steps to annex the autonomous republic of crimea in ukraine. since april 2014, russia is believed to have been waging a proxy war in eastern ukraine, through its increasing support of pro-russian separatists in the donetsk peoples republic and luhansk peoples republic and direct incursion into the territory of ukraine. this tests the current european security system that has been in place for decades and broader post world war ii international agreements. starting from summer 2014, the eu and the us have imposed an array of sanctions on russian individuals and businesses in response to the annexation of crimea and the crisis in eastern ukraine. on 21 september 2014, moscow and other big * nicolaus copernicus university in torun, e-mail: ewelinawojciechowska@hotmail.com 2016, no. 1 (9), pp. 67–77 published online december, 2016 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.006 e w68 cities saw, in all likelihood, the largest anti-war protest in many years (estimates vary from 25 to 50 thousand people) (opinion of the european economic and social committee on civil society in russia, 2015). this article is an attempt to outline the conditions under which included some non-governmental organizations as a result of the kremlin’s policy as outlined. namely, this refers to the specific regulations, the result of which many non-governmental organizations were called „foreign agents”. the law on „foreign agents” of november 2012 and its amendments have been one of the most important actions aimed against the russian civil society and started the process of marginalizing the independent sector. the general thesis of the article is that putin’s policies since 2012 led to the inhibition the development of civil society in russia. ngos are transnational actors in global and local civil societies who work with social issues. these are called third sector, where the first sector is public administration, and the second sector – the business sector, i. e. all institutions and organizations whose activity is profit. these organizations are often referred to as voluntary, since their activities are largely based on the action of volunteers. the term „non-profit sector”, occurs in the literature also under names such as „voluntary sector”, „independent sector”, „social economy” (kietlińska, 2010). civil society, in general “serves to balance the power of the state and to protect individuals from the state’s power (fukuyama, 2000, p. 7)”. global civil society consists of actors outside of governments that work on issues across borders. 2. civil society in russia for a start it is worth to outline what is the role of non-governmental organizations in russia. after the collapse of the soviet union was started the process of changing the meaning of the various sectors of social activity. non-governmental organizations, which arose at that time, now and ever, act in a specific political context, economic as well as a consciousness. it is important to keep in mind that changing the political and economic system had a profound impact on the russians. citizens underwent specific process of destruction of certain values, because they compulsorily took part in social work. therefore, many of them, when hear now a request to do something socially, they react with reluctance in a characteristic way. the term „social work” has a negative meaning. the authorities definitely try to discourage people to organize themselves in groups on an individual basis. voluntary, spontaneous initiatives were not a positive development as opposed to the organization community life. it was desirable thinking and action group. collective within the meaning of the authorities was a social group, which was characterized by positive norms and joy overcome various obstacles (wites, 2003). non-governmental organizations, which are based on non-profit, are now very diverse, depending on the objective pursued. a large part of are those that simply bring help in material terms – to help the most needy. other ngos contribute to the development of education, culture, and sports. a small but very important part are the different kinds of pressure groups acting on behalf of and interests of certain communities or disadvantaged individuals. according to the ministry of justice, as of 29 july 2016 shows that in the russian federation there are 227 652 registered ngos (информационный портал министерства юстиции российской федерации). interestingly, it is not known how many organizations functions in practice. some sources report that in this number are even those entities that have already been liquidated. it is estimated that active ngos is really only a few thousand uncertain development of civil society in russia 69 (судьба агента, 2015). among them are not only the foundations or associations, but also consumer cooperatives, trade associations, political parties or trade unions. registration procedures and the functioning are quite bureaucratic. characterized by excessive documentation requirements. headache for nonprofit is also the existence of various provisions which allow unscheduled audits state. for many years, they are faced with burdensome reporting requirements (ngo law monitor: russia). the greatest obstacle, however, is the widespread lack of faith communities in the sense of the existence of aid organizations. this is mainly due to the beaten habits and ways of thinking learned from the past. among the many representatives of the russian trend it is to treat the relationship with non-governmental organizations as obstacles to their work. often, the central authorities perceive the existence of aid organizations as a threat – structures that undermine their ability to govern in a given territory (ngo law monitor: russia). various kinds of propaganda activities aimed at ngo fall in the society on fertile ground. centre for eastern studies in one of the analysis refers to public opinion polls, which show that few people have direct contact with non-governmental organizations. this makes the possibility of forming an independent opinion on them remain limited. in the opinion of most russians highest court to defend their rights remain state institutions, especially the president. the kremlin intentionally seek to perpetuate this belief. russians are more generally aware that the ousting of russian non-governmental organizations that could fill the gap as a result of the increasing dysfunctionality of the state in the social sphere and as a tool of defense against the growing repressive administrations, hitting the poorest and least protected social groups (chawryło & domańska, 2015). besides, according to charity aid foundation surveys from 2014, russians are seven times less likely to become volunteers than their uk counterparts, and are also less generous with their money (over one year, 41% gave to charity, compared to 64% of uk respondents). distrust of ngos, their perceived failure to giving donations to beneficiaries, and lack of transparency were cited by around half of respondents as reasons for not donating money. meanwhile, surveys show growing passivity and reliance on state action, another possible reason for a lack of interest in ngo’s initiatives. asked by independent pollster levada centre in 2014 about the relationship between the state and citizens, 72% of russians citizens felt that the state should do more to look after people, compared to just 13% who felt that it was up to individuals to take care of themselves (down from 25% in 1990) (organised civil society in russia, 2015, p. 1). these changes may reflect growing state control over large sections of the economy, the media and other spheres of activity. president vladimir putin and the russian government used the 2013 and 2014 year-to strengthen his power and minimize the magnitude of any potential opposition. in recent years, the government passed a series of strict regulations in response to the mass protests of december 2011 by mid-2012. among the many limitations found herself better control non-governmental organizations and the internet as well as heavy fines for participating in-favor by the street protests. expanded the definition of treason which allowed prosecution of international activities in the field of human rights. introduced huge fines for their participation in the meetings, which will be considered illegal from the point of view of the authorities. in addition, a new law prohibiting „promotion of homosexuality” in the heavily hit in lesbians, gay, bisexual and transgender (lgbt). that which is unheard of in poland, provisions allowing for bringing the legal persons in charge of non-governmental organizations that do not comply with such new regulations (chawryło & domańska, 2015). at the e w70 same time, the state has made available a lot of funding for the so-called ‘socially-oriented’ groups, adding this line of division within the ngo community. for instance, it supported the movement “civil dignity” (ru. гражданское достоинство), which hosts a grant contest for ngos. this grant is no longer available (оод гражданское достоинство, 2013). the 2012 stability index of st. petersburg ngos, published every year by the center for ngo development, found that “human rights organizations have been most vulnerable. socially oriented ngos, on the contrary, receive more governmental support, which is reflected in legislation (индекс устойчивости нко 2012, 2013)”. in fact, successful ngos in russia act more like service providers than builders of international civil society (dufalla, 2014). these organizations can also have international partnerships and actively participate in global civil society (rochowanski, 2013). 3. makarychev’s perception of ngos in russia andrey makarychev since 2016 is a visiting professor in johan skytte institute of political studies, university of tartu. his research includes russian foreign policy discourses, international security, regionalism in eu – russia common neighbourhood (andrey makarychev). according to makarychev’s “civil society in russia: between the state and the international community”, there are two general concepts that describe international actors in russia. one is the idea that transnational actors are “embedded into the regime of functioning political actors, most of all, as their peripheral agents (makarychev, 2008, p. 31)”. in other words, makarychev said that existing political actors, such as states, are perceived as using transnational actors as instruments, and thus ngos can be seen as foreign agents in russia. thus, while some in the ussr claimed that liberal, democratic policies would eventually lead to a stronger economy and society, others felt that, at least in the short term, they had created chaos and ruin. furthermore, many ngos, which represented the ideals of liberal democracy, originated in the west and were perceived as outsiders to the old soviet system. thus, their association with foreign groups, along with the fact that their appearance corresponded with the destruction of the old system and the decline of the national economy, correspond with makarychev’s first concept: ngos, as transnational actors, are seen as “peripheral agents” of foreign powers who may have incentive to better their own geopolitical position at the expense of russia’s (makarychev, 2008, p. 31). makarychev’s second concept is that the russian government believes russian actors should primarily develop intellectual products that “would primarily be in demand in the region or country” (makarychev, 2008, p. 31). in other words, the russian state only gives russian transnational actors, such as ngos, freedom to provide services for local or domestic russian civil society. meanwhile, ngos relying on global civil society and neglecting to actively develop local russian support, bolster the perception of ngos as foreign agents, in accordance with makarychev’s first concept of ngos. the formulation of the foreign agent law supports makarychev’s claim. the soviet legacy also affects makarychev’s second concept of ngos as service providers, since some citizens still expect the state to provide for them and therefore see little need for ngos (makarychev, 2008). in fact, the current russian constitution, demands that the russian government play the role of the ultimate guarantor of housing, education, and even access to culture for all russians (chapter 2. rights and freedoms of man and citizen, 2001). uncertain development of civil society in russia 71 4. ngo’s as foreign agents the foreign agent law demonstrates the precision of makarychev’s concepts. in july 2012, after taking office as president for a third term, vladimir putin signed the law on “foreign agents”, which came into force in november of that year. the new legislation was not a standalone measure, but rather a series of amendments to existing laws. the changes applied to the criminal code and the laws “on public associations”, “on noncommercial organizations”, and “on combating money laundering and the financing of terrorism”. the central, controversial aspect of the amendments was a requirement that organizations engaging in political sphere and receiving foreign funding must register as foreign agents, even if the foreign funding they receive does not actually pay for political activities. the state determines whether an organization is engaging in political activity based not on the goals defined in its charter, but rather on its involvement in the logistical or financial organization of, or participation in, “political acts” aimed at influencing the decision making of public authorities, changing public policy, or influencing public opinion with respect to government policy (федеральный закон от 20.07.2012 № 121-фз). foreign agents must doing financial reports about their political activities on a quarterly basis, file documents describing the composition of their management bodies and activities semiannually, and submit to a state audit annually. while planned audits may only occur once a year, foreign agents are subject to an unlimited number of unscheduled audits. political activities must be registered with authorities before the group is permitted to participate in them. if a foreign agent refuses to register as such, it is banned from participating in public demonstrations, access to its bank accounts is limited, and it may be subject to a fine of up to 300,000 rubles ($10,000) or up to two years in prison for its personnel. all foreign donations which are larger than 200,000 rubles ($6,700) are subject to mandatory monitoring. foreign agents must marks all materials distributed in the media, including on the internet, as products of foreign agents (федеральный закон от 20.07.2012 № 121-фз). in the months after the “foreign agents law” was adopted, several organizations received warnings about inspections in connection with it and other grounds, but starting in early march 2013 the government launched a national campaign of inspections of hundreds of ngos, unprecedented in its scale and scope. their range was very wide. inspectors were ordered to focus on documents showing that the organizations receive support from abroad, and are also involved in political activities. they are looking for any signs of „extremist” action. in many cases, people have not been informed about inspections. sometimes they denied to present documents authorizing this process. russian prosecutors said in a public speech that he plans to carry out checks 30–100 organizations in every region of the country (masowe kontrole w rosyjskich ngosach, 2013). russian president vladimir putin described in a public statement that the controls were routine and they were carried out to verify, „as far as the activities of these and other non-governmental organizations correspond to the stated objectives and whether it complies with legal standards of the russian federation” (putin: przeszukania ngos, to rutynowa kontrola, 2013). he stressed that the need to ensure that the inspection was not overzealous. on the other hand, a spokeswoman for the russian prosecutor general’s office marina gridniewa explained that inspections and searches of non-governmental organizations in russia are detecting illegal extremist groups and the fight against money laundering (putin: przeszukania ngos, to rutynowa kontrola, 2013). e w72 international human rights organization human rights watch said, to date 30 of november 2016 “russia’s justice ministry has designated 148 groups as “foreign agents”, courts have levied staggering fines on many groups for failing to comply with the law, and 26 groups have shut down rather than wear the “foreign agent” label. organizations targeted include groups that work on human rights, the environment, lgbt issues, and health issues, groups that do polling about social issues. a court forced the closure of agora association, one of russia’s leading human rights organizations, in response to a justice ministry suit alleging that the group violated the “foreign agents” law and carried out work beyond its mandate. the ministry has removed its “foreign agent” tag from 19 groups, acknowledging that they had stopped accepting foreign funding. accordingly, as of november 30, 2016, the official list of active “foreign agents” consisted of 103 groups” (russia: government against rights groups, 2016). only four ngos was registered voluntarily and the leader of at least one ngo faces criminal charges personally (russia: government against rights groups, 2016). in the next few years, government made a few amendments to other laws that affect the functioning of non-profit organizations (приказ министерства юстиции российской федерации от 21.05.2015 № 116, федеральный закон от 23.05.2015 № 129-фз). some of the changes, which aroused controversy within the third sector is signing on 6 july 2016 by president vladimir putin two federal laws, which together make changes to 21 laws and have been officially designed to provide additional measures against the terrorism and ensure public safety (known as „package yarovaya”). concern over many russian and international organizations due to the fact that these changes cause significant facilitate the use of criminal and administrative penalties in relation to a wide range of people, at the discretion of the government, while increasing penalties for many offenses, most of which are only loosely defined. in addition, the new law requires operators of communication (such as mobile phone providers) and internet service providers to record and store all the messages and actions of all users, and written records to make available to the authorized state bodies, at their request. while most of the provisions of the package entered into force on 20 july 2016 year, it is clear that for technical reasons, such as lack of certain equipment, certain provisions cannot be implemented as from 20 july 2016 year and even from 1 july 2018 (ngo law monitor: russia). representatives of ngos largely oppose the law and say that it is incompatible with the freedom of their functioning in the russian federation. organizations that need to register as foreign agents believe that the duma deputies treat russian ngos receiving funds from abroad as foreign traitors. according to them, the adoption of the law causes negative effects on many areas of their operation (ustawa rosyjskiej dumy o „zagranicznych agentach”, 2012). the law discourages organizations from accepting the most sustainable funding available to them, as there are few domestic sources and the government has been known to discourage russian businesses from supporting ngos. also a large part of the foreign funding given to russian human rights organizations is aimed at protecting russian citizens from violations committed by the authorities, making it unlikely that these same authorities would replace such funding. furthermore, many ngos fear that taking on the label “foreign agent” will make it simpler for the government to discourage cooperation between state bodies and uncertain development of civil society in russia 73 civil society. the new law is careful to exempt recognized religious organizations, state corporations, and business groups. this immunizes the russian orthodox church and foreign investors, encouraging their continued support for the regime and ensuring that no powerful entities side with civil society in opposition to the law. of particular concern to ngos is the fact that russia’s 2012 foreign agent law uses the term “foreign agent”. this term in russia is ubiquitously understood as spy or traitor, and it is difficult to avoid the impression that by adopting this law, russian authorities sought to discredit and demonize certain civil society groups that accept foreign funding (laws of attrition. crackdown on russia’s civil society after putin’s return to the presidency, 2013). there has also been clearly visible negative public opinion toward ngos, mostly due to the association with the term “foreign agent”. for instance, shortly after the law was enacted, the words “foreign agent (loves) usa” were drafted into a building occupied by memorial – russian human rights ngo (“foreign agents” law now in effect – ngos’ premises vandalised. civil rights defenders, 2012). unfortunately, in practise for most of human rights organizations was often not possible to get governmental or private grants due to the nature of their work. while funding in russia was always limited, accessing it has become even harder in the wake of the aggressive demonising of ngos in the russian media. the effect of the “foreign agents” law has been to make funding from abroad a high-risk activity. the authorities have signalled to ngos that they can use foreign funds, but it will cost them dear in terms of their legal situation and reputation. businesses are also reluctant to support ngos as this might have unpleasant consequences for them in dealing with the authorities (агенты народа, 2016, p. 5). in recent years, key international stakeholders – within the un, eu, european parliament, coe, osce – have shared their concerns on the shrinking space for civil society in russia (rosja oskarża usa w związku z krytyką ustawy o ngo, 2012). concern about these actions of the russian authorities expressed the european union, the united states and the united kingdom. france and germany urged russian diplomats to submit explanations (francja chce od rosji wyjaśnień. skąd kontrole w ngo?, 2013). catherine ashton, the eu high representative for foreign affairs and security policy said the march 2013 inspection wave seemed aimed at “further undermining civil society activities”. she said the inspections and the series of recently adopted laws “constitute a trend that is deeply troubling (statement by eu hr ashton on the situation of ngos in the russian federation, 2013)”. ashton had previously criticized law no. 121-fz, noting the difficulties that russian ngos face in obtaining domestic funding and the negative connotations of the term “foreign agent” (catherine ashton eu high representative for foreign affairs and security policy and vice president of the european commission statement on the political use of justice in russia european parliament/strasbourg, 2012). russia’s constitutional court ruled that several of the law’s provisions were unconstitutional, and the venice commission of the council of europe found that the amendments represent “a step backward for the protection of freedom of assembly” and urged russia to repeal or revise key provisions (russian federation – opinion on federal law no. 129-fz on amending certain legislative acts, 2016). the venice commission, an advisory body of the council of europe, has issued several opinions in recent years, which criticized the new rules on ngos (the list of previous opinion of the venice commission concerning russia, 2016). e w74 in summary, the most important political consequences of these acts is: threat to financial sustainability of russian ngos, the loose definition of „political activity” (which resulted in the abuse of power by the control authorities), further damage to credibility of ngos (the regime has taken many steps to rouse public suspicion of civil society organizations), impeded cooperation of organizations with local authorities, stigmatization by unknown „activists” and examples of phenomena homophobic to „foreign agents”, discrimination (the new law is careful to release the recognized religious organizations, corporations, government and business groups) and more bureaucracy in everyday life. 5. conclusions essentially, civil society in russia is facing an existential dilemma. some human rights observers believe the scale of this crackdown on civil society is unprecedented in the country’s post-soviet history, and it has even intensified as the ukrainian crisis started unfolding. the russian government have introduced a series of restrictive laws, begun a nationwide campaign of invasive inspections of nongovernmental organizations, harassed, intimidated, and in a number of cases imprisoned political activists, and sought to cast government critics as clandestine enemies (россия: худшие времена для прав человека в постсоветский период, 2013). russian civil society is facing an intimidating array of legal and financial challenges. quoting the position of the european economic and social committee: “the human rights and civil society situation in the russian federation is deteriorating. the amendments to the law on non-commercial organisations (also known as ‘foreign agents’ law) in combination with other legislative novelties penalise advocacy work, demonise ngos in the public eye and therefore prevent the development of civil society. the growing number of recent court cases against civil society organisations is a worrying feature. the overall social and political climate has been increasingly hostile toward ngo and independent voices” (opinion of the european economic and social committee on civil society in russia, 2014). legislative regulations on ngos are only one indicator of disturbing authoritarian trends since putin assumed his third presidential term. pending legislation limiting freedom of expression on the internet, freedom of assembly and speech for sexual minorities, and the return of soviet-era residency registration requirements, point to an even more dramatic shift away from international norms and a pronounced democratic regression (allen, 2013). that is mean that putin’s policies since 2012 led to the inhibition the development of civil society in russia. uncertain development of civil society in russia 75 references allen m. (2013, february 14). why domestic philanthropy isn’t enough for russian ngos. retrieved from november 15, 2016, from https://www.opendemocracy.net/od-russia/ michael-allen/why-domestic-philanthropy-isn%e2%80%99t-enough-for-russian-ngos. andrey makarychev. retrieved from october 15, 2016, from http://skytte.ut.ee/en/andrey-makarychev. catherine ashton eu high representative for foreign affairs and security policy and vice president of the european commission statement on the political use of justice in russia european parliament/strasbourg. european commission. (2012, september 11). retrieved from november 5, 2016, from http://europa.eu/rapid/press-release_speech -12–598_en.htm?locale=fr. chapter 2. rights and freedoms of man and citizen, the constitution of the russian federation. (2001). retrieved from october 18, 2016, from http://www.constitution.ru/ en/10003000–03.htm. chawryło k, & domańska m. (2015). strangers among us. non-governmental organisations in russia, centre of eastern studies. nr 184. retrieved from october 15, 2016, from https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/commentary_184_0.pdf. dufalla j. (2010). non-governmental organizations in russia: adapting for success, vestnik. the journal of russian and asian studies, issue 15 on august 23. retrieved from october 10, 2016, from http://www.sras.org/ngo_russia_west_adaption. foreign agents law now in effect – ngos’ premises vandalised. civil rights defenders. (2012, november 21). retrieved from november 5, 2016, from http://www.civilrightsdefenders.org/news/foreign-agents-law-now-in-effect-ngos-premises-vandalised/. francja chce od rosji wyjaśnień. skąd kontrole w ngo?. (2013, march 27). retrieved from november 5, 2016, from http://news.money.pl/artykul/francja;chce;od;rosji;wyjasnien;skad;kontrole;w;ngo,105,0,1277289.html. fukuyama f. (2000). social capital and civil society, international monetary fund, working paper wp/00/74. retrieved from october 12, 2016, from https://www.researchgate.net/publication/5123592_social_capital_and_civil_society, doi: 10.5089/9781451849585.001 kietlińska k. (2010). rola trzeciego sektora w społeczeństwie obywatelskim. warszawa: difin. laws of attrition. crackdown on russia’s civil society after putin’s return to the presidency. (2013). human rights watch. retrieved from november 5, 2016, from https://www. hrw.org/sites/default/files/reports/russia0413_forupload_0_0.pdf. makarychev a. s. (2008). гражданское общество в россии: между государством и международным сообществом. in a. y. sungurov (ed.) публичное пространство, гражданское общество и власть, russian association for political science, moscow. masowe kontrole w rosyjskich ngosach. (2013, march 22). retrieved from november 5, 2016, from http://www.europapraw.org/news/masowe-kontrole-w-rosyjskich-ngosach. ngo law monitor: russia. the international center for not-for-profit law, retrieved from october 15, 2016, from http://www.icnl.org/research/monitor/russia.html. opinion of the european economic and social committee on civil society in russia (2015). official journal of the european union. retrieved september 10, 2016, from https:// publications.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/4c82e50c-29ee-11e5–9f85–01aa75ed71a1/language-pl/format-pdfa1a/source-search. e w76 opinion of the european economic and social committee on civil society in russia (2014, december 10). official journal of the european union. retrieved from november 15, 2016, from https://publications.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/4c82e50c-29ee-11e5–9f85–01aa75ed71a1/language-pl/format-pdfa1a/source-search. putin: przeszukania ngos, to rutynowa kontrola. (2013, march 28). retrieved from november 5, 2016, from http://www.euractiv.pl/section/wschod-europy/news/putin-przeszukania-ngos-to-rutynowa-kontrola/. rochowanski a. (2013). funding russian ngos: opportunity in a crisis?. retrieved from october 15, 2016, from https://www.opendemocracy.net/od-russia/almut-rochowanski/ funding-russian-ngos-opportunity-in-crisis. rosja oskarża usa w związku z krytyką ustawy o ngo. (2012, july 13). retrieved from november 5, 2016, from http://wiadomosci.onet.pl/swiat/rosja-oskarza-usa-w-zwiazku-z-krytyka-ustawy-o-ngo/mbwr3. russia: government against rights groups. (2016, december 7). retrieved from november 5, 2016, from https://www.hrw.org/russia-government-against-rights-groups-battle-chronicle. russian federation – opinion on federal law no. 129-fz on amending certain legislative acts (federal law on undesirable activities of foreign and international non-governmental organisations) adopted by the venice commission at its 107th plenary session, cdlad(2016)020-e. (2016, june 10–11). european commission for democracy through law (venice commission), venice. retrieved from november 5, 2016, from http://www. venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=cdl-ad(2016)020-e, (12.10.2016). statement by eu hr ashton on the situation of ngos in the russian federation. (2013, april 19). european union. retrieved from november 5, 2016, from http://www.eu-un. europa.eu/articles/en/article_13335_en.htm. the list of previous opinion of the venice commission concerning russia. retrieved from november 5, 2016, from http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?country=26 &year=all. ustawa rosyjskiej dumy o „zagranicznych agentach”. (2012, july 23). retrieved from november 5, 2016, from http://www.europapraw.org/estern-neighbourhood/eu-russia-forum/ustawa-rosyjskiej-dumy-o-zagranicznych-agentach. wites t. (2003). organizacje społeczne w rosji przed i po rozpadzie związku radzieckiego. in e. puchnarewicz (ed.), organizacje pozarządowe w krajach rozwijających się i europie wschodniej (pp. 262–263). warszawa: uw. индекс устойчивости нко 2012. (2013). center for ngo development. st. petersburg. информационный портал министерства юстиции российской федерации. retrieved from october 15, 2016, from http://unro.minjust.ru/nkos.aspx. оод гражданское достоинство. (2013). retrieved from october 15, 2016, from http:// www.civildignity.ru/ru/page/ood_-grajdanskoe_dostoinstvo. приказ министерства юстиции российской федерации от 21.05.2015 № 116 «об утверждении формы заявления об исключении некоммерческой организации из реестра некоммерческих организаций, выполняющих функции иностранного агента». retrieved from november 5, 2016, from http://publication.pravo.gov.ru/document/ view/0001201506010022. uncertain development of civil society in russia 77 россия: худшие времена для прав человека в постсоветский период. (2013, april 24). https://www.hrw.org/ru/news/2013/04/24/249459. федеральный закон от 20.07.2012 № 121-фз «о внесении изменений в отдельные законодательные акты российской федерации в части регулирования деятельности некоммерческих организаций, выполняющих функции иностранного агента». retrieved from november 5, 2016, from http://publication.pravo.gov.ru/document/ view/0001201207230003. федеральный закон от 23.05.2015 № 129-фз «о внесении изменений в отдельные законодательные акты российской федерации». retrieved from november 5, 2016, from http:// publication.pravo.gov.ru/document/view/0001201505230001. агенты народа. четыре года действия закона „об иностранных агентах” в россии: последствия для общества. (2016). retrieved from january 31, 2017, from https://amnesty.org.ru/pdf/rus_foreignagentsbriefing.pdf. судьба агента. (2015). retrieved from january 31, 2017, from http://www.kommersant. ru/doc/2724830. organised civil society in russia. (2015). retrieved from january 31, 2017, from http://www. europarl.europa.eu/regdata/etudes/atag/2015/564378/eprs_ata(2015)564378_ en.pdf. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 m.a. hanna wiczanowska*1 the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means of human rights protection a comparison of polish and german solutions abstract the primary purpose of this article is to conduct a comparative analysis of the institution of constitutional complaint within the legal systems of poland and germany. the aim of this analysis is to establish an adequate relationship between two main goals of the constitutional complaint: (1) the elimination of unconstitutional provisions, and (2) a guarantee of human rights protection within the two aforementioned legal systems. the secondary purpose of the article is to attempt to resolve the issue concerning which of the presented purposes ought to gain primacy while constituting an adequate model of the constitutional complaint. for the reliability of the conducted analysis, the author will take into consideration such determinants as: the adopted model of the constitutional complaint (narrow, limited only to legal provisions, or wide), the conditions of admissibility of the constitutional complaint, as well as the competences of the constitutional court at the time of hearing a particular constitutional complaint case. these factors will subsequently be juxtaposed with an objective set of data, including: the number of complaints submitted annually, the number of complaints accepted annually to the substantive recognition, the percentage of complaints among all cases heard by the constitutional court, and the average period of recognition of such a complaint. the author will also refer to the level of satisfaction with the efficiency of the constitutional complaints in particular societies. moreover, the paper will rely on a dogmatic analysis of the appropriate regulations regarding constitutional complaints within the two abovementioned legal systems. the choice of the present subject is justified by the need to revise current polish solutions concerning the constitutional complaint, in order to ensure increases in the efficien* adam mickiewicz university, e-mail: hanna.wiczanowska92@gmail.com 2018, no. 1 (11), pp. 5–23 published online may, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.001 m.a. h w6 cy of human rights protection. additionally, the paper will refer to the judicial practice of the european court of human rights. keywords: constitutional complaint; human rights; constitutionality; constitutional court; poland; germany; right of access to a court 1. introduction the constitutional complaint is an extraordinary measure designed to ensure the protection of human rights within the constitutional orders of poland and germany. the primary purpose of the present article is to conduct an analysis of its efficiency. the topic derives from a wider discussion regarding a particular feature of european constitutionalism of the second half of the 20th century, which is an emerging necessity of situating individuals within the state system, and the expression of their identity and dignity within existing legal regulations. as a result, the very essence of contemporary constitutionalism has been associated not only with a growing importance of human rights and freedoms, but, above all, with constituting the legal measures to seek remedy when such rights and freedoms are violated by public authorities. the experience of world war ii had proven beyond doubt that the feasibility of human rights protection had been determined by the means with which it was equipped. undeniably, the institution of the constitutional complaint is perceived as one such measure. despite that, the analysis of two selected examples will prove that its theoretical construction, as well as practical implementation, vary among the european states. despite existing differences, it is essential to initially define the institution of constitutional complaint. the most general definition describes it as a claim, granted to individuals with regard to the states’ authorities, for the protection of those individuals’ fundamental rights through special proceedings before the constitutional court (czeczejko-sochacki, 1998, p. 31). this definition is complemented by the observations of b. banaszak, who stipulated that the constitutional complaint has been perceived as an institution that, through special proceedings before the constitutional court, protects the rights and freedoms conferred on individuals as well as legal persons (both of civil and public law) in case they are violated through the actions or omissions by the public authorities (banaszak, 1997, p. 175). nevertheless, the present author considers such a definition too narrow, since in most legal systems the protection is not limited to the rights of citizens. moreover, foreigners are also entitled to seek protection through the constitutional complaint. it is also worth referring to the definition offered by bojanczyk, who stated that the constitutional complaint is a particular legal measure that enables individuals and other subjects with constitutional rights and freedoms to launch proceedings before the constitutional court, with the aim of verifying the ultimate decisions by public authorities, especially whether those do not infringe the constitutionally protected rights and freedoms of the applicant (bojanczyk, 1999, p. 76). this definition adequately underlines the existence of a direct relation between the mechanism of constitutional complaint and constitutional rights and freedoms. in this context, some authors use the term “fundamental rights” (tuleja & grzybowski, 2005, p. 106). however, this definition is also too narrow, because it refers only to a model that adopts the acts of application of the law, concrete and individual judgments and decisions (the law as applied). in other words, it does the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 7 not refer to a situation in which the object of the constitutional complaints are legal regulations, hence general and abstract norms. differences between the abovementioned definitions appropriately reflect the differences in how the institution of the constitutional complaint is modeled in modern democratic societies. in general, there are two such models, a broad and a narrow one, and this distinction refers to both subjective as well as objective aspects. consequently, it shall be underlined that the broadest model of a constitutional complaint is defined by: • a broad scope of entities possessing legitimacy to lodge a constitutional complaint, • a broad objective scope, • a broad catalogue of the constitutional model (for instance, where protection covers all constitutional rights and freedoms). such criteria will be used in the latter part of this article to characterize models adopted in poland and germany as regards their subjective and objective broadness, as well as the scope of protected rights and freedoms. at the same time, it must be noted that, according to some representatives of the doctrine, the most important aspect from the perspective of the quality of the standards of human and civil rights protection is the objective scope of the constitutional complaint. regardless, both the subjective scope of the complaint, as well as the scope of control models, are quite similar (although not identical) in the solutions adopted in the particular states. consequently, the fundamental classification criterion for constitutional complaints is the broadness of their objective scope. although the present author generally agrees with this thesis, it shall be emphasized that important divisions can be seen also within the area of the catalogues of constitutional models. this fragmentation will be confirmed in the latter part of the article. however, while considering the specific features characterizing constitutional complaints, two other elements shall be considered as decisive factors in its significance as an instrument of human rights protection. both the opinion of the vast majority of the doctrine, as well as the current judicial practice of the application of this construction, justify the view that the main role has been played by two aspects. these are: the establishment of its basis (in other words, the adoption of either a narrow or a broad concept of constitutional complaint), as well as any legal consequences that result from the recognition of the validity of such a complaint in the proceedings before the constitutional court (łabno, 2012, p. 42). on this perspective, it is essential to focus on the purpose of the institution of constitutional complaint. in accordance with the statement of the vast majority of the doctrine, one shall take into account two main functions of the mechanisms under analysis: the objective function, which consists in the elimination of unconstitutional norms from specific legal systems, as well as the subjective function, which is associated with the protection of fundamental rights and freedoms. therefore, one of the main focuses of this article will be the mutual relationship between two of the presented purposes, which has crucial repercussions for the effects of considering a constitutional complaint in the factual circumstances of a specific case (łabno 2012, p. 45). one of the primary research questions in this regard is whether both aforementioned functions of the constitutional complaint shall be perceived as equivocal, or whether any of them (and if so, which one) should be granted primacy over the other. such problematics will be developed in the latter parts of the article. however, at this stage of analysis it is vital to point out that the hierarchy of the purposes of a constitutional complaint will significantly affect not only the outcome of a positive judgment by the constitutional court m.a. h w8 in the matter of said complaint, but also its other important aspects, such as its admissibility conditions, initial verification of the complaint and competences of the constitutional court. as confirmed with the above remarks, there is no uniform european model of the constitutional complaint. moreover, each of the models adopted in specific domestic legal systems has been associated with a varying scope of protections granted to individuals. the present analysis has been motivated by an increasing criticism of the form of the constitutional complaint in poland, in both its theoretical and practical dimensions. furthermore, the very essence of this criticism has been directed toward the objective scope of the constitutional complaint (since it allows only for complaints against the general and abstract legal norms and not against the application of the law), as well as the disturbed proportions between the objective and subjective purpose of the constitutional complaint (łabno, 2012, p. 45). however, the author is of the opinion that, despite the particular importance of both adopted criteria for differentiation, such as: • broadness (narrowness) of the objective scope, and • the mutual relationship between the objective and subjective functions and their primacy, greater importance shall be assigned to the second of abovementioned criteria. justifying this thesis is the fact that this criterion has been constituted by several other specific factors, such as the range of competences granted to the constitutional court, the results of the recognition of the validity of complaint, the individuals’ position within the proceeding, and the adopted admissibility conditions. by the same token, the analysis conducted herein has revealed a tendency for states with a narrow objective scope of the constitutional complaint (such as poland) to focus solely on its objective function, which is strictly related to the mechanism of eliminating unconstitutional legal regulations. this observation implies that in countries with a broader objective scope there is a stronger focus on the individual position. this thesis will be reviewed separately for the german model, including a brief reference to the slovak standards, as appraised by the european court of human rights. however, the secondary purpose of the article is to verify the claim that the sole construction of the objective scope of the complaint does not predetermine the scope of protection. 2. methodology it is essential at the beginning of this section to first establish a uniform set of clear and precise criteria which will be applicable to both constitutional orders, and which will allow for a clear comparison of the degree of protection granted toward individuals. this thesis will be discussed later in this article. at the same time, these criteria shall concern a wide range of elements which both directly and indirectly impact the proceedings on the matter of a constitutional complaint. in accordance with the remarks expressed above, it has already been stated that in this context particular attention shall be paid to the objective scope of a constitutional complaint, as well as the maintenance of the right balance between its objective and subjective functions. however, this stipulation does not exhaust all of the criteria that need to be taken into consideration in order to genuinely analyze the presented topic. therefore, the abovementioned set of criteria shall be supplemented by the following factors: • the broadness of the subjective scope of the constitutional complaint. this criterion stresses two particular groups: foreigners (people who are not citizens of the specific the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 9 state), as well as legal persons of both civil and public law. moreover, within the constitutional orders of some european states, certain “qualified” subjects are also entitled to lodge a constitutional complaint, which will be evident in the analysis of the german case. • the broadness of the objective scope of the constitutional complaint, understood here according to the meaning stated in the present article’s introduction. • a broad catalogue of the constitutional model, in particular whether the protection covers all constitutional rights and freedoms. in this context, it is essential to consider not only the subject of control (solely general and abstract legal norms, or individual or concrete acts law as applied, or both of these forms), but also the model of such control. from the perspective of the model of control, it is necessary to consider whether the protected rights and freedoms can be safeguarded only by the constitution of the specific state, or whether they can be guaranteed by other sources of law, in particular international agreements. moreover, while analyzing this criterion it is especially vital to ask whether subjects entitled to initiate a constitutional complaint other than the citizens of the specific state (especially foreigners) can seek protection regarding all their rights and freedoms, or whether some of such rights and freedoms are ex lege excluded from the protection granted through the mechanism of the constitutional complaint. • the mutual relationship between the objective and subjective function and their hierarchy, inter alia: a). the conditions of admissibility of the constitutional complaint, such as the lapse of time and the compulsory representation by a lawyer. b). the direct effects of the recognition of the validity of the complaint from the perspective of the applicant. c). the competences of the constitutional court while hearing the case arising from the constitutional complaint. d). the position of an applicant (mainly individuals) within the proceedings. • the efficiency of the adopted mechanism confirmation through the judgment of a competent judicial body in human rights protection, such as the european court of human rights (if applicable). this criterion will be particularly important in the analysis of the slovak model. results of the analysis based on the established set of criteria will subsequently be correlated with measurable and objective statistical data, which will serve to show the efficiency of the two analyzed model. the analyzed statistical data will be identical for both analyzed models, and will refer to: • the yearly aggregated number of constitutional complaints initiated before a competent constitutional court; • the yearly number of constitutional complaints accepted for substantive examination (the rate of the complaints accepted for examination based on merits from their aggregated number); • the yearly number of constitutional complaints recognized as valid; • the yearly rate of constitutional complaints with respect to all the cases examined by the constitutional complaints; • the percentage of satisfaction from the currently functioning mechanism of the constitutional complaint (if applicable). m.a. h w10 all of the analyzed data will refer to the period of 2014–2017; however, where necessary the author will also make brief references to an earlier period in order to illustrate the form of the constitutional complaint mechanism and its position within the history of constitutionalism of the analyzed state. the character of the selected data will make it possible to grasp the vague notion of “efficiency” as a measurable and easily comparable set of criteria. subsequently, this will create an appropriate framework for presenting the pros and cons of both forms of the constitutional complaint analyzed herein. consequently, it will also help fulfill the secondary purpose the article, which is to propose some measures for improvement of the theoretical and practical aspects of the presented mechanism in the polish constitutional order. the article will primarily employ a legal dogmatic method, as well as a comparative analysis. the first method will come down to an analysis of the literal resonance of the provisions of the constitutions, and the appropriate statutory and selected judgments of constitutional court regulations in both legal systems under consideration. in turn, the comparative analysis will be used to juxtapose the solutions prescribed in the constitutional orders of both selected states on the basis of an identical set of criteria. in addition, the author will implement certain elements of statistical and historical methods. 2.1. the efficiency of the polish model of constitutional complaint before moving forward, it is essential to refer to article 79(1) of the polish constitution from 1997, which states that everyone whose constitutional freedoms or rights have been violated is entitled, in accordance with the appropriate provisions stated in the statutory regulation, to launch a complaint to the constitutional tribunal in the matter of the bill’s conformity with the constitution, as well as other normative act, on the basis of which the court or the body of public administration had ultimately ruled about the constitutionally guaranteed freedoms and rights. this provision, in conjunction with the appropriate terms of the statutory regulations, will constitute the legal basis for the analysis of the polish model of the constitutional complaint. these observations must subsequently give rise to a genuine analysis of the polish model through the perspective of the adopted criteria supported with empirical data. in order to objectively evaluate the efficiency of the polish model of the constitutional complaint it is essential to compare the number of complaints subjected to initial control, as well the number of these examined on merits. the data are presented in the table below. year constitutional complaints launched since the beginning of the year/subjected to initial control constitutional complaints subjected to examination on merits 2014 375 44 2015 408 2016 54 15 (ended with a judgment) 2017 188 30 source: adopted from the website of the polish constitutional court http://trybunal.gov.pl/sprawy-w-trybunale/statystyka/ the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 11 it is important to emphasize at the outset that, according to the data, a large percentage of complaints was rejected already at the stage of initial control. despite that, a general tendency within the polish law seems to confirm that a large percentage was rejected without a substantive analysis whether the constitutional freedoms and rights of the applicant had been genuinely violated. therefore, the main objective of the article will be to identify the factors within the polish regulations which significantly affect the efficiency of the protection granted to individuals. to commence such considerations, it is crucial to reconstruct the group of subjects who, according to polish law, are entitled to launch a constitutional complaint. the prima facie analysis of article 79(1) indicates that such entitlement has been granted to everyone, without a precise definition of the term. however, certain hint may be found in article 79(2), which states that the provision of article 79(1) is not applicable to the rights stated in article 56 of the constitution. at the same time, it ought to be stipulated that, due to their nature, the rights prescribed by article 56 of the constitution (mainly the right to seek asylum) are granted solely to foreigners. this implies that, in general, the mechanism of the constitutional complaint guarantees foreigners the same scope of entitlements as polish citizens, and the only exception has been constituted by the rights arising from art. 56 of the constitution (the right to seek asylum). in contrast, the provision remains silent on the protection granted to legal persons; however, its existence has been confirmed through the judicial practice of the constitutional tribunal, as well as statements of the doctrine (trzciński, 2000, p. 213; chmaj, 2008, p. 208). this approach can be found in the jurisprudence of the polish constitution, and is justified by the pursuance to the intensification of the protection of individuals who are the personal substrate of the corporative subject of law (judgment of constitutional tribunal from 8.06.1998, sk 12/98). in this context, the objective scope of a complaint reveals a greater impact on the large number of rejected complaints. as arising from the previously cited article 79 of the polish constitution, a constitutional complaint may be launched against the concrete provision(s) of a bill or some other normative act which had been a basis for the ultimate judgment or decision regarding the constitutional freedoms and rights of the applicant. as a result, this provision establishes a narrow objective scope of the constitutional complaint, which means that the subject who initiated the complaint is limited to general and abstract legal norms, excluding law as applied – hence the individual and concrete acts of the application of the law, as well as the omissions of the legislator. additionally, the subject of the constitutional complaint is limited to a bill or some other normative act which had constituted the basis of enacting the act of the law application – such as a judgment or a decision. as a result, the subject is limited to only those provisions that had been implemented under the circumstances of a concrete and individual case. a certain counterbalance for such a construction has resulted from an autonomous definition of the concept of a “normative act”. according to the polish constitutional tribunal: “the rejection of such a construction will lead to an unsubstantiated refining of the subject to control within the proceedings regarding the constitutional complaint, and, as a consequence, to a groundless limitation of the possibility of human rights protection.” the constitutional tribunal had moreover deemed that this statement is clearly justified by constitutional values (judgment of the constitutional tribunal from 16.11.2011, sk 45/09). as a result, the constitutional tribunal held that a normative act within the meaning of article 79 of the constitution is not limited to the normative act m.a. h w12 enacted by some of the polish bodies, but – after fulfilling additional conditions – also includes acts enacted by the body of the international organization of which poland is a member, such as the european union (judgment of the constitutional tribunal from 16.11.2011, sk 45/09; łabno 2012, p. 46). despite the broad definition of the term “normative act”, the narrow objective scope of the constitutional complaint has limited the possibility of implementing this institution solely to cases in which legislative error, based on an inconformity with the constitution, has been subsequently translated into an individual and concrete act of the application of the law. moreover, some representatives of the doctrine have advocated for a relatively narrow basis of the constitutional complaint within the polish legal system as it is identified with the rights and freedoms stated in the constitution (łabno, 2012, p. 53). although an important advantage of the polish solutions, according to which admissibility of the constitutional complaint is decided solely based on the fact of violation of rights and freedoms regulated in the constitution and not their placement within the constitution itself (łabno, 2009, p. 765), this protection is not always sufficient. for instance, it must be underlined that the constitutional tribunal has refused to recognize the principle of equality as a pattern of control, based on the assumption that it constitutes a general principle and not a concrete right or freedom, and therefore does not create the sole basis of a constitutional complaint (judgment of the constitutional tribunal from 24.10.2001, sk 10/01). the independent basis of a constitutional complaint is also not created by the software standards (chmaj, 2008, p. 208). another reason for the large number of complaints rejected at the initial stage of the examination can be deduced from the admissibility criteria. first, it ought to be reiterated that the constitutional complaint can be launched only after an existing legal way prescribed for a certain type of proceedings has expired. another important admissibility criterion concerns compulsory legal representation. an applicant must be represented by a solicitor or a barrister, unless the applicant is a judge, a prosecutor, a barrister, a solicitor, a notary public, a professor or a person with a post-doctoral degree in legal studies. the legal representative is able to draft and submit the constitutional complaint, to file a grievance regarding the refusal to set such a complaint in motion, and to represent the applicant throughout the proceedings before the constitutional tribunal. (art. 44, point 1 of the polish bill regarding the organization and the mode of proceedings before the constitutional tribunal from 30.11.2016). at the same time, article 44(2) stipulates that in case of the applicant’s inability to bear the costs of legal aid, the applicant can petition the district court on the basis of his or her place of residence to establish the applicant as attorney ex officio. from the applicant’s perspective, this solution undoubtedly affects the growing scope of limitations. one possible reason for this regulation has been offered by aneta łazarska, who sees it as an instrument of rationalization of the liability for damages of the state treasury arising from juridical errors (łazarska, 2012, p. 613). moreover, lech jamróz emphasizes the fact that compulsory legal representation establishes a guarantee that all essential requirements of the constitutional complaint will be fulfilled (jamroz, 2011, p. 74). the present author fully shares this view, since, according to article 54 of the polish statute regarding the organization and the mode of proceedings before the constitutional tribunal from 30.11.2016, the constitutional complaint must consist inter alia of an indication of which constitutional rights and freedoms have been violated in the opinion of the applicant, as well as the mode of this violation. from this perspective, l. jamroz stresses that, due to the existence of the compulsory legal representation, the fulfillment of the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 13 this demand does not remain beyond the possibility for the applicant without sufficient legal knowledge. although this position is conceivably defensible, the author shares the view that less formalized requirements could result in waiving compulsory legal representation, while at the same time ensuring stronger protection for the applicant. finally, one of the main reasons had been traced back from a disturbed relationship between the objective and the subjective function of the constitutional complaint through granting primacy to the former. the analysis of these problematics shall be included with the effects in the macroscale, which refer to the legal provisions which had been judged as unconstitutional. according to article 190(1) of the polish constitutions, judgments of the constitutional tribunal are commonly binding and final. moreover, they are subjected to the procedure of promulgation analogous to the promulgation of normative acts, and where a certain act had not been promulgated, judgments are published in the official journal of the republic of poland, “the polish monitor”. consequently, the objective function of the constitutional complaint is rather free from controversies, which is not so obvious in case of its subjective function associated with the legal protection of individuals. the departure point can be found in article 190 (4), which prescribes that judgments of the constitutional tribunal regarding incompliance with the constitution, international agreement or bill of the normative act which had constituted the basis for the final judicial judgment, ultimate administrative decision or resolution in other matters, establishes grounds for the resumption of the proceedings, repealing of the decision or resolution in the other matters in accordance with the principles and in the mode specified in the provisions applicable for certain proceedings. as expressis verbis arising from the analyzed provision, the constitutional tribunal itself is not competent to give a binding judgment in individual and concrete cases, and its competences are limited solely to judgments regarding the conformity of certain general and abstractive norms with the provisions of the constitution. this stipulation, however, does not itself determine the efficiency of the legal protection granted to individuals. in this context, it is essential to recall the provision of article 190 (3) of the polish constitution, which states that judgments of constitutional tribunal enter into force with the day of their promulgation; however, the tribunal can indicate a different date of expiration of the legal power of such act. this period cannot exceed 18 months in the case of a bill, and 12 months in the case of other normative acts. in the case of judgments connected with financial expenditures not foreseen in the budget act, the constitutional tribunal indicates the term of expiration of the legal power, having taken note of the opinion of the council of ministers. a direct consequence of indicating a different moment of expiration of the legal power of these acts than the moment of promulgation is the impossibility of resuming certain proceedings, since the judgment eliminating a certain act or provision has not entered into force. nevertheless, in this context it is essential to ask whether such limitations shall be equally applicable to the applicant, or whether his legal situation shall be solved differently in comparison to other subjects of law in a similar situation. the instrument of the potential solution of such matters is the so-called privilege of benefits. this mechanism essentially relies on entitling the applicant to challenge the act of the application the law in the matter of which the constitutional complaint had been launched. this entitlement may be executed before the lapse of the term of expiration of the legal power of the unconstitutional or illegal provision, starting from the day of promulgation of the judgment of the constitutional tribunal. this construction has two basic advantages: it expedites the realization of the rights of the applicant, and it acts as a guarantee that prevents the loss of the applicant’s right to m.a. h w14 launch a complaint in case the legislator were to execute the judgment within the period of the adjournment (krok, 2015, p. 49). moreover, some authors claim that, due to the fact that the applicant has made an effort to challenge unconstitutional legal provisions within the procedure of the constitutional claim, he or she shall be subsequently granted certain benefits to enjoy the victory (królikowski & sułkowski, 2009, p. 209–210). furthermore, some of the representatives of the doctrine postulate its excess toward other people who had launched a constitutional complaint upon the same legal basis but which has not yet been examined by the constitutional tribunal (łabno, 2012, p. 55). in some states, for instance in austria, the privilege of benefits is regulated within the norms of the constitution. however, in the polish constitutional order, the presented institution does not vividly conflict with any regulations of the constitution or statutory acts, and has not been expressly permitted within the polish constitution. in this context, a. łabno specifies that the providence of the privilege of benefits within the concrete provision of the constitution does not constitute the condition sine qua non; however, due to the principle of legal certainty, it is highly advisable (łabno, 2012, p. 54–55). 2.1. the efficiency of the german model of constitutional complaint the legal basis for a constitutional complaint in the german legal system has been constituted by article 93 (1) (4a) of the basic law of the federal republic of germany, which prescribes the right to launch a constitutional complaint. in particular, the complaint may be filed by any person alleging that one of his or her basic rights, or one of the rights under paragraph (4) of article 20 or under article 33, 38, 101, 103 or 104, has been infringed by public authority. additionally, it shall be noted that a similar entitlement has been granted to municipalities, or associations of municipalities, on the ground that their right to self-government under article 28 has been legally infringed; in the case of infringement by a land law, however, only if the law cannot be challenged in the constitutional court of the land. however, this latter case will be not considered in this article. an evaluation of the german mechanism will be undertaken analogously to the polish case. first, it is important to indicate the statistical data regarding the number of constitutional complaints launched and subjected to initial control, and to compare them with complaints examined on the basis of their merits within the period of 2013–2016. the relevant data are shown below: year constitutional complaints initiated constitutional complaints examined: by chamber or senate 2013 6477 5987 in total (among which 12 examined by senate) 2014 6606 6086 in total (among which 10 examined by senate) 2015 5739 5665 in total (among which 12 examined by senate) 2016 5610 5667 in total (among which 13 examined by senate) source: adopted from the website of the german federal constitutional court http://www.bundesverfassungs gericht.de/en/verfahren/jahresstatistiken/jahresstatistiken_node.html the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 15 this tendency can also be seen in the history of german constitutionalism where, according to the statistics, within the period of 1951–2002 there had been 135,968 initiated complaints, from which 109,246 were decided by the chambers and 3,879 by the senate of the federal constitutional court (vanberg, 2005, p. 88). to understand the data it is essential to know the structure and composition of the german federal constitutional court. in conformity with the panel system adopted in 1956, when a constitutional complaint reaches the court, it is initially reviewed by a three-judge panel called a chamber. if the complaint is judged unanimously as either inadmissible or having no hope of success, it may be dismissed. if at least one judge concludes that the complaint has a chance of succeeding, it is forwarded to the relevant senate for a decision. moreover, in 1986 chambers were granted a limited power to decide cases. provided that all of the judges in a chamber agree that a complaint clearly falls under an established precedent and raises no new constitutional issues, the chamber may rule in favour of the complainant without forwarding the case to the full court, with a reservation that only the full senate may declare a statute unconstitutional. as evidenced by the data, the vast majority of constitutional complaints has been handled by the chambers, and only a small number of them has been examined by the senate. according to the opinion of georg vanberg, most of such decisions involve highly individualized cases that do not touch on a broader statutory question, and have few implications beyond the immediate ruling. for instance, many of them challenge the constitutionality of a specific ruling by a trial judge in a particular case. however, it is important to note that the chambers are bound to accept cases that are properly filed and not clearly without merits, hence they are not equipped with full discretionary control (vanberg, 2005, p. 88–89). this thesis has been developed by various representatives of the doctrine who claim that, although the success rate of complaints in germany is approximately 2.5%, court access itself seems to be significantly broad (rogowski & gawron, 2016, p. 257). this hypothesis will be subjected to analysis in the latter parts of this article. one crucial question to ask at this point is whether the german mechanism of the constitutional complaint has really provided a broad scope of the right to a fair trial. as emphasized in the doctrine, the german constitutional court was awash in such complaints by the mid-1960s, when the germans began to regard them as an important prerogative and a means of protecting their basic rights. in response, and with the backing of the court, federal legislators anchored the right to file constitutional complaints in the basic law itself, introduced in 1969. the popularity of the constitutional complaint was underscored by the fact that the amendment received no opposition from public officials. years later, a president of the federal constitutional court insisted that “the administration of justice in the federal republic of germany would be unthinkable without a complaint of unconstitutionality” (kommers & miller, 2012, p. 12). having established the importance of the constitutional complaint mechanism for the german legal system, it is necessary to focus firstly on the subjective scope of the analyzed constitution. according to the previously cited article 93 (1) (4a) of the basic law of the federal republic of germany, “any person” has the right to file a constitutional complaint. in conformity with the judicial practice of the federal constitutional court, as well as statements by the various representatives of the doctrine, the term “any person” can refer to natural persons with the legal capacity to sue, to corporate bodies, as well as to other “legal persons” possessing rights under the basic law. moreover, as a general rule, only domestic legal m.a. h w16 persons are permitted to launch constitutional complaints, although the federal constitutional court has ruled that foreign corporations are entitled to file complaints alleging violations of the procedural right secured by articles 101 (1) [2] and 103. consequently, it ought to be emphasized that the whole construct of the subjective scope of protections seemingly contains many similarities to the polish solution, especially through the implementation of the wide notion of “any person”. however, the jurisprudence allowing foreign legal persons to file a constitutional complaint only in cases of a procedural violation may contribute to a significant weakening of the standard of human rights protection. therefore, in this sense the subjective scope of the german constitutional complaint shall still be deemed as rather broad, yet at the same time narrower than its polish equivalent. another vital feature of the constitutional complaint mechanism is the broadness of its objective scope. first of all, the term of infringement by public authority used in article 93 (1) [4a] of the basic law includes the possibility of launching a constitutional complaint against any governmental action, including judicial decisions, administrative decrees and legislative acts. as seen in the prima facie analysis, the objective scope of the german constitutional complaint has been defined much more broadly in comparison with polish solutions. in this context it is worth focusing on particularly interesting examples regarding the measures questioned within the procedure of the constitutional complaint. for instance, the federal constitutional court has allowed citizens to challenge measures taken during the eu financial crisis based on the right to vote, arguing that such a right implies the specific right to vote in the parliament that still has something important to say and is not unduly constrained by financial obligations into which it has entered. another crucial example concerns the interpretation of the article 2, paragraph 2 of the basic law as a general right to individual liberty to do or not to do whatever one pleases, as opposed to a more specialized right protecting only certain core expressions of personality. in this context, one will undoubtedly agree with michaela hallibroner’s observation that, through such an approach, the federal constitutional court has significantly expanded the scope of its own jurisdiction (hallibroner, 2015, p. 86). a similarly generous approach has been taken toward defining the terms of infringement: according to the standard formula, any state action which wholly or partially makes it impossible for an individual to make use of his/her fundamental rights constitutes an infringement of that right, whether or not it is intentional, direct or indirect, has legal or factual effects, or is accompanied by state sanctions. this approach is perfectly illustrated by the classic german example in which the plaintiff challenged a sign prohibiting horseback riding on certain hiking paths in the forest. on this perspective, it must be emphasized that under article 2 of basic law horseback riding is an example of a constitutionally protected activity, and, as a consequence, traffic signs prohibiting its enjoyment on certain paths constitute an infringement. it is essential to underline here that this approach vividly conflicts with the polish solution, in which the principle of equality has been denied the status of a constitutional right or freedom on the sole basis and, as a result, the applicant would not be able to invoke it as an exclusive pattern of control. this points to an interesting phenomenon: the polish constitution does not contain an exhaustive catalogue of rights that can become an independent model of constitutional control. most importantly, these rights are not limited to the freedoms and rights prescribed in chapter ii of the constitution. the only expressis verbis exclusionary effect has been directed to the right to asylum (art. 56 of the constitution). in contrast, article 93 (1) (4a) of the basic law consists of a catalogue the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 17 of rights which can be protected through the mechanism of the constitutional complaint. the existence of this catalogue could have prima facie suggested that the scope of protection has been significantly limited; however, as the presented analysis shows, the tendency has been reversed. one can therefore agree with hallibroner, who emphasized that although some infringements may still be justifiable, such a broad definition of both the rights and what constitutes the infringement by state authorities not only enables individuals to launch a constitutional complaint, but also increases the chances of its acceptance for substantive examination. this jurisprudence has undoubtedly constituted one of the grounds for the large number of complaints submitted yearly to federal constitutional court. at the same time, it is important to bear in mind that this is not the only reason for the tremendous popularity of the constitutional complaint in german society. one must also consider certain conditions of the admissibility of the constitutional complaint. to begin, it is essential to focus on the subsidiarity of the constitutional complaint, which requires the exhaustion of all accessible legal remedies prior to the initiation of a constitutional complaint. analogously to the polish legal system, the german constitutional order formulates the principle of the necessity of exhaustion of the legal remedies available to the applicant within the circumstances of the specific case. however, this requirement has not been applicable when the constitutional complaint has been directed against a legislative measure. in this context, donald p. kommers appropriately emphasizes the fact that no ordinary judicial remedy is available against legislative acts. in consequence, if such an act is likely to cause a person serious and irreversible harm, he or she may file a complaint against it without necessarily exhausting other remedies (kommers & miller, 2002, p. 12). it is important to add that this principle is applicable whether or not a certain statute requires an independent act of execution (kommers, 1997, p. 530). in the opinion of the present author, this solution is worth considering in the context of the polish constitutional order – while the exhaustion of domestic remedies shall be perceived as the general principle, an exception shall be made in cases where the applicant has suffered substantial and irreversible (or difficult to remedy) harm. it is especially crucial in the case of a narrow objective scope of the constitutional complaint, which is limited to normative acts (norms of a general and abstract character), and only those that constitute a legal basis for a resolution or a judgment in the specific matter. another exception that refers not only to legislative measures applies to circumstances in which “recourse to other courts would entail a serious and unavoidable disadvantage to the complainant”. according to german law, a constitutional complaint must be filed within one month of being notified of the decision. in comparison to the polish standards, the german period is significantly shorter, which may threaten the applicant’s opportunity to take advantage of this instrument. at the same time, it shall be stipulated that an important exception concerns situations in which the statute has been under attack. in such cases, the complaint must be filed within one year of its enactment. the rationale for such a relatively short period has been explained by helmut steinberger, according to whom it can be assumed that, as a rule, the longer the complainant tolerates a violation, the less acknowledged interest he or she has in asserting his or her constitutional rights. therefore, with the passage of time, important facts of the case are less likely to be genuinely proven. as a result, the constitutional complaint in its german shape is oriented toward the requirements of legal certainty, which sometimes may remain in conflict with the protection granted to constitutional freedoms m.a. h w18 and rights (steinberger 1998, p. 28). however, a great advantage of the german model of the constitutional complaint has been safeguarded by article 93 (2) of the law of the federal constitutional court. in conformity with this act, if complainants were unable to comply with the time limit through no fault of their own, they shall, upon application, be granted reinstatement into their former procedural position. this shape of the regulations is in compliance with the resolutions of the venice commission, which stated that, with regard to individual acts, the court should be able to extend the deadlines in cases where an applicant is unable to comply with a time limit due to reasons unrelated to either their or their lawyer’s fault, or where there are other compelling reasons. such a practice has been denied within the polish constitutional system (venice commission, 2010, p. 32). another key condition has been associated with legal representation while launching the complaint, as well as during the proceedings before the constitutional court. the vast majority of the doctrine emphasizes the fact that the procedure of filing a complaint is easy and inexpensive (vanberg, 2004, p. 87). suffice it to say that german constitutional law does not prescribe mandatory legal representation; nevertheless, the applicant may use a professional legal service. legal representation is only mandatory when an oral hearing takes place. the constitutional complaint must be submitted in writing, which includes also the possibility of filing it by telefax, but not by e-mail. as emphasized by the vast majority of the doctrine, a large number of constitutional complaints were handwritten (kommens, 1997, p. 15). finally, above all of the aforesaid conditions, is essential to stipulate that the complaint must have general constitutional significance. on the whole, a complaint does not fulfil this requirement if it touches on an issue that has been previously decided by the federal constitutional court; however, certain exceptions have been foreseen. according to the opinion of the majority of the doctrine, as well as the federal constitutional court itself, the constitutional complaint serves a dual function: first, as a means of extraordinary judicial relief giving an individual the possibility of defending their basic rights, and secondly, of preserving the objective constitutional order and of aiding in the interpretation and development of constitutional law (tatham 2013, p. 70). on this perspective, it is quite astonishing that the declared sole and independent purpose of the constitutional complaint has been the development of constitutional law, while the insurance of the protection of individual rights and freedoms has been simultaneously omitted. this dilemma does not have a uniform solution. within the german constitutional order there is some ongoing debate as to whether in each case the analysed instrument serves exclusively the individual interests of the citizens (schlaich, 1997, p. 180–182). the present author agrees with the opinion that this purpose shall not remain the sole function of the constitutional complaint; instead, one of its primary objectives shall be the protection of individuals rights and freedoms. its prominence shall moreover be visible through the adopted shape of the constitutional complaint, with its elements subjected to the abovementioned analysis. a direct link between the polish and german solutions, and the fulfilment of the function of the protection of individuals’ rights, will be explained below. the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 19 3. results and discussion the primary objective of the following section of the article is to explore the impact of the technical and legislative construction of the polish and the german constitutional complaint, as well as its influence on the efficiency of protecting individual rights and freedoms. separate consideration will be given to the right of access to the court, and to substantial rights and freedoms that constitute the model of constitutional control. the following section will also discuss proposals for certain measures of optimizing the adopted construction of the constitutional complaint in relation to its primary objective of protecting individual rights, taking into account the hierarchy of such objectives in the polish and german constitutional orders. as a result, the analysis will be divided into two separate parts relating to the right of access to the court and to other substantial rights and freedoms. 3.1. the efficiency of the protection of the right of access to the court it was clear from the database analyzed in the previous section of the article that the yearly number of constitutional complaints submitted to the constitutional court in germany was significantly higher than in poland, having reached its all-time peak in 2013 with 6,477 proceedings. the rationale for this substantial difference had been already indicated, and may be associated with the long tradition of the constitutional complaint mechanism in the history of german constitutionalism, the mechanism’s broad subjective and objective scope, as well as the structure of admissibility criteria, such as the lack of compulsory legal representation when filing the complaint, the lack of a specific legal form, and the possible exception from the requirement of exhausting all available domestic remedies. undoubtedly, the discussed features of the german structure of the constitutional complaint further the realization of the right of access to the court. as previously stated, many representatives of the doctrine claim that the german solution can be characterized as having a broad scope of the right of access to the court. in accordance with the opinion of the vast majority of doctrine, the federal constitutional court has been perceived as the “citizens’ court” (haberle 1997, p. 112). in compliance with the presented concept, the specialized constitutional mechanism has been understood as if it were a right in the strictest sense of the term, that is, as if its correct filing by an individual were sufficient to bind the constitutional court to admit the complaint, and thus to solve the case on its merits (corriz-diaz, 2011, p. 181–182). therefore, the present author shares alfredo narvaez madecigo’s view that “this somewhat romantic notion of the constitutional complaint has certainly contributed to strengthen the idea that the constitutional jurisdiction in germany works as a super jurisdiction of appeals” (madecigo, 2015, p. 156). undeniably, this notion has been additionally strengthened by the broad interpretation of the terms of infringement on constitutional rights and freedoms, as well as the public authority, which was specifically shown in the previous section of the article. the presented concept can be characterized by two basic features: the particularly intensive control of the ordinary judicial procedures carried out by the german constitutional court through the procedural basic rights, and a high number of constitutional complaints that argue such procedural violations. meanwhile, it shall also be noted that the analyzed concept usually leaves out the overwhelming number of constitutional complaints which do not make it through the process of admissions. in this regard, many authors emphasize that, according to the statistics of the federal constitutional court, the critique that the court is becoming m.a. h w20 a super jurisdiction of appeals cannot be sustained (hoffmann-riem, 2003, p. 177). on this perspective, it is necessary to point out that substantial controversies surround both the composition and the structure of the german federal constitutional court. to confirm this thesis, it is worth stipulating that it had been a subject of several constitutional challenges by complainants who argued that a chamber’s dismissal of their complaints constituted a denial of the right to “the jurisdiction of his lawful judge” under article 101 (1) [2] of the basic law; however, it is hard to imagine the court undermining its own protective ramparts. (kommers & miller, 1994, p. 21). in light of this, it ought to be noted that, due to several independent factors, poland has not faced similar problems in its constitutional order. first of all, the role of the courts and the tribunals (such as the constitutional tribunal) is clearly separated in the polish constitution, which precludes the perception of the constitutional tribunal as a super jurisdiction of appeal. secondly, as has already been underlined, the admissibility criteria of the polish constitutional complaint are much more restrictive in terms of form, legal representation and the impartial requirement of exhausting all available legal remedies. finally, the third and most crucial reason concerns the narrow objective scope of the polish constitutional complaint, limited only to normative acts that had constituted a basis for a resolution of an individual case. to recapitulate, it is worth recalling that, in accordance with the jurisprudence of the european court of human rights, the right of access to the court must be substantial, not just formal. this conclusion is a derivative that this right is not exclusively the right of sole character, but, what is equally important, a means of safeguarding other substantial rights and freedoms. therefore, although the german form of the constitutional complaint puts stress on the facilitation of the access to the court, it may be doubted whether it constitutes a genuine measure of protecting the rights and freedoms of individuals. 3.2. the efficiency of the protection of other substantial rights and freedoms taking into account all of the previous remarks, it is essential to compare the scope of protections granted by the constitutional complaints within the two analyzed legal systems. therefore, in what follows the author considers whether the protection of individual rights and freedoms has been included among the main purposes of the constitutional complaint, and, if so, where does it exist in the hierarchy of such purposes. settling the issue requires prior reference to the efforts of a resolution that has been successful for the complainant. as it has been previously stated regarding the polish case, the current form of the legislature, as well as contemporary jurisprudence of the constitutional tribunal, have stressed the effect of granting a constitutional complaint that relies on declaring certain legal norms incompliant with the constitution. as to individual legal situations, a judgment of the polish constitutional tribunal which is advantageous to the complainant gives rise to the resumption of exhaustive proceedings within a specified period of time. this construction has justified a view, presented by various representatives of the doctrine, that the elimination of unconstitutional legal norms has illegitimately dominated the function of ensuring the efficient protection on human rights. for instance, a. łabno has stipulated in this context the necessity of reversing the functions of the constitutional complaint mechanism (łabno, 2012, p. 45). the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 21 at the same time, since the german constitutional order prescribes a broad objective scope of the constitutional complaint, the efforts of the judgment of the federal constitutional court granting the complaint are much more complex. according to the § 95 (1) of the act on federal constitutional court, if the court grants a constitutional complaint, it shall declare in its decision which provision of the basic law was violated, and by which act or omission. the federal constitutional court may at the same time declare that any repetition of the contested act or omission would also violate the basic law. the undoubted advantage of the german legal order within this scope attaches the possibility of declaring than such a repetition of the contested act will also violate the provisions of the basic law. meanwhile, if the court grants a constitutional complaint which challenges some law, that law shall be voided analogously to the polish solutions. another entitlement has been granted to the federal constitutional court when the complaint refers to an individual and a concrete act of the application of law, such as a judgment or a decision. in conformity with § 95 (2) of the act on federal constitutional court, if the court grants a constitutional complaint which challenges a decision, the federal constitutional court shall reverse the decision; in the cases referred to in the first sentence of § 90(2), it shall remand the matter to a competent court. this construction confirms the thesis that the federal constitutional court has been granted distinct but limited competences regarding the direct protection of individuals’ rights. a key similarity between the polish and german solutions concerns the constitutional complaint as a measure of insuring the efficiency of the protection of individuals’ rights. in particular, it shall be emphasized that in neither of the two analyzed legal systems has the constitutional court been granted competence to award financial satisfaction, or any other form of damages to the complainant, which could cause the strengthening of the adopted standards of constitutional rights protection. on this perspective, it is interesting to recall the solutions adopted within the slovak constitutional order, in which the court may ultimately award adequate financial satisfaction to the complainant whose fundamental rights and freedoms have been violated. however, the paradox of this mechanism rests in the fact that the applicant has not been entitled to claim any such adequate financial satisfaction. nevertheless, it must be stipulated that the efficiency of this measure has been confirmed by the european court on human rights in the factual circumstances of the case of andrasik and others v. slovakia. the decision referred to the efficiency of the slovak constitutional complaint as a remedy with regard to an unreasonable length of proceedings, which is capable both of preventing the continuation of the alleged violation of rights––in that the concerned authority could be compelled to take the necessary action without undue delay––and of providing adequate redress for any violation that has already occurred (council of europe, 2009, p. 119). in conclusion, it must be stated that the mechanism discussed above shall be considered by both poland and germany as a means of increasing the quality of individual rights protection, which shall be perceived as one of the primary (if not the main) purposes of the constitutional complaint construction. 4. conclusions to recapitulate the above analysis, it must be stipulated that, for various reasons, both legal systems do not grant individuals sufficient protection through the constitutional complaint mechanism. nevertheless, the scope of protections granted in the german constitutional m.a. h w22 order seems wider in comparison with the polish solutions. the model adopted in the polish constitution from 1997, as well as the current statute concerning the organization and the mode of proceedings before the constitutional tribunal from 30.11.2016 (which was also evident in the previous acts), can be characterized as having a narrow objective scope that does not encompass acts of the application of law (individual and concrete), as well as containing restrictive admissibility criteria. these legal requirements limit the possibility of the right of access to the court; however, it ought to be stated that in the polish legal system the courts are strictly separated from the tribunals. moreover, due to the formal admissibility criteria, a large percentage of launched complaints is rejected during their initial control. the advantage of the polish model is its explicit mention of the objective of protecting individuals rights as explicite related to its construction. however, as confirmed by the analysis above, this purpose is sometimes obscured by its objective function. in contrast, the german approach to the constitutional complaint can be characterized as having a significantly broader objective scope and mild admissibility criteria, which fosters the realization of the right of access to the court, as emphasized by the vast majority of the doctrine. however, as proven through aforesaid remarks, this right of access to the court has been of a rather abstract character, and, since only small number of complaints has been examined on merits by the senate, does not contribute to ensuring the protection of human rights. what is more, in both of the analyzed legal systems, the constitutional court is not entitled to award a financial settlement to the applicant, which would constitute good practice according to the current jurisprudence of the european court of human rights. references banaszak, b. (1997). skarga konstytucyjna i jej znaczenie w zakresie ochrony praw podstawowych. in l. wiśniewski (eds.), podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona (pp. 180–181). warszawa: wydawnictwo sejmowe. bojańczyk, a. (1999). skarga indywidualna do europejskiego trybunału praw człowieka: przed czy po wyczerpaniu drogi krajowej skargi konstytucyjnej? palestra, 7–8, p. 76. chmaj, m. (2008). wolności i prawa człowieka w konstytucji rzeczypospolitej polskiej. warszawa: lex: wolters kluwer biznes. cossío díaz, j.r. (2011). sistemas y modelos de control constitucional en méxico. estudios jurídicos, 186, 215–229. czeszejko-sochacki, z. (1998). skarga konstytucyjna w prawie polskim. przegląd sejmowy, 1. häberle, p. (1997). die verfassungsbeschwerde im system der bundesdeutschen verfassungsgerichtsbarkeit. jahrbuch fur offentliches recht, 45, p. 89–135. hoffmann-riem, w. (2003). verwaltungsverfahren und verwaltungsverfahrensgesetz. baden-baden: beck. jamróz, l. (2011). białystok law books 11: the constitutional tribunal in poland in the context of constitutional judiciary. białystok: temida2. kommers, d.p. (1997). the constitutional jurisprudence of the federal republic of germany. durham and london: duke university press. kommers, d.p. & miller, r.a. (1994). the constitutional jurisprudence of the federal republic of germany. durham and london: duke university press. krok, w. (2015). polski trybunał konstytucyjny na tle porównawczym. warszawa: promotor. the adequacy of the constitutional complaint as extraordinary means... 23 królikowski, j. & sułkowski, j. (2009). znaczenie przesłanki oczywistej bezzasadności dla dostępności skargi konstytucyjnej jako środka ochrony konstytucyjnych praw i wolności. przegląd sejmowy, 5. łabno, a. (2009). księga pamiątkowa profesora marcina kudeja. katowice: oficyna wydawnicza wacław walasek. łabno, a. (2012). skarga konstytucyjna jako środek ochrony praw człowieka. przyczynek do dyskusji. przegląd prawa konstytucyjnego 2012 (4), p. 39–59. łazarska, a. (2012). rzetelny proces cywilny. wolności i prawa człowieka w konstytucji rzeczypospolitej polskiej. warszawa: lex: wolters kluwer biznes. madecigo, a. (2015). rule of law and fundamental rights: critical comparative analysis of constitutional review in the united states, germany and mexico. berlin: springer. rogowski, r. & gawron, t. (2016). constitutional courts in comparison: the us supreme court and the german federal constitutional court. new york and oxford: berghahn. schlaich, k. (1997). das bundesverfassungsgericht. munchen: beck. steinberger, h. (1993). models of constitutional jurisdiction. strasbourg: council of europe publishing. tatham, a.f. (2013). central european constitutional courts in the face of eu membership: the influence of german model on hungary and poland. leiden and boston: martinus nijhoff publishers. tuleja, p. & grzybowski m. (2005). skarga konstytucyjna jako środek ochrony praw jednostki w polskim systemie prawa. in j. skrzydło (eds). sądy i trybunały w konstytucji i w praktyce, warszawa: lex: wolters kluwer biznes. vanberg, g. (2004). the politics of constitutional review in germany. cambridge: cambridge university press. torunskie_studia_miedzynarodowe_2014_1_7.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 lidiia sirenko* construction of “enemy’s” image in soviet press in 1939 1953 s abstract the article presents how in soviet union through children’s press government tried to raise new generation of soviet men, who would be loyal to communists regime. as the main tool was used image of “enemy”, which consisted of two main parts: “external” and “internal enemies”. “enemy’s” concept was not constant. the article examines evolution of the concept and its connection with the geopolitical situation and economic and political processes within the soviet state. children were taught how to identify “enemy” among other citizens, where they located, how they looks like, what values they have. and why it was so important for soviet child to be attentive and report about all suspicious persons. key words: children’s press, propaganda, image of “enemy” 1. introduction in the soviet union press was an important tool for making impact on the citizens. through newspapers and magazines government attempted to give examples of ideal soviet citizen behaviors, create a list of “friends” and “enemies”. not exception was children’s periodicals, which had not as entertaining as educational role. through periodicals authorities formed the desired image of the child. on the pages of periodicals could be found everything that had to be present in the life of soviet child: politics, ideology, entertainment, educational games, hobbies ( kolosova, 2007). party’s ideologues attempted to portray soviet society as an ideal world for citizens loyal to the regime. all of whose members are equal in their rights and opportunities, as happy community where state cares about everyone and they have all that is necessary for normal human’s life. however everyday reality was pretty different from world view proposed by government. by itself, the soviet system was not suppose to have any flaws, and the only things no. 1 (7) 2014, pp. 37–45 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2014.004 published online may, 2015 (h p://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/tsm) * national university ok kyiv-mohyla academy, lidasirenco@gmail.com. l s38 that could undermine the well-being of soviet citizens are “killers”, “spies” and “wreckers”, who were the epitome of “enemy” in the system (fateev, 1999). 2. main characteristics of “enemy” communist propaganda tried to show to the citizens how soviet man should looks like, what qualities they should have, which behavioral models to follow. an equally important aspect of soviet man creation was modeling “the enemy” image. it was the core of differences with soviet people. in order to understand who “we” are, you clearly see who the “they” are, and how these two categories differ between each other. their basic values supposed to be fundamentally different, so to make compromise became impossible. when communist ideologues constructed “enemy image”, they set themselves the multiple purposes. first of all, it had “to catalyze public fears, take them under control and bring negative power in the right way.” (sosnina, 2009, p. 204) in addition, by intrigues of “enemies” government could explain their own failures in politics or economics. also, “enemy” presence kept the population in a constant state of readiness to fight for their country, what gave rise to the vigilance and caution, the system of denunciations worked better, and this in turn helped to suppress criticism of the authorities by the citizens. (sosnina, 2009, p. 204) in the children’s periodicals processes of “enemy” image creation was parallel to the construction of hero’s cults. (sosnina, 2009, p. 203) the child had been proposed two behavior models: positive that should be strived for, and negative which should be avoided. 3. external and anternal “enemies” of regime semantic content “they”, just as “we” was very flexible. depending on the political situation, it could significantly change. variable was not only a quality attributed “enemies” but also personalities, nations, social classes, countries which were deemed hostile. enemies can be divided into “external” and “internal”. “internal” – tried to harm the country, ruin it from the inside. thus, the soviet child had to be alert, pay attention to suspicious persons. in case of the slightest suspicion child supposed to inform the relevant authorities. (hrab, 1953, p. 3–4) the soviet government tried to construct a consciousness of the “new man”, creating major, dominant identity that would show belonging to the state. (betliy & dysa, 2009, p. 45) human’s identity, linking person to the former political regime acknowledged as hostile. all tragedy for soviet citizen was in fact that the enemy identity could be imposed to anyone. this means that person could not identify themselves with a particular social class, ideas or activities, but be accused and found guilty of anti-soviet activities. “enemies” within the country were considered those who directed their operations against the soviet government or did not support the communist ideology. in particular, in children’s periodicals is widely used negative characters such as “bourgeois”, “merchant” or “banker”, “rich-man”, “pan” (lands lord), “tsar” (king) («наше військо трудове йшло у битви проти панства, проти царського тиранства»)1(muratov, 1952, p. 6–7), “boyar”, “shlyakhtych”, “invader”, “landlord” and “capitalist”: “корейський народ стогне під ігом іноземних і «своїх» поміщиків 1 our army of labor went into battle against the nobility, against royal tyranny. c “e ’ ” i s p 1939–195339 і окупантів”2 (koreiia boretsiia za svobodu, 1950, p. 7). during the second world war in the soviet press appears the term “fascist”, which became a collective and, unlike the term “hitlerivets” was used to refer not only german citizens but also their allies. the term “fascist” has become synonymous with “monsters”, human-werewolf generated by capitalism, inhuman germany political and economic system and ideology. the nazis portrayed as heartless murderers, exploiters, rapists, barbarians. in the children’s magazine placed articles that described how the nazis committed mass murder, burned entire villages, not sparing neither women nor children nor old. (raskaz o eilke, 1950, p.6–7) in the second half of 1947 started an ideological campaign directed against cosmopolitanism. cosmopolitanism as indifference to motherland, opposed to soviet patriotism and, therefore, this phenomenon was considered as harmful and unacceptable to the soviet people. (vdovin, 2007, p.21) in addition, to the negative characters absented “підлих ворогів народу – троцькістсько-бухарінські та буржуазно-націоналістичних бандитів”.3 (politbyuro tsk vkp(b), 1939, p.4) certain professions were used only in the context of capitalist society: “біситься в америці банкір, бо урожай наш означає мир”. (politbyuro tsk vkp(b), 1939, p.4) so the word “banker” became a symbol of society of “other” and not used in children’s magazines when it came to the soviet union. since the 1940s, the editors almost never refer to images of “counterrevolutionary,” “white guard”, “denikins”, “kurkul” (fist), “peasant-vidshchepnyk” (who did not want to engage in collective farm), which were very popular 1920s–1930s. this can be explained by a change in the political situation: collectivization was already done and the issue of unification of peasants into collective farms and dispossession were not essential. by the way, political purges during the great terror of 1938–1939-s destroyed the ideological opponents of the soviet regime. in different times, depending on the geopolitical situation, countries which were treated like “external enemy” could be varied. according to soviet propaganda, policy of those states aimed at undermining the political system in the ussr and leveling soviet values. important role in these processes assigned to spies. children’s press repeatedly addressed the subject of espionage, writing off on their activity domestic troubles:” за вказівками англійських шпигунів відбулась затримка в поставках хліба”.4(horodovik, 1940, p. 33) 4. “anemy’s” society: norms, hirerarchy and values the governments promoted that «enemy» have radically different values system, which is based on the money-market and exploitative relationships. “their” society is led by one who has the most wealth and who use others for own advantages. at the highest level of hierarchy placed monarch or president. they are endowed characteristics opposite to those they allegedly possessed by soviet leaders. illustrative is “yakut tale”, published in the journal “pioneriia” in 1940. it tells how stalin met yakut tsar. tsar was shown like vile, malicious, flattering and greedy. he incites stalin to betray, sell off his friend – truth (anthropomorphic image) promises to him for it all possible goods, than like last measure tsar was trying to threaten stalin. however, soviet leader refused tsar’s offer, because he was “a real man”. (yakutska kazka, 1940, p. 1–3) 2 korean people are groaning under the yoke of foreign and “their own” landlords and occupier 3 despicable enemies – trotsky, bukharin and bourgeois are nationalist bandits 4 according to instructions of british spies bread delivery is delayed. l s40 below in the hierarchy are lords, nobles, gentry, the capitalists. they were the embodiment of the exploitative system: lived through taxes and work of ordinary people,(khorunzhyi, 1950, p. 11–14) were involved in the accumulation of wealth, were greedy, malicious and cowards. (nikolskyi, 1940, p.) their moral principles were different from soviet, even were opposed to theirs. despite ordinary people were the most numerous constituent of this type society they were the most deprived its part. soviet propaganda tried to present so that the people there lived below the poverty line. (pid piatoyu amerykanskykh okupantiv, 1950, p.28) they suffer from constant food shortages due to lack of funds, they are forced to walk in rags: “бачиш, синку, як наші люди живуть. бідують. на голе тіло овечі шкури одягають або в лахмітті ходять. вся людська сила йде на податки та відробітки.”5 (khorunzhyi, 1950, p. 11–14) ussr positioned itself as the protector of children and youth like a country with social security, free access to education, where every child has excellent prospects for development and self-realization. instead, in “enemy’s” society child from an early age has to go to work, for not to die of hunger and to help parents pay taxes. moreover, children’s working conditions were worse than adults had in soviet state: hard physical labor, of twelve working hours, meager wages and constant humiliation.” кім хлопчик-рибалка змушений тяжко працювати у поміщика, терпіти побої, одержувати декілька зернин рису у брудній посудині”.6 (akselrod, 1950, p.9)parents often sold their children to factories or simply lend them in order not to die of hunger. (bohdanov, 1952, p. 14–15) moreover, children are common goods: the soviet children’s magazines placed materials that the austrian newspaper “san” writes that every year in austria sold hundreds of children. it says that not only in austria but also in japan and india are slaves markets.(mizhnarodne sviato trudiashchykh, 1950, p.2) but even if the child is lucky she or he can get an education, still “in a number of american schools introduced corporal punishment. in america, there are factories producing cutting and whips”. (oliyinyk, 1952, p. 14) furthermore, the conditions in which children learn are also terrible: на вулиці холодно…але і в школі не тепліше. дощ і вітер вільно проходять крізь щілини в дахові і в стінах, і хазяйнують в класі. та, хіба можна назвати класом цей вогкий, напівзамерзлий сарай.”7 (kalman, 1953, p.7) in orphanages the situation is not better: there is always food shortages, disruptions in the heating system, there is no toys as a result – sadly children, frail and sickly. (horkiyi, 1951, p.15) soviet propaganda tried to portray life in “stranger” society in as darke colors as possible, show that there is system, which deprives child of human dignity, moral values, bringing to the fore the basic instincts. maxim horkiyi in the journal “pioneriia” in 1951 wrote about children’s lifes of in the united states: “коли вони знаходять шкоринку загнилого хліба, вона збуджує серед них дику ворожнечу; захоплені бажанням проковтнути її, вони б’ються як маленькі собачата. вони вкривають мостові зграями, наче ненажерливі голуби 5 you see, my boy, how our people live. suffer. on bare skin they dress sheep’s skin or rags. all human power goes to taxes and workings off. 6 kim fishing-boy had to work hard for a landlord, endure beatings, received a few grains of rice in dirty bowl. 7 it is cold outside... but in school is not warmer. rain and wind pass freely through the cracks in the roof and in the walls. and, how can you call “class” this raw, in half frozen barn. c “e ’ ” i s p 1939–195341 о першій ночі, о другій і пізніше – вони всі ще риються в багнюці, жалюгідні мікроби бідності, живі докори жадібності багатих рабів жовтого диявола”.8 (horkiyi, 1951, p.15) 5. sovit union lire a savior for children from capitalistic state children’s periodicals showed that the only salvation for children in the capitalist countries were the soviet union in general and stalin in personal. indicative is poem b. chalyi “will grow, girl!” published in the journal “pyoneriia” in 1951. (chalyyi, 1951, p.12) it refers to a little girl jeanie who lives in a basement in one of the great american cities. she remained an orphan and forced to beg from rich. once she had a dream in which she was on the krasnaia ploshchad and from the podium stalin, whom she had seen before only in photos, was waving her. so, soviet propagandists tried to show that children in the capitalist countries not just know about the soviet union, they are looking at him as their savior and protector. as a result, all actions of the soviet regime against the us government are steps to help children in the united states. depicting in this way children’s daily life in society of “enemy” soviet propaganda was intended to cause sympathy for these children, and thus distaste to their exploiters. in addition, the communist regime tried to show that what children have in the soviet union should not be taken as the norm. such high standards – it is parties and leaders achievement. the child should be grateful for his or her «happy childhood», be prepared to defend the system that has created such life conditions for them. since if children are not able to defend their way of life, all the horrors of capitalistic life, described in periodicals will become their realities. not only children, like a future of the country, were socially vulnerable in society of «enemy» but also those who had defended this country in the past – veterans. the magazine «barvinok» in 1950 published a story about how on the streets of chicago together orphan girl, playing the violin, and disabled veteran are begging some money. (malyshko, 1950, p. 7) it supposed to serve as a vivid contrast to situation in ussr where officially veterans were treated with great respect and gratitude. 6. capitalism is the main “enemy” of soviet man reading children’s periodicals, it can be concluded that as the main «enemy» soviet leadership saw not a particular person, class or country but capitalism like a socio-economic system. «capitalism is affliction of the world» and «property instinct is the main peoples enemy and the cause of all sorrow, all the misery of life». (horkiyi, 1941, p. 1) the communists attempt to show that ordinary workers were not the embodiment of «the enemy» for the soviet people. after all, they had no ability to chose a system in which they live, they were exploited class. the only thing you can blame them for, it is that they were politically passive, they do 8 when they find rotten bread crust, it excites wild discord among them; passionate by desire to swallow it, they are beating like little puppies. they covered bridge in packs, like hungry pigeons at one o’clock at night, at the two o’clock and later – they all still digging in the dirt, germs miserable poverty, living reproaches of yellow devil servants greed. l s42 not try to change their political regime, to start a revolution, as it happened in the territory of the ussr in 1917. soviet propaganda wanted to show that a society based on a trade-market relations creates inequality. it’s not just a matter of exploitation of one class by another, but the racial and national discrimination as well. in the children’s periodicals was constantly emphasized that in capitalist countries there is no inter-ethnic tolerance. according to soviet propaganda especially critical situation was with afro-americans in the united states. “у бідноті, в злиднях живуть негри в «демократичній» америці. такий насправді американський спосіб життя”.9 (v khrushchobakh vashyngtona, 1951, p. 27) racial discrimination and the laws of segregation were a constant topic of children’s periodicals. the magazine “pioneriia” was launched separate heading “tsvetnoy barier” (color barrier), dedicated to the topic. within which children were told about the slave trade in the united states in the past century and the oppression which afro-americans are experiencing now. and this is against of internationalism and friendship among peoples in the soviet union where according to official statements such problem, simply could not exist at all. it was proclaimed that in soviet society, every citizen is equal, regardless of national or ethnic origin, any harassment or discrimination or positive discrimination as well are punishable according to article 123 of the ussr constitution. on the eve of the ww 2 the main embodiment of “enemy” were characters firstly, associated with the subversive activities of other countries in the soviet union via the domination their agents and secondly the images associated with the previous regime, such as petliura, (fremd, 1940, p. 31) bilopoliaky (poles who support monarchy) or wrangell. (uchytysiia komunizmu, 1940, p. 1) in the postwar period in children’s literature increased number of articles which pay attention to image of the negative effects in the “enemy society”: poverty, intolerance, exploitation of one class by another, etc. for communist propaganda this was caused by several reasons: one of the main of which it is tool to show that in western countries citizens live in a much worse conditions. (fateev, 1999) to convince citizens of the soviet union in truthfulness of these statements was very important, because a lot of soldiers had returned from europe after the war, and their stories often did not coincide with the official view of life in western countries. so we may say that the more difficult became living conditions in the ussr, the more harder existence in society of “enemy” was described. 7. mental location of “enemy” in space soviet propaganda telling about the system’s enemies placed them in space in a certain way. «enemy» could be not only outside, but also inside soviet society. so, soviet people supposed to know special markers which could help them to identify the «enemy» among other citizens. for example, objects from everyday life, which was considered signs of bourgeois lifestyle – “chewing gum or any other bourgeois things” fur “long shiny car”, the presence of home icons or manifestation of disrespect for symbols and attributes of soviet state. (chalyyi, 1951, p.13) 9 afro-americans are poor, live in poverty in the “democratic” america. this is real american way of life. c “e ’ ” i s p 1939–195343 arrangement of “enemy” settlements: villages and towns are also different from the soviet. thus, cities have their “sacred zone” – the historical center, a place associated with the symbols of power, religion and traditions. (kazakevich, 2011) typically, children’s periodicals wrote about them only in a negative sense. authors of articles for children’s magazines emphasize the contrast between areas inhabited by wealthy citizens, those are clean, ordered, with large, luxurious houses and those inhabited by ordinary workers – poor shabby shacks and huts. soviet child had to be able to define the territory of “enemy” on the map, to know which country is friend, and which is not. before the second world war10 soviet propaganda attentions was focused on the fight against “internal enemy”, especially in the “newly-regions” such as western ukraine, western belarus and occupied poland’s lands. annexation of polish territory by two aggressors: nazi germany and the soviet union – radically differently highlighted in contemporary media. in children’s magazines all the attention was drawn to the newly-earth and “rescue” mission of the ussr in relation to these lands. the main object of criticism was society’s exploitative class. (ziednalys znov roziednana zemliia, 1940, p. 44) in the first years after the war in the soviet union “external enemy” was not clearly defined, nazi germany was defeated, and with allies communists still tried to maintain friendly relations. (fateev, 1999) instead, in 1950-s the confrontation between two superpowers: the ussr and the usa results in ideological war, was named “cold war”. during which, a children’s periodicals was used as a tool. after reading its contents, soviet child could outline map territory which was considered “enemy” lands. the hostile country can be divided into two categories: “real” capitalist states: usa, uk, (ne zadushysh, ne ubiesh!, 1951, p. 4) france, (pravnuky paryzhskykh komunarov, 1951, p. 16) spain, (bartov, 1950, p.11) canada, (bezdomnue v kanade, 1951, p. 3) italy (kalman, 1953, p. 7) and others. the other categories include countries that were “occupied” by capitalist states: south korea, (bezposhchadnyyi, 1950, p. 24) greece, (puyimanova, 1950, p. 15) republic of vietnam (romanivska, 1950, p. 28–31) and japan: ”трудові люди японії стогнуть під п›ятою американських окупантів. горе й злидні несуть поневоленим народам душителі свободи й демократії – американські монополісти та їх слуги”.11 (pid piatoyu amerykanskykh okupantiv, 1950, p. 28) for the soviet child in the center of his or her mental picture of “the enemy” housed the united states that were the epitome of the capitalist way of life. 8. conclusin in the soviet union along with the creation of new soviet man took place construction of “enemy’s” image. this process had several objectives. firstly, shift to abstract enemy blame for their own failures in politics or the economy. secondly, unite soviet citizens for struggle against common threats. thirdly, create a view of society with lifestyle and values contrasting with “communist world” in order to assist soviet man in the process of self-identification. “enemies” were divided into “internal” and “external”. to “internal enemies” were attributed old regime supporters or those who sympathized to western states and did not share 10 officially in soviet public discourse second world war was started in 22 of june 1941. 11 labour japanese people are groaning under the heel of the american occupiers. woe and misery are bringing to enslaved peoples stranglers of freedom and democracy – american monopolists and their servants. l s44 soviet values. the main “external enemy” was not a specific country, but the capitalist system that was prevailed in some countries. the society of “enemy” had their own hierarchical system. the most numerous and the most depressed part of which were workers. soviet propaganda tried to show all the flaws of this society: racial discrimination, the exploitation of poor by rich, the main value of this community is wealth. the spatial position of “enemy” was not stable. some countries could change their status depending on the political conjuncture. significant changes in soviet foreign policy took place after second world war, as a result the list of “friends” and “enemies” of the ussr was changed. referance fateev, a.(1999). ot pobedy do fultona: predposylki poslevoennoho obraza vraha. obraz vraha v sovetskoyi propahande v 1945–1954 hh. moskva: in-t ros. istorii ran. sosnina, k. (2009). “nova lyudyna” pochynaietsiia z dytyny: mehanizmy identyfikatsii u systemi radianskogo dytiachogo dozvilliia kintsiia 1920-h -1930-h rr.. mizhkylturnyi dialog. 1: identychnist.( pp. 195–221) kyiv: dukh i litera betliy, o. & dysa k. (2009). use pro identychnist. mizhkylturnyi dialog 1: identychnist.( pp. 11–56) kyiv: dukh i litera. akselrod, l. (1950). zahybel khyzhaka. pioneriia. 8, p. 9. bartov, o. (1950). u tebe ie druh khoze. pioneriia. 5, p. 11. bezdomnue v kanade. (1951). pioneriia. 3, pp. 3. bezposhchadnyyi, p. (1950). pryyidut braty yioho. pioneriia. 10, p. 24. bohdanov, m. (1952). divchynka osi. barvinok. 8, pp. 14–15. chalyyi, b. (1951). budesh, devochka, rasti! pioneriia. 3, pp. 12–13. fremd, h. (1940). zhdanivskyyi. pioneriia.11, p. 31. hrab, l. (1953). za shcho ya otrymav podiaku. barvinok. 2, pp. 3–4. horkiyi, m. (1941). maksym horkiyi pro ameryku pioneriia. 6, p. 1. horkiyi, m. (1951). ob amerike. pioneriia. 6, p. 15. horodovik, o. (1940). pokhid cherez kraiinu smerchiv. pioneriia. 9, p. 33. kalman, n. (1953). hrilka. barvinok. 12, p.7. kazakevich, a. (2011). simvolika mesta: zabyvanie i fragmentatsia “sovetskogo” v landshafte minska. neprekosnovennyi zapas. 6. ziednalys znov roziednana zemliia. (1940). pioneriia. 9, p.44. khorunzhyi, a. (1950). svitlo z kremliia. pioneriia. 9, pp. 11–14. koreiia boretsiia za svobodu. (1950). pioneriia. 6, p. 7. malyshko, a. (1950). na ulitsakh chikago. barvinok. 6, p. 7. mizhnarodne sviato trudiashchykh. (1950). pioneriia. 3, p. 2. muratov, i. (1952).slava partii! barvinok. 1, pp. 6–7. ne zadushysh, ne ubiesh! (1951). pioneriia. 5, p. 4. nikolskyi, s. (1940). asiia i tsybulyna. pioneriia. 4, p. 4. oliyinyk, s. (1952). v amerykanskiyi shkoli. barvinok. 9, p.14. pid piatoyu amerykanskykh okupantiv. (1950). pioneriia. 6, p. 28. pravnuky paryzhskykh komunarov. (1951). pioneriia. 3, p. 16. c “e ’ ” i s p 1939–195345 politbyuro tsk vkp(b). (1939). pioneriia. 4, p. 4. puyimanova, m. (1950). na trybuni hretskiyi pioner. pioneriia. 8, p. 15. raskaz o eilke. (1950). barvinok. 12, pp. 6–7. uchytysiia komunizmu.(1940). pioneriia. 10, p. 1. vdovin, a. (2007). “nizkopoklonnoki i “kosmopolity” 1945–1949: istoriia i sovremennost. novaia kniha rossii. 2, pp. 20–37. v khrushchobakh vashyngtona.(1951). pioneriia 1, p. 27. yakutska kazka. (1940). pioneriia. 12, pp. 1–3. ziednalys znov roziednana zemliia. (1940). pioneriia 9, p. 44. kolosova, e. (2007). kohda poiavilas i o chom pisala “pionerskaiia pravda”. skola zhyzni [online] avaliable at: http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-5781/ [accessed: 9.01.2013] << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice beata stachowiak* international scientific communication in the context of social networking sites for scientists abstract: in this paper, the author considers the alterations that occurred in the international scientific communication. it  is  mainly technological development that exerts the  influence over these alterations – particularly the emergence of new media. the major part of this paper is dedicated to the issue of the use of social networking sites in scientific communication. in her considerations, the author refers to the world-wide research pertaining to social media in the meantime demonstrating the attitudes of polish scientists in connection with the former. this paper also contains the results of the research on the attendance to social networking sites of the academics from the nicolaus copernicus university with the particular attention paid to research gate. the considerations lead to the conclusions that in poland scientists approach the possibilities offered by social media with the slight skepticism. keywords: scientific communication; information society; social media; social networking sites; researchgate. 1. introduction the development of information society is directly connected with the common use of information-communication technologies while practicing a variety of professions – including the one of a scientist or an  academic. nowadays, the  academic faces ict on  many planes of  their professional activities. it is not only the research and didactic activity but also other actions taken within professional duties. the diagram 1 presents the selected computer applications used by academics in different realms of their professional activities. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 109-117 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.010 * nicolaus copernicus university in toruń, beata.stachowiak@umk.pl. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.010 110 beata stachowiak 2 source: one’s own work (stachowiak 2012). this synthetic and in a sense highly selective overview of the computer applications illustrates the scope of changes which took place in the profession of an academic. these, however, do not include all the changes. some transformations occurred in scientific communication and they are significant too. 2. scientific communication, social media communication is a term which is not defined unambiguously. its definitions underline intentionality and the social and symbolic nature of communication. no less important are such constituents as the traits of senders and receivers, feedback, context, code and the channel. the main purpose of communication is negotiating the way of perceiving the world, creating similar constructs in the minds of interlocutors within a given culture. the term also indicates that understanding somebody else’s point of view implies employing similar interpretative schemas of reality as well similar evaluation of things, people and symbols (nęcki 1996). the special type of communication is scientific communication, which is a part of social communication. scientific communicated may be regarded as the process encompassing the creation, dissemination and exploitation of information from the moment of scientists specifying their research until its public dissemination (sordylowa 1997). without thus understood scientific communication, the scientific development would be inconceivable and after all the efficacy of communication determines the pace of scientific development. what is a prerequisite to do science is the indispensable access to the already acquired scientific information; hence, the essence of scientific communication is the transfer. generally speaking, it embraces everything that occurs in the realm of mediation between information resources and scientists. (sapa 2009). scientific communication is not homogenous. one can distinguish external scientific communication and the internal one. the first type should be understood as the process of “explaining and popularizing scientific research through – among others – publishing popular-science papers, organizing science events, creating the image of a scientist and science. (...). in other words, it means the popularization of science and the explication of the works and research results of scientists’ corpus" 2 . externality involves the fact that the 2 entry called „komunikacja naukowa, czyli co?” on the blog edited by emanuel kulczycki, entry from 9 december 2012 avaialable on the internet at http://ekulczycki.pl/teoria_komunikacji/komunikacja-naukowaczyli-co dostęp from 13 december 2012. diagram 1. the planes at which the academics use the information-communication technologies source: one’s own work (stachowiak 2012). this synthetic and in  a sense highly selective overview of  the  computer applications illustrates the scope of changes which took place in the profession of an academic. these, however, do not include all the changes. some transformations occurred in scientific communication and they are significant too. 2. scientific communication, social media communication is  a term which is  not defined unambiguously. its definitions underline intentionality and the social and symbolic nature of communication. no less important are such constituents as the traits of senders and receivers, feedback, context, code and the channel. the  main purpose of  communication is  negotiating the  way of  perceiving the  world, creating similar constructs in the minds of interlocutors within a given culture. the term also indicates that understanding somebody else’s point of view implies employing similar interpretative schemas of reality as well as similar evaluation of things, people and symbols (nęcki 1996). the special type of communication is scientific communication, which is a part of social communication. scientific communicated may be regarded as the process encompassing the creation, dissemination and exploitation of information from the moment of scientists specifying their research until its public dissemination (sordylowa 1997). without thus understood scientific communication, the scientific development would be inconceivable and after all the efficacy of communication determines the pace of scientific development. what is  a prerequisite to  do science is  the indispensable access to  the  already acquired scientific information; hence, the essence of scientific communication is the transfer. generally speak111international scientific communication in the context... ing, it embraces everything that occurs in the realm of mediation between information resources and scientists. (sapa 2009). scientific communication is not homogenous. one can distinguish external scientific communication and the  internal one. the  first type should be understood as  the  process of  “explaining and popularizing scientific research through  – among others  – publishing popular-science papers, organizing science events, creating the  image of  a scientist and science. (...). in other words, it  means the  popularization of  science and the  explication of  the  works and research results of  scientists’ corpus”1. externality involves the  fact that the receivers are situated outside the communicating group, that is outside of scientists. on the other hand, internal communication “embraces such phenomena as publishing scientific papers, scientific blogs, running and using social networking sites for scientists2. internality is related to the fact that the communicating group and the receiving group is the environment of scientists. still, in english, scientific communication in a broader sense is further distinguished into two distinct concepts: scholarly communication and science communication, which also reflects the typology into two separate subsets. nowadays, this well-beaten model of  disseminating the  research results in  scientific journals, books or during symposia and conferences is supported with information-communication technologies. we are witnessing a peculiar process of convergence, the result of which is not only widening the scope of possibilities of communicating with scientists but also inducing in researchers a series of questions, doubts and more or less profound reflections. certainly, one of them should be related to the use of social media in scientific communication. social media provide the  scientific environment with many possibilities which are still underestimated by scientific environments. it seems that the opinion uttered by edwin bendyk is still valid. in 2009, he claimed that polish science is plodding out of the modernistic model of  communication characterized with the  clear division of  labour: scientists conduct research, whose results are presented via specialized channels such as scientific journals, symposia, conferences (bendyk 2009). however, social media properly used enable us to promote scientific knowledge, participate in the public discourse but also to initiate important debates. 3. social networking sites for scientists social networking sites serve the  purpose of  enabling people to  communicate. some part of  them are of  the  professional nature. social networking sites for scientists may be regarded as the spots for making contacts, transferring scientific information, promoting one’s achievements, making evaluations and identifying people as  well as  communicating with them. the skillful creation of one’s own profile on the academic social networking site may contribute to – among others – the increase of the number of citations and the bigger recognition in  the  scientific environment. the  basic function on  the social networking site is the user’s profile which normally resembles the scientific corpus of a given scientist with 1 entry called „komunikacja naukowa, czyli co?” on the blog edited by emanuel kulczycki, entry from 9 december 2012 avaialable on the internet at http://ekulczycki.pl/teoria_komunikacji/komunikacja-naukowa-czyli-co dostęp from 13 december 2012. 2 ibidem. 112 beata stachowiak the acquired education, scientific degrees and areas of research and publications being especially underlined. the user may often post the bibliographic description of one’s own publications and in some cases he or she may post their abstracts. on the selected networking sites, there is a possibility of presenting one’s activity related to the participation in scientific conferences and the membership in scientific associations. the profile also contains contact details. social networking sites dedicated to scientists offer other services such as the access to selected publications or journals databases. these days, in the cyberspace there are a few such social networking sites of academic nature. the example of a social networking site for scientists implemented in poland was to be the iprofesor site. according to its designers, the main motivation was to stimulate the cooperation between scientists in  poland. they planned enabling on  this site the  database of scientific journals. currently, and actually since december 2012, iprofesor can be referred to only in the past tense since the site has been unavailable. the idea of that site was afflicted with many disadvantages from the very beginning. the first of them was the loyalty because the  site was dedicated to  polish scientists. the  second was its hermetic character because one could take advantage of  its sources only upon entering the  community. anybody interested in his or her membership in that site was verified with respect to the place of his or her employment. after a dozen of months of the site being operative, one could arrive at the  conclusion that scientists themselves were not interested in  their activities on  that site. many accounts stayed inactive and their users did not reply messages or did not accept the  invitations. the  project actually existed for about 2 years; it  was funded by european union in 85% and its cost amounted to 913 853,66 pln3. another instance of the social networking site, but in this case of international range is researchgate4. this site is dedicated to scientists of all scientific disciplines. in the middle of october 2015, 8 million users were registered at this site. at this site, each of the users create a profile on which what is enabled is publishing one’s scientific works, lectures and papers. the users of researchgate can also use the virtual library and create micro-papers, that is  abstracts having no more than three hundred words. furthermore, researchgate has other functions typical of social networking sites such as: the possibility of exchanging messages in the internet, keeping contacts with other users on internet fora, writing a blog, the participation in discussion groups. some of the international organizations use this site to communicate with its members5. the users of this site can use the browser for job offers as well as they can exploit the databases containing scientific papers and their abstracts. the  collection of  the  publications available at this site encompass the main databases and over a thousand sources of the open source type. in researchgate, there is also the system of recommending publications bearing some thematic resemblance to secondary literature in the area of research of the person recommending them as  well as  to  the  users of  the  similar area of  research. the  authors of  the  texts may post their abstracts using the  application journalfinder, which, having conducted the analysis of the contents, will indicate which scientific journal might be in 3 innovative economy operational program [opi], wnd-poig.08.01.00-10-107/09. 4 social networking site researchgate can be found at http://www.researchgate.net/. using it is allowed upon creating an account. 5 an instantiation of such an organization might be european science foundation. http://www.researchgate.net/ 113international scientific communication in the context... terested in a given paper. for each user, what is calculated is the rg indicator, which means the scientific reputation. another social networking site dedicated to scientists is researcherid6. the tools implemented at this site enable us to  browse the  scientific corpus with respect to  surnames, scientific disciplines and countries. the next solution is index copernicus scientists7 – an international social networking site dedicated to scientists. this site makes use of the information entered by its users – the members of the community. each user creates his or her own profil which also contains the  parametres from researcherid. the  information contained in  the  profile embraces personal details, publications, the  participation in  scientific conferences, in  projects and grants etc. in index copernicus one creates then a  transparent scientific profile for a  researcher but also  – which is  a sort of  novelty  – what is  generated is  the objective evaluation of  the  scientific corpus based on  the complex multi-parametre and patented algorithms. apart from that, as the designers of that project inform, for each scientist what is automatically created is the list with the information related to the potential co-operators in the conduct of scientific research, new publications from the scientist’s area of interest as well as it provides the information on the available grants, organized meetings and scientific conferences. 4. methodology of research the research was conducted in three terms: july 2013, march 2014 and march 2015. it made use of  the  internet database of  the  employees of  nicolaus copernicus university, from which the research derived the information about the organizational structure. the contents of the database was compared with the list of the persons having the profile on the social networking sites dedicated to  scientists, the  profiles being affiliated with umk. in 2015, the research was narrowed down to researchgate because it proved to be the most popular. the objective of the research was to diagnose the changes with respect to the activity of the employees of nicolaus copernicus university on social networking sites and to determine what factors influence their activity there. 5. research results the research dating back to  2013 indicated that the  most popular networking site is researchgate. 13% of academic teachers from nicolaus copernicus university [hereinafter referred to as umk] were registered there. a far less great popularity boasted research id3% of the overall number of lecturers and indexcopernicus with mere 2%. in 2014, the  research indicated similar disproportions, researchgate proved to  be of  some interest to  21% of  academic teachers from umk; researchid reached the  level of  7%, whereas 6 social networking site researcherid can be found at http://www.researcherid.com. using it requires creating an account. 7 index copernicus scientists is one a the products of the joint index copernicus international. 114 beata stachowiak the scientists’ membership in indexcopernicus remained unchanged and amounted to 2%. for this reason, in 2015 the academics from umk’s activity in researchgate was analyzed. the percentage of academic teachers in that social networking site has been ceaselessly increasing; since 2013 till 2014, the share went up from 13% to 29% although the structure of faculty leaders remained the same. the most active entities in 2013-2015 proved to be the faculty of biology and environmental protection, the faculty of chemistry, the faculty of earth sciences and the faculty of mathematics and computer science. the discrepancy between the leader and the holder of the last position is about 71 percentage points. the details are presented in the diagram 1. 7 what is noticeable is the difference between particular faculties; against the background of the whole university, the least visible are the representatives of humanities and social science. the absence of scientists on the academic networking sites is a symptom of a wider-scope phenomenon manifested as the unwillingness to use ict in academic work or regarding electronic publications as less worthy etc. the diagnosis dating back from 2009 and stated by edwin benedyk, who claimed that polish science is plodding out of modernistic model of communication remains valid up to date. however, social media properly used allow for promoting scientific knowledge, for participating in public discourse as well as initiating vital discussions. the weekly analysis of the author’s profile at the turn of june and july 2015 shows that due to the membership in researchgate, the scientists from poland popularize their achievements in the world. the number of people from other countries browsing or downloading the publications is much greater than the ones from poland; they are often people inhabiting other continents. for instance, let’s look at the categorydownloading publications: 8-14 june: poland 12 persons, usa 12, china 10, france 5. 22-28 june: usa 24 persons, china 14, france 13, poland 4, ukraine 1, indonesia 1. 13-19 july: usa 29, china 16, francje 3, russia 1. the categorybrowsing the publications: 8-14 june: france 22 persons, usa 10, poland 9, china 4. 22-28 june: france 57 persons, usa 6 persons, poland 4, china 2, indonesia 1, germany 1. in the category viewing the profiles: 22-28 june: usa 7 persons, china 5, poland 4, france 3. 6-12 july: usa 8 persons, china 5, iran 2, russia 2, francje 1. it is worth noting that this popularizing channel is free of chargé; the actions might be intensified by the participation in discussions, asking questions etc. 6. conclusions ict tools are only the tools facilitating doing the job of a lecturer. their use mustn’t be an end in itself because then their use is perceived as something artificial or even pretentious. it is worth remembering that particular media differ from each other; for instance, running one’s own internet site in comparison with social networking sites is of a more emotional and at the same time less official nature. 74% 63% 51% 48% 11% 19% 23% 51% 21% 17% 20% 19% 55% 8% 19% 7% 3% 0% 20% 40% 60% 80% july 2013 march 2014 march 2015 diagram 1. percentage share of academics from umk in research gate within 2013-20158. source: my own work. the more detailed analysis indicates that, the highest share fell upon the academics with ph.d. with habilitation37%, and the second best were ph.d.’s30% closely followed by professors29%. table 1 contains the detailed data. 8 wbioś  – faculty of  biology and environmental protection; wch  – faculty of  chemistry; wfiis – faculty of physics, astronomy and informatics; wfar – faculty of pharmacy; wfil – faculty of languages; wh faculty of humanities; wl – faculty of medicine; wmii – faculty of mathematics and computer science; wnp  – faculty of  education; wniz  – faculty of  economic sciences and management; wnh – faculty of history; wnozd – faculty of health sciences; wnozi – faculty of earth sciences; wpia – faculty of law and administration; wpism – faculty of political sciences and international studies; wszp – faculty of fine arts; wt – faculty of theology. 115international scientific communication in the context... table 1. the share of academics from umk with the division into faculties. faculty the percentage of professors on rg the percentage of ph.d.’s with habilitation on rg the percentage of ph.d.’s on rg wbioś 78% 90% 65% wch 57% 63% 58% wfaiis 54% 50% 48% wfar 67% 57% 44% wfil 10% 17% 11% wh 15% 0% 31% wl 40% 50% 25% wmii 43% 70% 54% wnp 10% 40% 24% wneiz 32% 0% 13% wnh 10% 38% 21% wnozd 23% 42% 20% wnozi 42% 78% 58% wpia 6% 0% 6% wpism 6% 8% 31% wszp 7% 0% 8% wt 0% 6% 0% mean 29% 37% 30% source: my own work what is  noticeable is  the difference between particular faculties; against the  background of  the  whole university, the  least visible are the  representatives of  humanities and social science. the absence of scientists on the academic networking sites is a symptom of a wider-scope phenomenon manifested as the unwillingness to use ict in academic work or regarding electronic publications as less worthy etc. the diagnosis dating back from 2009 and stated by edwin benedyk, who claimed that polish science is plodding out of modernistic model of  communication remains valid up to  date. however, social media properly used allow for promoting scientific knowledge, for participating in public discourse as well as initiating vital discussions. the weekly analysis of the author’s profile at the turn of june and july 2015 shows that due to the membership in researchgate, the scientists from poland popularize their achievements in the world. the number of people from ot her countries browsing or downloading 116 beata stachowiak the publications is much greater than the ones from poland; they are often people inhabiting other continents. for instance, let’s look at the categorydownloading publications: 8-14 june: poland – 12 persons, usa – 12, china – 10, france – 5. 22-28 june: usa – 24 persons, china – 14, france – 13, poland – 4, ukraine – 1, indonesia – 1. 13-19 july: usa – 29, china – 16, francje – 3, russia – 1. the categorybrowsing the publications: 8-14 june: france  – 22 persons, usa  – 10, poland  – 9, china  – 4. 22-28 june: france 57 persons, usa – 6 persons, poland – 4, china – 2, indonesia – 1, germany – 1. in the category viewing the profiles: 22-28 june: usa – 7 persons, china – 5, poland 4, france – 3. 6-12 july: usa – 8 persons, china – 5, iran – 2, russia – 2, francje – 1. it is worth noting that this popularizing channel is free of charge; the actions might be intensified by the participation in discussions, asking questions etc. 6. conclusions ict tools are only the  tools facilitating doing the  job of  a lecturer. their use mustn’t be an end in itself because then their use is perceived as something artificial or even pretentious. it is worth remembering that particular media differ from each other; for instance, running one’s own internet site in comparison with social networking sites is of a more emotional and at the same time less official nature. there are many arguments counting in favour of using social networking sites on academic grounds. first, which mainly concerns the lecturers of x generation, using new means of communication on professional grounds requires not only reflection and the acquisition of new skills but also it allows to break the routine, to avert the burn-out syndrome, which particularly emerges after 20-30 years of  professional career. second, using social media certainly constitutes an act of popularizing science on the part of an academic teacher and as such it should be treated when it comes to the evaluation of a given lecturer. running an internet site for students or a scientific blog after all requires a greater involvement and systematicity than writing many a popular-science paper. third, in the countries in which funding science is marginal. in the case of poland, in 2015, research and development was funded with 0,42% of  gnp. for the  sake of  comparison, the  mean for european union amounted to about 2% and in finlandalmost 4%. academic social networking sites are the way to come into the limelight with one’s research results beyond one’s local environment. unfortunately, publishing in foreign journals very often entails making payments and some part of faculties cannot afford to bear such costs. hence, scientific employees should strive for reaping maximum benefits from academic social networking sites. fourth, academic teachers particularly within humanities and social science should intensify their activities in the realm of popularizing their own corpus. the provision concerning the dissemination of science is even included in proceedings for promotion. and although lectures and popular-science papers are important, they do not have a bearing on coming to the fore beyond one’s local environment. a means to that end is exactly what the global network provides. 117international scientific communication in the context... references bendyk e.: wiedza dla wszystkich? [in:] przewodnik po otwartej nauce, j. hofmokl, a. twardowski, b. bednarek-michalska, k. siewicz, j. sprosta (red). warszawa 2009. kulczycki e.: wykorzystanie mediów społecznościowych przez akademickie uczelnie wyższe w polsce. badania w formule otwartego notatnika, repozytorium uniwersytetu im. adama mickiewicza, http://hdl.handle.net/10593/2853. nęcki z.: komunikacja międzyludzka. kraków 1996. sapa r.: metodologia badań obszaru pośredniczenia w komunikacji naukowej z perspektywy nauki o informacji. kraków 2009. słownik terminologii medialnej, w. pisarek (red). kraków 2006. sordylowa b.: z problematyki bibliotek i informacji naukowej. warszawa 1997. stachowiak 2012: nauczyciele akademiccy a wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w ocenie studentów. [in:] uwarunkowania efektów kształcenia akademickiego,. d. ciechanowska (ed.). szczecin 2012. tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 abduladhim moamer m. albegar*1 szymon t. dziuba** hashem saad ahmed ali*** omer khlafalla omar**** the proposal system of supporting economic effects for introducing new edible oils to the libyan market abstract there are two food production processes that involve the replacement of one ingredient with other substance or a mixture of two or more products. one of them is adulteration of food products. this applies to high-cost and high-quality oils e.g. olive oil that is frequently subject to adulteration with other edible oils of lower value. such a food fraud affects the quality of the gentle oil and the foods the ingredient of which is olive oil. the second action often applied to the oils is blending of the variety of products originating from many different regions and countries. sometimes the oils originating from various sources and years are blended to create a consistent taste. the subject of this paper is the application of the multi-analysis method to assess the process of the blending of several oils and thus creating a new mixture to satisfy the market demand for new hitherto unknown oils, advertised as new products. for this task we con* azzaytuna university, libya, e-mail: aalbegar@yahoo.com ** economic university in wrocław, poland, e-mail: szymon.dziuba@ae.wroc.pl *** university of tripoli, e-mail: hashemsaad.ly@gmail.com **** polski concern naftowy orlen s.a., e-mail: omero1905@gmail.com 2018, no. 1 (11), pp. 117–124 published online january, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.010 a m m. a , s t. d , h s a a , o k o 118 struct a new system under the label of special modification oil-smo. the system consists of three parts: 1. theoretical part, 2. practical part; that is, an experimental part 3. the last part is the economic justification to fulfill market demand by launching new oils of high quality serving many purposes and at the same time being cheaper. therefore, in this paper we mainly focus on the practical aspect of the issue; however, the economic justificatory criteria are of equal importance. economics starts to be relevant once we start considering the possibility of producing the oils in question. the proposed smo system has been used in these calculations to obtain the required composition of the blend destined for special application. the present work shows that the chemical parameters of the final mixture can be numerically calculated when the characteristics of primary components are known. the smo procedure can constitute input data for theoretical evaluations. the smo procedure computes the best mixtures for the new oil demanded by the market. according to the smo’s formula, also the economic factors of a given undertaking are taken into account (that is, such technological factors as costs of different mixtures). the verification of experience finishes when certain economic ends are achieved. keywords: plant oils, oil blending mixtures, physicochemical properties of oils and their blends, production of special application blends, smo system 1. introduction the primary motivation for choosing this area of research (as a part of economic investment (noga, 1995, noga, 2000) is two-fold: 1. geographical natural factor – this is the location of libya on the african continent, where the climate and agricultural natural resources limit development in this direction. 2. the economic factor – the exploitation of arable land towards the production of essential agricultural crops that are important for human nutrition. hence, when it comes to the first factor, we say that libya is a desert country and 95% of libya’s territory is a desert with a dry climate. in addition, agriculture in libya suffers from shortages in drinking water supplies and only a small amount of rainwater is available, and rain is a rare phenomenon in this climate. as for the second (economic) factor, the existence of this factor is a function of the first factor: the land is not suitable for agriculture, but there are oil supplies underground. the production of this raw material compensates for losses resulting from land use in agriculture. it is the revenues from oil sales that serve to import agricultural products. yet, it is this very oil that people as well as animals feed on. therefore, libya imports different oils from abroad. what’s more, the authorities in libya started to use these areas to produce viable crops for the population like wheat, corn and other crops to feed people and animals. as in the case of the need for other crops, such as vegetable seeds for the production of vegetable oils, libya relies only on imports from abroad. the proposal system of supporting economic effects... 119 2. materials and methods vegetable oils in libya based on statistics, vegetable oil in libya comes from the production of olive oil. noting that the production of these oils satisfies a very small percentage of the needs of the country, and statistics demonstrate that the country imports different oils and spend on them a small fortune to fill the deficit in this area. hence, the idea of filling this deficit by finding new oils consisting of various blends of imported oils and searching for these blends are both in line with libya’s needs. indeed, the authors of this research embarked on purely scientific investigations in this direction and bought various types of vegetable oils from several places in the world to verify or falsify the hypothesis they cherished. vegetable oils used in nutrition of the population the use of vegetable oils in libya by customers serves two main purposes: 1. cold use – for all vegetable dishes. 2. hot use – is used for frying all types of meat such as mutton, beef and fish. also, the use of hot oils is used for frying some vegetables such as fries or eggplants. hence, in this work, the proposed system of smo (special modification oil) is looking for such mixtures that meet the libyan food standards and their respective economic costs 2.1. methodology of the research to realize the practical side of the research, the authors construct computer-assisted algorithms (radosiński, 1993, radosiński, 2013), and the smo system serves to synchronize the required theoretical and practical mixtures, ensuring their compliance and quality by means of laboratory tests. in particular the experiment is conducted by using the laboratory tests under the supervision of specialists in this field (ba yasir oil co. ltd, 2017). we would like to mention that these new scientific studies are very practical in the libyan situation because the market in this country resorts to various new mixtures of oils to fulfil the demand for the libyan milieu in the fields of nutrition, medicine and other areas. 2.2. technological and economic problems related to mixing oils as already mentioned, testing and assessing blends of special oils is not possible without setting an appropriate algorithm (khlafalla-omar, 2012, radosiński, 1993, radosiński, 2013, szołtysek, khlafalla-omar, & dziuba, 2006), which is the basis for developing a program to support the blending for special oils, in the present paper the program being referred to as smo. the developed computer system allows, on the basis of given characteristics for 14 oils and given parameters of the desired oil oy, to determine six best hypothetical mixtures (surman-kasem, & ozaki, 2004). the mixtures can be made using 2, 3 or 4 oils. the oils are always mixed in three possible ratios. after obtaining hypothetical results, according to the calculations, the actual mixing should be made and the empirical values should be adjusted a m m. a , s t. d , h s a a , o k o 120 (corrected) to the system. the system then allows for evaluating and classifying a set of parameters of the desired oil, hypothetical mixtures and empirical mixtures (see table 1). in the initial phase i, called the phase of research and evaluation, a system of assessments is presented. in this phase the system theoretically designs the desirable oil which is then checked in the laboratory to verify whether the oil in question satisfies customers’ wishes. also the system determines the features of specific effects for the mixed oils, through theoretical calculations (mz) made by the adapted program, and remembers the combination and the variety of proportions for which the values of the mixed oils mz were obtained and which most closely approximated the desired oil my. according to smo’s procedure, the most important part is the one related to the economic factors (pilawski, 1984, pilawski, 1990) of a given undertaking (that is the technological factors such as costs of different mixtures and the availability of oils in the market). the verification of experience finishes when certain economic ends are achieved. in the research, the smo system was used, among others, for the following purposes: 1. evaluation of the level of adulteration of expensive oil blends with cheaper ones, 2. assessment of the level of development of selected oils, 3. evaluation of the level of development of similar mixtures. table 1. the selected types of 14 vegetables oils oils in the system theoretical parameters practical application basic thermal physicochemical economic market demand new oil lab accept economic profitability 1. cotton wool blending of the oils on the basis of the selected parameters and the economic availability of the oils at the disposal. 1. determination of the desired new oil, 2. choosing and blending oils, 3. the suggested smo system for 6 blended oils, 4. the test of the oils in the laboratory and the correction for the desired oil, 5. economic profitability and the market satisfaction. 2.coconut 3. hemp 4. corn 5. linseed 6. rapeseed 7. sesame 8. sunflower 9. soybean 10. wheat germ 11. walnut 12. pumpkin seed 13. grape seed 14. olive the proposal system of supporting economic effects... 121 economic effects resulting from the application of smo can be calculated from the formula similar to “economic effect –pilawski”, as demonstrated below. calculation of the economic effect for the plant oils by smo looks as follows: eneo = [c 1tna – g 1tna] – [c 0tnb – g 0tnb], where: eneo – total cost of the desirable oil my (mixtures of different oils) g 1tna – annual cost stemming from obtaining new oil my in tn generated by smo c 1tna – annual cost of similar oil on the market, current use in tn (before mixed) g 0tnb – total cost of most similar mixtures (replacement oil) (mz) from the six mixtures specified by the system (the replacement mixture instead of the desired mixture) c 0tnb – total cost of similar oils on the market 3. results and discussion the variety of consumer preferences has resulted in the need to produce new, non-standard types of oils. these oils are produced on the consumers’ special demand; nevertheless, their parameters must comply with libyan standards as well as they must exhibit the properties demanded by the customers themselves (ba yasir oil co. ltd, 2017). deliveries of oils with specific parameters (unadulterated and of high quality) are carried out by modern companies currently operating on the market and producing edible oils (from plants) only from blends. the implementation of deliveries upon the customer’s request is the fulfillment of the first principle of the tqm philosophy (“customer orientation”), with this philosophy being gradually disseminated in the free market economy (noga, 1994). for these reasons, the companies importing vegetable oils in libya, represented by various importers, are interested in oils of various qualities because an increasing number of recipients define the technological requirements for vegetable oils based on non-standard quality characteristics. commercially available oils are usually either a blend of different vegetable oils or a pressed product from one plant species. if the name of the plant is included in the name of the oil, it means that the oil was made only from it, i.e. its basis is a pure and unmixed extract. mixing oils are referred to as table oils, edible oils or vegetable oils and are usually sold under one brand. such a situation entails additional effects in the form of the need to develop a company’s own standard. if, in a given plant, the goal is to produce a product that is completely or significantly distinct from the products of its competition – in terms of design, quality, functionality, etc., it is advisable to develop one’s own standard. based on the assessment of the external effects of the application of the standard, it is possible to define the ranges that should be normalized and to indicate the standards that should be implemented. when it comes to the production of vegetable oils, irrespective of its uniqueness, requirements must be met regarding such basic parameters as: saturated fat [%], mono-unsaturated fat [%], omega 3 [%], omega 6 [%]. all these parameters are included in the relevant standards. and their ranges (defined by the customer) can be reflected in the company’s a m m. a , s t. d , h s a a , o k o 122 standards. information on the vegetable oils used may only be revealed when all of them have been exchanged for packaging (annotation of the species and percentage). in libya, there is no industry for the production of vegetable oils, and in this situation, the production of vegetable oil blends becomes a fundamental problem – how to make blends of finished vegetable oil species imported from different regions of the world? the process of mixing vegetable oils is based on the right selection of appropriate grades of oils to obtain the desired composition of the mixture for production or by mixing various oils already on the market according to the quality specification of customers. the entities which are responsible for the procedures (mixing different types of oils) are the variorum’s oil importers in libya. when using the suggested method of mixing the oils, the parameters are precisely defined by both the foreign owner and users in libya. in addition, what is required are such high production capacities that would allow for weekly operation of oil mixing. this is an extremely difficult problem, because in libya there is no system of promoting varieties of different vegetable oils based on the assessment of oil users, and thus the feeding system. such a system may be launched in the future. to enable the optimal mixing process, what is necessary is the following: – choosing the right oils (m) from the available plants (ref. table 1), – preparation of a blend of these oils to obtain a special oil with parameters approximating as closely as possible the ones set by the recipient “;with my” oils declared by the client to be checked in the laboratory after obtaining the mixture “mz” generated by the system smo. for the purpose of illustration, we assume the network of smo project which includes only 5 activities [1,2,3,4,5] and 5 nodes [a, b, c, d, e]. in the practical application of the system, this network (khlafalla-omar, 1980) would be likely to contain within these activities 15 technological parameters over and above the selected economic parameters. figure 1. the network of the application of the smo system specification of the activities and the nodes nodes specification activities specification a input of imported oils (14) 1 demand of the market – new oil b demand of the market – new oil 2 satisfying the demand by smo c satisfying the demand by smo 3 test of new oil in terms of its quality d test of new oil in terms of it quality 4 choosing a new oil e calculating the economic effect 5 launching on the market a c b d e 2 41 3 5 the proposal system of supporting economic effects... 123 4. conclusions it is important to include economic objectives (siedlecka, 1996) in the proposed algorithm (both from the point of view of the oil producer and recipients, with the said objectives being directly related to the technological goals achieved.) the economic viability (noga, 1994, noga, 2000) of the project understood as obtaining new blends from the oils most available to the producer (assuming that optimal quantities are obtainable) depends on whether we can ensure the composition of the mixture approximating as closely as possible the composition, as specified by the buyer. moreover, and most crucially, what matters from the point of view of an economic success is the highest quality possible. the resultant mixture should be reflected – on the one hand – in the return on investment (measured by costs), related to the implementation of the mixing process (in the form of possibly additional equipment and storage capacity). on the other hand, the product should lend itself to customization. after all, it is the customer who is an end recipient of oils, foods, medications and fuels. it is possible to obtain different variants of experiments – various oil mixtures. the above studies constitute a multi-stage cycle of experiments. in this paper the first stage was described, the purpose of which was to select those elements of the smo computer aided system (according to the fam method) which will later be used to define the algorithm of further research, and later of the computer program itself based on the fail assessment method fam. this is an experimental method based on empirical hypothetical experiments to study, analyze and evaluate development levels of objects, both existing objects and new elements of objects, selected during the research. it is only the preliminary phase i of the research that is presented in the present paper. according to the formula s, the system calculates the dependencies between the conditional factors c and decisive features d. for this purpose, the formula s takes in account: – types of oils, included in the m population, – set tasks, i.e. the choice of certain blends of my oils (defined by the client), – their technological features, determined by laboratory tests, – q results of the system calculation for my. the system of calculation according to the formula s is a mapping ω in the examined set of mz, taking into account the requirements of the customer my from the existing set of quality parameters for 14 types of m oils with their qualities q so that the customer’s requirements are met (sought-for mixes satisfying the need my). then the hypothetical oils mz are empirically verified in laboratory tests according to the standard of quality based on the chosen parameters and are confirmed by the parameters of oils requested by the customer my. references ba yasir oil co. ltd, certificate of the laboratory tests, khartoum sudan 2017. khlafalla-omar, m. (1980). time analysis in pert, a guide book of reference for the students. wrocław: technical university. khlafalla-omar, m. (2012). wide investigation of computerized fam system for a scientific empirical application. wrocław. noga, m. (1994). państwo i inwestycje w gospodarce rynkowej z uwzględnieniem procesu transformacji. wrocław: dolnośląska oficyna wydawnicza. a m m. a , s t. d , h s a a , o k o 124 noga, m. (2000). makroekonomia. wrocław: akademia ekonomiczna. pilawski, b. (1984). komputer narzędziem pracy organizatora. warszawa: pwe. pilawski, b. (1990). niektóre praktyczne aspekty oceny wielokryterialnej – rozważania na tle wybranych rozpraw habilitacyjnych. wrocław: wydawnictwo politechniki wrocławskiej. radosiński, e. (1993). sztuczna inteligencja w analizie przedsiębiorstwa – analityczne systemy ekspertowe. wrocław: polskie towarzystwo symulacyjne. radosiński, e. (2013). systemy informatyczne w dynamicznej analizie decyzyjnej. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. siedlecka, u. (1996). prognozowanie ostrzegawcze w gospodarce. warszawa: pwn. surman-kasem, y.p. ozaki du.y. (2004). the detection and quantification of adulteration in olive oil by near infrared spectroscopy and chemometrics. analytical science, 20, 935–940. dziuba, sz.t., khlafalla-omar, m. (2015). the use of fail assessment method in the formation of quality parameters of wheat flour. wrocław. szołtysek, k., khlafalla-omar, m., & dziuba, sz. (2006). wykorzystanie metody fam do badania i oceny mieszanek mąk w systemie fmc-fam. przegląd zbożowo-młynarski, 12, 27–29. visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 jolanta ciak, rafał płókarz*1 international rating as a creditworthiness measure of a state abstract credit rating agencies play an important role in the world due to the fact that rating has become a reliable indicator of the evaluation of a debt investment. a reliable agency that is globally recognised ought to be independent, objective, professional, ethical and substantive. rating itself constitutes an opinion that concerns the possibility of servicing of payment obligations made by a given entity. it is also frequently defined as an independent and objective evaluation of credit risk of a given entity wishing to contract a debt. rating is a dynamic category concerning the future, therefore each forecast is surrounded by uncertainty. ratings of individual agencies may differ considerably. the aim of the article is to discuss the role of international rating as a credibility measure of a state, the role of credit rating agencies, of the rules of rating and of the level of rating for the countries of the european union, especially given the fact that rating for a country is reflected in its credibility and attractiveness. keywords: credit rating agencies, “big three”, international rating, rating, the european rating platform 1. introduction currently the literature on the subject defines rating as an independent and objective evaluation of credit risk of a given entity which wishes to contract a debt on the market. therefore, rating constitutes an opinion concerning the possibility of servicing of payment obligations made by a given entity. rating is expressed synthetically by means of a number of symbols and a credit grading system. an individual evaluation is a result of an accurate analysis of a specified entity and also of its surroundings. rating is a dynamic category, it concerns the future, therefore each forecast is always surrounded by uncertainty. for this reason, when analysing * wsb university in torun, e-mails: jociak4@gmail.com; rafal_plokarz@o2.pl 2016, no. 1 (9), pp. 111–120 published online march, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.010 j c , r p112 ratings issued for entities by different credit rating agencies (dziawgo, 1998, pp. 131–144), it can be noted that in many cases they differ and that simultaneously some ratings of individual agencies are far from reality, which has been particularly visible after the last financial crisis. rating is assigned for various institutions, including national institutions; actually, it concerns the maximum ceiling for foreign currency denominated government bonds, which are subject to political control in particular. evaluating the creditworthiness by credit rating agencies is of great assistance in the issuing activity of a state. in the case of an independent issuer, its credit rating typically results from a fundamental analysis based on complex sets of macroeconomic information. credit rating of a state is also an indicator of the capacity and readiness of its central bank to give economic entities the access to foreign currencies for debt servicing and also for servicing the whole state debt. such rating is not a direct evaluation of the creditworthiness of a government, but it refers to the total national debt, that is borrowers from both the public and private sector (ciak, 2011, p. 31). 2. “big three” as the most important credit rating agen cies in the world credit rating agencies play an important role in the investment world due to the fact that rating has become a very good indicator of the debt investment evaluation (brylak, 2011, p. 311). nowadays 72 credit rating agencies operating worldwide and they are of a local, regional or international character; nevertheless, only three of them are of global nature (defaultrisk, 2016, chądzyński 2016)1 and they include all asset classes (corporate bonds, state treasury bonds, instruments like sfi and covered bonds). a large number of credit rating agencies and a significant level of their diversification may create the impression of diversity and competitiveness of this segment of global finance. however, in practice so called “big three”, that is moody’s investor service, standard & poor’s (s&p) and fitch ratings are responsible for the majority of ratings and they earn most of the income from this activity globally. the issue is presented in table 1. table 1. market share of registered credit rating agencies in the territory of the european union in 2015 registered credit rating agencies percentage of market share 1 am best europe-rating services ltd. (ambers) 0.79 2 arc ratings s.a. 0.02 3 assekurata assekuranz ratings-agentur gmbh 0.21 4 axesor s.a. 0.61 5 bcra-credit rating agency ad 0.02 6 capital intelligence (cyprus) ltd. 0.12 7 cerved group s.p.a 1.20 8 creditreform rating ag 0.50 1 according to other sources, the number of rating agencies may amount to as many as 150. international rating as a creditworthiness measure of a state 113 registered credit rating agencies percentage of market share 9 crif s.p.a 0.33 10 dagong europe credit rating srl 0.02 11 dbrs ratings limited 1.47 12 euler hermes rating gmbh 0.20 13 european rating agency a.s. 0.00 14 eurorating sp. z o.o. 0.00 15 feri eurorating services ag 0.64 16 fitch group* 16.80 17 gbb-rating gesellschaft fur bonitatsbeurteilung mbh 0.32 18 icap group sa 0.55 19 inc rating sp. z o.o. 0.00 20 modefinance s.a. 0.00 21 moody’s group** 43.67 22 rating-agentur expert r.a gmbh 0.00 23 scope credit rating gmbh 0.14 24 spread research sas 0.11 25 standard & poor’s group*** 40.42 26 the economist intelligence unit ltd. 0.87 in total: 100.00 * fitch group: fitch france s.a.s; fitch deutschland gmbh; fitch italia s.p.a.; fitch polska s.a.; fitch ratings españa s.a.u.; fitch ratings limited and fitch ratings cis limited. ** grupa moody’s: moody’s investors service cyprus ltd; moody’s france s.a.s.; moody’s deutschland gmbh; moody’s italia s.r.l.; moody’s investors service españa s.a.; moody’s investors service ltd; oraz moody’s investors services emea ltd *** standard & poor’s group: standard & poor’s credit market services france s.a.s.; standard & poor’s credit market services italy s.r.l.; oraz standard & poor’s credit market services europe limited. source: own study based on: report of the european commission for the european parliament and the council concerning alternative solutions for external credit ratings, the situation on the credit rating market, competition and management in the area of credit ratings, the situation on the market of ratings of financial instruments resulting from securitization and the possibility of creating a european credit rating agency, the european commission, brussels, 19th october, 2016, com (2016) 664 final, p. 12. as the above table shows, the market share expressed in income of the three above mentioned credit rating agencies amounted to about 92% in 2015. although new companies are entering the european market of credit rating (according to esma, currently there are 26 companies and 4 certified credit rating agencies), most of the smaller agencies evaluate only a limited group of assets, not carrying many international activities (esma 2016; report of the commision, 2016, p. 10). it should be underlined that among others a long history and developed over many years competitive position, international scope of activity as well as their experience contribute to the stable position of so called “big three”. for this reason, investors using the services of credit rating agencies actually ignore ratings of the lesser known ones. j c , r p114 3. the rules of rating by credit rating agencies in practice, when evaluating the ability of a country to pay its debt, analysts concentrate on two aspects of the lack of the possibility to perform the obligation of paying a debt. firstly, a country cannot perform the obligation due to the lack of foreign financial inflows (deficit of inflows from transactions from foreign countries – the lack of foreign currency). secondly, lenders of a given country may not be able to perform their obligations in the situation of a short-term lack of liquidity caused by the limitation of the flow of funding for instance exported goods or services. simultaneously, when developing a credit rating of a given country (dziawgo, 1998, pp. 113–114; cantor, packer, 1996, p. 38)2, credit rating agencies make use of reports on individual countries, publications of information agencies, various kinds of international statistics, experts’ reports and other foreign sources that include economic, social and political data essential for an evaluation, as rating involves different groups of indicators concerning internal and foreign practice, also national and foreign economy. the basic task of credit rating agencies is to deliver independent and coherent opinions on credit risk existing in among others debt securities issued by governments of individual countries. such opinions are presented in the form of tables of evaluations used by credit rating agencies. in practice, a reliable credit rating agency recognised globally is independent, objective, professional, ethical and substantive (young, 1993). therefore, the prestige and reputation of credit rating agencies are determined by the following qualities: – objectivity and factuality, that is: equal treatment of all evaluated entities and not yielding to pressure exerted by the entities that would treat rating as a way to a public confirmation of their value; – reliability and credibility that mean stability and invariability of the assessment criteria for all entities within a given industry and in time; – professionalism based on analysts’ expertise and on the accuracy and reliability of used data; – ethics and discretion of working methods – they distinguish credit rating agencies from other institutions engaged in evaluating the financial situation of economic entities. agencies have full access to the management’s resolutions, to internal reporting systems of evaluated entities, to the information concerning their strategic plans and other such documents; – independence indicates that an agency has a legal and economic status which guarantees its resistance to all influences that could be exerted by evaluated entities, public authorities and other institutions (ammer, packer, 2000; boot, tood, schmeits, 2006, p. 61). after the last financial crisis (2008), unflattering words were used when the aforementioned agencies were written about. opinions indicating that such agencies had become regular intermediaries contracted by the biggest investment banks could even be heard. additionally, it was in their interest to encourage clients to issue bigger and bigger amount of “ghost instruments”, which apart from their creators were understood by only a handful of hedge 2 credit rating constitutes a complex evaluation of the financial credibility of an entity. it is presented as a form of investor protection but it cannot be treated as a guarantee that the chance of a loss is non-existent. international rating as a creditworthiness measure of a state 115 funds. until october 2008, 90% of cdos, rated for instance by moody’s in the years 20062007, were degraded to the lowest levels, and 85% instruments lost the aaa rating. in the case of standard and poor’s agency, similar proportions could be observed: 84% of total and 76% with triple a. the fact that until recently spain, with its unemployment amounting to 20% and the collapsed real estate market, was well rated by moody’s (aa2), fitch’s (aa+) and standard and poor’s (aa) (see table 3) proves to what extent the ratings were far from reality. if like in the case of american “toxic assets” ratings are based on historical data (property can only be more expensive), it has to be recognised that in the last two centuries spain has gone bankrupt thirteen times (credit rating agencies, 2010). the following areas are taken into account by credit rating agencies when evaluating the economy of a given country: – administration system; – political system and first of all the form of governance and the stability of the system; – social situation including income distribution, demographic data, standards of living, working conditions, the rate of unemployment, the role of trade unions, religious and ethnical differences; – country’s internal relations, that is transfers of public financial funds and decision making responsibility in this area; – functioning fiscal system; – external debt of a given country reduced by foreign reserve assets; – balance of payments flexibility; – structure of the economy (ciak, 2011, p. 32). it is worth emphasising that rating is performed by credit rating agencies and their activity in the european union is regulated in the regulation of the european parliament and of the council (eec) no. 1060/2009 of 16th september, 2009 on credit rating agencies (the official journal of the european union l 2009.302.1 as amended). 4. rating system rating grades used by renowned credit rating agencies currently, the aforementioned most important credit rating agencies use a specific rating system for individual countries and various public and private entities taking into consideration the analysis of the above areas. short-term rating (a four-level scale) and long-term rating (a nine-level scale) can be distinguished. the system is based on a special letter code accompanied by the “+” and “–“ making the rating higher or lower. it should be emphasised that ratings usually concern issuers of securities, foreign currency-denominated ones in particular (dollars, euro or japanese yen). short-term ratings are issued for issuers of short-term securities (up to a year), and long-term ratings are issued for bond issues with maturity of over a year. central european rating and analysis centre (cera s.a.), which has been functioning in poland since 1996, and which changed its name to fitch polska s.a. in november 2001, explains the meaning of grades for short-term ratings. ratings of cp-1, cp-2, cp-3 and nk are mentioned here. j c , r p116 cp-1 and cp-2 indicate that issuers or guaranteeing institutions have the ability to pay their short-term liabilities. cp-3 constitutes a satisfactory ability to pay those liabilities, and the last rating informs about so called issuer’s ineligibility. long-term ratings are issued for bond issues and the following grades are specified: – aaa – the highest quality bonds, constituting the “elite” among debt securities, – aa – bonds that are considered a high quality debt security in every respect, – a – bonds with credibility above average with good credit characteristics, – bbb – bonds with an average credibility of liabilities repayment with usually good credit characteristics, – bb – bonds with significant speculative characteristics and high volatility in the scope of the security of funds, – b – bonds without the characteristics of the “desired investments”, which entails serious doubts concerning fulfilling obligations by their issuer, – ccc – bonds with such a grade do not ensure secure investments, – cc – bonds speculative in nature, do not ensure the fulfilment of obligations, – c – the lowest group of bonds, with a small probability of fulfilling obligations (ciak, 2011, p. 33). a list of ratings issued by the most important credit rating agencies, that is by fitch agency, moody’s and standard and poor’s is presented below. table 2. a list of ratings according to fitch agency, moody’s and standard and poor’s fitch agency moody’s agency standard & poor’s agency investment speculative investment speculative investment speculative aaa ba1 aaa bb+ aaa bb+ aa1 ba2 aa+ bb aa+ bb aa2 ba3 aa bbaa bba1 b1 aab+ aab+ a2 b2 a+ b a+ b a3 b3 a ba bbaa1 caa1 accc+ accc baa1 caa2 bbb+ ccc bbb+ ddd baa3 caa3 bbb cccbbb dd ca bbbcc bbbd c c wr d source: own study based on (siemiątkowski, 2015, p. 384). it should be stressed that through ratings determined for individual countries there are higher or lower credibility of a given country. additionally, the higher credibility of a given country and the more stable its economy, the longer the periods for which it can enter into commitments and the lower interest rates. it results from the fact that the risk of non-payment of debt or the debt losing its value is also lower. as many studies indicate, credit rating agencies can conduct effective evaluation of public debt only when they dispose of relevant instrument and methods and when they act in accordance with rules established by competent public authorities. international rating as a creditworthiness measure of a state 117 table 3. ratings of the eu member states’ creditworthiness according to the main credit rating agencies specification fitch agency moody’s agency standard & poor’s agency group i austria aaa aaa aaa belgium aa+ aa1 aa+ denmark aaa aaa aaa finland aaa aaa aaa holland aaa aaa aaa luxemburg aaa aaa aaa malta a+ a1 a germany aaa aaa aaa group ii france aaa aaa aaa sweden aaa aaa aaa great britain aaa aaa aaa italy aaaa2 a+ group iii czech republic a+ a1 a estonia a+ a1 a lithuania bbb baa1 bbb latvia bbbbaa3 bb+ poland aa2 aslovakia a+ a1 a+ slovenia aa aa2 aa romania bbbbaa3 bb+ group iv bulgaria bbbbaa2 bbb cyprus abaa1 acroatia bbbbaa3 bbbgreece ccc ca cc spain aa+ aa2 aa ireland bbb+ ba1 bbb+ portugal bbbba2 bbbhungary bbbbaa3 bbbsource: own study based on: (forsal.pl, 2016). grouped after: (siemiatkowski, 2015, pp. 385–386). analysing the information in table 3, it can be concluded that individual countries of the european union can be divided into four groups depending on what ratings have been issued by the most important credit rating agencies. the first group includes the countries with the highest rating assigned by for example fitch agency on the aaa, aa+ and a+ levels. the second group consists of four countries, that is france, sweden, great britain and italy with stable credibility (italy, as one of so called piigs countries has the lowest rating on the j c , r p118 aalevel given by fitch, aa2 given by moody’s and a+ from s&p). the third group includes countries with a not very stable situation. poland can be found among them with its rating a-, a2 and arespectively (the latest rating for poland is presented in table 4). the last group consists of bulgaria, cyprus, croatia, greece, spain, ireland, portugal and hungary – the countries with unstable economic and financial situations. it should be noted that high international rating is a great prestige for a country (or for another entity) confirming its good condition and it indicates an excellent ability to pay debts in due time. in such a situation a country is seen as a reliable, stable and solvent entity. it finds its reflection in the cost of commitment of expenditure in the future. in the case of the countries with high international rating the cost of borrowing capital (for example secured by issued treasury bonds) is relatively lower than for the countries with a low rating. therefore, downgrading of rating of a given country involves increased cost of debt servicing, since the country appears less attractive for investors (redo 2016a, redo 2016b). this can result in higher taxes, higher loan instalments and reduction in investments or currency depreciation. nevertheless, also downgrading of rating for other countries the economy of a given country is connected with can contribute to such a situation. table 4. current evaluation of the creditworthiness of poland (as of december, 2016) agency foreign currency national currency outlook long-term short-term long-term short-term fitch af1 af-1 stable moody’s a2 p-1 a2 p-1 negative standard & poor’s bbb+ a-2 aa-2 stable source: (money.pl, 2016). it should be noted once again that credit ratings issued by individual credit rating agencies constitute the reflection of the economic situation of a given country. due to the fact that when a given rating is assigned numerous issues are taken into consideration (which was mentioned before), they reflect among others a given country’s relationships with the neighbouring countries including the relations in the financial area. therefore, as indicated in the literature on the subject, they represent the situation of economies in terms of their financial dependence (siemiątkowski, 2015, p. 386). 5. conclusions and recommendations recently measures to increase the competitiveness of on the market of credit rating agencies have been introduced, which has also improved the credibility of the ratings of individual agencies. one of the measures is the european rating platform(erp), which was set up on 1st december, 2016 by the european securities and markets authority (esma). it is a website maintained by esma which includes a database with current and historical public ratings and rating reports and announcements given by all credit rating agencies registered in the european union under the supervision of esma. the aim is to enhance the visibility of credit ratings issued by smaller agencies and the comparability of the same instrument ratings international rating as a creditworthiness measure of a state 119 issued by different agencies. association of external credit ratings is also supposed to ensure fair treatment of evaluations on establishing implementing technical standards concerning association of credit ratings issued by external institutions of evaluating creditworthiness (regulation of the european parliament and of the council (eu) no. 575/2013). simultaneously, prudential supervisors will be able to ensure that systemically relevant rating agencies are effectively controlled. moreover, in the light of the last crisis (issuing inappropriate assessments by credit rating agencies), it is indicated that qualitative information on legality, good governance and political situation is essential for the european evaluation of creditworthiness. without doubt agencies played their role in the crisis in 2008. financial instruments issued by banking “special purpose companies”, risky and based on the real estate market, were assigned surprisingly high ratings from credit rating agencies. owing to that it was profitable for banks to issue additional mortgages, which later, in the form of securities (highly rated by credit rating agencies) were transferred to companies set up for that purpose. it was all conducted under the control and supervision of authorities. so called basel frameworks in fact imposed such conduct on banks, if they wanted to get additional profits from cheap money expansion. attention should be drawn to a convergence of ratings issued by agencies, which does not have to result from identical conclusions drawn when analysing the probability of the insolvency of the issuer. the reason for such a state of affairs needs to be sought in current weak competitiveness between those agencies and in applying the rule according to which a change of rating introduced by one agency motivates another. time will tell whether in practice ratings will be assigned according to the situation in individual countries of the european union, or whether it involve an element of discretion. currently the evaluated entity pays for the rating, thus theoretically it is in the credit rating agency’s interest to demonstrate the payer’s best ratings. nevertheless, it is undeniable that international rating constitutes a creditworthiness measure of a state. in the case of poland, downgrading of rating, will lead to an increase in the cost of servicing public debt, since country will became less attractive for investors. already, due to bbb + s & p rating, public debt service costs are high. this can result, in futures, further increase in debt service costs, in higher taxes, higher loan instalments and reduction in investments or currency depreciation. this will have an impact on economic growth and pursued macroeconomic policy. bibliography ammer, j.m. & packer, f. (2000, june). how consistent are credit ratings? a geographic and sectorial analysis of default risk, frb international finance discussion paper, no 668 washington dc, board of governoms of the federal reserve system. retrieved 28 december 2016, from http://www.ssrn.com/abstract=232909/ boot, a.w.a., tood, t.m. & schmeits, a. (2006). credit ratings as coordination mechanisms. review of financial studies, (vol. 19(1)). brylak, j. (2011). agencje ratingowe na rynku inwestycji. prawne aspekty instytucji. pte, scientific journals, (11). j c , r p120 cantor, r. & packer, f. (1996). determinants and impact of sovereign credit ratings. frnby economic policy review. chądzyński, m. (2016, may). jak wielka trójka agencji ratingowych decyduje o wiarygodności i wpływa na rynki. retrieved 28 december 2016, from http://www.gazeta.prawna.pl/. ciak, j. (2011). rating państwa jako metoda oceny zdolności kraju do spłaty zobowiązań w obliczu kryzysu finansowego. journal annals wsb, (10(10)). dziawgo, d. (1998). credit – rating. ryzyko i obligacje na międzynarodowym rynku finansowym. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. e-gospodarka,pl. (2010, may 12). agencje ratingowe straciły zaufanie inwestorów. retrieved 28 december 2016, from http://www.finanse.egospodarka.pl/. forsal.pl. (2011, august 9). lista krajów z ratingiem aaa – oto najbezpieczniejsze państwa świata. retrieved 28 december 2016, from http://forsal.pl/artykuly/537149,lista_krajow_z_ratingiem_aaa_oto_najbezpieczniejsze_oanstwa_swiata.html. money.pl. (2016, december 2). rating polski bez zmian, perspektywa w górę. s&p podjęła decyzję. retrieved 28 december 2016, from http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/rating-polski,69,0,2211141.html. redo, m. (2016a). sustaining government budget deficits as a cause for the cost of public debt service increase in western european countries in the 1995-2015 period. torun international studies, (1 (9)). doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.005. redo, m. (2016b). bezpieczeństwo finansów publicznych – wpływ ekspansji fiskalnej na poziom kosztu kapitału w polsce na tle państw europy środkowo-wschodniej (w druku). regulation of the european parliament and of the council (eec) no. 1060/2009 of 16th september, 2009 on credit rating agencies (the official journal of the european union l 2009.302.1 as amended). regulation of the european parliament and of the council (eu) no. 575/2013 of 26th june, 2013 on the prudential requirements for credit institutions and investment companies changing the regulation (eu) no. 648/2012. report of the european commission for the european parliament and the council concerning alternative solutions for external credit ratings, the situation on the credit rating market, competition and management in the area of credit ratings, the situation on the market of ratings of financial instruments resulting from securitization and the possibility of creating a european credit rating agency, the european commission, brussels, 19th october, 2016, com (2016) 664 final. siemiątkowski, p. (2015). uzależnienie finansowe jako zagrożenie bezpieczeństwa ekonomicznego państwa, toruń: wydawnictwo naukowe umk. young, e. m. (1993). the rating agency’s role, [in] emerging bond markets in the dynamic asian economies. retrieved 28 december 2016, from https://www.esma.europa.eu/ supervision/credit-rating-agencies/risk/. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice olga ivasechko* the conditionality policy of the eu in the terms of reforming the public service in the cee countries: the experience of ukraine abstract: with the  aim of  creating in  ukraine a  civil service that is  based on  european values and principles, the priority must always be the rule of law; patriotism and the service for ukrainian people; legality; equal access to public service; professionalism; virtue; political impartiality; transparency of activities; personal responsibility of a civil servant. only respecting the above-mentioned european principles for the process of adaptation of civil service of ukraine to eu standards will be held smoothly and successfully. keywords: policy conditionality in  the  eu; the  public service; europeanization; administrative reform; the eu standards. 1. introduction today, when the  borders of  the  european union (eu) expand, the  question of  «europeanization» becomes relevant not only for the  countries of  the  applicants, but also for all european member states. as  the  political realities evidenced today, the  eu countries-candidates for membership puts high requirements, with the  aim of  selection of the community «family» of the future «ideal members» (shimmelfennih & zedelmaier, 2010) eastern and central european countries have to overcome the difficulty of restructorun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 27-35 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.003 * associate professor of  department of  political science and international relations of  lviv polytechnic national university, lviv, ukraine, e-mail – ivasechko.2011@ mail.ru http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.003 28 olga ivasechko turing administrative decisions, principles and legal norms to prepare to enter eu finally. ukraine would have to follow their example to joiun eu. in may 2004, these difficulties were overcome, and at the same time the preparation of these states to join the european union was completed and the separate and integral aspect of europeanization was the reform of public service. for ukraine the process of interaction with the eu provides a number of requirements. first of all that is a cornerstone of european integration course of our country, a creation of a consistent and stable legislative ground according to the copenhagen criteria for membership in each of the spheres of public life, and particularly the adaptation of public service to the eu standards. the necessity of  reforming the  state service of  ukraine in  terms of  processes of europeanization and what is especially important for out country is taking into account the future prospects of integration of the eu, and considering the need to reduce bureaucratic tendencies and overcoming corruption in the system of state power. the key problem is the adaptation of the ukrainian legislation of public service, which is nowadays so fundamentally different from the standards of the developed european countries. to find the ways to solve this urgent problem, one must implement a comprehensive and structural analysis of  normative legal conditionality organization of  the  state service of the states of europe to develop the foundations for further reform in the governmental sphere and implementation of positive european experience in ukraine. 2. methodology these issues were addressed in  the writings of both local and foreign scientists. however, the lack of a comprehensive study of this problem only aggravates it, and also makes impossible the implementation of reforms in management sphere of ukraine at the proper level. it  is  expedient to  consider the  modern research of  russian scientists in  this field. for example m.m.vojtsechovskyy (voitsekhovskyi, 2014, may 17) raises the problem of the modern state and the  main directions of  reforming the  state service of  ukraine. in particular, it draws on existing laws of ukraine, namely: the law of ukraine «about state service» from 17.11.2011, and «on state target program of  development of  public service in  ukraine» dated 27.06.2012 № 411-p. such scientists as k. zajachkovskyy, i. todorov (zaiachkovski &todorov, 2014, may 16) cover the issues of state service in ukraine and in accordance with the standards of leading european states. the most valuable in our opinion is the research done by a. l. dimitrova (shimmelfennih &zedelmaier, 2010), having considered the reform of public service in the countries of cee in the context of europeanization. in addition, m.a. vakhudova (vachudova, 2014, may 20) explored how the eu’s leverage facilitated the convergence of the likely future eu members from cee on the grounds of liberal democracy. at the same time there is also the contribution of  the  franco shimelfening (shimmelfennih &zedelmaier, 2010) in  the  study of the process of europeanization of states as a whole. what should be noted is the absence of the complex research on the use of ukraine’s most valuable specific experience of  cee countries for the  implementation of  successful and effective reforms in the public service of our state in terms of its civilization choice that validates the study of the issues that have been discussed. 29the conditionality policy of the eu in the terms of reforming... therefore, in our opinion, the focus should be on such states of central and eastern europe, which can be an  example for ukraine and that have implemented reforms in  the  management sphere. these are the  following: bulgaria, czech republic, romania, hungary, latvia, lithuania, estonia, poland, slovakia and others. all the above-mentioned states agreed with the proposed eu rules and have conducted its own estimates of the advantages and disadvantages of eu membership. 3. results and discussion the basic standards of  civil service of  european countries was mostly recorded in  the  constitutions as  well as  in  specially adopted specific legal acts. the  experience of the eu in relation with the regulatory management sphere is based on certain principles, and some of them have the highest priority: the rule of law, legality, political neutrality and loyalty, stability, transparency, responsibility. the reform of  the  apparatus of  the  state service was assumed with the  help of  integration strategies of the states of the applicants. therefore, a dominant role in the success of the administrative reform in a particular state has played in fact the probability of its accession to the eu. in addition, an integral component of the «europeanization» in the solution of some questions had the agreement, loyalty, unanimity in domestic forces, in particular, a relatively significant range of issues in the governmental sphere, among them it should be allocated to the stability of democratic institutions, to overcome obstacles to democratic processes, avoiding war, human rights, etc. first of  all, the  eu required from states applicants implementation of  requirements in  the  sphere of  human rights and democratic principles. more specifically, it tells you, in particular, agreements on trade and cooperation with the baltic states and the association treaty with bulgaria and romania (1992-1993) (shimmelfennih &zedelmaier, 2010). the attention needs to be focused on the fact that; firstly, in the eu practice there were no criteria in  the  implementation of  reforms in  the  management area. so, we mean that the  specific conditions concerning the  administrative reform of  eu officials have formed much later, namely in  the  process of  expanding and complementing with then existent copenhagen criteria. therefore, the  criteria regarding the  implementation of  the  reform of public service has appeared not at once, and went through several stages(shimmelfennih &zedelmaier, 2010). during the first period (1989 – 1993) the consolidation was based on the experience of international organizations. the main requirement of that time from the eu side, first of all, was the observance of democratic principles by the membership applicants and basic human rights. a key achievement of the first period should be considered as the copenhagen membership criteria fixed by the copenhagen european council summit in 1993. eu policy in the second stage (1993 – 1997) was focused not so much on democratic reforms and human rights, but rather on the criteria regarding the common market and its potential implementation of  the  post-communist states. consequently, the  economic acquis of the eu were outlined at the essen european council in 1994. the most outstanding point of this strategy was that the candidate countries had to go through training before they participate in the training before becoming an actor on the market. this fact was recorded in the white book of the european commission on the general market, approved at the cannes european council summit. and last, the third period (1997-2002) 30 olga ivasechko for states of the applicants was difficult. the main emphasis in monitoring the reform was put on the european commission, which assessed the progress of the candidates in the annual regular reports. however, the  commission has determined for countries-candidates goals in  partnership in  preparation for eu accession. the  priority place in  the  annual reports of  the  european commission was given to  administrative and judicial reforms. so, the criteria in the sphere of state management as an integral component of the policy of eu enlargement for the  first time appeared in  the  1995 in  madrid summit of  the  european council, but were not implemented. it starts in 1997 and since that time its influence was spread(shimmelfennih &zedelmaier, 2010). in the sphere of reforming of public service, the european commission has requested sigma (yevropeiskioriientyry u rozbudoviderzhavnoisluzhby. sigma, 2014) group to develop separate criteria of the states-candidates. we need to bear in mind that the sigma program is one of the most prestigious analytical companies of eu hat was created on the initiative of  the  organization for economic cooperation and development (oecd) and the european union. the purpose of the program was the need to assist states in central and eastern europe to  modernize their systems of  public administration. this program plays a  key role in  the  preparation of  candidate countries for eu accession. in particular, the program sigma has contributed to the implementation of the program «the best» public administration, which would allow to  increase efficiency of  administration and would stimulate the  observance by the  government of  the  democratic values, ethics and respect for the rule of law; helped in strengthening states‘ capacity at the central level of control that should help the  solution of  the  problems of  globalization and to  support integration plans of states; have supported initiatives of the eu in the reform of public administration (yevropeiski oriientyry u rozbudovi derzhavnoi sluzhby. sigma, 2014). the candidate countries during the implementation of internal reforms, in particular in the sphere of improvement and changes in their institutional structure, were confronted with the choice of the way of their implementation. taking into consideration some peculiarities of the reform, all states meet the requirements and rules of the european commission. of course, through the  importance and complexity of  implementing reforms of the public service, which was demanded by the eu, they do not always find a commitment in  member candidates, namely in  the  management bodies of  a state. however, all of them at the final stage of integration successfully completed the reform of the administrative sphere. so, in the countries of central and eastern europe researchers trace certain characteristic features of  such reform. in particular, we are talking about a  small number of reforms, the lack of implementation of adopted laws in the initial stages (exceptions may include estonia, hungary and poland). therefore, while the eu insisted on speeding up administrative reform, however, the practical application is not found, and was not supported by concrete actions. such pressure from the eu influenced the further implementation of reforms, the creation of states contenders own management structures practically «from zero» (shimmelfennih &zedelmaier, 2010). the principles of  europeanization for each state had its peculiarities. yes, reforms in hungary, by its nature, have an internal origin with significant external influences. a different situation was observed in the czech republic, where significant resistance to reform was accompanied by delays in the reception of eu rules. however, this state, choosing its own way of reforming of the administrative sphere, held them, which is consistent with eu requirements. in slovenia, the eu intensified influence on the elite of the state, thereby ac31the conditionality policy of the eu in the terms of reforming... celerating the reform. therefore, an important condition for european integration became the hardness and determination of the elites of the states-candidates because the weakness in implementing reforms was not perceived by the eu and was the main threat to european integration. in general, characterizing the situation in the candidate countries of central and eastern europe, changes in the public service were held for a short period. candidate countries supported terms of reform although there was disagreement, even the resistance to the policy of conditionality in the eu. the influence from the  eu side was observed at the  internal structure of  the  statescandidates. only joint efforts, progress and reform were the key factors to their eu accession. the reforms of public service defined the requirements of the legislation, which must enter the public service in the countries of central and eastern europe as an independent professional education and to protect civil servants against dismissal and political pressure. so, the most important factor which caused the successful impact of the eu’s leverage on the progress of reforms in individual member candidates was the performance of their governments. the reform of the state and economy is impossible without a dedicated politicians and skilled officials, and without pressure and assistance from these groups. the eu encouraged the reform of the state apparatus and the economy in all member candidates. the most important among the mechanisms stimulating reforms were conditionality, strong commitment and influence on  these groups and elites. the  government had to  carry out reforms, with the  aim of  moving forward in  the  integration process. additionally, this promotion has strengthened positions of  the  groups that benefited most from integration with the eu. together, these mechanisms have contributed to the emergence of agreement among all leading political forces concerning the continuation that was focused on eu reforms in the state (vachudova, 2014, may 20). the civil service reform in  the  mentioned states should be considered as  a  whole in the context of the existence in these post-communist administrations. the idea is that the state, which was integrated into the eu, having inherited this government, faced a number of problems of different nature. first, there was not «feeling» of the public service, because the difference between the «state service» and other employees of the government (including enterprises) was unclear. secondly, the bureaucracy was rather not answerable to the citizens and parties. third, workers were sensitive to  political pressure and individually affected. and, the last, is that the public administration in general lacked the skills and information needed to participate in policy-making in the new world market democracy(shimmelfennih &zedelmaier, 2010). therefore, the  public administration as it funcioned in  the  previous system of  state management was at best « the  implementation machines» for making decisions, initiated by the communist party, and at worst, a tool for repressing citizens of the state. therefore, the concept of a professional civil service was operative in most states. so, in member candidates from cee there was a whole range of problems in the sphere of public administrations. among them, the researchers highlight the dominance of the communist party, its penetration in  the  bureaucratic structures in  cee countries and dual subordination administrations, corruption and practical lack of responsibility. the administration was comprised of management structures and political ones, the latter of which was reflected in the value of hr policy. and actually the fact that the use of administration with the purpose of  implementation of  repression against the  people questioned the  legitimacy of  any gov32 olga ivasechko ernment agencies. you should therefore fully agree with the  view that «the administrative reform in  the  cee countries do not require anything other than defining a  new concept of the state» (shimmelfennih &zedelmaier, 2010). we should not overlook one more important moment in  the  context of  reform of  the  public service of  the  member of  the  applicants, namely: the  lack of  legislation (except poland) on  the role of  civil servants or public service during the  communist period (shimmelfennih &zedelmaier, 2010). resorting to the analysis of the general picture on reforms in member of cee, it is necessary to note the fact that the example of the states the reform of public administration was completed then included hungary, poland and estonia. but other countries have adopted legislation on partial reform, but in these cases it was not about the  effectiveness of  implemented reforms, and their consistency with eu requirements (shimmelfennih &zedelmaier, 2010). in particular, certain laws of the state (public) service were adopted in poland, lithuania, latvia, estonia, greece, bulgaria, hungary, etc. for example, in france there are the law «on the rights and duties of civil servants», «on constitutional provisions regarding the  public service of  the  state» and the  decree about the features of some service of state employees state and some forms of final cessation of performance of official duties. likewise in germany, there was adopted the federal law about the status of officials, and in the czech republic – the law «on service of public servants in  administrative institutions, and on  remuneration of  civil servants and other employees in administrative institutions (shimmelfennih &zedelmaier, 2010). despite the  differences in  the  titles of  the  above documents, their content is  almost identical. they contain goals, tasks and principles of state service, the procedure for its completion, they define the status, rights and duties of civil servants, guaranteeing their legal and social protection. the main problem of the civil service reform was the choice of the institutions responsible for this process. the experience of slovakia and the czech republic offers two options. in the first case it is a separate agency. this institution, as a rule, was the core of future reforms in the public service, but it is difficult to establish the proper balance between the authority and accountability. they are strong and influential enough without any accountability or become too weak politically and financially. the latter is manifested in the ministry of labor. in the mentioned states in particular, the attention is focused on the labor and social aspects of civil service reform at the expense of other reforms and far less than of the ministry of internal affairs, the ministry of labour was in  contact with the  lower levels of  government (voitsekhovskyi, 2014, may 17). indisputable is  the fact that attempts at normative provision of  the  state service, today are being made in  ukraine. it  is  advisable to  focus on  the resolution of  the  cabinet of ministers of ukraine «on approval of the state target program of civil service development for the period till 2016». in order to clarify the real situation in the sphere of public service it should be considered the main tasks of the state target program of development of civil service of ukraine, among which were outlined the three key ones. first, it is improving the institutional framework of public services that is based on the competence approach, stipulated in the new edition of the law of ukraine «about state service». secondly, the introduction of a new system of human resources management in public service in the medium term. and, the last, in our opinion, the most relevant to the present day, is the formation of highly skilled personnel of the state service (zaiachkovski &todorov, 2014, may 16). implementation of  the  state target program of  development of  civil service requires dra33the conditionality policy of the eu in the terms of reforming... matic changes in connection with the application of a competence approach to all processes of hr management in civil service. this approach is present in the personnel policy of such powerful states in  the  international arena as  the  uk, austria, canada, usa, germany, netherlands, australia. at the  same time, in  the  process of  developing this program one takes into consideration the achievements of  the  ukrainian-canadian project «reform of personnel management in public service». in particular, we are talking about developed by the canadian bureau of education a «strategic» frame relative to the system of personnel management in public service. in addition, during the development of the state target program of development of civil service also takes into account the recommendations of the experts of  the  twinning project «support to  the  development of  public service in  ukraine» (zaiachkovski &todorov, 2014, may 16). an important aspect of adaptation of civil service to european standards in the context of europeanization is the process of forcing in ukraine of such instruments of institutional development of the eu as twinning and taiex, in particular at the  regional level. the  main purpose of  these instruments is  practical assistance in  solving specific problems of  development and european integration. the  effective use of the above mentioned tools provide operation of successful partnership on the one hand, and on another – will become a «bridge» exchange of experience between public authorities of ukraine and the eu. the effectiveness of the reform of the state service of ukraine will be determined by the method of assessment of the state service in ukraine on the dominant figures of the software in a certain number of areas, the methodology of assessment which is characteristic for the administrative areas of the countries-eu applicants. interesting and integral aspect of the implementation of the reform of the state service of ukraine is a predictable amount of  financial resources. according to  official sources the  funds aimed at reforming the administrative areas is 35 868, 4 thousand of uah, due to means of the state budget – 927 23, 9 thousand of uah in 2013-2016. in addition to financing, the implementation of the state target program envisages the involvement of international technical assistance projects in the sphere of public service, international partners, which will contribute to reforming in ukraine. with the aim of creating in ukraine a civil service that is based on european values and principles, the priority must always be the rule of law; patriotism and service to the ukrainian people; legality; equal access to public service; professionalism; virtue; political impartiality; transparency; personal responsibility of the state the employee. only if and respecting the above-mentioned european principles for the process of adaptation of civil service of ukraine to eu standards it will be held smoothly and successfully. so, it is safe to say that if the introduction of the main priorities provided by the state target program of development of state service will be reformed by civil service of ukraine in specific terms, the conditions will be created for further improvement of state control with regard to democratic values and principles of management. at the same time, the implementation of the state policy in the sphere of civil service will provide an opportunity to introduce modern technologies of  human resources management in  public service with regard to  the  competence approach. in addition, the  involvement of  the  scientific point of  view in  the  process of  reforming the  civil service of  ukraine will ensure the  implementation of state policy using the best international experience. and, last, monitoring the effectiveness and efficiency of the civil service reform will contribute to the creation of a professional and politically independent state service of ukraine (zaiachkovski &todorov, 2014, may 16). in the light of current events, it is necessary to point out the fact that the europeanization of public service in ukraine is permanently stalled. the factors of this negative trends in34 olga ivasechko ukraine, first of  all, are the  lack of  political will, corruption, a  kind of  political system «reforms», which gives rise to the growing influence of the soviet system. at the same time there’s a systematic violation of human rights, which causes negative reviews about the political situation in ukraine on the part of european institutions and official persons. hence, we notice a clear gap between the weight of the value of the block in the eyes of leaders and eu officials, members of  the  european parliament, on  the one hand, and the  authorities in ukraine on the other (zaiachkovski &todorov, 2014, may 16). today it  is expedient to  briefly dwell on  the forecasts of  the  experts concerning each state in cee in the management area, which are presented in the ukrainian edition of  «the economist»  – «the world in  2014» (svit u tsyfrakh, 2014). the  first in  the  field of  view gets bulgaria, which predicts early elections in  2014, because the  ruling alliance of the bulgarian socialist party and the movement for rights and freedoms loses legitimacy both at home and abroad. for example, in the czech republic in 2013 has been the dissolution of  the  parliament, in  october 2013 the  elections was held. the  political turmoil of the state was associated with scandals related to corruption and wiretapping, but in 2014 they predict the end of recession. similar situation is observed in estonia, in which popular discontent has caused the  loss of  trust to  politicians of  different political spectrum after allegations of  corruption. but before the  election 2015 the government is unlikely to be changed. it will be croatia that will celebrate the first. however, improving government institutions and the  weakening role of  the  state is  not held by the  «magic» (svit u tsyfrakh, 2014). therefore, according to forecasts, the current ruling coalition under the leadership of s. milanovich will continue to fight corruption among officials. stable situation is predicted for hungary, romania, latvia and poland (due to the political and personal aptitude of  d. tusk). but the  internal political arena of  lithuania was unstable for alleged fraud in 2013, several leaders of the party of labor, however, paradoxical as it seems, did not prevent the growth of the state’s economy by 3%. and at the end forecasts for slovenia are fuzzy because the state is still in the process of finding a «devoted politicians and skilled officials», without them the reform of domestic sphere of the state of the public service is impossible. in march 2014, they scheduled the vote on taking confidence, which can cause extraordinary elections (svit u tsyfrakh, 2014). therefore, for ukraine to achieve and implement successful reforms of the public service, it is necessary to take into account the experience of member states of the eu, first of all, the czech republic and slovakia, which warns against the structuring of civil service reform as a series of structural reforms. on the other hand, this experience serves as a viable option to create the foundations of a civil service rules and directives, and then its gradual expansion. 4. conclusion to sum up, the process of gaining eu membership included the implementation of a considerable number of reforms in the candidate countries. it is worth to mention that the reform of public service in the eu member states, which is useful for ukraine, especially for reasons of expediency and of improving the standard of living standards and economic well-being of the state in general. for ukraine, it would be important to follow the implementation of 35the conditionality policy of the eu in the terms of reforming... the reform of the public service as was done by czech republic and slovakiadespite the fact that these states have a  complex, unequal and demanding way of  agreeing with the  rules of the club of european states», whose members they wanted to be since 1989. therefore, further studies may demand the detailed typology of the central-eastern europe, taking into account the criterion of reforming the public service in the context of europeanization. references shimmelfennih, f., &zedelmaier, u. (2010).yevropeizatsiiatsentralnoi ta skhidnoiyevropy. kyiv. svit u tsyfrakh. svit u 2014 rotsi. (2014, january 15). “the economist”. vachudova, m.a. (2014, may 20). democratization in  postcommunist europe: illiberal regimes and the leverage of international actors. retrieved april 26, 2014, fromhttp://cddrl.stanford.edu/publications/democratization_in_postcommunist_europe_illiberal_regimes_and_the_leverage_of_international_actors voitsekhovskyi, m. (2014, may 17). suchasnyi stan ta osnovni napriamy reformuvannia derzhavnoi sluzhbyukrainy. retrieved may 26, 2014, from http://siver.uct.ua/biblioteka/rozum_zbirnuk.pdf#page=18 http://siver.uct.ua/biblioteka/rozum_zbirnuk.pdf#page=18 http://siver.uct.ua/biblioteka/rozum_zbirnuk.pdf#page=18 visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 2016, no. 1 (9), pp. 131–140 published online march, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.012 artur siemiątkowski*1 the influence of transnational corporations on society’s safety based on activity of amazon.com in poland and great britain abstract social influence is not identical in each country or society, since activity of biggest corporations is so diverse. a lot of factors – both on the corporation side, as individual countries regulations – influence it, as well as societies and local communities specification. the aim of this article is to characterize the influence of transnational corporations on local communities safety on the example of amazon.com corporation. authors compared instances of two countries, in which this company runs le. poland and great britain. due to differences in conditions of functioning on these markets (e.g. on the level of economic growth or society), comparison of these two cases can give interesting results. an additional asset is the fact that author was an amazon employee and he made many absorbing observations about the meaning of working in this corporation for members of local communities. the presence of transnational corporations in local area has a significant impact on local communities safety, because of influence on key needs of local societies members’ in terms of safety. the main thing is employment and salary. very often huge logistics centres or manufacturing plants become the key employer in the region. keywords: transnational corporation, amazon.com, fdi, society’s safety * poznan university of technology, e-mail: artursiem@gmail.com a s132 1. introduction during the last decade of 20th-century globalization of world economy entered into next stage and the iron curtain fell down. technological and telecommunication revolution began. the dynamics of international cash flows increased several times. transnational corporations gained economic strength, which frequently exceeds a possibility of a one single country. the situation described above has a direct impact on the issues of safety. this is noticeable in many areas, one of which is safety of local societies. huge range of corporations activities often contribute to them being the dominant employer in the region. they exert essential influence on the level of revenues of individual families. because of this fact policy of functioning becomes the key factor of safety of towns, districts, villages societies and other communities (e.g. students). social influence is not identical in each country or society, since activity of biggest corporations is so diverse. a lot of factors – both on the corporation side, as individual countries regulations – influence it, as well as societies and local communities specification. the aim of this article is to characterize the influence of transnational corporations on local communities safety on the example of amazon.com corporation. authors compared instances of two countries, in which this company runs le. poland and great britain. due to differences in conditions of functioning on these markets (e.g. on the level of economic growth or society), comparison of these two cases can give interesting results. an additional asset is the fact that author was an amazon employee and he made many absorbing observations about the meaning of working in this corporation for members of local communities. 2. the range of transnational corporations activities in poland and great britain in times of world progressive globalization more and more important role are having international cash flows. one of these flows are foreign direct investment (fdi). it is a specific form because of fgi ‘are affecting both – on domestic resource production factors, as conditions of competition on domestic market’ (caves, frankel, & jones, 1998, s. 239). it happens mainly due to two reasons. first of all fdi are made usually by transnational corporations and it causes the investor from abroad to keep control over the investment. secondly, corporations are investing abroad to increase revenue, so their activities do not have to be compatible with business of the country (siemiątkowski, 2001). if an enterprise finds out that it controls the biggest possible part of the market, and the company is strong enough, there is no impediments to extend the field of activity to other countries. thus, the company becomes transnational. nowadays, analysing fdi flows, one can notice that the central position in this analysis are taken by groups of countries of so called triad: west europe (european union), north canada (usa and also canada) and east asia (mainly china with honk kong, japan, singapur, south korea and taiwan). generally, these are industrialized countries, relatively rich or very fast developing (e.g. china). companies which come from these regions are looking for possibilities to invest mainly in countries with similar economic conditions. this is the way how triad is forming. highly developed countries are locating direct investments in the countries with the same degree of the influence of transnational corporations on society’s safety... 133 economy development. these countries are carrying out reinvestments. ‘so investment flows between discussed countries have cross-investment character. visible division into mother countries and countries, which are guesting fdi, is disappearing. crossing of investment flows is considered as one of the more important aspects of country/economics integration in the process of internationalization of economic activity.’ (zorska, 1998, s. 110). pic.1. the direction of fdi flows in range of triad source: (unctad, 1994, s. 6) transnational enterprise is a company which has controlling interest in other enterprises and in two or more countries. in this definition two issues are considered. firstly, the fact of controlling an abroad company is accented, nevertheless to count the company as a transnational corporation it is enough to own one control action packet. secondly, the definition puts an emphasis on the activity in at least two countries. accepting such a definition, we can say that majority of done fdi’s is the result of transnational corporations activity, therefore analysis of sizes of fdi should give quite a view of the sizes of activity on transnational corporations in the whole world and in the researched countries. because of lack of precise and easily accessible international data it is essentially the only way to understand the sizes of transnational corporations activity at least a little bit (siemiatkowski, 2001). precise determination of transnational corporations shares is extremely difficult. it is caused by lack of suitable, international and comparable statistics. the only possibility in this situation is comparison of resources or flows of foreign direct investments. these values are reflection of corporation functioning in international area. other countriesother countries other countries eu china usa a s134 tab.1. resources of foreign direct investments in poland and great britain no. position poland great britain 1 resources of foreign direct investments at the end of 2015 (billion usd) 213,1 1457 2 fdi resources per capita at the end of 2015 5530 23110 3 fdi resources as percentage of gdp 44,9 51,1 source: own calculations. during data analysis in table number 1, fdi resources disproportion between poland and great britain is meaningful. fdi resources of great britain are almost seven times bigger than poland (cieślik et al., 2015, p. 42). also, relatively, superiority of british economy is significant. fdi per capita resources are on the level of 23 thousands usd and they are over 4 times bigger than in poland. shares of direct investments resources in gdp in poland were about at the level of 45% and in great britain – over 51%. it is therefore possible to suppose, that influence of transnational corporations on local communities is much greater in great britain in terms of presence of foreign investors in economy. the role of transnational corporations in the world is constantly increasing. these companies exert bigger impact on economic reality than in the past, not only in the whole world, but also on a local scale. the investment can become an opportunity for the local society (e.g. by making new workplaces), but also it can be dangerous because of extinction of local institutions (mączyńska, 1999, s. 89; oziewicz, 1998, ss. 63–64). however, the existence of huge transnational corporations is a fact and conditions to attract foreign capital before others should be created. the role of transnational corporations in local societies is huge. first of all, they are entities that hire most often over several dozen, thousands and sometimes millions people (table 2) (wikipedia, 2017a). tab. 2. 10 the biggest transnational corporations in the world (at the end of 2015) no. name of corporation annual income (billions usd) employment in corporation 1 walmart 482 2300000 2 state grid 330 927839 3 samsung 305 319000 4 china national petroleum 299 1589508 5 sinopec group 294 810538 6 royal dutch shell 272 90000 7 exxon mobil 246 75600 8 volkswagen 237 610076 9 toyota 237 348877 10 apple 234 110000 : : : : 44 amazon 107 230800 source: (wikipedia, 2017a) the influence of transnational corporations on society’s safety... 135 data presented in the table number 2 confirms that the size of transnational corporations are really impressive. only first 10 companies hire together over 7 million employers. their total income in 2015 was almost 3 trillion usd. amazon which is analysed in this article is on the 44 place of the biggest transnational corporations. in 2015 amazon reached 107 billion usd of revenue and hired 230 thousands employees. without a doubt, amazon is one of the biggest corporations in the world. 3. importance of local communities’ safety nowadays, safety is one of the most popular area of science. it is also one of the basics needs of human. it is most often defined as the lack of feeling of hazard. this imprecise definition does not fully reflect the meaning, because it applies to ideal situation which does not appear in reality. it should be rather said about the defined level of safety, because risks and threats occur permanently and elimination of them is basically impossible. considering the level of management there are many different types of management. fundamental standard of safety management is local level. that is why local safety or local societies is considered. it is a category which is defined in many different ways. first of all, it is necessary to explain (revise) the definition of local society, which is a ‘specific local system consisting of several basic elements: 1) territorial space, 2) inhabitants of this space, 3) common connections and dependence of people and institutions, which are causing internal integration and allow cooperative work for local problems solving, 4) social interactions, 5) cultural and psychosocial ties which connect part or all of the dwellers with given socio-spatial structure’ (skrzypczak, 2002, s. 25). the key differentiator of local communities are bounds that form between members. living in specified area (village etc.) does not condition society’s existence as safety entity. safety of local societies is an element of internal safety of country and it ‘covers all its components in appropriate way to local community proportions (social order, personal safety, public safety) with nationwide character but it also takes into account problems, needs, possibilities and activities specific for given local society’ (fehler, 2009, s. 23). needs that are the result of researching the local society members shall be added to generally accepted, traditional ones marked in the above definition. these researches show that in the question about local safety people pay attention to work and salary, which allow to satisfy basic needs and support the family (…). those needs are easily satisfied by international corporations especially when local companies do not offer work vacancies. 4. general characteristics of amazon.com corporation the scope of this analysis is the activity of the american corporation amazon.com. it was founded in seattle, wa in the usa and is currently the largest online retailer in the world. scale of activity, in which amazon functions makes it an unusual enterprise. moreover, in 2016 amazon.com offered its services in 11 different countries, such as the usa, uk, canaa s136 da, mexico, france, spain, japan, italy, china and germany with plans to open more shops, e.g. in sweden (forbes, 2017). jeffrey bezos set up the corporation in 1994, planning to create the biggest online shop in the world. at the beginning, the company was called relentless.com and was just an online book shop, until in 2000 bezos decided to rebrand his company and start offering products from any department – from books and media to groceries and electronic devices. moreover, amazon.com offers marketing possibilities and warehousing space for single retailers and companies (wikipedia, 2017b). polish retailers can also exploit additional tools shared by amazon.com, such as service in 5 languages, easy payment methods or automatized analysis and sales report system. a posted product will have the possibility to reach millions of amazon clients in the whole europe. amazon inc. shares free virtual data space in the service named “amazon web service”, which is highly used by the biggest online video rental – netflix, offering its vod services through streaming media and responsible for almost 40% of network traffic in north america. in february 2016 netflix finished the seven-year process of transferring its data to amazon cloud. just by ensuring this service to netflix, amazon earned 2 billion dollars in the last quarter (pap, 2016a). currently, amazon.com is on the 12th position of the most valuable brands and on the 8th position among the corporations of the biggest market value according to forbes magazine (forbes, 2017). tab. 3. the largest retailers in the world according to level of sales revenue the name of company sales revenue in 2015 sales revenue forecast in 2020 % of growth 1 wal-mart 523,93 608,97 16,2% 2 costco 127,81 177,42 38,7% 3 carrefour 122,22 151,43 23,9% 4 the kroger co. 116,40 139,62 19,9% 5 amazon 113,69 211,20 85,8% source: (wirtualnemedia.pl, 2017). amazon is also one of the biggest retailers in the world (5th place). the revenue was on the level of 113 billion usd in the 2015. the forecast of its sales is quite interesting, since until 2020 they should increase by almost 86%, moving amazon to 2nd place of the biggest retailers (table 3). in october 2016 amazon.com shared a translated german version of the website for polish users. firstly, main page was translated, navigation and many products. amazon also declared to constantly update polish website. with coming to polish market, amazon had high hopes to increase the popularity of the online shop among polish customers and suppliers, and informed about plans for more and more updates for polish people (pap, 2016b). debut of amazon.com in poland brought more than 100% increase in users versus the previous month – before publishing the site in polish language. at first glance, such results might seem at least satisfying, but among polish competitors in e-commerce department, it was unnoticeable. the most dominant site in poland is allegro, which according to polish the influence of transnational corporations on society’s safety... 137 research agency gemius focused more than 76% of e-commerce users in poland. (wirtualnemedia.pl, 2014). despite of clearly visible predominance of allegro service, amazon states that the results are more than satisfying in poland and that the customers are gladly using the special offers prepared for them (mazurkiewicz, 2016). unfortunately, amazon has a long way to increase its impact on the polish market. mainly, the website should be translated to polish in whole, since after entering the page we can notice chaos and a lot of inconsistencies. mixing languages is also one of the problems, because it often leads to misunderstanding the material by the user. nevertheless, earlier mentioned ben howes informed that the company is working on deleting the whole language barrier. when talking about british market, one can notice that there was no typical ‘enter’ moment, as there was no language barrier. orders from great britain started coming gradually with increase of amazon popularity on the american market. quite a breakthrough in international expansion was opening bureaus in the great britain and germany, which took place in 1999. similarly, further expansion of logistic centres connected to increasing the assortment, while decreasing the delivery time. 5. amazon.com activity versus local societies’ safety in poland and great britain amazon corporation is known in the whole world for the kind and size of its activity. interest in e-commerce department in the last years increased significantly. the reason was diverse choice of products and short waiting time for the delivery. because of it, amazon is one of the biggest supplier on all kinds of products, which can be bought by any human with internet access. comparing the influence of transnational corporations on the local safety to other european countries (including great britain) is very hard, because of many reasons. one of them, is the fact that polish people differ from the british people with their mentality. for poles, new things are usually hard to trust and believe in, which results in reluctance and lack of interest. many polish people would say amazon is not vital for them, because they enjoy many other trusted online suppliers and they do not need a change. british people on the other hand are an open-minded nationality and they like changes. the moment of entering the market by amazon was something interesting for them and after some time a lot of them trusted this corporation. another factor, which shows the difficulty in comparing these two countries is the time, in which the company entered the market. on the polish market, amazon started working in 2014, while in great britain it existed since 1999. british people had much more time to get comfortable and trust a new company. polish people, after having only 3 years of getting used to new service are still not interested and prefer doing shopping in small, hometown online shops. poland and great britain differ also in case of the level of wellness. in 2013 gross domestic product per capita in great britain was more than 41 thousand usd, while in poland only 14 thousand usd (the world bank, 2017). above macroeconomic indicators allow to suppose that poles are not financially ready for mass shopping in abroad corporations. a s138 nevertheless, the most important factor, which causes difficulties in defining the difference of seeing the amazon in great britain and poland is the fact that amazon centres located in poland are not directed to sell the supply to polish people. logistics centres in poznan and wroclaw are mainly set to sell products on the german market. polish people wanting to order amazon.com products — can actually pay in their national currency — but only on the uncomfortable conditions set by the company, which means that the exchange rate is not consumer-friendly. the second problem with ordering the products is the delivery source – customer living in poland will probably get the delivery from one of the logistics centres in europe, i.e. france, despite of such centres existing in poland. there is no such a problem in great britain, since amazon prepared paying in the national currency and deliveries from more than a dozen magazines located in the great britain. activity of amazon might has significant impact on the level of local market supply. it is especially relevant in regions placed far from big agglomerations. usage of internet shops like amazon causes easy access to relatively inaccessible products. ease of amazon service usage gives unlimited possibilities of product purchase without necessity of visiting the city, which can be several kilometres away from home. extensive offer of amazon causes lack of necessity of visiting shops every day. the opportunity of purchasing groceries gives possibility to save time. amazon is an international corporation, so the offer of amazon products is much larger than typical small company which activity does not goes abroad. the amount of logistics centres and quickness of exchange of products between them, gives possibility to get popular products from another cities or countries. customer who wants to get a product inaccessible in nearest shops and even in country, they can easily buy via amazon products from abroad. existence of transnational corporations and the amount of logistics centres gives a lot of workplaces. amazon offers job for people with varied educational level. people can be employed there from warehouse staff through leader to manager of logistics centre. people with higher education can look for a job on the higher positions, but person without any education can find here work, too. the amount of workplaces offered by amazon has significant impact on lowering unemployment rate in areas of activity. it has positive influence on local communities safety, because people who look for a job, will find it in logistics centre. society which lives in the area of amazon activity, has awareness of a huge employer existence, so it causes feeling of safety in the field of work. as it was mentioned before, employment and salary are basic determinants of local societies safety level. activity of amazon site can sometimes have a negative influence on the safety of local societies. competitive prices, easy access and quickness of delivery result in bigger and bigger interest of consumers. more often people reach to online ways of buying products, resigning this way from visits in local shops. activity of such a virtual shop on the market, results in smaller interest in small, local shops led by small company owners, which are usually also the members of these societies. local companies sometimes die out and the owners have to look for a different way of income than managing a small shop in the neighbourhood of a huge competitor, where they do not stand a chance of developing their business. since the start of activity of amazon corporation in poland in 2014, the company invested in poland more than 3 billion usd (pap, 2017). financial input in the boundaries of poland results in fast development of companies and infrastructure of the region, in which amazon is working. the influence of transnational corporations on society’s safety... 139 6. conclusions the presence of transnational corporations in local area has a significant impact on local communities safety, because of influence on key needs of local societies members’ in terms of safety. the main thing is employment and salary. very often huge logistics centres or manufacturing plants become the key employer in the region. the comparison of the same corporation in poland and great britain shows similarities, but also differences in effects on local societies safety, however it seems that there is more resemblances. enrichment of products offers, easy access to products, or extinction of local sellers are the most important determinants of local communities safety, which source can be transnational corporations. the difference is in the details. the different mentality of nations, varied level of salary or the range of foreign investments the shows the impact of transnational corporations on local communities safety is more intensive, which is greatly visible in great britain. it should be noticed, that this article is just a reason to widen and deepen analysis of studied problem. specific inference about given problem requires in-depth empirical study and access to international data bases. bibliography caves, r. e., frankel, j. a., & jones, r. w. (1998). handel i finanse międzynarodowe. warszawa: pwe. cieślik, e., jankowska, e., górniewicz, g., piotrowicz, a., redo, m., redo, j., & siemiątkowski, p. (2015). ekonomiczne aspekty integracji wybranych państw europy środkowo-wschodniej. toruń: wydawnictwo naukowe umk. doi: 10.12775/tis.2015.100. dlahandlu.pl. (2016, maj 10). amazon z nową propozycją dla polskich przedsiębiorców. pobrano 19 marzec 2017, z http://www.dlahandlu.pl/handel-wielkopowierzchniowy/ wiadomosci/amazon-z-nowa-propozycja-dla-polskich-przedsiebiorcow,51697.html fehler, w. (2009). lokalny wymiar bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. w w. fehler, bezpieczeństwo w środowisku lokalnym. warszawa: arte. forbes. (2017, marzec 19). amazon.com on the forbes world’s most innovative companies list. pobrano 19 marzec 2017, z https://www.forbes.com/companies/amazon/ mazurkiewicz, p. (2016, grudzień 4). polski rynek e-commerce: amazon.de w tyle za allegro — handel — rp.pl. pobrano 19 marzec 2017, z http://www.rp.pl/handel/312049932 -polski-rynek-e-commerce-amazonde-w-tyle-za-allegro.html mączyńska, e. (1999). bezpośrednie inwestycje zagraniczne. światowe i lokalne czynniki dynamizujące. ekonomista, (1–2). oziewicz, e. (1998). zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów azji południowo-wschodniej. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. pap. (2016a, luty 15). netflix zakończył długoletnią przeprowadzkę do chmury amazonu. pobrano 19 marzec 2017, z http://www.forbes.pl/netflix-zakonczyl-dlugoletnia-przeprowadzke-do-chmury-amazonu,artykuly,202579,1,1.html pap. (2016b, październik 19). amazon jedną nogą w polsce. pobrano 19 marzec 2017, z http://biznes.onet.pl/wiadomosci/handel/amazon-jedna-noga-w-polsce/f722et a s140 pap. (2017, luty 20). w sosnowcu powstanie piąte centrum logistyki amazon w polsce. pobrano 19 marzec 2017, z http://www.forbes.pl/centrum-logistyki-amazon-w-sosnowcu, artykuly,211187,1,1.html skrzypczak, b. (2002). aktywizując środowisko. w m. jarczyk, aktywna społeczność lokalna. lublin: lubelski ośrodek samopomocy. siemiątkowski p. (2001). korporacje transnarodowe jako źródła pochodzenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie. roczniki naukowe wyższej szkoły bankowej w toruniu, (1). the world bank. (2017). united kingdom | data. pobrano 19 marzec 2017, z http://data. worldbank.org/country/united-kingdom unctad. (1994). world investment report 1994, transnational corporations, employment and the workplace. new york and geneva. wikipedia. (2017a, luty 19). list of largest companies by revenue. w wikipedia. pobrano z https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=list_of_largest_companies_by_revenue& oldid=766260092 wikipedia. (2017b, marzec 18). amazon.com. w wikipedia. pobrano z https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=amazon.com&oldid=770912554 wirtualnemedia.pl. (2014, listopad 10). allegro liderem e-commerce w kategoriach produktów do domu i ogrodu oraz dziecięcych — handel/dystrybucja. pobrano 19 marzec 2017, z http://www.portalspozywczy.pl/handel/wiadomosci/allegro-liderem-e-commerce-w-kategoriach-produktow-do-domu-i-ogrodu-oraz-dzieciecych,107584.html wirtualnemedia.pl. (2017). wal-mart największym sprzedawcą na świecie, amazon najszybciej zyskuje. pobrano 20 luty 2017, z http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/wal-mart -najwiekszym-sprzedawca-na-swiecie-amazon-najszybciej-zyskuje zorska, a. (1998). ku globalizacji? przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej. warszawa: pwn. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice torun international studies 2022, no. 1 (15), pp. 25–45 published online june, 2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.002 * sam ratulangi university (indonesia), email: johantumiwa@unsrat.ac.id ** manado state university (indonesia), e-mail: tuegeh.octavia@econ.unideb.hu *** university of debrecen (hungary), e-mail: bittner.beata@econ.unideb.hu **** university of debrecen (hungary), e-mail: nagy.adrian@econ.unideb.hu johan reineer tumiwa* orcid: 0000-0002-3246-0453 octavia diana monica tuegeh** orcid: 0000-0002-3246-0453 beata bittner*** orcid: 0000-0002-1286-2092 adrian szilard nagy**** orcid: 0000-0002-3813-9759 the challenges to developing smart agricultural village in the industrial revolution 4.0 – the case of indonesia abstract nowadays, rural depopulation is one of the biggest problems in developed and developing countries, especially due to the covid-19 pandemic. this pandemic impacts various sectors, especially the economic sector. however, the development of the 4.0 industrial revolution forced all sectors, including agriculture, to adapt and take advantage of internet-based digital technology by developing smart agriculture. therefore, the objective of this study is to analyze the development of smart agriculture in rural areas. this study uses a systematic doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2022.002 orcid: 0000-0002-3246-0453 orcid: 0000-0002-3246-0453 orcid: 0000-0002-1286-2092 orcid: 0000-0002-3813-9759 johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy26 literature review with a taa approach with secondary data collected from scopus databases. the downloaded documents will be further analyzed using vosviewer software to find the clustering. after the coding process by first-order categories, second layer theme, and aggregate dimension, this research found several theoretical concepts about the “smart village”. the definition of the ‘smart village’ concept is a combination of smart agriculture and industry 4.0 technology utilized by rural msmes to use the information and communication technology integrated into public services and economic activities. there are still many obstacles encountered in the application of ‘smart villages,’ such as the lack of youth participation and the low quality of human resources in the agricultural sector, limited internet network coverage, and the lack of optimal capital support. this research will contribute to the systematic literature review method by purposing filtering criteria of taa to shade the light of the lack of data accuracy in several leading databases of scholarly impacts. this research also gives a clear direction for further research regarding industry 4.0 and indonesia’s smart agriculture concept application. keywords: agriculture, industry 4.0, micro small and medium-sized enterprises (msmes), rural development, taa filtering criteria, systematic literature review introduction the world is currently shocked by the global pandemic of covid-19. this pandemic impacts various sectors, especially the economic sector (ibn-mohammed et al., 2021). one of the macroeconomic indicators, gdp, experienced a drastic decline in 2020 due to government restrictions (albert et al., 2020; malliet et al., 2020). in 2021, the economy began to recover again, marked by increases in gdp (zhang et al., 2020). in the same year, it is expected that there will be a decrease in covid-19 cases along with mass vaccination (kantner & koprucki, 2020). however, the number of covid-19 cases keeps increasing along with the mutations in new covid variants that were more easily transmissible and more lethal (alkhatib et al., 2022; monajjemi et al., 2022). therefore, a strategy to utilize the technology is needed to reduce direct contact without slowing the economic growth. this issue is the reason for the importance of using industry 4.0 technology (cugno et al., 2022; pingali & korem, 2021). an innovative economic development model from rural areas is needed to boost the economic development by utilizing local resources such as agriculture. one of the concepts related to industry 4.0 technology is the concept of smart agriculture (arvanitis & symeonaki, 2020). however, it is not an easy job to apply this concept. the problem to promote this concept is the disparity between the city and the village (szanyi-gyenes, 2019). the disparity between cities and villages can be seen by the rapid rate of urbanization in recent years. at present, the rate of urbanization in villages is 1.2 percent annually (detik.com., 2019). the development gap between cities and villages cannot be separated from the impact of the unequal distribution of demographics and economic capacity (pérez-delhoyo & mora, 2019), also in the availability of adequate infrastructure (brahimi & bensaid, 2019), including disparities in information and communication technologies (nieto & brosei, 2019). according to the ministry of communication and information (2021), around 40 percent of the total villages in indonesia do not have access to information and communication technologies (ict). the the challenges to developing smart agricultural village… 27 data also shows that 73.4% are still categorized as underdeveloped villages, 19.1% are developing, and only 7.43% of all villages in indonesia are developed. now, agriculture in indonesia has to face a new challenge of industry 4.0 that presents a significant threat to conventional business processes while at the same time offering unique opportunities for msmes. innovations in industry 4.0 will increase the production process’s complexity at the micro and macro levels (chen, 2020; xiang & worthington, 2017; zhou et al., 2020). this research aims to present a comprehensive literature review of industry 4.0 and the role of msmes in rural agriculture for developing countries such as indonesia. therefore, this research will provide the impact of industry 4.0 technologies on creating a new strategy of smart village concept. this research will cover several discussions; the first is the systematic literature review methodology (slr) with the theory, content, and method approach (paul & criado, 2020). based on coding and analyzing the data collected from systematic reviewing, this research provides aggregate themes in the coding structure and will be further explained in section 1. the following section will discuss how far industry 4.0 and the role of msmes in rural agriculture for developing countries. section 3 will discuss the industry 4.0 technology development in the indonesian agriculture sector. 1. methodology to ensure rigor, objectivity, and transparency in the research process, this research adopts an slr approach to obtain replicable and valid results for evaluating and interpreting all available published research studies to a precise question or topic of interest (ali & usman, 2018; weißer et al., 2020). the slr process started with defining its conceptual boundaries captured by our research question (siegel et al., 2019). the slr method is often used to find a new concept and provide direction for further research. slr documents are mainly downloaded from reputable databases such as scopus and web of science (hossain et al., 2022; mengist et al., 2020). most slr studies utilize software installed on the operational computer system or web-based software such as covidence, rayyan, eppi-reviewer, cadima, etc. (person et al., 2021). however, most of the software is not free. in addition, due to the competition between publishers, the filtering system on databases webpage must be carefully observed and re-filtered manually (aghaei chadegani et al., 2013; hindawi, 2009; kiduk & meho, 2006; vieira & gomes, 2009). for this reason, this research purpose the new filtering concept of title and abstract alignment (taa). taa is quite similar to the theory, concept, and method (tcm) purpose by paul et al. (2017). their research purpose is for further research direction regarding the tcm concept. therefore in 2020, paul & criado further discuss how the tcm concept related to the hybrid review (paul & criado, 2020). in contrast, taa is about the filtering criteria based on the title and abstract only and as the last filtering criteria after the general criteria provided by the databases such as document type, subject area, etc. subsequently, there is an argument about the lack of data accuracy in several leading databases of scholarly impacts, such as scopus and web of science (nees jan van eck & waltman, 2019; perianes-rodriguez et al., 2016). therefore, the researchers should know the filtered result provided and then use the taa approach as manual filtering. the researchers need a subscription to access the databases of scholarly impact such as scopus and web of science, and it is not free. even when the researchers have access to the databases, not all the documents can be downloaded because it johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy28 needs another subscription to the journal or publisher, which is not free. while tcm needs those downloaded documents, taa does not require the document to be downloaded. taa will contribute to the researchers who need .ris format, .bib format, etc., only to conduct text or bibliography analysis using computer software such as vosviewer. however, many researchers still do not realize the importance of this concept. therefore, this research uses the taa approach to generate a conceptual, theoretical framework for using technology 4.0 in developing smart agriculture villages in indonesia. the slr with the taa filtering criteria started with finding documents on reputable databases; this research case is scopus databases. the concept of smart agriculture villages in indonesia is not found in the scopus databases because this concept is still new. there have been no previous studies that have used smart agriculture as a keyword in their research. furthermore, this study examined supporting technology for smart agriculture villages in indonesia and found 101 documents in scopus related to “industry 4.0” as a keyword and “indonesia” mentioned in the abstract. all the documents are downloaded using the ris file type and analyzed using vosviewer. the whole process of vosviewer is summarized in figure 1 below. figure 1. vosviewer analysis steps 5 figure 1. vosviewer analysis steps the result from the co-occurrence analysis with full counting method by vosviewer, as shown in figure 2 below: figure 2. mapping based on the text data by vosviewer from figure 2, this research generated several clustering as follow: 1. internet of things (light blue color) 2. implementation diver msmes (green color) 3. skill requirement of human resources (red color) 4. innovation (yellow color) 5. digital transformation business model (blue color) subsequently, this research use taa filtering criteria to emphasize the coding analysis. this research defined the filtering process as summarized in table 1 below: create a map based on text data set the threshold to 5 64 links meet the threshold 38 numbers of terms to be selected the result from the co-occurrence analysis with full counting method by vosviewer, as shown in figure 2 below: figure 2. mapping based on the text data by vosviewer 5 figure 1. vosviewer analysis steps the result from the co-occurrence analysis with full counting method by vosviewer, as shown in figure 2 below: figure 2. mapping based on the text data by vosviewer from figure 2, this research generated several clustering as follow: 1. internet of things (light blue color) 2. implementation diver msmes (green color) 3. skill requirement of human resources (red color) 4. innovation (yellow color) 5. digital transformation business model (blue color) subsequently, this research use taa filtering criteria to emphasize the coding analysis. this research defined the filtering process as summarized in table 1 below: create a map based on text data set the threshold to 5 64 links meet the threshold 38 numbers of terms to be selected the challenges to developing smart agricultural village… 29 from figure 2, this research generated several clustering as follow: 1. internet of things (light blue color) 2. implementation diver msmes (green color) 3. skill requirement of human resources (red color) 4. innovation (yellow color) 5. digital transformation business model (blue color) subsequently, this research use taa filtering criteria to emphasize the coding analysis. this research defined the filtering process as summarized in table 1 below: table 1. document filtering filtering criteria number of scopus documents keyword search : “industry 4.0” and “indonesia” 101 document type : article and conference paper 99 subject area : – business, management, and accounting – social science – economics, econometrics, and finance 35 title and abstract alignment (taa) 31 based on coding and analyzing the data collected from systematic reviewing of the industry 4.0 and indonesia literature, this research provides insights into smart agriculture development in indonesia. following the order of aggregate themes in the coding, the relevant findings of this research are described in the next section. 2. industry 4.0 industrial revolution 4.0 is both a hope and a challenge to msmes in the agricultural sector in the future (moeuf et al., 2018). this hope arises when the 4.0 industrial revolution can increase agricultural productivity effectively and efficiently in terms of time and cost with the advancement of existing technology (nagy et al., 2018). on the other hand, the lack of skilled experts in agriculture and technology has become the main problem. rural agricultural msmes must adapt to follow the technological advancements (zambon et al., 2019) to support the indonesian government’s roadmap “making indonesia 4.0” (hidayatno et al., 2019; kearney, 2018). industrial revolution 4.0 has fundamentally changed human life and work and brought sustainability as the main priority. unlike any previous industrial revolution, the 4th generation industrial revolution has a broader scale, scope, and complexity (sommer, 2015). the advances in new technologies that integrate the physical, digital, and biological worlds have influenced all disciplines, economies, industries, and governments (vasin et al., 2018). it becomes a very fundamental challenge in most developing countries that still use conventional agricultural technology, especially in the rural areas (aklin et al., 2018). industrial technology 4.0 brings significant changes, especially in innovation and agricultural sustainability, johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy30 which is the critical success factor in creating value of big data and analytics technology, cloud computing, and the internet of things (arvanitis & symeonaki, 2020; zambon et al., 2019). areas experiencing breakthrough technological advances include artificial intelligence robots, nanotechnology, biotechnology, quantum computer technology, blockchains (such as bitcoin), internet-based technology, and 3d printers (khalid & naumova, n.d.; klius et al., 2020; low et al., n.d.; natarajan & kumar, 2017; romanovs, 2017). industrial revolution 4.0 is the fourth phase of the history of the industrial revolution, which began in the 18th century (sommer, 2015). a recent literature review on industry 4.0 with a particular emphasis on msmes found a lack of empirically-based research on the application of its technology (e. müller & hopf, 2017). there are several studies related to precision agriculture, decision support systems, irrigation, etc. (bonfante et al., 2019; ferrández-pastor et al., 2016; zhai et al., 2020), which tend to be applied to large-scale companies only with significant assets and capital because smes have fewer resources and experience in managing new technologies (blili & raymond, 1993; chang et al., 2012; zach et al., 2014). further research regarding lessons learned from industrialized small farms but not specific to the small agricultural industry was conducted by liu (2020). a systematic literature review regarding the role of the internet of things in agriculture has also been presented by farooq et al. (2020). still, it has not yet concerned directly small businesses in agriculture. however, the contributions of these studies are input for the development of industry 4.0 in agriculture. in several countries, the industry 4.0 concept has been applied under different terminologies such as smart factories, industrial internet of things (dlodlo & kalezhi, 2015; natarajan & kumar, 2017), the cloud, social network (molano et al., 2018) smart industry, or advanced manufacturing (j. m. müller et al., 2018). although the terminology is different, the idea shares the same goal of increasing the industrial competitiveness of each country to face of a very dynamic global market. this condition stems from the rapid development of the utilization of digital technology in various fields (sung, 2018). in the digitalization era of the industrial revolution 4.0, msmes in the agricultural sector must prepare themselves and adapt to changes to respond to future challenges and turn threats into opportunities (haji, 2021; hrivnák et al., 2021; kusumawati et al., 2021; lioutas et al., 2021; peng et al., 2021; zambon et al., 2019). agricultural msme activities are expected to efficiently and effectively increase productivity significantly and be competitive (rovena tahiti & besa shahini, 2010; szanyi-gyenes, 2019). the concept of agriculture developed at this time is the concept of intelligent agriculture, or so-called smart farming or precision agriculture, which purpose is to increase productivity and competitiveness of agricultural products in general (mondal & basu, 2009; skobelev et al., 2019). this concept refers to the application of information and communication technologies (ict) in agriculture, which aims to optimize the form of increased yield (in quality and quantity) and efficient use of resources by using sensor devices to obtain data from agricultural land accurately and in real-time (dutta et al., 2021). the essential thing that needs to be done to implement industry 4.0 in agriculture is internet-based rural development because most of indonesia’s agricultural sectors are rural (kindangen et al., 2019; paruntu & tumiwa, 2016). the digitalization of rural areas is expected to develop the potential of villages, marketing (e-commerce), and acceleration of access and public services connected through wireless networks. further, the internet is the the challenges to developing smart agricultural village… 31 most critical factor in enhancing e-commerce (barroso et al., 2019; drew, 2003; li et al., 2018; ulas, 2019). the most significant determinants of smes’ e-commerce practices are marketing and promotions, website and digital platform, operational management, products, entrepreneur profile, and market (barroso et al., 2019). thus, the next section will discuss the development of the industry 4.0 revolution in agriculture in small businesses in rural areas in indonesia. 3. the development of industrial revolution 4.0 in the indonesian agriculture sector in industrial revolution 4.0, various social, economic, educational, political, and other activities are always associated with automatic machines integrated with the internet network (m. z. hasan et al., 2021; purnomo et al., 2021; vasin et al., 2018). to support the industrial revolution 4.0 in the agricultural sector, the indonesian ministry of agriculture, through the agency for agricultural research and development (in indonesian language, it is abbreviated as balitangtan), began to invest in developing technologies such as cloud computing, mobile internet, and artificial intelligence (indonesian ministry of agriculture, 2022). all of them will be combined into agricultural machine technology in the form of tractors capable of operating without machinists, drone aircraft for nutrient detection, and robot grafting. all the data regarding agricultural machine technology in indonesia is available on https://www. litbang.pertanian.go.id/. the ministry has also introduced various applications to help agricultural msmes, such as the rice plant monitoring system (in indonesian language, it is abbreviated as simotandi), which uses high-resolution satellite imagery to be able to read standing crops of rice plants, the planting calendar application, which determines planting time, fertilizer recommendations and use of plant varieties. another application is si mantap, utilized by pt. jasindo in the context of backing up agricultural insurance and assisting the insurance company in detecting the risk of drought and flooding, even plant-disturbing organisms. other applications also such as ekosis.id, jualansayur.com, etc. all these technologies aim to develop modern agricultural practices that have been carried out, including irrigation, land management, use of fertilizers and pesticides, processing, and marketing. 4. smart village concept smart village is a  concept program that implements government service systems, community services, and community empowerment based on information technology. the smart village concept is quite similar to the smart city (trencher, 2019). the program aims to develop village potential, marketing, and accelerate access in the agricultural region (aggarwal et al., 2018). in a ‘smart village’ public services will be digitalized by connecting via a wireless network. in the economic context, a ‘smart village’ can be used as a catalyst to improve the financial performance of the village itself and the economic empowerment of rural communities (paruntu & tumiwa, 2016; tumiwa & tuegeh, 2019). the ‘smart village’ system can be utilized in the agricultural sector to digitalize every agricultural msme in rural areas. johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy32 until now, the exitance of several smart villages has resulted from a collaboration between the regional government and the central government (shaw & bennett, 1999). in the ‘smart village,’ the local government submitted a proposal to the ministry of communication and information, which provides internet services (kang & xiong, 2021). in the development of smart villages, innovation in clean energy is needed. one example of pure energy that has been developed in indonesia is bioethanol from cassava (dinata & kartawiria, 2021). another example is the development of organic rice in the simpatik gapoktan, manonjaya district, tasikmalaya regency (hidayanti, 2020). through the application of technology and information in smart villages, productivity is expected to increase following the success stories of other villages in the use of the internet integrated with wireless sensor network (wsn) technology (hidayat et al., 2020); for example, the majasari village in indramayu regency, west java province. due to the internet, the farmers in the village have improved organic farming and animal husbandry. the majasari village implements feed processing technology from agricultural waste to supply animal feed. livestock waste is then used as a fertilizer on agricultural land. the majasari village, since a few years ago, has switched to organic farming (indonesian ministry of communication and information, 2021). with the internet, agricultural and livestock products from majasari village can be marketed throughout the country, increasing the village’s incomes. this makes the majasari village successful in reducing the poverty rate by 8.24 percent. the region itself was ranked the best village in 2016. another example of smart villages is putang village, indramayu regency. this village is a digital fishing village that implements nb-iot (narrowband internet of things) on an automatic fish feeder tool from e-fishery to feed fish efficiently and speed up the fish harvest cycle (indonesian ministry of communication and information, 2021). this technology also makes it easier for rural msmes to analyze fish cultures, quality, and real-time water conditions (aziiza & susanto, 2020). smart village will make rural msmes to market their agricultural products easily (annosi et al., 2019; naldi et al., 2015). they will have the opportunity to significantly increase their income by carrying the sustainability concept (anderson et al., 2017; arvanitis & symeonaki, 2020; hrivnák et al., 2021) and cutting the marketing channel (cox, 2002; kuhlmann & brodersen, 2001; schipmann & qaim, 2011). the process of selling agricultural products has become more accessible with various applications. one example is the “pak tani digital” application, which can be used through an android application or the website (suwanan et al., 2021). the application develops excellent features that are very useful for farmers. the main part set is free ads. thus, farmers can market their agricultural products online and reach a broader range of consumers. with rural digitalization, it is possible to run agriculture-based applications that require a high internet speed. indonesian balitangtan launched a cloud computing technology with mobile internets, such as upja smart mobile, an android application used for land cultivation, rice planting services, rice harvesting, rice milling, and grain selling services (aditiawan et al., 2019). the other mechanization technological innovations launched by balitbangtan are smart irrigation, smart greenhouses, telescoping boom sprayers, mobile dryers, jarwo riding transplants, rice seed growers, and drip lines irrigation installers, all aiming to increase rural msmes incomes and improve community welfare (connor et al., 2021; husnain et al., 2016). the challenges to developing smart agricultural village… 33 there would be a  structural transformation from the agricultural sector to the industrial one, which would increase the per capita income and deliver people from agriculture to an economy that relies on increasing industrial-based value-added accelerated production with digital technology. this is the main reason lies the importance of rural digitalization of msme that can benefit from the application of industry 4.0 (anderson et al., 2017; natarajan & kumar, 2017). however, the utilization of this concept is still limited due to some fundamental small business problems, which are a challenge in applying the idea of the smart village to agriculture (blili & raymond, 1993; masood & sonntag, 2020; nagy et al., 2018; ruslianti & mulyaningrum, 2020; sommer, 2015). therefore, based on previous studies, this research conclude the definition of smart village in indonesia which is the combination of smart agriculture and industry 4.0 technology utilized by rural msmes to use the information and communication technology integrated into public services and economic activities. 5. challenges to the implementation of the rural digital agricultural village to prepare rural agricultural msmes to enter industrial revolution 4.0 it is important to reduce the digital disparity between cities and villages by using the concept of ‘smart villages’ (lioutas et al., 2021; malik et al., 2022). however, based on previous research that has been discussed in the previous section, the challenges faced by msmes in utilizing the use of industry 4.0 technology in the agricultural sector in rural areas can be categorized as follows: 5.1. inequality in distribution and consumption of agricultural products the distribution and consumption of farm products among regions are uneven and sometimes not enough on a local scale (ilbery & kneafsey, 1999). even the need for agricultural products, such as corn and soybeans, is still partly dependent on imports to meet domestic demand (n. hasan et al., 2015). indonesia’s population has a disparity between city and village in distribution and development. the land is not cultivated in a rural area, while the strategic location in an urban area is overpriced. small farmer land ownership is still low due to the higher land price. most farmers who do not have enough capital can only cultivate other people’s land. another problem is converting agricultural land into non-agricultural, reaching 150–200 thousand hectares in 2019 (prayitno et al., 2021). it is essential to pay attention to the sustainable management of natural resources to continuously increase agricultural productivity and gain a sustainable competitive advantage (irina purcarea, 2008; pardo et al., 2020; patalas-maliszewska & hochmeister, 2011; raharjo, 2019). thus, the challenge of agricultural development with the implementation of industry 4.0 is to maintain harmony between economic, social, and environmental aspects (deegan, 2002; elkington, 1998). johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy34 5.2. lack of youth participation and low quality of human resources in the agriculture sector the number of young agricultural entrepreneurs and the poor quality of human resources (hr) working in the agricultural sector is a problem in rural areas (gibson & olivia, 2010; rigg, 2006). figure 3. distribution of agricultural sector workers by education level 12 figure 3. distribution of agricultural sector workers by education level figure 3 shows the number of workers in the agricultural sector according to their level of education. the number of workers with elementary school education is 37.53 percent, and 24.23 percent did not graduate from elementary school, which is typical for workers in the agricultural sector. while the minority group in the agricultural sector labor force distribution with a percentage of 0.63 percent and 1.02 percent are people with a diploma and a bachelor’s degree, respectively. the industry 4.0 concept requires continuous innovation and education that depend on people’s skills and organizational culture (mohelska & sokolova, 2018). many indonesian farmers are millennials, but they are not technologically educated. after all, they became farmers because they dropped out of school, withdrawing from elementary, junior high, or high schools. most farmers are over 40 years old, and more than 70 percent of farmers in indonesia attained only elementary or even lower levels of education. such a low level of formal education means that knowledge in agricultural processing is poorly developed and outdated. farmers merely cultivate agriculture without creating the latest innovations to increase quality and quantity by using the technology offered by industry 4.0. 7% 24% 37% 14% 16% 1%1% uneducated elementary school dropouts elementary school junior high school senior high school 4% 15% 20% 23% 20% 18% 15 19 years old 20 29 years old 30 39 years old 40 49 years old 50 59 years old > 60 years old figure 3 shows the number of workers in the agricultural sector according to their level of education. the number of workers with elementary school education is 37.53 percent, and 24.23 percent did not graduate from elementary school, which is typical for workers in the agricultural sector. while the minority group in the agricultural sector labor force distribution with a percentage of 0.63 percent and 1.02 percent are people with a diploma and a bachelor’s degree, respectively. the industry 4.0 concept requires continuous innovation and education that depend on people’s skills and organizational culture (mohelska & sokolova, 2018). many indonesian farmers are millennials, but they are not technologically educated. after all, they became farmers because they dropped out of school, withdrawing from elementary, junior high, or high schools. most farmers are over 40 years old, and more than 70 percent of farmers in indonesia attained only elementary or even lower levels of education. such a low level of formal education means that knowledge in agricultural processing is poorly developed and outdated. farmers merely cultivate agriculture without creating the latest innovations to increase quality and quantity by using the technology offered by industry 4.0. according to statistics on employment in the agriculture sector, human resources working in the agricultural industry are dominated by the age group of 60-year-olds and over (17.9 percent). in contrast, the involvement of young people in agriculture is still shallow. the lack of interest of young people in agriculture is dictated by the fact that the agriculture sector is considered a  less promising area of high-risk and low prestige in the community. meanwhile, the participation of young people is very much needed in the industrial revolution 4.0 (kang & xiong, 2021; kurt, 2019; puspita et al., 2021; sahar et al., n.d.; suharno et al., 2020). old and low-educated farmers, who still dominate this sector, are afraid to adapt and adopt the changes in technology. the challenges to developing smart agricultural village… 35 figure 4. distribution of agricultural sector workers by age 12 figure 3. distribution of agricultural sector workers by education level figure 3 shows the number of workers in the agricultural sector according to their level of education. the number of workers with elementary school education is 37.53 percent, and 24.23 percent did not graduate from elementary school, which is typical for workers in the agricultural sector. while the minority group in the agricultural sector labor force distribution with a percentage of 0.63 percent and 1.02 percent are people with a diploma and a bachelor’s degree, respectively. the industry 4.0 concept requires continuous innovation and education that depend on people’s skills and organizational culture (mohelska & sokolova, 2018). many indonesian farmers are millennials, but they are not technologically educated. after all, they became farmers because they dropped out of school, withdrawing from elementary, junior high, or high schools. most farmers are over 40 years old, and more than 70 percent of farmers in indonesia attained only elementary or even lower levels of education. such a low level of formal education means that knowledge in agricultural processing is poorly developed and outdated. farmers merely cultivate agriculture without creating the latest innovations to increase quality and quantity by using the technology offered by industry 4.0. 7% 24% 37% 14% 16% 1%1% uneducated elementary school dropouts elementary school junior high school senior high school 4% 15% 20% 23% 20% 18% 15 19 years old 20 29 years old 30 39 years old 40 49 years old 50 59 years old > 60 years old the rural community still holds strong to the conventional way that might be an obstacle to entering something new from outside (malihah & setiyorini, 2019), such as the internet. the existence of harmful online content poses another challenge in the project of smart villages. therefore, human resources and rural communities need training, assistance, and digital skills. at present, there is assistance available from ict volunteers for smart villages (natarajan & kumar, 2017; tuegeh et al., 2021). still, their number is limited. thus, the involvement of other parties in digital assistance and developing literacy is needed (anderson et al., 2017; tuegeh et al., 2021). 5.3. limited internet network coverage the use of digital internet access is an integral part of supporting industry 4.0 (kagermann, 2015). however, the limited access to the internet will be a challenge in implementing industry 4.0 in the agricultural sector. according to the data, not all regions of indonesia have access to the internet, especially in rural areas. the indonesian government issues a “nawacita jokowi” program from the suburb by strengthening rural areas and villages to eliminate/ reduce the existing disparities between villages and cities (nuryitmawan, 2021). one of the programs is palapa ring, which aims to develop a fiber optic cable network and is expected to create networks covering rural areas. so far, the entire region has not been reached, and there are still 150 thousand points that cannot be reached via optical networks (kumparan, 2019). meanwhile, the rural areas covered by the 3g network account for only 73.02 percent of the total of 83,218 villages, and in the case of 4g coverage – only 55.05 percent (detik. com., 2019). on the other hand, according to the results of a survey conducted by the indonesian association of internet service providers in 2017, internet use in rural areas alone is only 48.25 percent. rural agricultural msmes, which are the leading players in the sector, account for only 13.45 percent of those that use the internet. most are located in the western regions of indonesia. the background to the reluctance to use the internet is the infrastructure and high internet access costs in rural areas. not yet resolved the current internet connection problem, now agriculture in indonesia has to deal with the latest generation in 5g internet connections. however, the government has treated this problem as one of priorities included in the roadmap of industry 4.0 and tourism connectivity (hutajulu et al., 2020). johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy36 5.4. lack of capital support industry 4.0 certainly requires sophisticated technological equipment that demands considerable capital. financial access and foreign direct investment play a vital role in msmes in each country, especially for the developing ones (czemiel-grzybowska & skowronek-mielczarek, 2017; wardhani & haryanto, 2020). many capital institutions offer various credit schemes, but in reality, only certain groups of companies have access to them, and msmes have difficulty obtaining them (hartungi, 2007). the problem of rural msmes in accessing capital stems from the fact that rural agricultural income is small and does not have adequate collateral. various credit programs developed for farming businesses are still far from expected because a bank will not grant credit if a company does not have sufficient collateral. the use of the internet through financial technology (fintech), which is supposed to help and facilitate access to capital (because the requirements of fintech are not as tricky as banking), in fact, still does not favor the rural msmes (disemadi, 2021). the reason is that interest from fintech is still too high and reaches 30 percent. 6. conclusion, limitation, recommendation, and further research direction in implementing industry 4.0 in the agricultural sector, the ‘smart village’ is a concept that can be applied as a model to improve the capacity of rural msmes in the face of industrial revolution 4.0. the definition of the ‘smart village’ concept is the combination of smart agriculture and industry 4.0 technology utilized by rural msmes to use the information and communication technology integrated into public services and economic activities. indeed, there are still some obstacles, including the imbalance between the distribution and consumption of agricultural products, the lack of participation of the younger generation and the still existing lack of high-quality human resources, limited infrastructure and internet networks, and capital problems that need to be addressed together. to implement industry 4.0 in indonesia, especially in the agricultural sector, the indonesian government focuses on the development of technology and the challenges by improving the quality of human resources. currently, there are many more old farmers than young ones in the agriculture sector. the government must embrace and encourage the young generation to actively engage in the agricultural industry. then, to improve skills and abilities, educational and training institutions should be developed, and it is mandatory to enhance vocational education as well. it can be expected that improving vocational education through reorganizing the curriculum and learning methods will contribute to connecting the world of education with the world of work and market needs and increasing the interest of young people in agriculture. regarding limited internet access in rural areas, internet networks in rural areas need to be accelerated and leveled by the government. finally, financial institutions (banks and non-banks) should be encouraged to enter the agricultural sector with a scheme that does not burden msmes. this research scope is limited to a developing country, and covers indonesian agriculture. the literature examined in the article is limited to scopus databases only. thus, the definition of smart agriculture is limited to the indonesian agriculture based on the scopus databases. the challenges to developing smart agricultural village… 37 for the further research direction, it is necessary to add more archives from other leading databases of scholarly impact. there are more villages in the developed countries to be investigated in order to get wider perspectives on the smart village framework and definition. reference aditiawan, f. p., soedarto, t., & hendrarini, h. (2019). innovation for strengthening food independence using information technology. the 5th international conference on information technology and business (icitb 2019), 57–64. aggarwal, p. k., jarvis, a., campbell, b. m., zougmoré, r. b., khatri-chhetri, a., & vermeulen, s. j. (2018). the climate-smart village approach: framework of an integrative strategy. aghaei chadegani, a., salehi, h., md yunus, m. m., farhadi, h., fooladi, m., farhadi, m., & ale ebrahim, n. (2013). a comparison between two main academic literature collections: web of science and scopus databases. asian social science, 9(5), 18–26. https://doi. org/10.5539/ass.v9n5p18 aklin, m., cheng, c. y., & urpelainen, j. (2018). social acceptance of new energy technology in developing countries: a framing experiment in rural india. energy policy, 113(october 2017), 466–477. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2017.10.059 albert, j. r. g., abrigo, m. r. m., quimba, f. m. a., & vizmanos, j. f. v. (2020). poverty, the middle class, and income distribution amid covid-19. pids discussion paper series. ali, n. bin, & usman, m. (2018). reliability of search in systematic reviews: towards a quality assessment framework for the automated-search strategy. information and software technology, 99(february), 133–147. https://doi.org/10.1016/j.infsof.2018.02.002 alkhatib, m., bellocchi, m. c., marchegiani, g., grelli, s., micheli, v., stella, d., zerillo, b., carioti, l., svicher, v., rogliani, p., & ceccherini-silberstein, f. (2022). first case of a covid-19 patient infected by delta ay.4 with a rare deletion leading to a n gene target failure by a specific real time pcr assay: novel omicron voc might be doing similar scenario? microorganisms, 10(2), 268. https://doi.org/10.3390/microorganisms10020268 anderson, a., loomba, p., orajaka, e., johnson, j., janko, s., johnson, n., saha, s., podmore, r., & larsen, r. (2017). empowering smart communities. ieee electrification magazine, 6–16. annosi, m. c., brunetta, f., monti, a., & nati, f. (2019). is the trend your friend? an analysis of technology 4.0 investment decisions in agricultural smes. computers in industry, 109, 59–71. https://doi.org/10.1016/j.compind.2019.04.003 arvanitis, k. g., & symeonaki, e. g. (2020). agriculture 4.0: the role of innovative smart technologies towards sustainable farm management. the open agriculture journal, 14(1), 130–135. https://doi.org/10.2174/1874331502014010130 aziiza, a. a., & susanto, t. d. (2020). the smart village model for rural area (case study: banyuwangi regency). iop conference series: materials science and engineering, 722(1). https://doi.org/10.1088/1757-899x/722/1/012011 barroso, r. m. r., ferreira, f. a. f., meidutė-kavaliauskienė, i., banaitienė, n., falcão, p. f., & rosa, á. a. (2019). analyzing the determinants of e-commerce in small and mediumhttps://doi.org/10.5539/ass.v9n5p18 https://doi.org/10.5539/ass.v9n5p18 https://doi.org/10.1016/j.enpol.2017.10.059 https://doi.org/10.1016/j.infsof.2018.02.002 https://doi.org/10.3390/microorganisms10020268 https://doi.org/10.3390/microorganisms10020268 https://doi.org/10.1016/j.compind.2019.04.003 https://doi.org/10.2174/1874331502014010130 https://doi.org/10.1088/1757-899x/722/1/012011 johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy38 sized enterprises: a cognition-driven framework. technological and economic development of economy, 25(3), 496–518. https://doi.org/10.3846/tede.2019.9386 blili, s., & raymond, l. (1993). information technology: threats and opportunities for small and medium-sized enterprises. international journal of information management, 13(6), 439–448. https://doi.org/10.1016/0268-4012(93)90060-h bonfante, a., monaco, e., manna, p., de mascellis, r., basile, a., buonanno, m., cantilena, g., esposito, a., tedeschi, a., de michele, c., belfiore, o., catapano, i., ludeno, g., salinas, k., & brook, a. (2019). lcis dss–an irrigation supporting system for water use efficiency improvement in precision agriculture: a maize case study. agricultural systems, 176(april), 102646. https://doi.org/10.1016/j.agsy.2019.102646 brahimi, t., & bensaid, b. (2019). smart villages and the gcc countries: policies, strategies, and implications. in smart villages in the eu and beyond (pp. 155–171). emerald publishing limited. https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191015 chang, s.-i., hung, s.-y., yen, d., & lee, p.-j. (2012). critical factors of erp adoption for smalland mediumsized enterprises. in international comparisons of information communication technologies (pp. 205–230). igi global. https://doi.org/10.4018/978-161350-480-2.ch009 chen, c. l. (2020). cross-disciplinary innovations by taiwanese manufacturing smes in the context of industry 4.0. journal of manufacturing technology management. https:// doi.org/10.1108/jmtm-08-2019-0301 connor, m., de guia, a. h., pustika, a. b., sudarmaji, kobarsih, m., & hellin, j. (2021). rice farming in central java, indonesia—adoption of sustainable farming practices, impacts and implications. agronomy, 11(5), 1–14. https://doi.org/10.3390/agronomy11050881 cox, s. (2002). information technology: the global key to precision agriculture and sustainability. computers and electronics in agriculture, 36(2–3), 93–111. https://doi. org/10.1016/s0168-1699(02)00095-9 cugno, m., castagnoli, r., büchi, g., & pini, m. (2022). industry 4.0 and production recovery in the covid era. technovation, 114, 102443. https://doi.org/10.1016/j.technovation.2021.102443 czemiel-grzybowska, w., & skowronek-mielczarek, a. (2017). entrepreneurship research in poland. technological and economic development of economy, 23(3), 504–519. https:// doi.org/10.3846/20294913.2015.1070770 deegan, c. (2002). introduction: the legitimising effect of social and environmental disclosures – a theoretical foundation. accounting, auditing & accountability journal, 15(3), 282–311. https://doi.org/10.1108/09513570210435852 detik.com. (2019). dampak urbanisasi, warga desa diprediksi tersisa 35% di 2045. dinata, f. s., & kartawiria, i. s. (2021). bioethanol potential from whole parts of cassava plant in indonesia. jurnal teknologi industri pertanian, 31(1), 20–33. https://doi.org/10.24961/j.tek.ind.pert.2021.31.1.20 disemadi, h. s. (2021). fenomena predatory lending: suatu kajian penyelenggaraan bisnis fintech p2p lending selama pandemi covid-19 di indonesia. pandecta research law journal, 16(1), 55–67. https://journal.unnes.ac.id/nju/index.php/pandecta/article/ view/26860 https://doi.org/10.3846/tede.2019.9386 https://doi.org/10.1016/0268-4012(93)90060-h https://doi.org/10.1016/j.agsy.2019.102646 https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191015 https://doi.org/10.4018/978-1-61350-480-2.ch009 https://doi.org/10.4018/978-1-61350-480-2.ch009 https://doi.org/10.1108/jmtm-08-2019-0301 https://doi.org/10.1108/jmtm-08-2019-0301 https://doi.org/10.3390/agronomy11050881 https://doi.org/10.3390/agronomy11050881 https://doi.org/10.1016/s0168-1699(02)00095-9 https://doi.org/10.1016/s0168-1699(02)00095-9 https://doi.org/10.1016/j.technovation.2021.102443 https://doi.org/10.1016/j.technovation.2021.102443 https://doi.org/10.3846/20294913.2015.1070770 https://doi.org/10.3846/20294913.2015.1070770 https://doi.org/10.1108/09513570210435852 https://doi.org/10.24961/j.tek.ind.pert.2021.31.1.20 https://journal.unnes.ac.id/nju/index.php/pandecta/article/view/26860 https://journal.unnes.ac.id/nju/index.php/pandecta/article/view/26860 the challenges to developing smart agricultural village… 39 dlodlo, n., & kalezhi, j. (2015). the internet of things in agriculture for sustainable rural development. 2015 international conference on emerging trends in networks and computer communications (etncc), 13–18. https://doi.org/10.1109/etncc.2015.7184801 drew, s. (2003). strategic uses of e-commerce by smes in the east of england. european management journal, 21(1), 79–88. https://doi.org/10.1016/s0263-2373(02)00148-2 dutta, g., kumar, r., sindhwani, r., & singh, r. k. (2021). adopting shop floor digitalization in indian manufacturing smes–a transformational study (pp. 599–611). https:// doi.org/10.1007/978-981-33-4320-7_53 elkington, j. (1998). accounting for the triple bottom line. measuring business excellence, 2(3), 18–22. https://doi.org/10.1108/eb025539 farooq, m. s., riaz, s., abid, a., umer, t., & zikria, y. bin. (2020). role of iot technology in agriculture: a systematic literature review. electronics (switzerland), 9(2). https://doi. org/10.3390/electronics9020319 ferrández-pastor, f. j., garcía-chamizo, j. m., nieto-hidalgo, m., mora-pascual, j., & mora-martínez, j. (2016). developing ubiquitous sensor network platform using internet of things: application in precision agriculture. sensors (switzerland), 16(7). https://doi. org/10.3390/s16071141 gibson, j., & olivia, s. (2010). the effect of infrastructure access and quality on nonfarm enterprises in rural indonesia. world development, 38(5), 717–726. https://doi. org/10.1016/j.worlddev.2009.11.010 haji, k. (2021). e-commerce development in rural and remote areas of brics countries. journal of integrative agriculture, 20(4), 979–997. https://doi.org/10.1016/s20953119(20)63451-7 hartungi, r. (2007). understanding the success factors of micro-finance institution in a developing country. international journal of social economics, 34(6), 388–401. https://doi. org/10.1108/03068290710751803 hasan, m. z., mallik, a., & tsou, j. c. (2021). learning method design for engineering students to be prepared for industry 4.0: a kaizen approach. higher education, skills and workbased learning, 11(1), 182–198. https://doi.org/10.1108/heswbl-07-2019-0098 hasan, n., suryani, e., & hendrawan, r. (2015). analysis of soybean production and demand to develop strategic policy of food self sufficiency: a system dynamics framework. procedia computer science, 72, 605–612. https://doi.org/10.1016/j.procs.2015.12.169 hidayanti, t. f. (2020). kesiapan petani padi organik pada gapoktan simpatik kecamatan manonjaya kabupaten tasikmalaya dalam implementasi teknologi industri 4.0. http://repository.unpad.ac.id/frontdoor/index/index/docid/16534 hidayat, t., mahardiko, r., & franky, s. t. d. (2020). method of systematic literature review for internet of things in zigbee smart agriculture. 2020 8th international conference on information and communication technology, icoict 2020, 7–10. https://doi. org/10.1109/icoict49345.2020.9166195 hidayatno, a., destyanto, a. r., & hulu, c. a. (2019). industry 4.0 technology implementation impact to industrial sustainable energy in indonesia: a model conceptualization. energy procedia, 156, 227–233. https://doi.org/10.1016/j.egypro.2018.11.133 hindawi, a. (2009). 2020: a publishing odyssey. serials: the journal for the serials community, 22(2), 99–103. https://doi.org/10.1629/2299 https://doi.org/10.1109/etncc.2015.7184801 https://doi.org/10.1016/s0263-2373(02)00148-2 https://doi.org/10.1007/978-981-33-4320-7_53 https://doi.org/10.1007/978-981-33-4320-7_53 https://doi.org/10.1108/eb025539 https://doi.org/10.3390/electronics9020319 https://doi.org/10.3390/electronics9020319 https://doi.org/10.3390/s16071141 https://doi.org/10.3390/s16071141 https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2009.11.010 https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2009.11.010 https://doi.org/10.1016/s2095-3119(20)63451-7 https://doi.org/10.1016/s2095-3119(20)63451-7 https://doi.org/10.1108/03068290710751803 https://doi.org/10.1108/03068290710751803 https://doi.org/10.1108/heswbl-07-2019-0098 https://doi.org/10.1016/j.procs.2015.12.169 http://repository.unpad.ac.id/frontdoor/index/index/docid/16534 http://repository.unpad.ac.id/frontdoor/index/index/docid/16534 https://doi.org/10.1109/icoict49345.2020.9166195 https://doi.org/10.1109/icoict49345.2020.9166195 https://doi.org/10.1016/j.egypro.2018.11.133 https://doi.org/10.1629/2299 johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy40 hossain, m. r., akhter, f., & sultana, m. m. (2022). smes in covid-19 crisis and combating strategies: a systematic literature review (slr) and a case from emerging economy. in operations research perspectives. elsevier ltd. https://doi.org/10.1016/j.orp.2022.100222 hrivnák, m., moritz, p., & chreneková, m. (2021). what kept the boat afloat? sustainability of employment in knowledge-intensive sectors due to government measures during covid-19 pandemic. sustainability, 13(15), 8441. https://doi.org/10.3390/su13158441 husnain, nursyamsi, d., & syakir, m. (2016). fertilizer technology in supporting jarwo super. sumberdaya lahan, 10(1), 1–10. hutajulu, s., dhewanto, w., & prasetio, e. a. (2020). two scenarios for 5g deployment in indonesia. technological forecasting and social change, 160. https://doi.org/10.1016/j. techfore.2020.120221 ibn-mohammed, t., mustapha, k. b., godsell, j., adamu, z., babatunde, k. a., akintade, d. d., acquaye, a., fujii, h., ndiaye, m. m., yamoah, f. a., & koh, s. c. l. (2021). a critical review of the impacts of covid-19 on the global economy and ecosystems and opportunities for circular economy strategies. resources, conservation and recycling, 164(september 2020), 105169. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2020.105169 ilbery, b., & kneafsey, m. (1999). niche markets and regional speciality food products in europe: towards a research agenda. environment and planning a, 31(12), 2207–2222. https://doi.org/10.1068/a312207 indonesian ministry of agriculture. (2022). indonesian ministry of agriculture. https://www. litbang.pertanian.go.id/ indonesian ministry of communication and information. (2021). constitution of electronic information and transaction. https://mediaindonesia.com/humaniora/389057/ kemenkominfo-89-penduduk-indonesia-gunakan-smartphone#:~:text=kemenkominf o%3a 89%25 penduduk indonesia gunakan smartphone, -zubaedah hanum %7c humaniora&text=hal itu didorong oleh tarif,89%25 dari total penduduk irina purcarea, i. p. (2008). the place of small and medium enterprises within the sustainable development framework. contemporary economics, 2(3), 65–69. https://doi. org/10.5709/ce.1897-9254.o71 kagermann, h. (2015). change through digitization—value creation in the age of industry 4.0. in management of permanent change (pp. 23–45). springer fachmedien wiesbaden. https://doi.org/10.1007/978-3-658-05014-6_2 kang, y., & xiong, w. (2021). is entrepreneurship a remedy for chinese university graduates’ unemployment under the massification of higher education? a case study of young entrepreneurs in shenzhen. international journal of educational development, 84(march), 102406. https://doi.org/10.1016/j.ijedudev.2021.102406 kantner, m., & koprucki, t. (2020). beyond just “flattening the curve”: optimal control of epidemics with purely non-pharmaceutical interventions. journal of mathematics in industry, 10(1). https://doi.org/10.1186/s13362-020-00091-3 kearney, a. t. (2018). insight report: readiness for the future of production report 2018. in world economic forum. world economic forum. http://www3.weforum.org/docs/ fop_readiness_report_2018.pdf khalid, b., & naumova, e. (n.d.). digital transformation scm in view of covid-19 from thailand smes perspective. https://www.scopus.com/inward/record.uri?eid=2-s2.085116780657&partnerid=40&md5=ba31fd0ae1e1f4171e6c6c7e95801880 https://doi.org/10.1016/j.orp.2022.100222 https://doi.org/10.3390/su13158441 https://doi.org/10.1016/j.techfore.2020.120221 https://doi.org/10.1016/j.techfore.2020.120221 https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2020.105169 https://doi.org/10.1068/a312207 https://www.litbang.pertanian.go.id/ https://www.litbang.pertanian.go.id/ https://mediaindonesia.com/humaniora/389057/kemenkominfo-89-penduduk-indonesia-gunakan-smartphone%23:~:text=kemenkominfo%3a 89%25 penduduk indonesia gunakan smartphone, -zubaedah hanum %7c humaniora&text=hal itu didorong oleh tarif,89%25 dari total penduduk https://mediaindonesia.com/humaniora/389057/kemenkominfo-89-penduduk-indonesia-gunakan-smartphone%23:~:text=kemenkominfo%3a 89%25 penduduk indonesia gunakan smartphone, -zubaedah hanum %7c humaniora&text=hal itu didorong oleh tarif,89%25 dari total penduduk https://mediaindonesia.com/humaniora/389057/kemenkominfo-89-penduduk-indonesia-gunakan-smartphone%23:~:text=kemenkominfo%3a 89%25 penduduk indonesia gunakan smartphone, -zubaedah hanum %7c humaniora&text=hal itu didorong oleh tarif,89%25 dari total penduduk https://mediaindonesia.com/humaniora/389057/kemenkominfo-89-penduduk-indonesia-gunakan-smartphone%23:~:text=kemenkominfo%3a 89%25 penduduk indonesia gunakan smartphone, -zubaedah hanum %7c humaniora&text=hal itu didorong oleh tarif,89%25 dari total penduduk https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.o71 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.o71 https://doi.org/10.1007/978-3-658-05014-6_2 https://doi.org/10.1016/j.ijedudev.2021.102406 https://doi.org/10.1186/s13362-020-00091-3 http://www3.weforum.org/docs/fop_readiness_report_2018.pdf http://www3.weforum.org/docs/fop_readiness_report_2018.pdf https://www.scopus.com/inward/record.uri?eid=2-s2.0-85116780657&partnerid=40&md5=ba31fd0ae1e1f4171e6c6c7e95801880 https://www.scopus.com/inward/record.uri?eid=2-s2.0-85116780657&partnerid=40&md5=ba31fd0ae1e1f4171e6c6c7e95801880 the challenges to developing smart agricultural village… 41 kiduk, y., & meho, l. i. (2006). citation analysis: a comparison of google scholar, scopus, and web of science. proceedings of the asist annual meeting, 43. https://doi.org/10.1002/ meet.14504301185 kindangen, p., tumiwa, j. r., & sepang, j. l. (2019). poverty alleviation in urban areas of north sulawesi, indonesia: the role of human resources. international journal of social science and economic research, 4(02), 1384– –1395. http://www.ijsser.org klius, y., ivchenko, y., izhboldina, a., & ivchenko, y. (2020). international approaches to organizing an internal control system at an enterprise in the digital era. economic annalsxxi, 185(9–10), 133–143. https://doi.org/10.21003/ea.v185-13 kuhlmann, f., & brodersen, c. (2001). information technology and farm management: developments and perspectives. computers and electronics in agriculture, 30(1–3), 71–83. https://doi.org/10.1016/s0168-1699(00)00157-5 kumparan. (2019). mengenal palapa ring, ‘tol langit’ penghubung internet indonesia. https://kumparan.com/@ kumparantech/mengenal-palapa-ring-tol-langit-penghubung-internet-indonesia-1552996901996551352 kurt, r. (2019). industry 4.0 in terms of industrial relations and its impacts on labour life. procedia computer science, 158, 590–601. https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.09.093 kusumawati, y. a., huda, m. n., dirgantara, s., & carvenoriega, o. a. (2021). architecture design of agriculture marketing mobile apps during pandemic era. iop conference series: earth and environmental science, 794(1), 012126. https://doi.org/10.1088/17551315/794/1/012126 li, l., su, f., zhang, w., & mao, j. y. (2018). digital transformation by sme entrepreneurs: a capability perspective. information systems journal, 28(6), 1129–1157. https:// doi.org/10.1111/isj.12153 lioutas, e. d., charatsari, c., & de rosa, m. (2021). digitalization of agriculture: a way to solve the food problem or a trolley dilemma? technology in society, 67(may), 101744. https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2021.101744 liu, y., ma, x., shu, l., hancke, g. p., & abu-mahfouz, a. m. (2020). from industry 4.0 to agriculture 4.0: current status, enabling technologies, and research challenges. ieee transactions on industrial informatics, 3203(c), 1–1. https://doi.org/10.1109/ tii.2020.3003910 low, s., ullah, f., shirowzhan, s., sepasgozar, s. m. e., & lee, c. l. (n.d.). smart digital marketing capabilities for sustainable property development: a case of malaysia. malihah, e., & setiyorini, h. p. d. (2019). industry revolution 4.0: the challenge for secondary education on tourism and hospitality in indonesia. proceedings of the 5th upi international conference on technical and vocational education and training (ictvet 2018). https://doi.org/10.2991/ictvet-18.2019.106 malik, p. k., singh, r., gehlot, a., akram, s. v., & kumar das, p. (2022). village 4.0: digitalization of village with smart internet of things technologies. computers & industrial engineering, 165, 107938. https://doi.org/10.1016/j.cie.2022.107938 malliet, p., reynes, f., landa, g., hamdi-cherif, m., & saussay, a. (2020). assessing shortterm and long-term economic and environmental effects of the covid-19 crisis in france. environmental & resource economics, 76(4), 867–883. https:// doi.org/10.1007/s10640-020-00488-z https://doi.org/10.1002/meet.14504301185 https://doi.org/10.1002/meet.14504301185 http://www.ijsser.org https://doi.org/10.21003/ea.v185-13 https://doi.org/10.1016/s0168-1699(00)00157-5 https://kumparan.com/@ kumparantech/mengenal-palapa-ring-tol-langit-penghubung-internet-indonesia-1552996901996551352 https://kumparan.com/@ kumparantech/mengenal-palapa-ring-tol-langit-penghubung-internet-indonesia-1552996901996551352 https://kumparan.com/@ kumparantech/mengenal-palapa-ring-tol-langit-penghubung-internet-indonesia-1552996901996551352 https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.09.093 https://doi.org/10.1088/1755-1315/794/1/012126 https://doi.org/10.1088/1755-1315/794/1/012126 https://doi.org/10.1111/isj.12153 https://doi.org/10.1111/isj.12153 https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2021.101744 https://doi.org/10.1109/tii.2020.3003910 https://doi.org/10.1109/tii.2020.3003910 https://doi.org/10.2991/ictvet-18.2019.106 https://doi.org/10.1016/j.cie.2022.107938 https://doi.org/10.1007/s10640-020-00488-z https://doi.org/10.1007/s10640-020-00488-z johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy42 masood, t., & sonntag, p. (2020). industry 4.0: adoption challenges and benefits for smes. computers in industry, 121, 103261. https://doi.org/10.1016/j.compind.2020.103261 mengist, w., soromessa, t., & legese, g. (2020). method for conducting systematic literature review and meta-analysis for environmental science research. methodsx, 7, 100777. https://doi.org/10.1016/j.mex.2019.100777 moeuf, a., pellerin, r., lamouri, s., tamayo-giraldo, s., & barbaray, r. (2018). the industrial management of smes in the era of industry 4.0. international journal of production research, 56(3), 1118–1136. https://doi.org/10.1080/00207543.2017.1372647 mohelska, h., & sokolova, m. (2018). management approaches for industry 4.0  – the organizational culture perspective. technological and economic development of economy, 24(6), 2225–2240. https://doi.org/10.3846/tede.2018.6397 molano, j. i. r., lovelle, j. m. c., montenegro, c. e., granados, j. j. r., & crespo, r. g. (2018). metamodel for integration of internet of things, social networks, the cloud and industry 4.0. journal of ambient intelligence and humanized computing, 9(3), 709– –723. https://doi.org/10.1007/s12652-017-0469-5 monajjemi, m., sayiner, h. s., kandemirli, f., & mollaamin, f. (2022). an overview on lambda, epsilon, kappa, iota and zeta variants of covid-19 and its probability to merge with delta & delta plus, why it is a concern. biointerface research in applied chemistry, 12(5), 6895–6914. https://doi.org/10.33263/briac125.68956914 mondal, p., & basu, m. (2009). adoption of precision agriculture technologies in india and in some developing countries: scope, present status and strategies. progress in natural science, 19(6), 659–666. https://doi.org/10.1016/j.pnsc.2008.07.020 müller, e., & hopf, h. (2017). competence center for the digital transformation in small and medium-sized enterprises. procedia manufacturing, 11(june), 1495–1500. https:// doi.org/10.1016/j.promfg.2017.07.281 müller, j. m., buliga, o., & voigt, k. i. (2018). fortune favors the prepared: how smes approach business model innovations in industry 4.0. technological forecasting and social change, 132(january), 2–17. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.12.019 nagy, j., oláh, j., erdei, e., máté, d., & popp, j. (2018). the role and impact of industry 4.0 and the internet of things on the business strategy of the value chain-the case of hungary. sustainability (switzerland), 10(10), 3491. https://doi.org/10.3390/su10103491 naldi, l., nilsson, p., westlund, h., & wixe, s. (2015). what is smart rural development? journal of rural studies, 40, 90–101. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2015.06.006 natarajan, g., & kumar, l. a. (2017). implementation of iot based smart village for the rural development. international journal of mechanical engineering and technology (ijmet), 8(8), 1212–1222. https://iaeme.com/masteradmin/uploadfolder/ ijmet_08_08_121/ijmet_08_08_121.pdf nees jan van eck, & waltman, l. (2019). accuracy of citation data in web of science and scopus. proceedings of the 16th international conference of the international society for scientometrics and informetrics, 1087–1092. https://arxiv.org/abs/1906.07011 nieto, e., & brosei, p. (2019). the role of leader in smart villages: an opportunity to reconnect with rural communities. in smart villages in the eu and beyond (pp. 63–81). emerald publishing limited. https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191006 nuryitmawan, t. r. (2021). the impact of credit on multidimensional poverty in rural areas: a case study of the indonesian agricultural sector. agriecobis: journal of agrihttps://doi.org/10.1016/j.compind.2020.103261 https://doi.org/10.1016/j.mex.2019.100777 https://doi.org/10.1080/00207543.2017.1372647 https://doi.org/10.3846/tede.2018.6397 https://doi.org/10.1007/s12652-017-0469-5 https://doi.org/10.33263/briac125.68956914 https://doi.org/10.1016/j.pnsc.2008.07.020 https://doi.org/10.1016/j.promfg.2017.07.281 https://doi.org/10.1016/j.promfg.2017.07.281 https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.12.019 https://doi.org/10.3390/su10103491 https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2015.06.006 https://iaeme.com/masteradmin/uploadfolder/ijmet_08_08_121/ijmet_08_08_121.pdf https://iaeme.com/masteradmin/uploadfolder/ijmet_08_08_121/ijmet_08_08_121.pdf https://arxiv.org/abs/1906.07011 https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191006 the challenges to developing smart agricultural village… 43 cultural socioeconomics and business, 4(1), 32–45. https://doi.org/10.22219/agriecobis. v4i1.15515 pardo, m. de c., martínez, p. f., martínez, j. m. g., & martín, j. m. m. (2020). modelling natural capital: a proposal for a mixed multi-criteria approach to assign management priorities to ecosystem. contemporary economics, 14(1), 22–37. https://doi.org/10.5709/ ce.1897-9254.330 paruntu, c. p., & tumiwa, j. r. (2016). community model in coastal area to eradicate poverty in south bolaang mongondow and east bolaang mongondow, north sulawesi. jurnal of asean studies on maritime issues, 2(3), 17–29. patalas-maliszewska, j., & hochmeister, m. (2011). modeling strategic-knowledge-resource management based on individual competencies in smes. contemporary economics, 5(2), 72–79. https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.13 paul, j., & criado, a. r. (2020). the art of writing literature review: what do we know and what do we need to know? international business review, 29(4), 101717. https://doi. org/10.1016/j.ibusrev.2020.101717 paul, j., parthasarathy, s., & gupta, p. (2017). exporting challenges of smes: a review and future research agenda. journal of world business, 52(3), 327–342. https://doi. org/10.1016/j.jwb.2017.01.003 peng, c., ma, b., & zhang, c. (2021). poverty alleviation through e-commerce: village involvement and demonstration policies in rural china. journal of integrative agriculture, 20(4), 998–1011. https://doi.org/10.1016/s2095-3119(20)63422-0 pérez-delhoyo, r., & mora, h. (2019). toward a new sustainable development model for smart villages. in smart villages in the eu and beyond (pp. 49–62). emerald publishing limited. https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191005 perianes-rodriguez, a., waltman, l., & eck, n. j. van. (2016). constructing bibliometric networks: a comparison between full and fractional counting. journal of informetrics, 10(4), 1178–1195. http://10.0.3.248/j.joi.2016.10.006%0ahttp://search.ebscohost. com/login.aspx?direct=true&db=llf&an=119964321&site=ehost-live person, t., ruiz-rube, i., mota, j. m., cobo, m. j., tselykh, a., & dodero, j. m. (2021). a comprehensive framework to reinforce evidence synthesis features in cloud-based systematic review tools. applied sciences, 11(12), 5527. https://doi.org/10.3390/ app11125527 pingali, s. r., & korem, j. r. (2021). dhanashree agro: transforming a  “farmer first” model. emerald emerging markets case studies, 11(1), 1–22. https://doi.org/10.1108/ eemcs-07-2020-0269 prayitno, g., dinanti, d., hidayana, i. i., & nugraha, a. t. (2021). place attachment and agricultural land conversion for sustainable agriculture in indonesia. heliyon, 7(7), e07546. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2021.e07546 purnomo, b. r., adiguna, r., widodo, w., suyatna, h., & nusantoro, b. p. (2021). entrepreneurial resilience during the covid-19 pandemic: navigating survival, continuity and growth. journal of entrepreneurship in emerging economies, 13(4), 497–524. https://doi. org/10.1108/jeee-07-2020-0270 puspita, v., safrianti, s., donovan, i., sari, p. m., hidayati, a., putra akhir, a. f., & hayadi, b. h. (2021). optimization of digital marketing integration through the role of the millenial generation as msmes effort to survive during the covid-19 pandemic. 2021 https://doi.org/10.22219/agriecobis.v4i1.15515 https://doi.org/10.22219/agriecobis.v4i1.15515 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.330 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.330 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.13 https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2020.101717 https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2020.101717 https://doi.org/10.1016/j.jwb.2017.01.003 https://doi.org/10.1016/j.jwb.2017.01.003 https://doi.org/10.1016/s2095-3119(20)63422-0 https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191005 http://10.0.3.248/j.joi.2016.10.006%0ahttp:/search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=llf&an=119964321&site=ehost-live http://10.0.3.248/j.joi.2016.10.006%0ahttp:/search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=llf&an=119964321&site=ehost-live https://doi.org/10.3390/app11125527 https://doi.org/10.3390/app11125527 https://doi.org/10.1108/eemcs-07-2020-0269 https://doi.org/10.1108/eemcs-07-2020-0269 https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2021.e07546 https://doi.org/10.1108/jeee-07-2020-0270 https://doi.org/10.1108/jeee-07-2020-0270 johan r. tumiwa, octavia d. m. tuegeh, beata bittner, adrian s. nagy44 9th international conference on cyber and it service management (citsm), 1–5. https:// doi.org/10.1109/citsm52892.2021.9588857 raharjo, k. (2019). the role of green management in creating sustainability performance on the small and medium enterprises. management of environmental quality: an international journal, 30(3), 557–577. https://doi.org/10.1108/meq-03-2018-0053 rigg, j. (2006). land, farming, livelihoods, and poverty: rethinking the links in the rural south. world development, 34(1), 180–202. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2005.07.015 romanovs, a. (2017). invited speech security in the era of industry 4.0. 1–1. https://doi. org/10.1109/estream.2017.7950303 rovena tahiti, r. t., & besa shahini, b. s. (2010). strengthening innovation and technology policies for sme development in albania. contemporary economics, 4(1). https://doi. org/10.5709/ce.1897-9254.o149 ruslianti, e., & mulyaningrum. (2020). an innovation for the resilience and development of msmes in majalengka regency, indonesia. advances in social science, education and humanities research, 510(icosaps), 632–643. sahar, h. r., mahbob, m. h., & mahmud, w. a. w. (n.d.). exploratory factor analysis for sme entrepreneur subjective norm instrument towards e-commerce acceptance during the covid-19 pandemic. schipmann, c., & qaim, m. (2011). supply chain differentiation, contract agriculture, and farmers’ marketing preferences: the case of sweet pepper in thailand. food policy, 36(5), 667–677. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2011.07.004 shaw, p. j. a. r., & bennett, r. j. (1999). central government support to smes compared to business link, business connect and business shop and the prospects for the small business service. regional studies, 33(8), 779–787. https://doi. org/10.1080/00343409950079223 siegel, r., antony, j., garza-reyes, j. a., cherrafi, a., & lameijer, b. (2019). integrated green lean approach and sustainability for smes: from literature review to a  conceptual framework. journal of cleaner production, 240, 118205. https://doi.org/10.1016/j. jclepro.2019.118205 skobelev, p. o., simonova, e. v., smirnov, s. v., budaev, d. s., voshchuk, g. y., & morokov, a. l. (2019). development of a knowledge base in the “smart farming” system for agricultural enterprise management. procedia computer science, 150, 154–161. https:// doi.org/10.1016/j.procs.2019.02.029 sommer, l. (2015). industrial revolution industry 4.0: are german manufacturing smes the first victims of this revolution? journal of industrial engineering and management, 8(5), 1512–1532. https://doi.org/10.3926/jiem.1470 suharno, pambudi, n. a., & harjanto, b. (2020). vocational education in indonesia: history, development, opportunities, and challenges. children and youth services review, 115(may), 105092. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2020.105092 sung, t. k. (2018). industry 4.0: a korea perspective. technological forecasting and social change, 132(october 2017), 40–45. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.11.005 suwanan, a. f., rori, a. m., & kurniawan, d. t. (2021). the critical review of agriculture technological transfer in the era of decentralization. e3s web of conferences, 306, 03021. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202130603021 https://doi.org/10.1109/citsm52892.2021.9588857 https://doi.org/10.1109/citsm52892.2021.9588857 https://doi.org/10.1108/meq-03-2018-0053 https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2005.07.015 https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2005.07.015 https://doi.org/10.1109/estream.2017.7950303 https://doi.org/10.1109/estream.2017.7950303 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.o149 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.o149 https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2011.07.004 https://doi.org/10.1080/00343409950079223 https://doi.org/10.1080/00343409950079223 https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118205 https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118205 https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.02.029 https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.02.029 https://doi.org/10.3926/jiem.1470 https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2020.105092 https://doi.org/10.1016/j.techfore.2017.11.005 https://doi.org/10.1051/e3sconf/202130603021 the challenges to developing smart agricultural village… 45 szanyi-gyenes, x. (2019). the role of smart and medium-sized enterprises in the smart villages concept. in smart villages in the eu and beyond (pp. 111–124). emerald publishing limited. https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191009 trencher, g. (2019). towards the smart city 2.0: empirical evidence of using smartness as a tool for tackling social challenges. technological forecasting and social change, 142(july 2018), 117–128. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2018.07.033 tuegeh, o. d. m., harangi-rákos, m., & nagy, a. s. (2021). industry 4.0 and human resource in indonesia: a  systematic literature review. economic annals-xxi, 190(5–6(2)), 171–180. https://doi.org/10.21003/ea.v190-16 tumiwa, j. r., & tuegeh, o. d. m. (2019). microfinance and financial performance on smes in manado – indonesia. economics and working capital, 1–2, 18–22. ulas, d. (2019). digital transformation process and smes. procedia computer science, 158, 662–671. https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.09.101 vasin, s., gamidullaeva, l., shkarupeta, e., palatkin, i., & vasina, t. (2018). emerging trends and opportunities for industry 4.0 development in russia. european research studies journal, 21(3), 63–76. https://doi.org/10.35808/ersj/1044 vieira, e. s., & gomes, j. a. n. f. (2009). a comparison of scopus and web of science for a typical university. scientometrics, 81(2), 587–600. https://doi.org/10.1007/s11192009-2178-0 wardhani, f. s., & haryanto, t. (2020). foreign direct investment in agriculture and food security in developing countries. contemporary economics, 14(4), 510–521. https://doi. org/10.5709/ce.1897-9254.422 weißer, t., saßmannshausen, t., ohrndorf, d., burggräf, p., & wagner, j. (2020). a clustering approach for topic filtering within systematic literature reviews. methodsx, 7, 100831. https://doi.org/10.1016/j.mex.2020.100831 xiang, d., & worthington, a. c. (2017). the impact of government financial assistance on the performance and financing of australian smes. accounting research journal, 30(4), 447–464. https://doi.org/10.1108/arj-04-2014-0034 zach, o., munkvold, b. e., & olsen, d. h. (2014). erp system implementation in smes: exploring the influences of the sme context. enterprise information systems, 8(2), 309– –335. https://doi.org/10.1080/17517575.2012.702358 zambon, i., cecchini, m., egidi, g., saporito, m. g., & colantoni, a. (2019). revolution 4.0: industry vs. agriculture in a future development for smes. processes, 7(1). https:// doi.org/10.3390/pr7010036 zhai, z., martínez, j. f., beltran, v., & martínez, n. l. (2020). decision support systems for agriculture 4.0: survey and challenges. computers and electronics in agriculture, 170(february), 105256. https://doi.org/10.1016/j.compag.2020.105256 zhang, y., diao, x., chen, k. z., robinson, s., & fan, s. (2020). impact of covid-19 on china’s macroeconomy and agri-food system  – an economy-wide multiplier model analysis. china agricultural economic review, 12(3), 387–407. https://doi.org/10.1108/ caer-04-2020-0063 zhou, x., song, m., & cui, l. (2020). driving force for china’s economic development under industry 4.0 and circular economy: technological innovation or structural change? journal of cleaner production, 271, 122680. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.122680 https://doi.org/10.1108/978-1-78769-845-120191009 https://doi.org/10.1016/j.techfore.2018.07.033 https://doi.org/10.21003/ea.v190-16 https://doi.org/10.1016/j.procs.2019.09.101 https://doi.org/10.35808/ersj/1044 https://doi.org/10.1007/s11192-009-2178-0 https://doi.org/10.1007/s11192-009-2178-0 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.422 https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.422 https://doi.org/10.1016/j.mex.2020.100831 https://doi.org/10.1108/arj-04-2014-0034 https://doi.org/10.1080/17517575.2012.702358 https://doi.org/10.3390/pr7010036 https://doi.org/10.3390/pr7010036 https://doi.org/10.1016/j.compag.2020.105256 https://doi.org/10.1108/caer-04-2020-0063 https://doi.org/10.1108/caer-04-2020-0063 https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.122680 natalia liutko* aesthetic dimension of political advertising abstract: political advertising is  a form of  aesthetic and political communication; it  is encountered in  election, addressed to  electoral groups and aimed at electoral behavior perception management. aesthetic and political communication has a lot of characteristics of political communication in general, that in  its turn is  a kind of  public communication. advertising nails down certain emotions in the person’s memory, which hereafter will determine his (her) behavior. achieving of an objective is made by aesthetic images creation and advancement that facilitates aesthetic judgment of objective world, increases beauty sensitivity, uprears and develops cultural perception, the sense of taste. in the course of it, the didactic orientation of political advertising emerges. in a general sense, political advertising aesthetics is the aesthetics of personal behavior management technologies in social setting, the aesthetic of personal influence. political events infer aesthetic expressiveness and legalization in response to mass media, publicity, popular art, word-picture and image. internal action of political and aesthetic aspects turns the individual into spectator and recipient. keywords: political advertising; political communication; aesthetics; public communication. 1. introduction advertising is the integral feature of modern society. it plays pivotal role not only in the development of market economy, but also in political sphere. political advertising accentuates good and bad points of politics in view of its information and communication sense. that is  why political advertising is  becoming an  important influence on  society. government uses all possibilities of presenting its potency. in such a way symbolic sphere of government representation is created. it aspires to account not only communication resources, but also art peculiarities that bring us to combine aesthetics and politics. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 71-81 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.007 * department of  philosophy and political science, khmelnytsky national university, khmelnytsky, ukraine, contact details:liutkonv@ukr.net http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.007 72 natalia liutko communicative purpose of political advertising is: 1. to establish a contact between power holders or worthy candidates and people; 2. to  accumulate basic concept of  electoral campaign in  advertising message. political advertising, covering the  political platform content of  certain actors, inclines voters for their power base, forms and establishes right perception about actors’ character in collective consciousness, creates desirable psychological pattern for election. in other words, it  makes directional address linkage between them using marginal and adequate for most people semiotic system. that is  why political advertising is  becoming a  kind of  bearer of ideas, translator of those images, symbols, myths that exist and run in the society’s collective consciousness. the ultimate general characteristics of advertising message are the following: memorability, aesthetic qualities, informative value and motivation (ilyasov, 2000, p. 130). the significance of  political advertising would not be described adequately without determination of  its aesthetic component. assessment of  political advertising would be incomplete without defining its aesthetic component, which determines the  topicality of  the  research, because expansion of  the  aesthetics took place in  the  realm of  politics as a communicative nature of political activity inevitably leading to its aesthetic quality: politics appears to be a visual or semantic image in the media, as well as formally defined ritual. purpose of the article is the research of aesthetic and communicative essence of political advertising. research subject is forms and facilities of aesthetic and political communication that are used during the election campaign. the main emphasis of  this article will be on  the works of  such researchers as  ph. kotler, a. dayan, j. trout, e. rice, d. ogilvy, j. baudrillard, u. eco, ye. malkin, ye. suchkov, ye. yegorova-gantman, k. pleshakov, f. ilyasov etc. s. dzikevich, a. kostina, j. ponomarenko, r. gaman, l. shalimova, l. trushyna, e. petrova, m. kokush, l. stetsenko, ye. laniuk and o. prudchenko, who were thinking of  aesthetic and communicative substance of advertising, which is very important for the further development of this topic. 2. materials and methods used the method of analysis of theoretical sources of political advertising aesthetics and communication essence problems, the contemplation and generalization of aesthetics and communication technologies to influence the electoral behaviour of the subjects are used as a part of the study. 3. results and discussion contemporary advertising represents the world of aesthetic advertising image, which is connected to the real world due to ‘played-up’ (actual product or service) and ‘exploiter’ (directions for significance). that is  why any advertising message, as  a  rule, contains emotional information opposite to axiological world of modern human. political advertising is a form of aesthetic and political communication; it is encountered in election, addressed to electoral groups and aimed at electoral behavior perception 73aesthetic dimension of political advertising management. we can observe this process according to communication studies in two aspects: on the one hand, as a form of political communication; on the other hand as an advertising type, the form of aesthetic communication (kokush, 2010, p. 6). determinations of communication are distinguished according to the research studies on theoretical levels and emphasizing certain aspects of communication general process. they include five fundamental constituents: announcer, recipient, transfer mechanism (channel), message and produced influence. from there, the  overall picture of  communication form is the process during which the announcer (communicator) sends a message to the recipient with the  help of  mechanism, as a result of which new effect is  created. however, this statement can be used in all disciplines, the subject matter of which is this phenomenon, while within a political space communication has its peculiarities. political communication is a complex of methods and theories that can be used by political organizations and public authorities to evaluate their tasks and influence on individuals’ behavior. the ability of political knowledge and experience, formation of governmental ‘image’ occur thanks to that. both now and always authorities try to show off before masses’ demands. therefore, political communication is a peculiar type of political relationship, without which modern politics existence is impossible. v. korolko, analyzing communication process, offers his own scheme that consists of  such elements as: sender (referral source), information coding, message, decoding action, recipient (addressee). sender is the central subject, who initiates the process. for example, we can observe a politician who takes the floor or political party association as a reference point. sender should think if his information would be acquired (korolko, 2000, pp.  190-196). but there is  no guarantee that addressee will understand sender in  a right way. the latter can resort to gestures, tone or emphasize the  most important provisions. but whether the audience will understand him or not depends on many factors. the most important among them are the quality characteristics of the source message (its status, trustworthiness, background). these characteristics have an influence both on initial impression, message severity, its credibility, and on audience influence duration. other important factors are the following: overall situation (context), message subject and lead-in time. and once more primary factor is message coding. the case is that primary communicator’s idea should be translated into the language of communication, which should be understandable for particular audience. every conveyed idea should be interpretatively processed within the proper code (precinct captain, political strategist, script editor). consequently, politician’s idea will outlined and processed before before being communicated to the real audience. every time encoder will include some subjective information in  politician’s ideas. after encoder got the  sender’s ideas and transferred them into understandable into the recipient’s language, these ideas should be given the message form. the  message could be created with the  help of  different communication means (performance, newspaper, press release, press conference, running commentary, tv appearance, meeting, and advertising slogan). but researchers are divided and argue about the message correspondence. our understanding is  that there are 3 elements in  every message: 1) information content or cognitive element of  advertising message; 2) message transmission facilities (medium between communicator and recipient); 3) communicator’s individuality. in this context substantive communication part will have little in common with message. the key is where and in what way communication is performed and what means are used for it. the followers of such an approach reckon that the main idea of the message is that: 74 natalia liutko whether the communicator will perceive the message correctly. the second and the third elements correspond to emotional advertising characteristics that determine behavioral aspect. but only the composition of all these elements make the message reach its peak and influence the recipient. transmitted message should be decoded before the recipient would begin to act. this step of  communication process looks like a  work of  decipherer, who decodes the coded message. in such a case, language is of paramount importance. the necessary condition is that the decipherer should be at least aware of the rough content of the message, because misrepresentation can distort the information. moreover, correct recipient decoding depend on his individual perception of information. so the key to effective communication is correct addressee’s perception and understanding of source message. prejudice is peculiar for people, but at the same time it has become interference in the source message perception. personal prejudice can be attributed to the number of factors, particularly to the stereotypes, symbols, semantics, group pressure, and mass media. stereotypes are stable, emotionally colored, simplified models of  a certain objective reality, feeling of  sympathy or antipathy for events associated with concrete stereotype. different spokesmen are perceived as set patterns. every symbol can cause different emotions. being arranged, symbols can be used as an effective persuasive elements. besides that we should take into account semantics. accurate words and concepts have strong impact on  political activity, one and the  same words are perceived by people in different ways. one should take semantics seriously because whereas language and word meanings are changing permanently. besides, group pressure imposes specific values on a given person (peer group and mass media weighs with the decision-making frequently). mass media often touch upon the most excruciating problems, highlighting them, creating public opinion and behavior pattern. there are such obstacles of communication process as: political censorship, limits on social intercourses, time limitation for public relations problems, misrepresentation of  real events in  course of their outline, distortions appear while attempting to describe challenging problems with simple words, fear to bring up topics constituted a menace for stable lifestyles. whatever the answer would be, the indisputable fact is that communication would exist when source message would reach an  expected recipient and draw necessary reaction. but even if recipients have correctly understood source message, there is no guarantee that it would be correctly responded to. in the actual fact, source message can cause different consequences, such as: culture change (i.e. common person’s orientation on a certain social object); correct information accentuating; doubts raising (source message can change the opinion of recipient); no consequences invoking (communicator should know the  addressee’s reaction to source message and if required change the further communication). there are times when qualified communicators don’t take into account feedback and it is a great mistake. ringer equivalent number becomes communication effectiveness criteria after the message expansion or voting record. sometimes recipients can understand and transmit source message to other people. such a transmission creates two-step process: vertical – from one source to addressee; horizontal – interpersonal contact. it is hoped that opinion leaders will transmit the message to their voters (korolko, 2000, pp. 190-196). aesthetic and political communication being a kind of communication in general is an influence of one existent reality on another. the essential difference of a given phenomenon is its political orientation, i.e. connection with articulation of common interest, which is realized with the  help of  public authorities. thereby aesthetic and political communication 75aesthetic dimension of political advertising is a kind of informational and psychological influence the object of which is to change political consciousness of the addressee on behalf of the communicator. political advertising as a kind of advertising communication has the main characteristics of the last one; the most important is the usage of logical argumentation in order to change the person’s behavior. according to this, we can say that verbal information transfer is not the main and sustainable communication channel (kokush, 2010, p. 15). with the help of advertising certain emotions set in individual’s memory we can influence the recipient’s behaviour. achieving an objective with the help of programming or hypnotic impact is not allowed. the influence is made on the basis of creation and distribution of aesthetic images. in political advertising, as in commercials, corporate design is distinguished as a complex of common for all material graphic arts with the help of which played-up object’s identity is produced (kokush, 2010, p. 16). new reality of  political aesthetics needed modern methods and concepts for its determination. in most cases researchers use old words, fleshing them out (‘style’, ‘scenarios’, ‘rituals’, ‘symbols’, ‘symbolic politics’ etc.). political advertising works in things in a semiotic system, a system of signs, symbols, existing and functioning among other signs and symbols. the phenomenon of the symbol is rooted in those far days of human culture formation, when there appeared a need to implement the abstract content in visual form, during communication with a person of higher, ultramundane forces, hidden from direct contacts. mythological, religious, mystical symbolism was formed in a huge part of spiritual culture. one of the authority of the symbolism theory ernst cassirer wrote about the pervasive presence of symbols in art and everyday political and economic processes: “the symbolism covers humanity with tender and diaphanous, but solid veil (cassirer, 1995, p. 163). symbols are considered to be the primary means of representation of political actors and events, communication between authority and society, as well as an effective tool of the political reality construction. the usage of the symbol in the field of political advertising is determined with the sphere of emotional arguments. the necessity of delegating in the shortest time (for example, during tv commercials or time, spent on  the “reading” information from outdoor advertising media) ideas of participation of a certain party to the possibility of  solving various social problems of  the  population, to  have a bearing on  the possibility of personal identification with particular political group and to ensure the rapid recognition of the specific bit of information among the information “noise” of election campaigning (vityuk, 2006). symbols are located with the  object in  association connection, based on  agreement; it  is an  artificially constructed ideographic signs bearing detailed, sometimes conceptually loaded information. for better orientation, people begin to use symbols or labels, which further act in accordance with the meaning already physiologically embedded in the brain. political image plays the role of the conductor of such symbols in political advertising. symbolizing political advertising is determined with more rapid tempo of technology development than the human mind. in the  act of  symbolization the  valuable facet of  advertising creative is  concentrated: it is the most expressive way to crystallize the supporting idea of message. it is a symbol that is a component of the advertising and that is able to “hook” the attention of the recipient, to provoke his interest, to encourage him to act on suggested norms (belokryltseva, 2005). 76 natalia liutko in fact, advertising tends to orient the person to copy an imitation of their own actions. this fact, marked by guy debord, when he writes that “the whole life of  society, where modern conditions of production dominate, is shown as a general accumulation of performances” (debord, 1999, p. 204). but in his opinion, the whole process of staging the whole public life went so far that it should be said not only about the erasing of  the boundaries between life and performance, but also about a radical falsification and substitution of these concepts. thus, in the community, according to guy debord, passes the actual inversion of reality and performance: «the reality appears in the play, and the play is a reality»(debord, 1999, p. 204). jean baudrillard, continuing this tradition, affirms that the audience becomes actors, they replace by themselves the leading men and under the supervision of the media, they carry out staging of their own play (baudrillard, 2001, p. 146). in everyday life, a person constantly receives images of  scenic character, perceives other people’s behavior patterns, moving more and more away from himself and approaching the ghostly image of a virtual character. using the ideas of jean baudrillard, it could be said that the simulation permeates all spheres of modern public relations and political too. from this perspective, political advertising turns into a simulation technology, technology of virtual reality (or virtual images) in the short time and also for a short period of time at once (during the campaign). politician’s image has become a  mediator between political leader and his voters. it  is  permanently repeated by the  subject and communication means. specific image feature is dominancy and handling of the main information instead of full information scope. besides, source messages are created taking into account people’s anticipated response. the main image functions are the following: nominative function – image distinguishes the most outstanding features of politician; aesthetic function – image serves to dignify the impression made on the audience; direct marketing – image connects politician with intended audience responded to votership; communicative function – image is accomplished with the usage of communicative technologies and advertising in particular. within the framework that characterize image as  communicative unit, it  is very important to  emphasize communicative image features as  advertising component that provides effectiveness of  information and creates basis for candidate’s adjustment for election. another communicative functions in political advertising are also very important, they are: intelligible information representation; its tuning into political brand (political advertising symbolization); creation of presentable candidate’s image (including image correction); behavior pattern specification (manipulation technologies). there are such types of images as: objective or real (permanent, acceptable) image – voters’ impression on the candidate; subjective (specular) image – informing of candidate and his team about what leader people want to have; predicted image – image created by the candidate’s team and expert personnel; desirable image (self-image) – features that candidate or political organization want to get externally; required (ideal) image – image, what voters are looking for. objective (permanent) image attracts the most interest for political advertising as it is open to improvement in the course of advertising strategy realization and predicted image, which will be transferred on audience. effective strategy is ideal when predicted image becomes permanent. as communication structure image should provide information transmission fidelity, there must be the concordance between the sign system and the message as conceived of by the recipient. it is acting as communication sort of message decoder, translating this message 77aesthetic dimension of political advertising into another languages – into the  audience, events, visual languages. when its main elements are neatly-defined and person has an opportunity to figure out information, the message will be perceived better. there is yet another, but very important communicative image feature, that is a vision of the future. it should be strongly marked to catch a voter. apart from image development, the image triggers off the following constituents: localization, delimitation from opponents, adverse publicity. in the  context mentioned above, the  concept of  “symbolic politics” gets the  special importance, which is also closely connected with the aestheticization of politics. symbolic policy — it’s not just the action with the use of symbols, but the action which functions as a symbol itself. any symbolic policy pursued both by the authority and the servants, suggests the asymmetry of social communication when the real exchange of information between the  upper and lower ranks of  society is  difficult or impossible. in this case, the authority symbolically dramatizes something that doesn’t exist in reality, couldn’t or isn’t wanted to be done, but what is expected by the audience. this symbolic policy actively uses the aesthetic possibilities of the symbol, and acts as one of the most important forms of aestheticization of the political. aestheticized politics gives all political events and issues rather aesthetic than strictly political characteristics. as a consequence, policy actions begin to be evaluated firstly according to the criteria of a spectacle and entertainment. however, symbolic policy, in contrast to the obvious political happenings, is loaded with pragmatic motives, and often hides from the public dramatizing of their actions under the guise of “realism.” however, any dramatizing of the policy in one way or another, aestheticizes it, because it is forced to — in order to successfully «sell» a symbolic substitute for the public — to make political symbols beautiful, pleasant, seductive. aesthetic information not only reflects the reality of situation, but provokes recipients to feel certain mental states, reactions and emotions. opinions, moods and attitudes arising in such way a are much more stable with respect to the empirical facts and rational arguments than when it is based on mere semantics. aesthetic information does not refer openly to the human beliefs — it is transferred subliminally to the recipient. very often, people act not in accordance, but contrary to their own convictions, and it is a direct result of aesthetic information on the cognitive structure of the psyche. each message has both semantic and aesthetic components, but with different accents. aesthetic information plays a decisive role, when people have the necessary power interpreting political situation. accent on aesthetic point of political information is done in critical situations and in the framework of the ideologies mobilization, which appeal not only to  the  mind, but to  the  heart of  people. the political message is not aimed at being utterly understandable but it should rather appeal to the recipient’s sense of beauty and it should be rather of impressive than of communicative nature (potseluyev, 1999, p. 63). we can elicit observations about the advertising as a new art form in professional literature. marshal mcluhan, world-wide philosopher of communication theory viewed advertising as the greatest art of xx century (dyakova, 2010, p. 4). it is ministerial to aesthetic perception of objective world, increasing sensitivity to beauty, developing culture of perception, taste. and in such a way its dialectic presentation is exerted. to the full extent we can say that advertising is a medium, a bridge between the government and society, it has an influence on all spheres of social structure. l. trushyna has noticed that in  the  setting of  modern popular culture development new methods and approaches are needed to appreciate the siginificance of the change in aes78 natalia liutko thetic avertising model. s. dzikevich has made a significant contribution in search of advertising aesthetics as a mean of public relations. in his work, the author distinguishes different advertising information delivery mechanisms and methods for the determination of communication criteria of advertising messages effectiveness. aesthetics in political advertising is the main method of presenting voter with image (simulacrum) of candidate or an actor, their qualities. the change of aesthetic advertising model implies the reflection of political, economic, and social relations in  real world. on the other hand, it  is the  result of  deliberate action on people’s consciousness by the concerned parties committed to controlling different processes in society. every power structure ranging from original leaders to modern parliaments – all of them obtain different symbols. it includes elaborate ceremonies connected with shifts in power, social functions, retirement parties, attributes of national emblems and flags, decoration of commemorations, interiors, “prime movers”. the nature of advertising impact comes out as a form of sociallyoriented communication. in modern society advertising (‘the fifth power’) ripples through the all spheres of life (economics, ideology, politics, culture) (shalimova, 2007, p. 10). one of  the  first who gave the  aesthetic and philosophical advertising evaluation was r. gaman at the beginning of the xx century. in the work ‘aesthetics’ he proposed to divide art into three groups: ‘l’art pour l’art’, ‘decorative art’ (including applied arts and architecture) and ‘advertising art’ (including figurative, musical and poetical elements). then the author produced contrastive analysis of artistic work and advertising, which has an impact on a person. he noticed that promotional article has the same impact on a person as an artwork. elevation of played-up product is the basis of certain advertising, it is also considered to be consumer fraud (gaman, 1913, p. 37). r. gaman holds that advertising is  not aimed at perfunctory audience: local bright colors in  contrastive combination, large sizes of  promotional article, big projections, unexpected angles and noticeable claims. in such a manner, advertising has common features with aesthetic perception only in the process of isolation, focusing on the image; thereafter aesthetic and advertising images differ differ: advertising tries to catch audience’s attention with the help of strong and concentrated feelings, from here – laconism of verbal and pictorial information, which sticks in people’s mind. at present when the symbolic comes to the fore, advertising with ever increasing frequency works with images, commodity, popularity and market than with values and views. and culture is  changing: the symbolic begins to  dominate over the  over sense-bearing. in this case image creates some kind of  vacuum, and often in  it is  image’s inkling power (boaudrillard, 2001, p. 192). political advertising, in  correlation with art, keeps its particularity. the  main purpose of political advertising is to serve as above-the-line promotion. it should not for no particular reason cover aesthetic audience with the aesthetic feelings. in general, political advertising is the aesthetic of personal behavior management technologies in  social setting, the  aesthetic of  personal influence. objects, created according to a proper aesthetic sense are much like artworks. but there is one key distinction. in consequence of intimate contact with such objects, a person should form an estimate of advertising. 79aesthetic dimension of political advertising it is  very important to  observe the  changes in  person’s behavior after the  advertising impact. he or she can only come up with his or her own opinion (petrova, 1991). political advertising is  not only the  art of  deception, but also the  force of  attraction and persuasion. familiar ideologist of rationalistic advertising r. reeves believes that artistic displays are expandable in advertising perception. very beautiful, aesthetic advertising images are excessive and unuseful – they ‘remit marketing message’. as explained by r. reeves it  is ‘vampire-image’, which draws attention away from primary tasks of  source message. a  lot of  reputed ad makers emphasize: ’advertising should sell, but does not have appeal’ (d. ogilvy). this clearly distinguishes between advertising and art, challenge aesthetic aspects of advertising operation (dyakova, 2010, p. 12). another researcher in the sphere of visual advertising a. degtyarov confirms that it is possible to create correct advertising component. all the drawing tools, composition laws and forms are used during the advertising creation. put to good use aesthetic and art traditions in political advertising will not only improve the quality of certain specialty and make it more expressive and emotionally-colored, but also to get a direct influence on the person’s values and morals. a. kostina says that advertising in art form reflects common factors and peculiarities of public relations, different value systems and aesthetic properties, makes up social mythology, psychology and philosophy, sets down patterns of behavior and collective consciousness, defines and perpetuates hierarchical arrangement and its correlation. advertising aesthetics reflects general factors of aesthetic world-learning in the course of human activity (kostina, 2003, pp. 37-38). in the process of policy-reception advertising, emphasis is placed more and more often on the nonverbal type of police perception of electorate. more important role in the construction of political image plays a visual image of the leader rather than its ability to convince the  audience of  the  correctness of  the  proposed solutions. as  a  result, meaningful text elements fade into the background, giving place to the ability to operate with symbols, decorated with the help of “electronic” rhetoric techniques. it is a metaphorical way of expression (speech or visual) with a  help of  which stable meanings of  political information can be effectively conveyed. the existing power always discredits itself partially in the eyes of voters, it particularly needs an outstanding metaphor justifying its policies, while the opposition can still appeal to the common sense and the ability to reason on the part of the voters, in order to encourage them to think about the real consequences of the conducted policy. however, the opposition needs the metaphors of attractive and understandable manner of expressing its political and ideological creed because for the most of people, metaphors are only one available channel of political information. as for the content of aesthetic communication, its general direction is formed on the basis of the political context. in the most general form the emotional charge of messages can be based on the one of two invariant values of the message — «the preservation of the existing order» or «changes» (from the experience of the us presidential campaign). this concept should be inextricably associated with the image of the candidate. his image is closely connected with the stereotypes, dominating in the public consciousness at this stage, it is made up of components such as the origin and the type of occupation, military career, age, family values. for the  visual design of  the  image, several iconographic stamps are usually used. there are a number of standard descriptive and expressive means, which are present in the majority of campaigns regardless of the overall concept. the so-called national sym80 natalia liutko bols form the image. in other words, a certain combination of colours and shapes are seen as a whole, which, in its turn, is associated with patriotism, national values and statehood. it could be said that the portraits of the candidates fulfill the function of unique trademark in  the  political discourse. in particular, during the  last several election campaigns in ukraine, the party/candidate sought to forcefully attract the recipients’ attention, concentrating it at some recognizable element. typically, such tactics was used by known political forces or powerful political players who just started to “unwind” their own corporate brand. no wonder that this advertising contained minimum of the meanings — and the maximum of brand and faces. especially the party «batkivshchyna» on its brands highlighted the most recognizable logo: a red heart on a white background with a black inscription underneath. coloured gamut of  election symbols coincides with the  traditional colours of  ukrainian embroidery. and symbolism, conceived by emblem creators of yulia tymoshenko political bloc, created to make associations with christianity. white colour, which became the background, means innocence and kindness. the  symbol of  the  bloc has a  style of  “a check” in  the  ballot. in the  bloc of  petro poroshenko, in  the  radical party of  oleg lyashko, red symbolizes energy and especially attracts the  attention. he  is  pushing for decisive action and in  the  combination with black increases the  effect on  a voter. all-ukrainian union “svoboda” includes blue and yellow — colours of  the  ukrainian flag. gamma says about patriotic settings of political power. s. potseluyev holds that the political process is reduced for the public — with the help of media recipient — in the contemplation of the «elected» politicians represented primarily on the tv screen. thus, there appears an exclusive system of political «stars», who are produced in  a media strictly in  accordance with the  general rules of  dramaturgy and directing. in this sense, politics becomes a  form of  show business. as  a  result, people value in  politics not how well they represent and protect their interests, but how skillfully and convincingly they play the roles in the political performance. this is the political alienation, expressed in the form of «beautiful politics» or «political theater.» this policy helps to reduce the spiritual-critical potencies of people as possible subjects of political action, to «virtualize» their social and political activity, to use it exclusively in the contemplation of political show. 4. conclusions aesthetic expressiveness and aesthetic communication are the  main methods of  bringing to the consumer image (simulacrum) of the object or services and their qualities. accordingly, the aesthetic factor is dominant in advertising because advertising performs role in society of a catalyst of social benefits not only in the choice of consumer goods but also in practical thinking and behavior, moral and aesthetic ideals of political choice. the aesthetics of advertising aesthetics outlines the means of aesthetic expression of advertising communication and determines their impact on the subjects’ actions. on the basis of the analysis of the functioning and development of the aesthetic dimensions of advertising communication as an independent phenomenon in modern culture, advertising aesthetics reveals their major modifications. therefore, political advertising is a form of aesthetic and political communication; it is encountered in election, addressed to electoral groups and aimed at electoral behavior perception management. political events get aesthetic feature with the help of mass media, ad81aesthetic dimension of political advertising vertising, popular art, become legalized by virtue of word-picture and image. being oriented at political advertising, person makes not judicious, but emotional choice, which is illogical and incoherent. that is why this topic needs follow-up researching. references baudrillard, j. (2001, october 19). objective system. retrieved september 20, 2015, from http://yanko.lib.ru/books/philosoph/baudrillard-le-systeme-des-objets.htm belokryltseva, d. (2011 march 16). the symbols in political advertising: the crisis of meanings. retrieved october 20, 2015, from http://msu-research06.ru/index.php/gosupr/56-gosupr/824-krizissmislov berezovets, t. (2014). leader’s image in  political advertising. retrieved september 20, 2015, from http://www.polittech.org/index.php?option=com_content&task=view&id=279&itemid debord, g. (1999). society of the spectacle. moskow: logos. dyakova, t. (2010). advertisemnt and art(2 ed). voronezh: department of  journalism of voronezh national university. dzinkevich, s. (2004). advertising aesthetics: aesthetic culture of advertising communication. moscow: gardariki. eco, u. (2006). a theory of semiotics. sbr: symposium. gaman, r.(1913). aesthetics. moscow: public publishment. george, n. gordon. (2009). communication // encyclopedia britannica. deluxe edition. chicago: encyclopedia britannica. ilyasov, f. (2000). political marketing. art of election winning. moscow: imapress. kassirer, e. (1995). the  philosophy of  symbolic forms. introduction and problem definition. moskow: logos. kokush, m. (2011). structural analysis of  aesthetic and political communication. retrieved september 22, 2015, from http://www.dissercat.com/content/strukturnyi-analizestetiko-politicheskoi-kommunikatsii korolko, v. (2000). theor y of public relations. kyiv:vakler. kostina, a. (2003). advertising aesthetics. moscow: vershyna. petrova, e. aesthetics-2. retrieved september 22, 2015, from http://www.advi.ru/archive/ article.php3?pid=95 ponomarenko, j. (2006). language apprehension of human and ethnos. advertisement as a specifical type of popular art: psycholinguistic and cognitive aspects. moskow: mgei. potseluyev, s. (1999). symbolic policy: a constellation of concepts for the transition to the problem. moskow: polis. shalimova, l. (2007). colour phenomenon in the advertising culture. retrieved september 22, 2015, from http://wiasite.com/page/shalimova/ist/ist-8--idz-ax36--nf-2.html stetsenko, l. (2013). scientific notes. advertisement aesthetics: for problem determination. 12, 200-209. vityuk, s. features of symbol in political communication (on the example of election campaigns in  ukraine). september 22, 2015, from http://maiskoechtivo.pstu.ru/2006/4/3. htm. http://yanko.lib.ru/books/philosoph/baudrillard-le-systeme-des-objets.htm http://www.polittech.org/index.php?option=com_content&task=view&id=279&itemid http://www.polittech.org/index.php?option=com_content&task=view&id=279&itemid http://www.advi.ru/archive/article.php3?pid=95 http://www.advi.ru/archive/article.php3?pid=95 http://maiskoechtivo.pstu.ru/2006/4/3.htm http://maiskoechtivo.pstu.ru/2006/4/3.htm tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 2017, no. 1 (10), pp. 71–82 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.006 julia mysłowska, sylwia sosin*1 the nuclear dispute between the united states and north korea abstract the american-north korean conflict on nuclear weapons has been making headlines for a long time. the potential of both countries is unquestionable and has an enormous influence on the entire world. the nuclear dispute between the united states and the dprk began with the korean war in 1950s and has been growing since. north korea has strengthen its nuclear capability and is threatening the united states, the territory of guam island, and the entire human nation. the regime is the only country which has tested nuclear weapons in the 21st century. the american government has been raising the sanctions against pyongyang and china has been trying to invite both sides for negotiations and to ease the worsening tensions on the peninsula. washington puts a lot of hopes into beijing being able to handle the threats from north korea, but chinese claim they do not have enough leverage to hamper kim jong un’s regime. north koreans, living under the constant control from the regime and propaganda, are separated from their families and the rest of the world. the winter olympics, which will be held by south korea in february, 2018, gave both koreas a chance to talk and to participate in the event together again, and maybe it is a possibility for the two sides to negotiate further agreements. keywords: nuclear, usa, korea, weapon, guam, china, pyongyang 1. introduction “north korea is not like any other place in the world” (levi, 2009, p. 345) in the 21st century, international relations are one of the most important parts of every country’s politics and economy. even if a particular subject does not involve one country directly, it can still have a great influence on its future. that is why we find it necessary to have a closer look on the nuclear dispute between the united states and north korea. the main purpose of this work is to analyze the reasons and causes of this issue, to understand the real threat this situation can pose to the world, and to try to predict next events that can happen in the future. * jagiellonian university in krakow, julia.myslowska@gmail.com, sylwia.sosin@gmail.com. j m , s s72 2.materials and methods used since it is an on-going dispute and in fact, no one knows what north korea or the united states will do tomorrow, we base our work on historic events, statements of the involved countries and their recent actions. we focus on the countries leaders’ speeches, their declarations and actual decisions. the contemplation of experts on north korean issue and the analysis of mentioned factors can help us form our predictions. 3. results and discussion 3.1. the beginning of the united states and north korea’s conflict the u.s. secretary of state dean acheson once said that “if the best minds in the world had set out to find us the worst possible location in the world to fight this damnable war, the unanimous choice would have been korea.” (panetta, 2012) the korean war began in 1950 when the north invaded the south. the democratic people’s republic of korea received support from china and the soviet union, while the united nations, with the united states as the principal force, helped south korea. the final two years of the war became a war of attrition, which is a military strategy to win a war by wearing down the enemy through permanent losses of personnel and material. in the end, the side with bigger resources wins the conflict. the fights in east asia ended in 1953 and the peninsula stayed divided into north and south along the 38th parallel where during the war the un’s “line kansas” was formed (millet, n.d.). what is important in particular is that both countries are still officially at war, because the agreement signed in panmunjom guaranteed an armistice, but did not lead to a peace treaty. north korea has been ruled by the kim dynasty, officially called the mount paektu bloodline. it started with kim il sung, who developed a cult of personality connected to ‘juche’ which emphasizes north korea’s political, economic, and military self-reliance (juche ideology, 2011). kim il sung’s son, kim jong il was said to be born on the peak of a sacred mountain, while in fact he was born in vyatskoye, russia, under the former soviet union. since 2011, his son, kim jong un has been the leader of the country. in the dprk’s propaganda, the united states and south korea are presented as a threat to the citizens’ peace and happiness. in north koreans’ minds the entire peninsula is the territory of their country, and the “south” is just currently invaded by the “american imperialists” (urban, 2013). the korean war was one of the first military conflicts that happened after world war ii, as a result of the cold war. in this context, korea can be called “a cold war’s range”. although it may seem like it was an inter-korean conflict, it was korea that incurred the biggest losses, while many other countries were involved, with major influence from the united states, the soviet union and the people’s republic of china (rurarz, 2009). it has been one of the bloodiest wars in asia, and its consequences, even though fifty years have passed, are still visible. the nuclear dispute between the united states and north korea 73 3.2. the american idea of north korea’s potential actions at the press conference on the north korean missile crisis which took place on april 20, 2017, the north korean issue was discussed by william perry and sig hecker. william perry, the secretary of defense of the united states in 1994–1997, warned in march 1994 that the us had planned to stop north korea from developing an arsenal of nuclear weapons. perry described two alternatives in nk. one being that the north koreans could collect an arsenal of nuclear warheads that could be fit atop missiles that would be able to reach close countries. the other alternative was “facing up to them in a way that could cause a catastrophic war” but perry said that this danger would not stop the us from trying to freeze north korea’s nuclear program (smith, 1994). in october 1994, in geneva the agreed framework between the united states of america and the democratic people’s republic of korea was signed. north korea agreed to freeze its nuclear program and they established that “the two sides will move toward full normalization of political and economic relations” (us-dprk agreed framework, 1994). then in 1999 william perry went to north korea to negotiate another possibility of north koreans giving up their nuclear and long-range missiles programs. they almost closed the deal, but when in 2000 george bush was elected president of the united states, the american administration changed and in 2002 both bush and north korea withdrew from the agreed framework. after his travels in 2004 and 2008, william perry described his beliefs about north korea. he said that “north korean regime is ruthless and reckless, but is not crazy” (union of concerned scientists, 2017, p.2) and that their main goal is to keep that regime in power and their way to do that is to use the arsenal of nuclear weapons as deterrence. they also maintain the regime through internal threats and a secret police. those beliefs led perry to four judgments. first was that north koreans know that if they use their arsenal to attack south korea or the united states by surprise, that will lead to the end of their regime and therefore, destroy their country. then perry added that if south korea or the us have any preemptive attack, north korea will react militarily, starting with south korea. the next belief was that now, for the first time in 20 years there’s a possibility of negotiation with north korea, because china has began to be concerned about that matter. china sees that if south korea or japan go nuclear, it can be detrimental to their core interests. the last, final perry’s judgment was that if the us wants the negotiation to be successful, it has to be divided into two phases. first needs to be focused on reducing the actual, nuclear danger, and try to get north korea to stop developing the missiles and control over their exports. the second phase should be a reduction of the nuclear arsenal and, in some time, a nuclear-free peninsula (union of concerned scientists, 2017). according to david wright, an american expert on the technical aspects of nuclear weapons, north korea does not have a long-range missile that can carry a nuclear warhead but it is possible that in the future they will develop one if they keep working on pieces they already have. a freeze on missile testing would stop nk from flight tests, and therefore, would prevent them from developing their arsenal. wright adds that no one knows whether north koreans would agree to freeze their program, but the us should use the opportunity of negotiation, especially when the chinese could help. (union of concerned scientists, 2017, p. 5) the united states puts a lot of hope in china’s reaction to the matter and they believe that the chinese could help solving the issue in a peaceful manner, but the chinese have never made any determined actions. they have a different approach to the dispute. j m , s s74 3.3. china’s perspective on the nuclear issue in february 2003, the u.s. secretary of state colin powell visited china and met with the vice president of china – hu jintao. powell claimed that the u.s. was unable to trust north korea anymore and advised that china should invite the u.s. and north korea’s delegates to beijing for negotiations (fu, 2017, p.5). given that the denuclearization of north korea was in china’s best interest, they accepted american request and planned to invite the delegates for talks. unfortunately, while china was trying to be a mediator in the conflict, it did not have the leverage that would resolve the dispute between north korea and the united states. chinese said that they were not able to convince their neighboring nation to stop its nuclear development. later, north korea agreed to participate in such negotiations, but they stressed that the main reason for their nuclear development was a permanent threat from the united states, and the only way in which the matter could be resolved was through direct agreement between them and the united states. the u.s. did not agree to that and requested that any talks with north korea would have to involve china as well. china stayed included in the negotiations until the two parties finally agreed to come to beijing. on april 22, 2003, the chinese ministry of foreign affairs announced that the u.s. and north korea both agreed to meet in china and negotiate the nuclear issue. later, japan, south korea and russia joined the negotiation. according to fu ying who led the chinese delegation, at the beginning of the meetings the talks were actually between the chinese and north koreans and between the chinese and the united states, which was constantly refusing to meet with dprk alone. it was obvious that the u.s. and north korea had their plans for the negotiation, both willing to reach an agreement, but both ready to respond militarily if the talks would not work (fu, 2017, pp.9–10). discussions between the u.s. and dprk were going better and better with every meeting held by china, until george w. bush started his campaign for re-election and the secretary of state condoleezza rice referred to the north korea as the “outpost of tyranny”(rice targets 6 ‘outposts of tyranny’, 2005). north korea reacted by stating that they had already built nuclear weapons and would no longer participate in the negotiations. for the first time, the u.s. imposed financial sanctions against north korea (davenport, 2017). after that some negotiations between the united stated and north korea ended with mutual agreements, but it also had its issues and in 2009, after next election in the united states, barack obama and the south korean president lee myung-bak requested north korea to stop the provocations and return to nuclear negotiations, because north korea had performed nuclear and firing missiles’ tests that year, said it produced more weapons and they had exchanged fire with the south for the first time in seven years (branigan, 2009). during the next years, the u.s. kept increasing the sanctions and in 2013 and 2014 north korea conducted another nuclear and missile tests. on may 20, 2015 dprk claimed that it has “the ability to miniaturize nuclear weapons, a key step toward building a nuclear missiles” (mullen, 2015). in 2016 china again invited the two parties to negotiate the issue and try to deal with it in a peaceful manner. a deployment of an anti-missile system in south korea announced in july, 2016 added a great concern for china, because if the deployment would radiate through a part of china that would mean a weakening of china’s deterrent. chinese also saw that the u.s. considered the deployment in other countries of east asia, and that could lead to numerous confrontations regarding a strategic balance in that region (fu, 2017, p.21). in 2017, with donald trump being the head of the american government, chinese foreign minister wang yi stated that the nuclear dispute between the united states and north korea 75 “to defuse the looming crisis on the peninsula, china proposes that, as a first step, the dprk suspend its missile and nuclear activities in exchange for a halt of the largescale us-rok exercises. this suspension-for-suspension can help us break out of the security dilemma and bring the parties back to the negotiating table. then we can follow the dual-track approach of denuclearizing the peninsula on the one hand and establishing a peace mechanism on the other. only by addressing the parties’ concerns in a synchronized and reciprocal manner, can we find a fundamental solution to lasting peace and stability on the peninsula” (wang, 2017). at the beginning of april 2017, president donald trump stated that if china did not pressure north korea to disable its nuclear program, the u.s. would take the action on its own. he added that he could offer a political recognition to taiwan – an island that chinese claim to be a part of their country (weaver, 2017). also, during his campaign, donald trump called china “a currency manipulator”, explaining that chinese are taking american jobs and businesses. (merica, 2017). jim walsh, a senior research associate at the massachusetts institute of technology’s security studies program, said that acting alone is not a way to solve the issue. he explained that the u.s. sanctions strategy would not be effective without china’s help and south korea’s support as well. a north korea specialist at the centre for american progress, adam mount, said that japan and south korea are also detrimental to dealing with the dprk. according to mount, both countries are “fundamental partners for deterrence, sanction implementation and diplomatic moves” (weaver, 2017). american misunderstandings about handling the nuclear issue were easily noticed, and it seemed to be even further from making an agreement with china. after the u.s. – china summit, rex tillerson, u.s. secretary of state said that china’s president xi jinping “understands that the situation has intensified and has reached a certain level of threat that action has to be taken” and added that the chinese are beginning to realize how dangerous to their country the situation is becoming (helmore, 2017). president trump took back the accusation that china is “ a currency manipulator” and the u.s. vice president mike pence stated that he thinks that “the president’s direct engagement with president xi of china and the fact that now you’ve seen china turning back coal shipments from north korea, making changes in the ability of people to travel by air from pyongyang into china and other measures that they may well take in the future demonstrates the hands-on diplomacy that president trump has brought to this” (merica, 2017). china claims that their main interests are the denuclearization of the peninsula and keeping the northeast asia peaceful and secured. they create themselves as a mediator in the u.s.-dprk dispute and ensure that their role is to prevent any conflict in that region (fu, 2017). from the american view, china is seen to be crucial for solving the nuclear issue. it is north korea’s main trading partner and has been leading the negotiations since 2003. in december 2017 the secretary of state rex tillerson said that china “has applied certain import bans and sanctions, but it could and should do much more” (tillerson, 2017). tillerson added that the u.s. will also “pursue american interests in […] trade imbalances, intellectual property theft and china’s troubling military activities in south china sea and elsewhere”. even though americans know that they need china to finally end the conflict, during the last few days of 2017 president trump accused china of allowing oil to go into north korea and stated that with such actions, china is preventing a “friendly solution” to the nuclear issue. j m , s s76 a chinese defense ministry spokesman, ren guoqiang denied the accusations and claimed that the country is enforcing all the resolutions against north korea (trump claims china ‘caught red-handed’, 2017). 3.4. north korea’s nuclear threats since the time of ceasefire in 1953 the relations between north and south korea were really tense. in 1963 north korea asked the soviet union for help in developing nuclear weapons, but was refused. the same thing happened in 1964, after they addressed china (lee, 2009). north korea decided to take action on its own and started, what it called, “all-fortressization”, which was the beginning of the militarized north korea we know now (pike, 2010). we know that north korea is developing their nuclear potential fast. there are three nuclear warhead types. fission devices, which are the type of weapons used in japan during world war ii, then there are staged thermonuclear weapons, that can be up to thousands of times more powerful that the those used in the world war ii, and a variety of ‘hybrids’ between those two (rathi, 2016). on may 25, 2009, the dprk conducted the nuclear weapon test, which was as powerful as the missiles dropped by americans in hiroshima and nagasaki in 1945. many of the world’s leaders condemned the nuclear weapon test in north korea, claiming that it broke the international law and the united nations security council resolution 1718 which had imposed a series of economic and commercial sanctions on the democratic people’s republic of korea in 2006 (felden, 2016). the united states made a statement and emphasized that north’s actions could lead to worsening the tension on the korean peninsula. the nuclear weapon test mentioned above was not the first one conducted by the regime, and not the last one, as well. particularly dangerous test took place on september 3, 2017. “at noon local time on september 3, a 6.3-magnitude earthquake registered at north korea’s punggye-ri testing site, according to the us geological survey. that indicated pyongyang detonated a hydrogen bomb with a 100-kiloton yield.” (ward, 2017) the hydrogen bomb which caused the earthquake can be carried by an intercontinental ballistic missile. after the test, the korean central news agency noted north korea conducted the test to “examine and confirm the accuracy and credibility” of the weapon. the test proved that north korea’s missiles “have been put on a highly precise basis and the design and production technology of nuclear weapons of the dprk has been put on a high level to adjust its destructive power in consideration of the targets and purposes” (kemp, 2017). the statement also said that the country ruled by kim jong un was capable of regulating the power of the nuclear warhead. north korea’s actions have caused strong reactions around the world. in japan and south korea, on national security councils meetings, the nuclear issue was discussed. they focused on establishing whether the dprk had actually managed to conduct a test as it was described in the statement. that same day, the president of the united states, donald trump, arranged a meeting in the white house to analyze the situation. donald trump, in a post on twitter, called north korea a “rough nation” and said that it became to be “a threat and embarrassment to china” (trump, 2017). the united states took important actions in rising the economic sanctions against north korea. steven mnuchin, the united states secretary of the treasury even advised trump to completely stop the trade with kim jong un’s regime. the u.s. government clearly tries to take more drastic measures the nuclear dispute between the united states and north korea 77 to prevent north korea’s attack but it seems like they do not have a coherent policy on that matter. the 2017 was a year of a fast progress in north korea’s missile program. the country fired 23 missiles, which means that kim jong un during his 6 years of reign has tested more missiles than his father and grandfather together. the tests are thought to be north korea’s idea of political impact, and that is the main reason for the firing, but it is obvious that they have to perfect their technology and this is what they are doing, as well. jean lee, a global fellow at wilson center located in washington, d.c. and a lecturer on north korean studies explained that the tests come in a pattern, and the firings are always close to some holidays to take advantage of nationalists favor, for example one firing came after the country’s most important day in a year – a day of sun, and another after the u.s. president donald trump’s and japanese prime minister shinzo abe’s meeting. this can be a part of a bigger plan, as well. lee says that what the dprk is trying to do is to “get on the radars of donald trump and world leaders” and keep the world on pins and needles. they want to create a threat of firing a nuclear missile and they want all the countries to wait and check if the test is or is not happening. tong zhao, a fellow in the nuclear policy program at the carnegie endowment for international peace based at the carnegie–tsinghua center for global policy in beijing adds that north korea is able to afford postponing or even canceling nuclear tests so they could use them as a leverage or something they can offer to give up if the trump administration would be interested in an agreement (berlinger, 2017). north korea may be conducting a lot of missile tests but it is already believed to be able to launch a nuclear-capable intercontinental ballistic missile in 2018 (nakashima, fifield, warrick, 2017). the information was delivered by the u.s. officials who insisted on anonymity. 3.5. the guam island in august 2017 north korea informed about its plans to invade the guam island, which is located in the micronesia region of the pacific. the island was captured by the united states in 1898 as a result of the american-spanish war and since then, is a part of the u.s.’ territory, but it is not a state. north korea’s choice to threaten to attack guam was not a coincidence. the island is the closest part of american soil to the dprk and the regime said they were “carefully examining a plan to strike the us territory of guam with missiles” (allen, 2017). out of 170 000 guam’s citizens, 7000 are soldiers, who take care of the army’s strategic points: the andersen airport and the apra harbor. the announcement was a korean reaction to the united nations security council resolution which added more economic sanctions against north korea (gladstone, 2017). the resolution banned all exports of seafood, coal, iron and lead. it was forbidden to hire north korean employees, as well as to establish a company with assets from the dprk. these sanctions were very difficult for the korean economy, which was already poor and weak. north korea has one of the lowest gdp in the world, even though it has a lot of mineral resources. after the threat of invading the guam island, the united states’ president contacted the governor of guam, eddie j. baza calvo, to reassure him that the american army was ready to defend and support the island (wagner, 2017). the island’s officials had made special announcements for the citizens explaining how to react in case of any danger from north koreans’ army. these are the measures that have to be taken and the guam island should be prepared for any potential attack, but north korea should be aware, that their strike will cause american immediate reaction. j m , s s78 3.6. the winter olympics in south korea. apart from the nuclear issue discussion, the countries managed to meet and discuss north korea’s participation in the winter olympics. with the beginning of the year 2018, kim jong un, in his new year’s speech, said he would consider sending a delegation for the olympics held in south korea. (agence france-presse, 2018) it is not the first time when the olympics would be a center of a political game. in the early 2000s two koreas, still at war, marched together at the olympic ceremonies. south korea said that they would lift the sanctions and allow north korea to participate in the olympics and even proposed that both sides would march together during the ceremonies again. pyongyang made it clear that they would not discuss the nuclear issue, because it was aimed only on the united states and should not be a subject of the two koreas’ talks. however, seoul still tried to discuss the issue and proposed talks to denuclearize the peninsula. after that, north korea made a statement, saying that “this is not a matter between north and south korea, and to bring up this issue would cause negative consequences and risks turning all of today’s good achievement into nothing”(north korea agrees to send athletes, 2018). that did not change the fact that donald trump took credit for the negotiations between both countries and the south korea’s president agreed with this statement and said “i think president trump deserves big credit for bringing about the inter-korean talks, and i want to show my gratitude. it could be the result of us-led sanctions and pressure.” (mccurry, 2018) 4. conclusions although we understand the hopes of the countries for easing worsening tensions on the peninsula, it is hard to agree that north korea’s decision to participate in the olympics will affect the u.s. – dprk relations. in our opinion it is one of those events after which north korea could change its actions and conducts another missile test, and it is also possible that the other countries expressing their hopes for easing the tension is just another political game. predictions related to future events on the korean peninsula are various. some people think we are in a danger of world’s nuclear war, that can be the beginning of the end of the world. every potential military conflict, not only the nuclear one between north korea and the united states and their allies, could bring unpredictable results for all human nations. since some time ago, north korea has been presenting to the world a dramatic show in which the nuclear weapons and human right violations play the main roles. despite many sanctions imposed against the dprk, pyongyang has not changed its strategy and is still testing its opponents. it is evident that world’s empires do not want to be responsible for starting a war that can bring dramatic consequences. as martin luther king jr. once said: “the choice is not between violence and nonviolence but between nonviolence and nonexistence”. a crucial role in creating world’s future belongs to the united states, which no matter what should try not to worsen the conflict. that can be a challenging task after donald trump was elected president. it seems to be irresponsible to make such inconsiderate accusation towards kim jong un who is presenting how great potential his army has. north korea’s military potential has changed a lot during last 10 years. from a country that was only threatening the world with its nuclear potential, dprk transformed into a country which actually has and is ready to use its weapons. nuclear tests in the nuclear dispute between the united states and north korea 79 2016 and 2017 were a great surprise for the world, because until the actual, physical test of the weapons, no one was aware how large is north korea’s potential. a great difference in power between both tests shows how fast kim jong un’s arsenal is developing. that is why we find the experts’ opinions reasonable, that the united states does not have a lot of time to take actions towards north korea. it is possible that in the future, when the regime will develop their arsenal completely, they will start selling their equipment to other dictatorial countries or let their scientists work in such places. now, north korea would need a least an hour to launch a nuclear missile, which is still enough time to prevent it from firing, but in the future, when they will reach a certain level of development, there can be not enough time for the reaction. we have to remember that even if north korea’s army is worse that american, japanese or south korean, its personnel and materials are enormous. around the border there is about six thousands of artillery pieces, that can fire a ‘rain of bullets’ capable of reaching the south korean capital – seoul (rich, 2017). apart from the nuclear arsenal, the regime has both biological and chemical weapons as well. the dispute between the united states and north korea is not only limited to those two countries. china is seen to be crucial for solving the conflict, south korea and japan try to negotiate as well. north korea is developing its arsenal so fast that if the countries do not take some actions now, the results can be irreparable. the korean regime is ruthless, but it is necessary to keep the country together. if the regime will use its weapons, it would mean the end of the kim’s dynasty and land, but it would also cause a lot of pain and a great damage in the world. they have been increasing their missile tests and is actually the only country which has tested a nuclear weapon in the 21st century. even if those are just threats, the united states’ military does not have the capability of stopping the north’s missiles. since the conflict still remains we have to wait for countries’ next decisions. “all we have left is to believe that, we will live to see one korea, united without a bloodshed” (rurarz, 2009) j m , s s80 references agence france-prasse. (2018, january 6). north korea ‘likely’ to join winter olympics, says regime official. the guardian. retrieved january 8, 2018, from https://www.theguardian. com/world/2018/jan/06/north-korea-likely-to-join-winter-olympics-says-regime-official allen, n. (2017, august 8). north korea examining plan to strike guam’ as donald trump warns threats will be met with ‘fire and fury’. the telegraph. retrieved january 14, 2018, from http://www.telegraph.co.uk/news/2017/08/08/north-korea-has-produced-miniaturised-nuclear-warhead-fit-inside/ berlinger, j. (2017, april 26). why hasn’t north korea conducted its sixth nuclear test? cnn. retrieved january 7, 2018, from http://edition.cnn.com/2017/04/25/asia/north -korea-nuclear-test-timing/ branigan, t. (2009, november 19). barack obama calls on north korea to end nuclear provocation. the guardian. retrieved january 4, 2018, from https://www.theguardian.com/ world/2009/nov/19/barack-obama-north-korea-nuclear davenport, k. (2017 january 4). chronology of u.s. – north korean nuclear and missile diplomacy. arms control association. retrieved january 4, 2018, from https://www. armscontrol.org/factsheets/dprkchron#2006 felden, e. (2016, october 9). nuclear conflict in north korea: a spiral of repeated failure. dw. retrieved january 14, 2018, from http://www.dw.com/en/nuclear-conflict-with -north-korea-a-spiral-of-repeated-failure/a-35999751 fu, y. (may, 2017). the korean nuclear issue: past, present and future. a chinese perspective. john l. thornton china center at brookings. p.1–27. retrieved january 5, 2018, from https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2017/04/north-korean-nuclear -issue-fu-ying.pdf gladstone, r. (2017, august 5). u.n. security council imposes punishing new sanctions on north korea. the new york times. retrieved january 17, 2018, from https://www. nytimes.com/2017/08/05/world/asia/north-korea-sanctions-united-nations.html?mtrref=en.wikipedia.org&gwh=0a8eb0ec92c9af0fc7eb8bd2654dd3cc&gwt=pay helmore, e. (2017, april 9). tillerson: china agrees on ‘action’ on north korea as navy strike group sails. the guardian. retrieved january 5, 2018, from https://www.theguardian.com/ world/2017/apr/09/us-navy-strike-group-north-korea-peninsula-syria-missile-strike juche ideology. (2011). official webpage of the dpr of korea. retrieved january 17, 2018 from http://www.korea-dpr.com/juche_ideology.html kemp, t. (2017, september 3). north korea hydrogen bomb: read the full announcement from pyongyang. cnbc. retrieved january 14, 2018, from https://www.cnbc.com/2017/09/03/ north-korea-hydrogen-bomb-read-the-full-announcement-from-pyongyang.html lee, j.b. (2009, february 17). us deployment of the nuclear weapons in 1950s south korea and north korea’s nuclear development. the asian-pacific journal. retrieved january 13, 2018, http://apjjf.org/-lee-jae-bong/3053/article.html levi, n. (2009). zarys stosunków między polską republiką ludową, a koreańska republiką ludowo-demokratyczną. świat i polska wobec globalnych wyzwań. warszawa. instytut studiów politycznych pan. mccurry, j. (2018, january 10). moon jae-in credits donald trump for inter-korea talks. the guardian. retrieved january 10, 2018, from https://www.theguardian.com/world/2018/ jan/10/moon-jae-in-credits-donald-trump-for-inter-korea-talks the nuclear dispute between the united states and north korea 81 mccurry, j. (2018, january 9). north korea agrees to send athletes to winter olympics after talks with south. the guardian. retrieved january 15, 2018, from https://www.theguard ian.com/world/2018/jan/09/north-south-korea-talks-winter-olympics-nuclear merica, d. (2017, june 21). trump to china: thanks for trying with north korea. cnn. retrieved january 6, 2018, from http://edition.cnn.com/2017/06/20/politics/trump -china-north-korea/index.html millet, a. r. (n.d.). korean war. britannica. retrieved january 17, 2018, from https://www. britannica.com/event/korean-war mullen, j. (2015, may 15). north korea says it can miniaturize nuclear weapons. cnn. retrieved january 5, 2018, http://edition.cnn.com/2015/05/20/asia/north-korea-nuclear -weapons/ nakashima, e., fifield, a. & warrick, j. (2017, june 25). north korea could cross icbm threshold next year, u.s. officials warn in new assessment. the washington post. retrieved january 7, 2018, from https://www.washingtonpost.com/world/national-security/ north-korea-could-cross-icbm-threshold-next-year-us-officials-warn-in-new-assessment/2017/07/25/4107dc4a-70af-11e7–8f39-eeb7d3a2d304_story.html?utm_term=.15bed 0018f2e okamoto, n. (2017, march 13). the story of a north korean defector. huffpost. retrieved january 15, 2018, from https://www.huffingtonpost.com/entry/the-story-of-a-north -korean-defector-yeonmi-park-to_us_58c4c742e4b070e55af9f00c panetta, l.e. (2012, july 27). usa. secretary of defense speech. u.s. department of defense. retrieved january 15, 2018, from http://archive.defense.gov/speeches/speech. aspx?speechid=1714 pike, j. (2010, march 2). nuclear weapon program. globalsecurity.org. retrieved january 13, 2018, from https://www.globalsecurity.org/wmd/world/dprk/nuke.htm rathi, a. (2016, january 7). why it’s so difficult to build a hydrogen bomb. quartz. retrieved january 17, 2018, from https://qz.com/588519/why-its-so-difficult-to-build-a-hydro gen-bomb/ rice targets 6 ‘outposts of tyranny’. (2005, january 19). the washington times. retrieved january 4, 2018, from https://www.washingtontimes.com/news/2005/jan/19/20050119 -120236-9054r/ rich, m. (2017, july 5). in north korea, ‘surgical strike’ could spin into ‘worst kind of fighting’. the new york times. retrieved january 17, 2018 from https://www.nytimes.com/2017/07/05/world/asia/north-korea-south-us-nuclear-war.html?mtrref=www. google.pl&gwh=bcb5229024ab0e06ed422e70e3c223df&gwt=pay rurarz, j. p. (2009). historia korei. (2nd ed.), warszawa. smith, j.r. (1994, march 31), perry sharply warns north korea, the washington post, retrieved january 3, 2018, from https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1994/03/31/ perry-sharply-warns-north-korea/752e1057–804e-4b63-a1b3–90e6baab6374/ ?utm_term=.d622ea5b6638 tillerson, r. (2017, december 27). i am proud of our diplomacy. new york times. retrieved january 6, 2018, from https://www.nytimes.com/2017/12/27/opinion/rex-tillerson -state-department-diplomacy.html?mtrref=www.theguardian.com&gwh=a0cc509fd4679a11f78427508ceba40d&gwt=pay&assettype=opinion j m , s s82 trump claims china ‘caught red-handed’ transferring oil to north korea. (2017, december 28). the guardian. retrieved january 7, 2018, from https://www.theguardian.com/ us-news/2017/dec/28/trump-very-disappointed-china-alleged-oil-supplies-north-korea trump, d. j. (2017, september 3). twitter. retrieved january 14, 2018, from https://twitter. com/realdonaldtrump/status/904307898213433344 union of concerned scientists. (2017, april 20), press conference on the north korean missile crisis, p.5, retrieved january 3, 2018, from https://www.ucsusa.org/sites/default/ files/attach/2017/12/transcript-ucs%20press-conference-north%20korea-4–20–17. pdf urban, t. (2013, september 27). 20 things i learned while i was in north korea. wait but why. retrieved january 13, 2018, from https://waitbutwhy.com/2013/09/20-things-i -learned-while-i-was-in.html us-dprk agreed framework. (1994,december 10) geneva, p.2, retrieved january 3,2018 from http://www.nti.org/media/pdfs/aptagframe.pdf wagner, j. (2017, august 12). trump predicts ‘tenfold’ boost in tourism for guam amid threats by north korea. the washington post. retrieved january 17, 2018, from https://www.washingtonpost.com/news/post-politics/wp/2017/08/11/trump-predicts-tourism-spike-for-guam-in-wake-of-n-korea-threat-reassures-islands-governor/?utm_term =.587464c310d3 wang, y. (2017, march 7). foreign minister wang yi meets the press. ministry of the foreign affairs of the people’s republic of china. retrieved january 5, 2018 http://www. fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1444204.shtml ward, a. (2017, september 3). north korea just tested its most powerful nuclear test yet. vox. retrieved january 14, 2018, from https://www.vox.com/2017/9/3/16248844/ north-korea-nuclear-test-september-3–2017 weaver, m., haas, b. & mccurry, j. (2017, april 3). trump says us will act alone on north korea if china fails to help. the guardian. retrieved january 6, 2018, from https://www. theguardian.com/us-news/2017/apr/02/donald-trump-north-korea-china tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 adrianna czarnecka*1 orcid: h p://orcid.org/0000-0002-1879-4924 migration crisis in 2013 as an example of the lack of political cohesion of eu countries abstract the arab spring of nations affected not only the middle east countries. frustrated citizens decided to flee their own country. most started heading for europe. having done so, they did not expect any predicament while crossing a dangerous road. the migration crisis overwhelmed eu countries by exposing their lack of coherent foreign and asylum policies. due to the lack of unity and crisis management procedures, the neighbouring states were exposed to great danger. the lack of a rapid joint decision led to the outbreak of one of the largest humanitarian crises. the following text aims to prove the thesis that the migration crisis was an example of the lack of a common eu policy towards the above-mentioned problem. keywords: arab spring of nations, migration crisis, channels of migrations 1. introduction the purpose of the work is to investigate the impact of the migration crisis on the policies of these countries through which, via the balkan route, the illegal migration has been rolling. an unexpected wave of people fleeing conflict and war in syria surprised the ruling european countries. they were forced to compromise the rights of migrants and national minorities to openness and aid. the closure of some borders led to chaos. people were forced to camp under tragic conditions without being sure of their fate. the situation of such countries as hungary, greece, italy, serbia, germany and turkey shall be forthwith analyzed (unhcr, 2015). difficult living conditions and disappointment with stagnation have pushed the people of * nicolaus copernicus university, toruń, poland, e-mail: adrianna.czarnecka93@gmail.com 2018, no. 1 (11), pp. 135–145 published online january, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.012 a c136 north africa and the middle east to escape their countries. after the announced arab spring of nations and the fall of dictators in some countries, the situation became catastrophic. the lack of a decisive reaction of the international environment caused frustration. looking at the situation, even in syria, it was known that people would not be able to stay and live there. europe seemed to them a „promised land”, a place where they could start life „from scratch”. unfortunately, the escape route and related problems turned out to be very difficult. this topic is important from the point of view of security of europe. chaos at the borders led to conflicts both between migrants themselves as well as between migrants and civilians in the areas concerned. the governments of the countries along the trail in their desperation have decided to use troops to stabilize the situation. frustration led to the use of violent methods against migrants. problems related to the migration crisis have been analyzed in many respects. many scientific and journalistic studies were created in which the anti-migration tendency prevailed. this topic was scrutinized from legal, sociological and political angles side (council on foreign relations, 2015). 2. causes and course of the migration crisis the first waves of migration were already noticeable in 2011. some people fleeing tunisia were not only guided by poor living conditions and chaos but were also connected to the overthrown regime. escape was the only chance for them to find a place where they could live. everyone wanted to get into the european union, which seemed like the fitting place. tunisians were the first newcomers to reach italy due to the a relatively short distance between tunisia and italy, being the destination here. it was a sea route. not long or uncomfortable. in the first half of february 2011, on a small island between tunisia and malta, about 5,000 illegal immigrants were registered who chose pontoons as a means of transport (reuters, 2011). after arriving ashore they were detained and placed in special centers. they kept coming on a daily basis. after some time, the island administration issued a statement that the situation had become critical. they were unable to cope with the huge wave of immigrants causing the crisis. the italian government was forced to react. it was decided to establish special units to carry out humanitarian aid. migration centers in sicily were prepared to watch for which sort people get transported. it was at this point that the newcomers were obligated to undergo identification procedures. some of the refugees did not have identity documents with them, which caused many problems for the italian administration. the italian prime minister appealed to the european union for placing additional frontex branches at the sea borders. it is an independent agency of the european union established on the basis of the regulation of the eu council of october 26, 2004 (frontex, 2015). the italian government has proposed to the tunisian party that the latter should establish patrols designed to prevent tunisian from illegally crossing the latter’s border. this proposal was received negatively. the situation was still critical. the wave of illegal immigrants spread to other nations, and the libyan citizens joined the tunisians. everyone came to the island of lampedusa to create a large-scale crisis. italy has applied to the eu for financial assistance. the solution to the situation required financial resources. at the end of march, the arrival of over 19,000 illegal immigrants was reported (bbc news, 2011). after a month, the number increased to 25,000. such high numbers triggered a humanitarian crisis. some immigrants were placed in migration crisis in 2013 as an example of the lack of political... 137 centers inside the country due to major difficulties in everyday life of the island’s inhabitants. amnesty international and doctors without borders published reports on the precarious situation of the residents of the middle east. the italian authorities were accused of not being interested in the fate of these people. it was claimed that they were placed in camps in which poor living and sanitary conditions prevail (amnestyusa, 2011). tunisia and italy have begun negotiations to end the crisis. it was agreed that persons already residing in italy would be allowed to stay for six months, but newcomers will be automatically deported to tunisia. the agreement turned out to be problematic for other eu member states. 20,000 people with a temporary residence permit were allowed to move freely within the schengen area. france has recorded the influx of the largest number of immigrants to this country. the french government did not hide its indignation. the authorities decided to take drastic measures. persons with italian licenses were refused entry and the possibility of staying in france. it was decided to restore temporary border controls to prevent the influx of immigrants. tunisia faced a challenge. the new government had to deal with the wave of those leaving, but also with the influx of immigrants from libya. the country ruled by kadaffi was overwhelmed by chaos during the arab spring of nations. a civil war broke out between the dictator’s opponents and his supporters. the civilian population sought for escape, heading for the tunisian-libyan border. the unchr office announced that the number reached around 50,000 illegal immigrants. on the border were expected returning citizens of tunisia, libya and egypt. the number of people escaping grew daily. a humanitarian emergency condition has been announced. help came from unchr in the form of a special program. people were placed in tents and provided with food and water. the president of the european commission, jose manuel barroso, appealed to the international community for help. france, the united kingdom and the united states have helped transport the egyptians by sea and air to their native lands. however, a large part of them still remained at the border. 3. situation of the states along the route change of migration policy 2014 was a breakthrough year for the migration policy of the european union. the deteriorating situation in syria, the humanitarian crisis and the collapse of the country have caused a crisis in europe. taught by experience, the citizens of the countries overwhelmed by chaos knew that the sea route might constitute their last resort. it was this year that an increased inflow of illegal immigrants to greece was recorded. it all started on small tourist islets. in the middle east, there were gangs that for large sums of money offered to the countries harrowed by conflicts in helping to help them escape to europe. men, women and children were placed in pontoons, having been thus set out on a hazardous journey. unaware of the forthcoming dangers and due to the lack of preparation on the part of the people who would help them, their journeys oftentimes proved fatal. this year, the central mediterranean route was used to cross the border illegally. following turkey, they chose such islands as: chios, lesbos and kos. initially, the numbers of arrivals were acceptable, but over time some conflicts began to flare up. a c138 map 1. immigrants channel source: owner public domestic in internet people who managed to get to land did not know what steps they should take. most often they did not know a foreign language that they could avail of to communicate. the greeks had to face a new challenge (nelly, 2015). oftentimes, help was still “on water”. the means of transport of immigrants were in a bad technical condition, and the number of people traveling too large and therefore very often it came to a tragedy in waters belonging to greece. it is widely known that this country makes a living from tourism. immigrants camping in the streets of tourist cities discouraged europeans from going on holiday there. it caused an increase in feelings of resentment and frustration on the part of the native inhabitants of the islands. the authorities were at a loss of how to deal with the situation. the decision was made to create provisional temporary camps for asylum seekers. however, they were in a very bad condition and did not allow to expect the applications to be recognized as valid. it was already at this moment that the upcoming problems were fully appreciated. the european union understood that greece was not a destination country for these people, but only the migration crisis in 2013 as an example of the lack of political... 139 beginning of a journey inside europe. the growing nervous atmosphere caused many clashes of islanders with illegal immigrants disturbing peace and leading to chaos. they have often complained about the thefts made by newcomers. unfortunately, the lack of international reaction and lack of help forced these people to commit crimes, even from hunger. the next ships reached the greek ports. the president of greece, prokopis pawlopulos, appealed to the leaders of the european union to raise the issue of the crisis that the country was struggling with. this was an additional burden for this country due to the already ongoing economic crisis, which echoed among other eu member states. leaving greece with a new problem could have consequences all over europe. immigrants noticing that in greece they could not count on help decided to go to other european countries by choosing the so-called balkan route through serbia and macedonia (szpala, 2015). this road led to austria, from which it was easy to get to germany. the first country they reached was turkey, which constitutes a link with europe. when it turned out that the sea route was very dangerous and many people were killed, a wave of refugees chose a longer land route. from turkey they reached bulgaria (krasimirov, 2015). the first wave reached this country in 2013. the bulgarian government reacted very quickly and this autumn decided to put an additional 1000 officers on the border with turkey. they were to prevent the illegal inflow of immigrants. at first, they decided to build permanent fences to ensure the country’s security. a monitored wall has been set up. in 2014, additional kilometers were added due to the fact that immigrants found new routes that crossed the border. as expected, crime related to illegal smuggling of people has spread in bulgaria. criminal groups involved in drug trafficking spotted the opportunity to make extra profits. bulgaria has prepared some centers in which these people could wait to have their asylum applications properly considered. unfortunately, due to the poor financial situation, bulgaria was unable to prepare and implement good integration programs. the lack of such a process caused tensions between citizens and refugees. the country and the government tried to prevent the influx of large waves of inhabitants of africa and the middle east. however, the frustration of these people was enormous and therefore they sought other methods of getting to bulgaria. it was an instance of the proverbial tilting at windmills. the next route was leading through serbia and macedonia to hungary, from which it was easy to get to austria. macedonia is in a difficult situation, which was somehow triggered by the new policy pursued by greece. in 2015, the greeks stated that they are not able to cope with such a large number of immigrants in the country and that the following measures are to be taken: sending them back to turkey, and secondly, acquiring new financial resources. unofficially, they facilitated the movement of refugees across the macedonian-greek border. they did not carry out such a strong and intensified control as at the beginning of the crisis, which is why other countries were caught in an insuperable predicament. on august 20, 2015, macedonia declared the state of emergency in the border areas. it was decided to close the border with greece, and in order to normalize the situation, the army was sent to the area. the effect turned out to be the just the opposite. in the areas controlled by the army there occurred riots in which refugees were injured (osw, 2015). a c140 map 2: the new channel of migrations source: ośrodek studiów wschodnich [center for eastern studies], https://www.osw.waw.pl due to the pressure accusingly exerted by the humanitarian organizations on macedonia for the latter apparently violating human rights, it was ultimately decided that the newcomers be admitted across the country’s border. why was the situation of serbia and macedonia difficult to solve? in addition to greece’s changing policy, the challenge in hungary was to amend the then binding asylum law. they spoke of the automatic return of illegal immigrants to so-called safe third countries, namely serbia and macedonia. moreover, the hungarian government decided to build a wall on the borders of these countries. press reports on the change of hungarian law reached also immigrants, who, fearing to be arrested in third countries, went to the border with hungary en masse. in this situation, macedonia was subjected to pressure from the european union. it was demanded to provide assistance to people crossing the border illegally, and also focused on the control and protection of its borders. macedonia decided to implement a new strategy for immigration activities and policies. it introduced changes in the internal asylum law. migrants can apply for temporary protection, which would allow them to stay in this country for 72 hours. it had its positive and negative consequences. on the one hand, it allowed for better control of border areas and influx of people, and on the other hand it facilitated the flow of migrant people, thus making the balkan route a more attractive way of escape. the migration crisis in the balkans got exacerbated. in 2015, hungary decided to close the border with serbia and build a fence. its prime minister, victor orban, announced that the same steps will be taken at the borders with other neighboring through which illegal immigrants get to hungary. the tightening of the asylum regulations also gave a positive effect and the number of people entering the country decreased. why were such drastic measures taken? from the beginning of 2015, the hungarian police detained 67,000 illegal immigrants. during the week, on average, approximately 1,000 immigrants came to hungary. migration crisis in 2013 as an example of the lack of political... 141 the numbers are very high. in addition, the fear of neighboring countries and the loss of border controls did not allow hungary’s authorities to behave differently. the crisis incited a self-preservation instinct in many countries. fearing their own destiny and the situation inside the countries, people were let out in the hope of solving their problem without taking heed of the general situation in europe. it should also be clearly stated that immigrants or refugees were heading for germany, in which they were promised help. its chancellor, angela merkel, often “invited” them to her country by offering social benefits. at the beginning of september 2015, hungary began the step of transporting refugees from its territory to austria. this caused another humanitarian crisis because everyone waiting in the border areas or in the centers began to camp in the center of budapest at the railway station. this caused a tension between those waiting for transport and the inhabitants of the city. immigrants complained about the conditions in which they had to stay. the authorities of the country were not interested in their fate. the government did not come out with a humanitarian aid initiative such as providing food or drinking water. one can get the impression that the whole action was carried out on the principle of getting rid of the “problem” as quickly as possible. it should be noted, however, that whole families, also with small children, were waiting at railway stations. this action was criticized by eu member states, the head of french diplomacy called the actions of hungary “scandalous “and said that “the country does not respect the value of the european union” (european parliamentary research service, 2015). germany was the only country that was positively influenced by migration since the beginning of the crisis. after the catastrophic situation in hungary, austria agreed to the policy adopted by its neighbors and opened its borders. therefore, the immigrants had the opportunity to leave budapest and go to vienna and the surrounding area (gaddes, 2016). after the talks between austria and hungary, besides the trains provided to the newcomers, there buses were supplied which transported people to the border with austria. according to the findings, they had to cross the border on foot. the attitude of the inhabitants of this country was astonishing. it is because before that the refugees met with reluctance or indifference at best. this time, the arriving guests were greeted warmly at the stations and in designated places. citizens themselves demonstrated their charitability by providing clothes, food and drinking water. a similar situation occurred in germany, which decided to admit a large number of fugitives. two illegal routes operating since 2011 were supposed to be the way to a better life. they turned out to be a struggle for living under unvearable conditions. the situation that europe had to face and must face is completely new. no one was ready for the influx of so many citizens from „third” countries and nobody foresaw the consequences. the balkan route, although closed in 2016, is still chosen as one of the options to cross the border and get to the middle of europe. the east mediterranean route claimed many victims (unhcr, 2016). the sea route is very dangerous because of the means of transport. the consequence of this was an increase in human trafficking. the european union could not be indifferent to the situation within its borders. lack of solidarity of the member states, relinquishing responsibility and lack of consistency forced the eu authorities to take legal steps. on 13 may 2015, the european commission issued a communication on the „european agenda on migration”. in addition to the general advice and tasks of migration policy, the idea of creating „hotspots” appeared „under which the european asylum support office (easo), frontex and europol will work in the field with first-line member states to quickly identify and register a c142 incoming migrants and getting fingerprints from them. the activities of individual agencies will complement each other.” a controversial idea was also created in march 2015. the european union decided on a policy of distributing immigrants over its member states. 40,000 people waiting for asylum were asubject to the said distribution, and the quoatas were to be proportional to their respective gdps and the number of their citizens (frontex, 2015). the main reason for this was to relieve greece and italy, which took numbers that exceeded their capabilities. the implementation of the plan encountered many problems. a large number of the eu member states did not hide their indignation towards the numbers of immigrants imposed on them. poland and hungary were in favour of voluntary admission. in addition, victor orban called hungary the specific numbers „madness”. the baltic states, the czech republic, romania and bulgaria also criticized this idea (human rights watch, 2015). as could be expected, the representatives of german diplomacy expressed their positive opinion about the idea of relocation. they called for solidarity, which the other member states should aptly demonstrate. so far, this problem has not been solved, and the european union is clueless about any possible solution to the crisis. in addition, refugees who are already in eu borders are struggling with asylum procedures and a low standard of living (al jazeera, 2016). 4. eu turkey agreement the outbreak of humanitarian crisis one of the ideas to solve the migration crisis was to reduce to signing the agreement between the european union and turkey. the largest wave of immigrants chose their escape route via turkey. they wondered how to stop this process. this situation was also decided by the turkish government. the agreement involved sending people who reached greece back to turkey as well as giving the government, at the first stage of talks, eur 3 billion to help syrians living in the country. in exchange for signing the agreement, they promised to speed up the accession process to the european union, as well as to abolish visas for turkish citizens. the prepared document was criticized by the member states’ politicians. one cannot help admitting that it was the union that negotiated conditions having a relatively weaker bargaining power. the government in ankara was the only real idea to stop the influx of a new wave of refugees from countries plunged into chaos. the government led by erdogan took advantage of the moment to do business. admittedly, the agreement brought desirable effects because, since it took into effect, the flow of immigrants to the greek islands has been almost completely stopped. at the beginning of 2017, however, the impatience of turkish diplomacy was clearly noticeable. despite the assurances of financial aid, the turkish side did not receive any money. in addition, the visa waiver process is very slow. the prime minister, binali yildirim, accused the eu of failing to deliver its promise since he was quoted as saying: “europe accepted only 1000 syrians, while it should have received 100,000. we were promised 3 billion euros, but we do not hear anything about this money. in the same vein as we cannot hear about the visa exemption. “the eu fears the introduction of a visa-free regime and a coup d’état failed in july 2016. this gave the authorities a reason and opportunity for abuse. the eu thus embarked on these circumstances and took advantage of them to submit a reason for the said delayed delivery of its promises. turkey’s impatience, however, is growing and we are migration crisis in 2013 as an example of the lack of political... 143 increasingly hearing about the possibility of suspending or terminating the agreement at the will of the government in ankara, which could lead to the flooding of eu countries with immigrants currently in turkey (the austrailian, 2016). the entire agreement was negatively assessed by organizations dealing with humanitarian aid. they stated that it violates international law stating that the applicant for refugee status cannot be deported. international law clearly emphasizes the need to protect such people in the event of a threat to their life and health. unhcr, after the announcement of the contract, withdrew from its actions, arguing there was no consent to take the steps. it was also reported that the situation in the camps on the greek islands deteriorated dramatically. it was said that they turned into forced arrests. it was feared that the immigrants would run away due to the fact of deportation. the refugees did not hide their indignation. many a time they risked their lives to get to europe, and now they were to be sent away. they emphasized that the trip cost their property, they left their families and everything they had for the chance of reaching eu countries. the citizens of turkey did not hide their dissatisfaction either. some of them did not agree with the migration policy of their country. as you know, there are still a lot of ethnic minorities in turkey (european commission, 2016). amnesty international expressed concerns about this situation. it accused the turkish government of sending immigrants back to syria, a country harassed by civil war. “among them are women and children. the ai report says, for example, about a woman in the eighth month of pregnancy and three young children without parental care”. in addition, unhcr has declared itself as an institution that will monitor the fate of those sent back. they want to be sure that they have dignified living conditions in turkey and, most importantly, they are not sent back to the failed state (amnesty international, 2016). 5. conclusions analyzing the information, i can say that the migration crisis that followed the „arab spring of nations” is not finished, although some countries have attempted to implement recovery plans. syria is an example of a state overwhelmed by civil war. in tunisia and egypt, the plan for the future is to stabilize the political arena and fight terrorism. both countries must work on rebuilding international trust as well as on the development of their respective economies. syria is dependent on external entities. we have here an example of a humanitarian crisis that the world must deal with. the best scenario would be to end the internal conflict and rebuild the country. however, this does not seem to be realistic in the foreseeable future. the failure to prepare management processes for such a large crisis precipitated the changes in the law of european countries. it can easily be said that the reaction of european states and international organizations was incoherent and inefficient. it showed the lack of conformity with the constitution, or with the norms of the protection of the eu borders as well as of individual members. an appropriate policy from the beginning of the crisis would allow to control the border situation, would allow to avoid a humanitarian crisis but, above all, would allow for the security of citizens and migrants. a c144 references: al jazeera. (2016). ten countries host half of world’s refugees: report news. retrieved january 10, 2019, from https://www.aljazeera.com/news/2016/10/ten-countries-host-world-refugees -report-161004042014076.html barigazzi, j. (2015, september 25). eu migration chief: forget the ‚political cost. politico. retrieved january 10, 2019, from https://www.politico.eu/article/migration-news-political-europe-cost/ bbc news. (2016, march 3). why is eu struggling with migrants and asylum? retrieved january 10, 2019, from https://www.bbc.com/news/world-europe-24583286 council on foreign relations. (2015). europe’s migration crisis. retrieved january 10, 2019, from https://www.cfr.org/backgrounder/europes-migration-crisis european commission. (2015). immigration in the eu. retrieved january 10, 2019, from https://ec.europa.eu/antitrafficking/sites/antitrafficking/files/communication_on_the_ european_agenda_on_migration_en.pdf european commission. (2016). communication from the commission to the european parliament and the council. european commission. (2016). eu-turkey agreement: questions and answers. retrieved january 10, 2019, from http://europa.eu/rapid/press-release_memo-16-963_pl.htm european parliamentary research servic. (2016). eu floats new asylum system, seeks to stop ‚asylum shopping. retrieved january 10, 2019, from http://www.europarl.europa.eu/ news/en/headlines/society/20170627sto78418/improving-the-common-european -asylum-system european parliamentary research servic. (2016). eu legal framework on asylum and irregular immigration ‚on arrival. retrieved january 10, 2019, from http://www.europarl.europa. eu/thinktank/en/document.html?reference=eprs_bri(2015)551333 eurostat. (2019). asylum quarterly report. retrieved january 10, 2019, from https:// ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/13562.pdf frontex. (2015). annual risk analysis. retrieved january 10, 2019, from https://frontex .europa.eu/assets/publications/risk_analysis/annual_risk_analysis_2015.pdf geddes, a. (2016). the politics of migration and immigration in europe (2nd ed.). london: sage pulication ltd. human rights watch. (2015). europe’s refugee crisis, an agenda for action. retrieved january 10, 2019, from https://www.hrw.org/report/2015/11/16/europes-refugee-crisis/ agenda-action krasimirov, a. (2015). bulgaria to extend fence at turkish border to bar refugee influx. reuters. retrieved january 10, 2019, from https://www.reuters.com/article/us-bulgaria -turkey-fence/bulgaria-to-extend-fence-at-turkish-border-to-bar-refugee-influx -iduskbn0kn1jg20150114 neely, b. (2015). migrants crisis: refugees attempt to reach greek island of lesbos. nbc news. retrieved january 10, 2019, from https://www.nbcnews.com/storyline/europes -border-crisis/migrants-crisis-refugees-attempt-reach-greek-island-lesbos-n409011 reuters. (2015, september 4). migrants cling to hungarian train west, lawmakers debate sealing border. retrieved january 10, 2019, from http://www.therakyatpost.com/world/ 2015/09/04/migrants-cling-to-hungarian-train-west-lawmakers-debate-sealing-border/ migration crisis in 2013 as an example of the lack of political... 145 szpala, m., & jaroszewicz, m. (2015). macedonia a kryzys migracyjny. retrieved january 10, 2019, from https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-08-26/macedonia-a -kryzys-migracyjny the australian. (2016). turkey’s president erdogan threatens to blow up eu migrant deal. retrieved january 10, 2019, from https://www.theaustralian.com.au/news/world/ turkeys-president-erdogan-threatens-to-blow-up-eu-migrant-deal/news-story/e8a4dcb68b68690958772c49177ceeb4 unhcr. (2015). chief issues key guidelines for dealing with europe’s refugee crisis. retrieved january 10, 2019, from www.unhcr.org unhcr. (2015). mediterranean crisis 2015 at six months: refugee and migrant numbers highest on record. retrieved january 10, 2019, from https://www.unhcr.org/news/press/ 2015/7/5592b9b36/mediterranean-crisis-2015-six-months-refugee-migrant-numbers -highest-record.html unhcr. (2015). over 1 million arrivals in europe by sea, business standard. retrieved january 10, 2019, from https://www.unhcr.org/news/latest/2015/12/5683d0b56/millionsea-arrivals-reach-europe-2015.html unhcr. (2015). unhcr refugees/migrants response mediterranean. retrieved january 10, 2019, from https://data2.unhcr.org/en/situations/mediterranean unhcr. (2016). unhcr refugees/migrants response – mediterranean. retrieved january 10, 2019, from https://data2.unhcr.org/en/situations/mediterranean tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 marcin adamczyk* piotr nowak, nato poprzez pryzmat wybranych teorii geo politycznych nato from the point of view of selected geo political theories , wrocław 2017, pp. 116 e book piotr nowak is a lawyer and a political scientist from wrocław. i have had the pleasure of watching his presentations on a number of aspects of how nato functions during national and international conferences. recently, i got hold of a monograph published by this young researcher entitled nato from the point of view of selected geopolitical theories. to be more precise, i must admit that the book i review is actually on my hard drive, as it belongs to the publishing trend which is still fledging in poland, as it was self-published, i.e. without the involvement of classic publishing offices1. the low-cost publishing model, which allows budding artists to address a wide group of readers, gain popularity and citations, apart from its advantages, has also a few disadvantages, e.g., the lack of an editor’s supervision. in the publication under review, there are some moments where lowering costs is visible2 – there are some minor mistakes, e.g., repetitions or inconsistent or not entirely proper writing convention (e.g. the cold war is capitalised, although in polish it should not be – whereas the second world war is written according to the polish conventions – and rimland and heartland are written in small letters); or the declarations in the introduction that the publication includes 5 chapters, when in truth it has only three (excluding introduction and conclusion). the content which was supposed to be in the last two chapters was still included in the book, but in the three earlier chapters. such a minor error, not reducing the value of the publication, would most probably be spotted by an editor. on the other hand, the flexibility which self-publishing an e-book entails means that it can be easily corrected and there is no need to withdraw printed books. as i have already mentioned, piotr nowak’s book is composed of three substantive chapters, an introduction and a conclusion. in the introduction, the author includes a typical * university of wrocław , e-mail: marcin.amadeusz.adamczyk@gmail.com 1 “initially, authors do not have the slightest chance against the publishing world, and self-publishing makes it possible for them to make a market debut in an attractive, novel form”, quotation: m. marchwicki, self-publishing – gdzie najlepiej opublikować swoją książkę?[self-publishing – what is the best place to publish your book?]: https://socialpress.pl/2015/07/self-publishing-gdzie-najlepiej-opublikowac-swoja-ksiazke/, [doa: 8 november 2017]. 2 which is understandable because it would be difficult for a young, unpopular writer to obtain funds to promote his research? 2017, no. 1 (10), pp. 171–172 published online march, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.014 description of the structure of the work, enumerates the methods he applied3 and the literature he used, as well as research aims. the first chapter, constituting a peculiar compendium of knowledge about the history and evolution of nato, since the ending of the second world war until the mission in afghanistan, was also enriched with an abridged description of its structures and the formal foundations of functioning. in effect, the chapter includes all information about nato in a nutshell, which budding researchers and students can use to enrich their knowledge. it is also easy to read. the second chapter, on the other hand, constitutes an interesting introduction to selected geopolitical theories. in the first part, the author tries to demonstrate what geopolitics actually is, the evolution of the concept until the so-called “postmodern geopolitics” and terms which are key to understand it, such as “force” and “power”. the next chapter is a direct description of the theories which the author had chosen4, i.e. zbigniew brzeziński’s “grand chessboard” and samuel huntington’s “clash of civilizations”, and the classic theories of land power by halford john mackinder and nicholas spykman.what undoubtedly isan advantage of this publication are numerous colourful illustrations which make it easier for the reader to understand the content which is under discussion. the whole aforementioned chapter should be treated as another, very interesting, theoretical introduction to the research included in the third chapter. it is the third chapter that constitutes an attempt to analyse the role of nato from the perspective of selected (discussed in detail in the previous chapter) geopolitical theories. it is, without a doubt, an original approach to the topic which is also an occasion to present the author’s reflections on the future of nato. he comes unscathed from the attempt – the conclusions he presents are intriguing; moreover, they show that the gossip about the death of geopolitics in the 21st century are grossly exaggerated. although, as i mentioned above, the publication requires some editor’s supervision (probably the author will eliminate the mistakes in the next issue), it still is an original publication, and therefore it should be recommended to a wide group of readers – even more so that the cost of an e-book is only a fraction of the cost of a regular, printed book. it should be noted that piotr nowak’s work is not only the author’s analysis of the future of nato, based on selected geopolitical theories, but it is also an interesting description of them and a compendium of knowledge about the organisation itself. 3 which he termed, probably because of inattention, “several methodologies”. 4 selected due to the geographical area they pertain to. natalia khoma* technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding: world experience and steps towards implementation in ukraine abstract: technologies of  political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding are analysed as modern approaches to make political dialogue and provide transparency of authorities. justification for their use in socio-political sphere is being argued. reasons that validate the use of crowdsourcing and crowdfunding in policy as well as global and ukrainian experience of their application are studied. the factors that affect the success of crowdsourcing and crowdfunding projects in political terms are identified. keywords: socio-political (political) crowdsourcing; socio-political (political) crowdfunding; political investing; public; information and communication technologies. introduction within the  recent years, the search for new effective technologies of  public interaction at all levels from the global to the local one takes place in political science. “from the model of co-operation we turn to the model of co-creation. exchange of ideas and views to achieve the best results comes in the foreground” [levin, 2012, p. 36]. the leading trend is intensification of political discourse through its virtualization and the use of new information and communication technologies. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 49-60 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.005 * ivan franko national university of  lviv  institute of  philosophy, department  of theory and history of political science; khoma.nata@gmail.com http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.005 50 natalia khoma the term “political (socio-political) crowdsourcing” and “political (socio-political) crowdfunding” are new concepts of  political science. their development has just begun. the difficulty in understanding of their essence lies in: 1) the lack of research unity in interpretation of basic concepts – crowdsourcing, crowdfunding; 2) the conceptual novelty of thel phenomena of socio-political crowdsourcing and their varieties; 3) still negligible empirical base to explore practice of crowdsourcing and crowdfunding mechanisms, especially in ukrainian politics. at the same time, current political process is open to new technological mechanisms – organizational and financial one. the political practice of the recent years shows the commitment to the crowdsourcing and crowdfunding mechanisms, which, having started as a business mechanism, broadened the scope into the socio-political sphere. the importance of the study of the possibility of using use crowdsourcing and crowdfunding in politics is caused by the continual growth of  the  role of  public participation in  politics, and, consequently, the need to  clarify the modern mechanisms of  organization and activation of  community in its involvement in the political processes. the study of possibilities of crowdsourcing and crowdfunding application in politics is commenced to clarify new approaches, which help to solve the problem of the lack of human and financial resources for the implementation of socially important projects. political (socio-political) crowdsourcing crowdsourcing today is increasingly used as a new method of public involvement in into the  political process. it  is  one of  mutual interpersonal formats. crowdsourcing means attracting human capacity for joint decision on the certain issues or projects implementation. thanks to  crowdsourcing, specific work is  implemented with joint efforts; planned idea is implemented by ordinary people – volunteers and and those who take interest in it. crowdsourcing means: 1) “use of  collective intelligence and work of  volunteers for a variety of useful purposes, including commercial one” [дoлгин, 2010, p. 39]; 2) “problems transfer to  significant, often anonymous, amount of  individuals  – human crowd” (the internet community) and involving of their assets, resources, knowledge or experience” [hemer, 2011, p. 8]. so, crowdsourcing is a common intellectual work of a large number of  people unfamiliar to  each other on  a common task in  the  network environment. this is a new method of obtaining needed services, ideas or information by reference to the large number of different groups, often through the internet. crowdsourcing can be considered as  a  new format of  the  socio-political dialogue. its key features are: 1) the lack of payment (occasionally – minimal remuneration) for the executable function; 2) a  significant number of  volunteer performers in  the  project; 3) use of virtual networks that enable optimization of expenses for information search, collecting and processing, and allow to divide work into a number of components that unite a whole resembling mosaic. certainly, crowdsourcing would not be possible without the internet – just through a network, people can coordinate their actions, discuss ways to solve problems and voluntarily join the communities. internet is used to create instruments that can adjust government policies. for example, “arab spring” motivated many activists and ordinary internet users to the primary use of twitter and facebook to schedule the protest acts and spread revolutionary appeals against establishment of egypt, yemen and libya. 51technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding... crowdsourcing in ukraine just begins to root, having started with social projects like public acts of cleaning the city. in ukraine, crowdsourcing is not yet amply exemplified in actions, but the relevant experience is rapidly acquired. for example: 1) electua – project of monitoring violations during the parliamentary elections of 2012 as apolitical initiative to  draw public attention to  the  transparency of  voting. the  project was aimed to  attract volunteers to pinpoint the instances of violation of the proper procedures during the parliamentary elections and visualization of the data on the virtual map; 2) “chancellery hundred” as a volunteer project that arose during the events on the maidan in winter 2014 and restored documents which the deposed regime tried to destroy; then documents of runaway oligarchs were started to be recovered and published. the reasons for which crowdsourcing is appropriate to be applied to politics, are the following: 1) generation of  a large number of  new ideas (crowdsourcing provides much more insight, derived from ordinary internet users. getting new ideas allows for hoping for better proposals); 2) selected ideas will be more closely related to the community of followers (personal ideas will be useful to the target audience because it offers relevant data); 3) open methodology creates transparent and democratic system (users can see where certain ideas come from, which will help to increase their involvement and makes an additional support for the policy that is carried out). political crowdsourcing is  useful and technologically justified in many socio-political dimensions  – from designing the  state constitution the implementation of  local projects. this provides still small, but slowly accumulating by international practice experience of such a practice of open cooperation. we select several successful crowdsourcing campaigns in politics. 1. iceland, 2012. this is an interesting country to study experience of crowdsourcing in political practice for at least two reasons: 1) it is the only state in which crowdsourcing technology has already been successfully applied to  the  development of the constitution; 2) crowdsourcing has become one of the ways out from the political crisis that was the result of the hottest economic downturn of the country in 2008 [kypoчкин, 2013, p. 80]. 2. finland, 2012, launched crowdsourcing platform. open ministry was designed to create new bills by the public. if the bill, proposed by a citizen, gathers more than 50 thousand signatures, it is subject to parliamentary voting 3. the usa. citizens do not publish their own bills, but they can communicate with the politicians using resource popvox, where the bills, proposed in congress, are placed on separate pages, giving voters the opportunity to leave their comments. this resource helps to establish communication between politicians and voters. modern politicians are trying to find new ways of interacting with potential voters and the public in general. the main areas in which the use of crowdsourcing is justified to attract attention and promote political campaigns are the following: 1. creation of political profile. examples: 1) the president of the usa, barack obama, cooperated with artworks by creation crowdsourcing posters dedicated to increase working places; posters of three finalists were signed by the head of the state, designed for sale to raise funds for the further advancement of the project; 2) a candidate to become a deputy of the australian parliament in 2013 k. rudd worked 52 natalia khoma with crowdsourcing platform designcrowd to create some design of a pre-election slogan and a t-shirt. he selected the winner from more than four hundred drafts and really used the chosen idea for his campaign. 2. providing power to people. examples: 1) even in  “pre-crowdsourcing era” the  first australian prime-minister, e. barton, in 1901 initiated an international competition to  create a  sketch of  the  australian national flag; competition received more than 30 thousand proposals; 2) in 2010, the government of india created design of  the  new indian rupee using crowdsourcing. there were suggested more than 8 thousand drafts from participants from all over the country; the project has attracted global attention and rupee became a recognizable symbol in the world. 3. aid to people in the crisis regions. examples: 1) in south african republic there was operating an crowdsourcing site agang south africa to help to rebuild the country that gained independence in 1994; the aim was to increase public influence on the election results; 2) a number of projects today (such as projects of the organization italian coalition for civil rights and freedoms (cild) and chicas ponderosas), that are aimed at finding ways to help those19 million people that in 2014 became refugees because of wars or persecutions) and the number of which increased sharply in 2015 (syrians, iraqis and eritrean etc.). 4. bills development. the examples are the  already mentioned experience of  finland and ireland. iceland has became a political example of crowdsourcing in development of constitution draft. its implementation passed through a number of steps: 1) constitutional committee of iceland provides the public with an extensive report (700 pages) about the  state of  constitutional law in  the  country and prospects for its improvement; 2) at general elections there were elected 25 members of the constitutional assembly (non-partisan representatives from different regions of iceland) – a special authority set up to design and improve the draft of the new constitution of  the  country [gylfason 2012, p.  106-122]; 3) every week members of constitutional assembly placed on a special internet portal new legislative proposals, which have come from citizens using facebook, twitter, youtube, etc. all assembly meeting were also broadcast on the internet and were open for online citizen participation [kypoчкин, 2013, p. 80]. structures of the different levels, from global to local, come with crowdsourcing projects. thus, the un in 2015 implemented the project “beyond 2015” – a global initiative that aims to attract young people to solve social problems and inform the world political leaders of  what should be their priorities. crowdsourcing model allowed young people from more than 80 countries to share ideas, discuss vital issues and their possible solutions. for three months period crowdsourcing project has collected over a thousand unique ideas and received more than 27 thousand responses and comments; internet community, which was embraced with this project, makes more than 16 million people from around the world. with crowdsourcing in many cities around the world there are implemented projects codenamed “smart city” (eng. smart city). today we are talking not just about expanding the range of electronic services but about merging them into a system of “smart city”, which organizes management thanks to  initiatives of  the  public, generated ideas, namely social and political crowdsourcing. crowdsourcing allows for actively promoting policies of open municipal government, through various portals, on  which public proposals are accumu53technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding... lated. in the “smart city” every interested resident is not only a consumer of services but also the member of the decision-making to improve the quality of life. the availability of modern electronic services does not ensure public involvement in solving problems; instead the focused crowdsourcing practices are aimed at generating collective idea. successful implementation of  crowdsourcing projects in  politics depends on  several factors, including: – how clearly the  ultimate goal and planned incremental movement to  it  are defined. crowdsourcing project should clearly declare its goal, the  way to  achieve it  and the role of project participants. clear focus on the citizens as the main participants is required. at the beginning of the project implementation it is important to understand what the result will be: ideas, knowledge or experience; – communication quality after project launch. crowdsourcing does not happen automatically once put into network, but information about the political project is necessary to  be spread in all possible ways. political crowdsourcing does not always attract attention; patience and perseverance in  making interest and involvement of participants are required; – simple technological solution of crowdsourcing project, making it accessible to ordinary users (simple user interface); – further permanent project management: moderating debates, questions, responses etc. and, in addition, specific additional tasks, such as: deleting abusive comments, “reflection” on trolling attacks; all this are integral characteristics of internet conversations on political subjects; – right determination of the project duration, as crowdsourcing is not a permanent project on promoting certain political objectives. if there is  known that one can join the project within the outlined time (e.g. several weeks), it encourages people to get involved. however, there exist long-term projects – such as several months signatures collected for a petition. if the project is a long-term one, periodic publication of interim results of the project is necessary; – regular offline activities serving as the project support. this format of communication that helps to spread information about the project is an opportunity for participants to meet up with the organizers; – constant analysis and monitoring of the project during its implementation, and analysis of results after its completion. the results of the analysis, which testify to the effectiveness of crowdsourcing campaigns, are certainly necessary to be published online for review by all interested participants and the public. of course, there are a number of obstacles on the way to sustainability practices of political crowdsourcing: – digital isolation of rather significant number of adults as political actors. although the  number of  people integrated in  the  network is  growing, to  organization of crowdsourcing projects there is advisable to add such opportunities to participate in the project that do not require the mandatory use of the internet, namely, the offline events; – crowdsourcing is not the equivalent of democracy, opinion of the participant of any political crowd-project is not, as a rule, the majority opinion. but crowdsourcing can be seen as part of democracy, for example, using the method of survey. the importance 54 natalia khoma of crowdsourcing for citizens is that it becomes a new tool for socio-political activity and lobbying of socio-political interest of society; – crowdsourcing does not change the  opinion of  experts. however, depending on  the topic, public opinion can be equated to an expert opinion, though it can be minor; – political crowdsourcing requires technical and human resources. however, not all crowdsourcing projects always require presence of the new technical solutions as there are a lot of software and free tools like twitter or facebook; – the problem of attracting participants. usually citizens learn about crowdsourcing and get involved in it not unexpectedly. as political crowdsourcing is new and unfamiliar process for most of  them, it  is necessary to  pay special attention to  work with the community and promotion of crowdsourcing opportunities; – socio-political crowdsourcing is  facing a  difficult challenge: how to  integrate the  views of  people into the  final decision  – whether the  proposal of  the  bill, or the strategy of the country (region, city). there is a danger that crowdsourcing will only become a  policy tool to  attract attention. that is, crowdsourcing may stop performing its function and stop motivating people so that unfortuntely people’s involvement in the future might possibly decrease. particular importance of  crowdsourcing technology lies in forming active political community and ensuring the transparency of political decision-making. crowdsourcing allows not only achieving a high degree of public participation in the development of certain projects, but also creating a sense of national unity. free participation of citizens in the development and policy making allows for avoiding pressure of the interest groups that usually have privileged position in the legislative process. political (socio-political) crowdfunding among the  definitions of  crowdfunding there is  its interpretation as  a  process of  uniting the resources, especially financial, for implementation of a specific project. we define it as voluntary collective cooperation of unspecified range of people who unite material or nonmaterial resources, typically using the  internet-platforms, for socio-political support (or a  purely political) projects, initiated by individual or collective political actors. if we try to define crowdfunding through legislation, we are faced with the problem of legal gaps – particularly in  the  ukrainian legislation the  concept of  “crowdfunding” (or national synonyms) is missing. and this is despite the functioning of many crowdfunding platforms. when we talk about crowdfunding, first of all we separate thousands of socially useful projects, creative products that come to  the  market thanks to  donations from the  public, who believed in  initiatives of social usefulness, which needs support to  be implemented. that is, in the public mind there exists perception of crowdfunding as an economic mechanism – a “crowd funding”. socio-political crowdfunding enables the transformation of  “social capital, accumulated in social networks, into the financial one” [koтeнкo, 2014, p. 141]. political crowdfunding is one of the innovative social technologies. its important feature is lack of traditional intermediaries in financing: investor cooperates directly with the recipient. the  uniqueness of  crowdfunding is  that this funding instrument, using internet 55technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding... technologies, allows for the quick acquisition of small investments from a large number of people to support the project. rate of  political crowdfunding, as  an  effective tool of  capital involving, increases. thanks to the rapid development of information technology, new attractive financing opportunities became available for the policy investors. funding is provided through internet platforms. examples include the following sources: kickstarter.com, indiegogo.com, seedrs.com, boomstarter.ru, crowdcube.com, smartmarket. net, equitynet.com, betterplace.org, respekt.net and others. the  rapid development of  national financing is  provided with the  social networks (twitter, facebook, “vkontakte” etc.), which can, rather quickly promote attracting investments into specific projects. in a situation a given politician (ukrainian in particular) is often rightly accused of dishonet funding sources and further dependance on the “political patrons” – oligarchs, crowdfunding has the  potential to  become an  alternative format of  political projects financing. the russian politician ilia ponomaryov (the only member of  the  state duma of the russian federation, who voted against crimea annexing to russia) expressed an opinion that “worldwide crowdfunding starts from policy”. undoubtedly, his words make sense. for example, “march of millions” in russia gathered over 2 million rub with crowdfunding. we support the approach on according to which policy should begin with crowdfunding, and not vice versa [гoлeмбioвcькa, 2015]: virtuous politics has to start with crowdfunding, which will become a proper marker of the fact whether the public supports specific political initiative and is ready to contribute to its implementation. in business, we can speak of  at least three types of  crowdfunding, depending on  the remuneration, offered to the investor: 1) free or conditionally free of charge; 2) conditionally returned; 3) certainly returned (private investment). when talking about the political (socio-political) crowdfunding, political crowdfunding can be divided into types by at least three criteria: 1) by financing sphere: electoral, anti-corruption etc.; 2) by nature of donations: financial (cash), social (non-cash); 3) by reward offered to crowd-investor: free (conditionally free of charge) – provides possible gratitude by the recipient, marking the investor (donor), for example, on  the site, in  speeches to  the  voters, opportunity to  participate in  activities initiated by the political party; conditionally returned – suggests that in future there will be performed some exchange for the investor’s support, for example, lobbying for the interests of the investor, inclusion of him or his representatives into the electoral list, etc. generally, all types of  political crowdfunding are directly related to  information and communication revolution. in particular, social (non-cash) political crowdfunding works primarily in social networks. nobody spends funds to support activist, but makes it known with likes and reposts. with this technology a number of  contemporary figures, such as italian politician beppe grillo, become facebook “stars”, and then politicians and prominent figures. in the countries with developed democracy crowdfunding has demonstrated effectiveness in the political sphere as it combines attracting financing and conducting a campaign. an appeal to entire groups of voters by making crowdfunding create a community of people is inspired by the same promise that seeks to support political project financially. money has always played an important role in designing policies, but today more than 90% of  candidates in  the  west win the  election thanks to  attracting more funds. with electoral crowdfunding the  voters can collect more than 80% of  the  campaign budget. 56 natalia khoma crowdfunding helps to avoid excessive costs of launching the campaign, such as huge bills for rent, telephone calls, travel, etc. organisation of crowdfunding campaign is nearly free of charge and political leaders get a  list of  investors who supported them as  a  project. this database can be used during the subsequent campaigns. obviously, sponsors of political campaigns are likely to vote for the sponsored political force and, in addition, will share information about it within their environment. since 2007 political crowdfunding has helped barack obama to  collect 16.1 billion dollars [швaльц, 2007]. in particular, in  2008 the  strategy of  the  presidential election of  barack obama was based on the use of his own website to  attract funding; obama’s campaign collected more than 750 million dollars from the multiple retail investors (average investment was $ 86 per person) [швaльц, 2007]. this strategy has received public attention and was repeatedly resorted to by other players of the political arena. during the  presidential campaign (2012) candidates have already actively used mobile payment platforms though not as much as during current campaign 2016. barack obama included online payment platform square into instruments in  his election campaign in  january 2012, and earlier, in  august 2011, the  republican party has distributed more than five thousand readers of square during the national congress. the exact figure of the accepted donations was not invoked, but there existed comments that using square to receive donations by republicans and democrats was successful [шepмaн, 2015]. during the presidential campaign of 2016 in the us many ways were used to collect donations. for example, to collect donations all us presidential candidates, from h. clinton and b. sanders to r. paul and m. rubio, use online payment platform stripe. the presidential campaign of 2016 shows a high level of candidates’ involvement in modern technologies. h.clinton campaign, according to «forbes» as of august 2015, has already received donations more than $ 20 million through stripe [шepмaн, 2015]. organization “the center for public integrity” conducted a study the results of which show in  which countries organizers of  crowdfunding fundraising campaigns for barack obama received diplomatic posts. the results of the project have shown a significant correlation between high finance and the most desired positions in the diplomatic corps; diplomatic posts are received not only by the diplomats but organizers of campaigns of collecting funds. this practice is not unique to barack obama; it has existed around for decades. history of  crowdfunding in  the  usa and western european countries confirms the theory of solidarity. public financing was developed here through projects that did not offer the investors packages or shares in any of the enterprises or any future payment of introduced shares. instead, investors were given awards, often in the form of the final product or reference and public thanks [koтeнкo, 2014, p. 141]. in the west, where the tradition of political patronage (political investment) is strong, one can see modification of political crowdfunding: now more and more “small” sponsors are involved in the financing of large undertakings. the potential of the internet community today is obvious and powerful political players have to reckon with it.  to illustrate the use of crowdfunding method at the post-soviet area there can be invoked a campaign of collecting means for the project “rospil” (http://rospil.info/) of o. navalny, fundraising by moscow helsinki group, fundraising to  support “pussy riot” and others. the trend of supporting the organizers of, at first, protests, such as “march of discordants” (russian federation) became more clear. under the pressure of authorities there always arise 57technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding... such mechanisms of political struggle that cannot be controlled by the authorities. opposition began to use political crowdfunding (its online format) to finance their projects. for example, o. navalny organized “rospil” to combat abuse in the sphere of public purchases; collected funds were spent on the services provided by the lawyers and on the server itself. o. navalny was supported by a  number of  active internet users with the users with opposite political beliefs. meanwhile, the lagging nature of russian political culture that is not adapted to innovative mechanisms of  political cooperation is  underlined by the  researcher o. sokolov [2014, p. 36]. he argues: 78% of funds in support of punk band “pussy riot” was collected not in russia, but abroad. at present, socio-political crowdfunding in  ukraine is  only beginning to  develop. the  potential of fundraising mechanism is not adequately exploited. among domestic crowdfunding platforms are to  be noted the  following: “spilnokosht” (https://biggggidea. com/); “ukrainian philanthropic marketplace” (https://ubb.org.ua/); «na-starte» (http:// na-starte.com/ua/); «jq star» (http://jqstar.com/). one of the research objectives is to study their practices to determine whether these platforms implemented the political projects and how successful they were. it looks like the absence of political projects themselves is clearly seen at all the crowdfunding platforms. let’s analyze this thesis using the example of  two major ukrainian crowd-platforms: – platform “spilnokosht” highlights such project-groups as “media”, “human rights”, “professional journey”, “children”, “transport”, “city” and many others. to draw attention to the projects, supported by the public, the project assumes there will be urban studies, support of  camps, summer schools for teens, cultural projects and support of  separate creative teams etc. there are no politically oriented projects; close to  the  socio-political topics can be considered support of  public radio and television, programs of adaptation of internally displaced persons, “sh.fest – taras shevchenko festival” (popularization of  t.shevchenko), integration camp “big game for teens” (for teens from different regions of ukraine to master leadership skills) and similar (social rather than political) projects; – platform “ukrainian philanthropic marketplace” has no political projects, instead there are singled out projects “help ua” (restoration of schools in the ato area, rehabilitation of  soldiers, etc.), “health” (patients support), “education” (books for schools of  donbass, furniture for rural schools, school uniforms for children of  immigrants, organizing so called “scientific picnics”, support of  children with mental, emotional and behavioural disorders, inclusive education), “environment and animals” (aid for animal shelters), “our town” (lunch for children from poor families), “like home...” (food and hygiene for evacuees from the  ato area, care of orphans, children from boarding schools etc.). instead, in ukrainian political practice there are the examples of electoral crowdfunding. thus, o. bogomolets collected funds as a candidate for the post of the president of ukraine: “my only sponsor is  the ukrainian people. money for pledge was collected by volunteers and ordinary citizens” [бoгoмoлeць, 2014]. fundraising on pledge to the central election committee (2.5 million uah) was completed in  two days. from 08.04 to  21.04.2014 election fund collected 181 495 uah. one of  the  candidates for president of  ukraine a. grytsenko used crowdfunding practice at the election in 2014; cost amounted to 8 million uah. with crowdfunding ukrainian political party “democratic alliance” is functioning. 58 natalia khoma it seems that in  ukraine attitude to  national funding policy is  still quite sceptical. firstly, the public has doubts whether fundraising is not one more fraud, whether the collected funds will be used to  implement the  declared goal. absence of  legislation becomes a significant “negative” factor, because the citizen, as a political investor, needs effective protection against the financial crimes. if you analyse such subjects of national policy as political parties, at present they appear to be attractive objects of political investment. traditional parties cannot rely on ordinary participants in online crowdfunding – active users of social networks who are eager to support, anti-government protest initiatives. over the past two years of ukrainian history we have seen many examples of collective financing such as the army, volunteer battalions, treating soldiers etc. it is notable, that this technology is  effective, and therefore the  question of  policy-testing, namely to  nominate candidates “from the bottom”, to support their campaign and then delegate the voting power to them. so the politician, to be really from public, should be nominated by people; and not only to be promoted but also to be financed [гopoбeц, 2015] (primaries, donations, charitable contributions, etc.). otherwise, we cannot demand independence of the candidate as the campaign will certainly be financed from some “oligarchic pockets” or by the candidate, who is an oligarch himself. in this way competition of  politicians as  the  project, their struggle-presentation for the  national funding is  made possible. we  assume that this is  a civilized transparent way to win the most reasonable political projects. each crowdfunding project, particularly political one (when every politician is under the “anti-corruption eye”), should be based on ensuring complete transparency at every stage of fundraising, opportunities for free access (if not of  all the  public, then at least donors and authorized regulatory agencies) to  monitor incomes and expenses. research on of  political crowdfunding brings us to  a  number of  issues, including: 1)  whether political crowdfunding is  to be considered a  fundraising exclusively through specialized internet platform. ukrainians remember well the variety of ways of accumulating resources (money, medicine, food, fuel, etc.) in support of euromaidan; how resources are still collected to finance the needs of the army today, etc.; 2) whether political crowdfunding should be materialized in its form as support can be shown not only in cash; at least we already mentioned non-material (social) crowdfunding. however, it should be noted that methods of financing euromaidan and army in fact cannot be considered crowdfunding technology in its classic sense because of the violation of the basic principles of crowdfunding: goal – rather abstract, no clear required amount, process transparency – more fragmented. in this case we rather deal with charity, but such measures can be considered a successful start of crowdfunding implementation in ukraine. unfortunately, the culture of mass patronage, in particular socio-political one, has not acquired permanent bases, among ukrainians and there was not formed stable middle class, which is  the driving force of  dedicated support of  any creative endeavours. to our mind, popularity of crowdfunding is directly correlated with the size of the middle class. use of political crowdfunding is still a prerogative of business entities. political actors of the system itself nearly do not use this mechanism of communication with their political supporters. 59technologies of political (socio-political) crowdsourcing and crowdfunding... conclusion at the  time, technology of  socio-political crowdsourcing and crowdfunding in  ukrainian format is quite unusual and unresolved with regulatory instruments, but considering positive global practice, they have the potential to become the norm of promoting political ideas at all levels. citizens want to exert influence on politics and many of them are ready to use digital tools for this. technologies of political crowdsourcing and crowdfunding create new opportunities for civic activity. this is a truly revolutionary approach to achieve the goal – to build a community in which everyone can be heard. application of these technologies in the political sphere is a global technological trend by which transparency of state bodies, public involvement in the process of political communication and work on socially significant tasks, which really can improve the quality of life of the citizens, are all improved. new technologies can enable truly democratic policy implementation at all levels. difficulties in  implementing of  such proven with international practice experience in ukrainian environment is complicated by the fact that crowdsourcing and crowdfunding philosophy is based on mutual responsibility, social participation and a solid belief that everyone can change something in this world, and joint efforts approximate the achievement of the goal. real practice of political crowdsourcing and crowdfunding is directly correlated, in our opinion, with indicators of social funds – both the individual and collective ones. references гoлeмбioвcькa a. (2015). cyчacнi тeндeнцiї yкpaїнcькoї пoлiтики. чacтинa 2. пoлiтичний кpayдфaндинг [online] http://blogs.korrespondent.net/blog/politics/3525247/ [accessed 07.12.2015]. гopoбeц в. (2015). kpayдфaндинг пoлитикoв [online] http://dou.ua/lenta/columns/ political-crowdfunding/ [accessed 05.12.2015]. дoлгин a. (2010). maнифecт нoвoй экoнoмики. втopaя нeвидимaя pyкa pынкa. mocквa. koтeнкo д. a. (2014). kpayдфaндинг ‒ иннoвaциoнный инcтpyмeнт инвecтиpoвaния. зaкoн, 5. kypoчкин a. в. (2013). kpayдcopcинг кaк нoвый мeтoд пoлитичecкoгo yпpaвлeния в ycлoвиях ceтeвoгo oбщecтвa. иcтopичecкиe, филocoфcкиe, пoлитичecкиe и юpидичecкиe нayки, кyльтypoлoгия и иcкyccтвoвeдeниe. вoпpocы тeopии и пpaктики, 9-1 (35). лeвинa e. a. (2012). пpимeнeниe тeхнoлoгий кpayдcopcингa в coциaльнoпoлитичecкoм диaлoгe. пpoблeмный aнaлиз и гocyдapcтвeннoyпpaвлeнчecкoe пpoeктиpoвaниe, 5 (25). бoгoмoлeць o. (2014). «пepeдвибopчa кaмпaнiя кaндидaтiв y пpeзидeнти мaє бyти aбcoлютнo пpoзopoю!» [online] http://bogomolets.com/ua/news/372olga-bogomolets-peredviborcha-kampaniya-kandidativ-u-prezidenti-mae-buti-absolyutno-prozoroyu [accessed 09.09.2014]. 60 natalia khoma coкoлoв a. в. (2014). ocoбeннocти вoзникнoвeния пoлитичecкoгo кpayдфaндингa в poccийcкoй пoлитичecкoй пpaктикe. вecтник poccийcкoгo yнивepcитeтa дpyжбы нapoдoв. cepия: пoлитoлoгия, 2. швaльц в. (2007). пoлитичecкий кpayдфaндинг пoмoг бapaкy oбaмe coбpaть $16,1 млpд c 2007 гoдa [online] http://crowdsourcing.ru/article/politicheskij_ kraudfanding_ pomog_baraku_obame_sobrat_161_mlrd_s_2007_goda [accessed 08.12.2015]. швaльц в. пoчeмy пoлитики вce чaщe oбpaщaютcя к кpayдфaндингy [online] http://crowdsourcing.ru/article/politicheskij_kraudfanding_pomog_baraku_obame_sobrat_161_mlrd_s_2007_goda. шepмaн a. kpayдфaндинг, пoлитикa и stripe [online] http://futurebanking.ru/ post/2932 [accessed 29.11.2015] gylfason t. (2012). constitutions: financial crisis can lead to change. challenge, 55 (5). hemer j. (2011). a snapshot on  crowdfunding. [in:] the  open access publication server of the zbw. karlsruhe. tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 vitaliy tereshchuk*1 african regional media system in post bipolar era: institutional dimension abstract this paper examines the development of african regional media system in the postcold war period, including the contemporary situation, from a political perspective. it is characterized primarily by the fact that africa ceased to be an arena of confrontation between communism and capitalism, but instead it became a place for international competition for the influence on the continent between the “old” and “new” global players, mainly, between the usa, europe and china. this struggle is manifested by considerable attention paid to the creation and support by main actors of various channels of influence on african audiences by mass media (both traditional — foreign broadcasting by radio and television, and internet platforms — websites, online broadcasting, social media). secondly, there is an attempt by the african media environment to create pan-african media, being guided by commercial needs and operated under the conditions of liberalized information space, are quite successful, unlike the failed projects that took place during the cold war, being politically motivated and operating in rather undemocratic environment. we also argue that there are distinct sub-regional media systems that coincide with the borders of the former colonial empires. their existence is both colonial legacy (common language, cultural ties, etc.), and a result of contemporary media influence of the former metropolitan countries. keywords: international communication, international broadcasting, mass communications, africa * petro mohyla black sea state university (mykolaiv, ukraine), e-mail: vtereshchuk@ukr.net 2018, no. 1 (11), pp. 55–66 published online december, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.005 v t56 1. introduction the extreme disparity between the countries of the african region dramatically slowed down the processes of integration and cooperation. unlike the european, latin american or arab world, africa has neither a cultural nor political nor economic integration core that makes any attempts to implement different kinds of cooperative projects ineffective. it is confirmed by rather long terms of implementation of initiatives on the establishment of separate regional intergovernmental organizations. in addition, part of the african region, namely, the arab countries, is much more interested in the projects of cooperation within the arab institutions (tereshchuk, 2018). the current situation gives grounds to talk about the actual absence of an integrated african media system. the origins of this lie primarily in the peculiarities of the functioning of the media on the african continent, which were relevant in the colonial and post-colonial periods, and partly remain so to this day. there is a cluster of causes of political, socio-economic and cultural nature. political reasons are primarily due to the peculiarities of the political environment that existed in many countries of the region. as kupe (1995, p. 392) summed up, “in some countries like kenya the colonial media continued to exist after independence, still owned by foreign private interests but now also reflecting the interests of the african elite, who were entering the commercial sector and accumulating wealth using their political power. in some countries, like tanzania and zambia, the press was nationalized and became the mouthpiece of the government and the single ruling party. no private press was allowed. the news values of the inherited colonial media remained elite-centred and its coverage and distribution urban-biased.” kupe also highlighted the key socio-economic characteristics of the functioning of african media. firstly, the fact that most african people live in rural areas, the level of media penetration in which is extremely low; secondly, it is a high level of illiteracy and poverty that limit the range of media consumers; third, the general economic situation when media suffer from insufficient funding for full-scale activities, and there is no infrastructure for the dissemination of the press (lack of roads), radio and television (electricity, equipment); fourth, african media are more focused on entertainment rather than informing or educating the population how to raise living standards, which occurs primarily for political reasons (see 2008, p. 391–392). the cultural dimension of the role of the media in african communities is connected to the fact that, as kivikuru (1995, p. 375) observed, “the role of the mass media is not as deeply rooted in societal life in africa as it is, say, in europe”. the reason why it is likely is that the very concept of mass media was brought to the african region during the colonial period. significant changes in the media landscape of the region occurred in the 1990s and are related both to the processes of democratization and the emergence of new icts. capitant and frère (2011) summarizing the changes in media space in sub-saharan africa, noted that the situation over the past twenty years was characterized by the liberalization of the media landscape, initially spontaneous, and then more controlled; by breakthrough of digital tools. during this period, “the continent has gone from a situation of scarcity, where each country had only a few media outlets which were connected to the government or single ruling party, plus a single national broadcaster (radio and television), to an impressive profusion of newspapers and stations that compete for the domestic market and, in the case of east africa, reach beyond their borders”; “media content has evolved from the cult of personality and state propaganda to a multiplicity of critical, diverse, and politically engaged discourses a r m s p -b e : i d 57 that reflect popular concerns or defend the interests of particular groups”, and “are focused on reporting the facts and sometimes even attempt investigative journalism”. furthermore, “availability of international radio stations on fm frequencies in african cities”, “access to foreign television stations via satellite and cable”, and “thousands of foreign media outlets and other sources through the internet” have further multiplied the opportunities for exposure to diverse and pluralistic sources of information. considerable changes in african media sphere were also noted by unesco. thus, in the regional overview “world trends in freedom of expression and media development: regional overview of africa” (2014, p. 7), it was stated that in 1990s in most countries of the continent private newspapers started to flourish, and growing deregulation of the broadcasting sector began to allow for the blossoming of private and community radio and television stations. however, this situation, obviously, has created a nutritious soil not only for the development of local or pan-african media, but also to enhance the influence of foreign broadcasters, who through influence on african communities realize the foreign policy interests of their states. 2. methodology despite the rather active use of the term “media system” in various academic and journalistic sources, there are still few attempts to clearly define it. in the most general form, the media system means “set of media institutions and practices understood as interacting with and shaping one another” (hallin, 2016). hardy determined that “a media system comprises all mass media organised or operating within a given social and political system (usually a state)” (hardy, 2008, p.5). more broadly, this concept is interpreted as “entirety of organizational rules, norms and regulations within mass communications means, a collection of institutions used to continuously inform society about current events and to interpret them, as well as any and all public, legal and organizational circumstances connected” (sonczyk, 2009). this approach was the basis of our study, with a focus on media institutions as key component and related socio-cultural “circumstances” has been determining the development of the world and separate regions in the bipolar and post-bipolar periods. the purpose of this article is to identify the features of the development of african regional media system in last three decades. to achieve the goal the following tasks were defined: to identify the pan-african broadcasters whose activities can prove the existence of interest and substantive progress in constructing of regional media system; to analyse the level of attention to african region from by given states — major international broadcasters and to discern particular focuses of it, if any; and to test the hypothesis that the colonial division of the african continent is a socio-cultural factor that still defines the contours of the sub-regions and, accordingly, the contours of separate sub-regional media systems, the existence of which is fuelled by the former metropolitan countries. these tasks shaped the agenda of the article, and defined methodology of this paper, which is generally based on case studies. comparison and generalization allowed to make a conclusion about activities of main international broadcasters in african region. also, the elements of historical analysis, event analysis, document analysis were applied. focus of attentions is mostly on sub-saharan africa because egypt and maghreb states definitely gravitate towards arab regional media system which also includes states of middle east and gulf region, and therefore is not included in this research scope. v t58 3. institutional dimension of african media system under contemporary conditions 3.1 development of pan african media players in such a diverse environment as the african continent, the idea of a pan-african news agency seemed to be natural and appropriate. the first attempt to create a pan-african news agency arose as an intergovernmental initiative within the organization of african unity. indeed, during the inaugural assembly (1963, addis ababa), when the oau was launched, there was a call for the creation of an african news agency (cavanagh, 1989, p. 354). however, this idea was implemented only on july 20, 1979, when the conference of information ministers of oau states in addis ababa adopted convention which established the pan-african news agency (pana) with headquarters in dakar (senegal). the agency started its operation on may 25, 1983. it was assumed that pana will produce news in three major languages of africa — english, french, and portuguese (the new york times, 1983). however, most african countries continued to depend on western, transnational news agencies, even when it comes to news about africa itself. african media institutions, including urtn a2 and pana, suffered from severe shortages in finance, equipment, and personnel. the united nations educational, scientific, and cultural organization, the world bank, the german government, and the united states agency for international development have provided significant assistance (zaffiro, 2005, p. 284). another problem was that the main source of information provided by pana was material from the domestic news agencies of oau member states. since most of these are state-controlled, the “news” they were offering was never likely to attract many western users (mungham, 1996). numerous problems and inefficiencies in the operation of the pan-african news agency inevitably raised the demand for revision of the basics of its activities. pana recovery plan under the aegis of united nations educational, scientific and cultural organization (unesco) was adopted by oua heads of state and government on july 1, 1992. as a result, in october 1997, pana was transformed into a private news agency panapress, which is functioning till now. in 2000, the media company allafrica global media emerged, with one of its key direction of activities being the aggregation, production and dissemination of news about africa (as stated on the allafrica site, “allafrica is a voice of, by and about africa”). allafrica collects news from more than 140 media across the continent and distributes them to the african and global audiences. the company positions itself as the only independent, pan-african news source (see: allafrica, n.d.). agency’s working languages are english and french. it is presented on such social internet platforms as facebook, twitter and google+. the urgency of ensuring the “voice” of africa in the global media space is confirmed by the creation in 2015 of another private media institution — the african news agency (ana). being created in place of the abolished south africa news agency sapa; however, it was intended to reach beyond the country borders and engage in the activities across african continent. ana positions itself as africa’s leading news platform, as a reliable source for african news (see: african news agency, n.d.). the working language ana is english. agency is presented on such social internet platforms as facebook and twitter. 2 union of national radio and television organizations of africa, in 2006 renamed to african union of broadcasting (aub) a r m s p -b e : i d 59 in august 2018 another pan-african news agency — african daily voice (adv) with headquarters in equatorial guinea and a central editorial office in morocco — began its work. with regional offices in countries such as algeria, cameroon, central african republic, democratic republic of congo, côte d’ivoire, equatorial guinea, ethiopia, madagascar, nigeria, senegal and south africa (see: african daily voice, n.d.), adv covers all parts of the continent — both from geographic and political-cultural perspectives. materials are prepared in english, french and arabic, and again, this allows to reach almost all audiences of the continent. the agency is actively using internet platforms to distribute its messages, including the website and social media — facebook, youtube, linkedin, google+. one of the vectors of efforts to create the pan-african media space involves launching cross-border television channels. in may 2008, a private bilingual (french and english language) television channel voxafrica, with the headquarters in london, began broadcasting. due to the active use of various channels of content distribution (satellite, cable networks, mobile networks, internet), the channel can reach the multi-million audience, including the african diaspora (see: allafrica, 2018). in 2016, the euronews television network launched pan-african multilingual (currently in english and french) tv channel. broadcasting is carried out both through the air, and on the internet. thus, the new arrangement prevailing in the african media landscape in recent decades have set suitable conditions for developing not only national media but also for launching of pan-african media institutions. 3.2 africa as an object of international broadcasting besides the development of local media, the african continent has always been at the centre of attention of foreign broadcasting from overseas states. for some of them, it has been a long-standing practise since colonial periods, for others — it is important region to influence public opinion in the context of realizing their own respective foreign policy interests. 3.2.1 united kingdom one of the biggest foreign broadcasters in africa is bbc. founded in 1922, the british broadcasting company (since 1927 — the british broadcasting corporation, bbc) began foreign broadcasting in english in 1932 under the name bbc empire service. its aim was “knitting together dispersed british subjects in colonies and imperial dominions across the world through radio broadcasting. specifically, the broadcasts were seen as a way of bringing together settlers, soldiers and colonial administrators in a common culture of ‘home’” (toynbee & vis, 2010, p. 547). in subsequent years, bbc broadcasting covered almost all the territories of the british empire. the bbc first foreign-language broadcasts were produced in arabic in 1938 in order to counter anti-british uprisings in arabic regions of the british empire (partly fuelled by german-backed propaganda programs). towards the collapse of empire, the service was renamed into bbc world service in 1965 (zöllner, 2011, p. 30). special attention to africa both in cold war and post-cold war periods is evidenced by the fact that the bbc world service carries out broadcasting to the region in many languages: swahili, hausa and somali (since 1957), french (since 1960), rwandan (since 1994). in 2016, the bbc world service proclaimed the largest “expansion” since the 1940s, and within v t60 the framework of this plan, broadcasting services were launched in the amharic, pidgin, oromo and tigrinya languages (2017), igbo and yoruba (2018). as can be seen in the list of languages, the bbc world service separates as target audiences primarily the populations of the countries that were part of the british colonial empire, namely kenya, nigeria, somalia, tanzania, uganda, etc. in addition to broadcasting, bbc performs broadcasting on the internet platforms and supports individual language pages on facebook. in addition, from 1939 to 2011, broadcasting was conducted in portuguese, and from 1939 to 1957 in afrikaans (bbc 2007; bbc 2016). 3.2.2 france another major overseas broadcaster in africa is france. french broadcasting abroad was born in 1929 as the idea of creating a radio service for broadcasting to the territory of the french colonies. this conception was embodied in the form of the le poste colonial radio service launched on may 6, 1931. its target audience was french expatriate colonizers and a few natives who had been trained to speak french and engage in low-status labour (tchouaffe, 2008, p. 4089-4090). in general, the potential audience was about 100 million inhabitants of the french colonial empire. the broadcasting was conducted in addition to french, as well as spanish and english. what is more, broadcast in arabic expanded to middle east and north africa. at the end of the 1950s, in a context of increasing tensions in the french colonies of north africa, france intensified its broadcasting in the maghreb region, in particular, in an attempt to counter the transmissions from egypt supporting nationalist movements and the independence of algeria. however, after the declaration of independence, the volume of broadcasting to the region decreased (see: peuleux, n.d.-a). in 1975 new france’s foreign radiobroadcasting service was launched — radio france internationale (rfi). at that time, the following priority directions of foreign broadcasting were defined: in 1975, broadcasting began to the african region (so-called southern canal, chaîne sud), mainly to french africa, which france regarded as a zone of its privileged influence in the third world; in 1976 — to the french-speaking audience of the united states and central america (western channel, chaîne ouest); in 1977 broadcasting started to the cee countries (eastern channel, chaîne est) (see: peuleux, n.d.-a). as we can see, africa was the priority number one. in 1997, rfi buys the rmc moyen-orient radio service, created in 1972. this gave french foreign broadcasting service a powerful broadcasting tool in arabic for the middle east and the maghreb region — by then, the audience of the radio service was 16 million. since 2006, the radio service is called monte carlo doualiya (mcd) (see: peuleux, n.d.-b). today, according to rfi official website, radiobroadcasting is carried out in fifteen languages: french, english, cambodian, simplified chinese, traditional chinese, spanish, hausa, mandingo, portuguese, brazilian portuguese, swahili, persian, romanian, russian and vietnamese. besides the air, rfi broadcasts via the internet, satellites and cable networks. the first french foreign broadcast channel, tv5, was launched in 1984, and in 2006 it was renamed into tv5 monde. the channel is broadcasting in french, distributing cultural programs, films and news to 200 countries around the world, thus serving as a tool for the policy of francophonie. the mission of the channel is to promote french-language creative work as well as the french language, but also to deliver multilateral and international information everywhere in the world (tv5monde, n.d.). in 1992 special tv channel tv5 a r m s p -b e : i d 61 afrique was launched. it is available in 48 countries and worldwide via internet. in 2009 (probably, in order to increase its audience, tv5monde afrique started subtitling its programming in english (see: tv5monde, 2017). 3.2.3 usa the peculiarity of the united states of america’s policy of broadcasting lies in the fact that it was not defined by the imperatives associated with the functioning of the colonial empire. consequently, unlike, for example, the united kingdom or france, the us broadcast from the very beginning was subordinated to the foreign policy objectives, and, therefore, we can talk about it as an element of public diplomacy and propaganda (during the cold war). such an instrument became government-funded international radio broadcaster voice of america (voa), which started its operations under this name in 1942. the first voa radio service, created specifically for the african continent, became a radio station in afrikaans (operated from 1942 to 1949). in the same year, the broadcasting service was launched in arabic (and continued to exist, intermittently, until 2002). during the cold war, africa was at the focus of attention for western broadcasters, since the continent after decolonization became the scene of the struggle between the ussr and the west for influence on the new independent states. this is confirmed by the active creation of special language services of voice of america for african region. thus, in 1960, a broadcast service was created in french (now it covers 22 francophone countries in sub-saharan africa); in 1962 — service in swahili (covering tanzania, kenya, uganda, burundi, rwanda and the democratic republic of congo); in 1963 — service in english (oriented to all african countries); in 1976 — the portuguese language service (targeting the portuguese-speaking countries of africa, as well as east timor and brazil); in 1979 — service in hausa (for nigeria, niger, ghana, chad and cameroon); in 1982 — service in amharic (targeting ethiopia and neighbouring countries) (see: voa, n.d.). the important role of the african vector in us foreign broadcasting is also confirmed by the fact that all these services continue to function, even though, after the end of the cold war, many broadcasting services in other regions of the world got shut down. in addition, new ones were launched: in 1996 — services in the languages of oromo, kirundi and kinyarwanda (east africa) and tigrigna (ethiopia and eritrea), in 2003 — in shona and ndebele for zimbabwe and neighbouring countries, in 2007 — service in somali; in 2013 — in bambara for mali (voa, 2017). a good illustration of the united states’ attention to the use of broadcasting on order to support foreign policy interests was the launch in 2010, on the eve of the referendum on south sudan’s independence, of the region-wide radio program sudan in focus. according to the statement of senior officer in voa’s office of business development, “southern sudan right now is a critical interest of the united states and in fact the eyes of the world are on southern sudan as they move forward with a referendum. and we want to make sure because it is a right for all free people that they receive the information they need about what’s going on in their country” (voa, 2010). v t62 3.2.4 china china is a relatively “young” participant in global media communication practicing foreign broadcasting. even though the first such services were available during the cold war, the active expansion of the prc into the world media space began in the post-bipolar period. african direction takes a prominent position in china’s policy of foreign broadcasting, due to the growing interest of the country in this region in recent years. as movchan put it, “china has broad political and economic interests in the african continent and implements a consistent policy in this direction”, “today, china is turning into a powerful participant in the international competition for influence on the continent” (мовчан, 2015, p. 12). china’s international radio broadcaster china radio international (cri) was established in 1941, and its first english service started in 1947. now, “using 61 languages, china radio international (cri) has the most language services among all global media organizations” (china plus, 2017). besides worldwide radio broadcasting in main international languages, cri has two services designed for the africa region, namely in hausa and swahili. in 2012 cctv africa, a special english-language tv news channel of china central television (cctv), was launched in kenya. after establishing, in 2016, china global television network (cgtn), which united all china’s international tv-channels, cctv africa was renamed into cgtn africa. according to the statement on official channel website, “the cctv africa news production center is considered a vital step in expanding cctv’s global news coverage capabilities. it is also regarded as a crucial measure toward the completion of cctv’s global news gathering network to enhance the competitiveness of cctv”. also, the following tv-channels of china global television network are available in africa: the english-language channel cgtn (former cctv-9, operating since 2000), the french-language channel cgtn-français is available in sub-saharan africa (operating since 2007), and the arab-language cgtn arabic in north africa (operating since 2009). 3.3 sub regional media systems in africa several sub-regional media systems can be distinguished, namely francophone, anglophone, and lusophone. their existence is based mainly on colonial legacy. the largest of these is the francophone system, created by the french-speaking countries of the western and central africa, the maghreb, the island states in indian ocean, and djibouti (the territory of the french and belgian colonial empires in africa). this region is the main object of the implementation of frech international audio-visual policy, which was the response to the domination of english-speaking media at the dawn of global satellite television. “audio-visual broadcasts in french form one of the cornerstones of france’s cultural policy and indeed the general policy in promoting france’s interests and language” (mytton, teer-tomaselli & tudesq, 2005, p. 102). the specificity of the african anglophone sub-regional media system lies primarily in the fact that the english language, as a language of international communication after the second world war, nowadays is not an instrument for the implementation of a specific cultural policy, as it is in the case of french language. accordingly, the english language did not become an integrative factor for african english-speaking countries, and english-speaking international broadcasting services for the african region, incl. british ones, as a rule, do not distinguish between these countries in terms of their constituting separate audiences. as a result, we can talk about anglophone sub-system only with some qualification. nevertheless, we can a r m s p -b e : i d 63 talk about the presence of british media in the information space of these countries, which lasts since colonial times, and the emergence of local cross-border english-speaking media. as for the former, the most striking example is the british public broadcaster bbc. it started broadcasting in the african region in 1938. in the summer of 2012, the daily news bulletin focus of africa in english was launched on bbc world news tv channel for some english-speaking african countries (bbc, 2012). among the local initiatives of english-speaking cross-border media there are mass media of south africa. in particular, it is a satellite tv service dstv, launched in 1995 by a south african company multichoice. the lusophone media system on the african continent can also be separated, consisting of the countries of former portuguese colonial empire: angola, cape verde, guinea-bissau, equatorial guinea, mozambique, sao tome and principe. the media landscape in these countries is also largely shaped by the media of the former metropolitan countries, as well as brazil. first, what is worth mentioning is rtpi, the international tv service of portugal state-owned broadcasting company, which broadcasts in different regions of the world where there are portuguese-speaking communities. in january 1998, rtp áfrica, a separate rtpi’s tv channel for broadcasting to portuguese-speaking countries of africa, was launched. other examples of overseas media presence in lusophone africa are the lusovisao network for the exchange of television content between portugal and african-portuguese-speaking countries; tv company mgm latin america provides some of its service from brazilian sources and the brazilian giant, tv globo international, is also available from satellite (see: mytton et al., 2005, p. 114). as in the case of france, the influence through the means of broadcasting on the portuguese-speaking countries is part of portugal’s systemic policy, which includes, among other things, the creation in 1996 of the intergovernmental forum — community of portuguese language speaking countries, whose general objectives, in particular, proclaimed cooperation in all matters, including communications as well as the implementation of the projects that promote and disseminate the portuguese language (see: unesco office in brazil, n.d.). there are also non-state initiatives, for example, portuguese tv channel sic internacional, which has been operating since 1997 being oriented at portuguese-speaking audience around the world. the above, in our opinion, justifies the talk of a specific media dimension of african post-colonialism. the above-described sub-regional media systems reveal the contours of the former colonial empires, and their functioning and distinct isolation are fuelled not least by the efforts of the former metropolitan countries and their international media, which are part of the system of foreign broadcasting. this situation gives grounds for the perception by african population and local media of foreign broadcasting and the general state of affairs within information space of the african region as a continuation of imperialist policy. this idea can be illustrated by the pronouncement of toussaint alain, the ceo of, established in august 2018 pan-african news agency, african daily voice. he said that “information networks remain dominated in our countries by western media. their stories of african events do not always reflect the true identity of our people, our cultures, and our languages”, “they impose their own vision of the world, anxious above all to preserve their interests.”. he also stressed that “the independence of information, and the plurality of sources are of the same importance today as the struggle against imperialism and neo-colonialism. they play a vital role in the process of political, social, economic and cultural liberation of our continent” (african daily voice, 2018). v t64 4. conclusions summarizing the peculiarities of institutional dimension of african regional media system development in post-bipolar era, we can confidently state that: 1) at present, the arabic media system is still in its infancy, if it is possible to speak about its outlines in the first place. the development of private initiatives in the african media landscape, which were triggered by the processes of liberalization and the development of ict, as a priori more flexible and adequate to meet real needs will help to identify the actual trends in the development of african media and their integration into the global media landscape, to identify the needs and prospects of transnational cooperation, and, more broadly, to answer the questions of whether pan-african media system will have real outlines, functionality and value for the countries of the region, or there will be several regional and transregional systems. 2) in the post-bipolar period, like during the cold war, africa remains an arena of competition for the influence between the major superpowers, now mainly between the united kingdom, france, the united states and china. for the first two, main task is to preserve, through “soft power” and the media as an instrument of its realization, their respective influence mainly on the territories belonging once to their respective colonial empires. and the latter two, which do not have “colonial background”, are trying to realize through their foreign media the influence on african audiences in order to support their own foreign policy interests — both ad hoc and long-term. for china, the inclusion of the african continent in its sphere of foreign broadcasting means turning into a global player in the international information space, and thus is an additional “brick” in prc’s superpower status. 3) one of the aftermaths of the colonial period in africa is the formation of separate sub-regional media systems, namely, francophone, anglophone and lusophone, which in general reproduce the contours of former colonial empires. the active influence of former metropolitan countries on these regions through foreign broadcasting as well as the growing activity of private trans-border broadcasters allows us to assume that; firstly, integrity of each of these three sub-regional media systems will remain stronger than the integrity of pan-african system, even if the latter will play a significant role in the region, and, secondly, that in future global media systems based on a particular language (french, spain, portuguese, etc.) as integrative socio-cultural factor will emerge. 4) since the african region as a whole has no integration factors of political, economic, socio-cultural, etc. nature, we consider that the formation of the pan-african media system (like the european, latin american, arabic are) is prospectless. the functioning of existing (and possible future) media entities (mainly news agencies) claiming the status of pan-african, regardless of whether they originate within or without africa, are rather merely institutional — they boil down to the aggregators and content producers – mainly of news “from african perspective”, and are not the drivers which look towards (and is capable of ) forming the very “media system”. in addition, the powerful influence of foreign broadcasters in the region cements the status quo, in which africa is predominantly an object than an actor of international information relations. a r m s p -b e : i d 65 references african daily voice (2018, august 13). african daily voice (adv), a new panafrican news agency is born. retrieved november 10, 2018, from https://africandailyvoice.com/ en/2018/08/13/african-daily-voice-adv-a-new-panafrican-news-agency-is-born/ african daily voice (n.d.). about – african daily voice. retrieved november 10, 2018, from https://africandailyvoice.com/en/about/ african news agency (n.d.). ana news | about us. retrieved november 8, 2018, from https://www.africannewsagency.com/about-us allafrica (2018, june 15). africa: pan african tv channel voxafrica has a big hit with the voiceafrique and will launch a live streaming channel. retrieved november 10, 2018, from https://allafrica.com/stories/201806210583.html allafrica (n.d.). who we are allafrica.com. retrieved november 8, 2018, from https:// allafrica.com/misc/info/about/ bbc (2007, february 8). world service language timeline. retrieved november 10, 2018, from http://www.bbc.co.uk/worldservice/history/story/2007/02/070208_html_multilin gual_audio.shtml bbc (2012, august 31). focus on africa. retrieved november 7, 2018, from http://www. bbc.co.uk/blogs/aboutthebbc/2012/08/bbc-africa.shtml bbc (2016, november 16). bbc world service announces biggest expansion ‘since the 1940s’. retrieved november 10, 2018, from https://www.bbc.com/news/entertainment-arts -37990220 capitant, s., & frère, m.-s. (2011). africa’s media landscapes: a thematic introduction. afrique contemporaine. 190. retrieved october 14, 2018, from https://www.cairn-int. info/article-e_afco_240_0025--africa-s-media-landscapes.htm cavanagh, k. (1989). freeing the pan-african news agency. journal of modern african studies. 27(2). 353–365. https://doi.org/10.1017/s0022278x00000537 china plus (2017, february 16). what we do china plus. retrieved october 19, 2018, from http://chinaplus.cri.cn/aboutus/aboutcri/62/20170216/392.html hallin, d. c. (2016). typology of media systems. oxford research encyclopedia of politics. retrieved december 5, 2018, from http://oxfordre.com/politics/view/10.1093/ acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-205. http://dx.doi. org/10.1093/acrefore/9780190228637.013.205 hardy, j. (2008). western media systems. new york: routledge. http://dx.doi.org/10.4324 /9780203869048 kivikuru, u. (1995). new forms of cultural identity in an african society. innovation: the european journal of social science research. 8(4). 371–389. http://dx.doi.org/10.1080/1 3511610.1995.9968463 kupe, t. (1995). new forms of cultural identity in an african society: comment to the paper by ullamaija kivikuru. innovation: the european journal of social science research. 8(4). 391–398. http://dx.doi.org/10.1080/13511610.1995.9968464 mungham, g. (1996). images of africa in the western media. the courier. no 158. retrieved november 11, 2018, from http://digital-library.unesco.org/shs/most/gsdl/cgi-bin/ library?e=d-000-00---0demo--00-0-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-help--00031-001-1-0gbk-00&cl=cl2.1&d=hash30aa188f4d8ddaef558fc9.5.1.4&gc=1 v t66 mytton, g., teer-tomaselli, r. & tudesq, a.-j. (2005). transnational television in sub-saharan africa. in j. k. chalaby (ed.), transnational television worldwide: towards a new media order (pp. 96-127). london: i.b.tauris & co. peuleux (n.d.-a). rfi (anciennement : le poste colonial, paris ondes courtes, paris mondial, radio france internationale). retrieved october 28, 2018 from http://radios.peuleux.eu/ radios/r/rfi.html peuleux (n.d.-b). monte-carlo doualiya. retrieved october 29, 2018 from http:// radios.peuleux.eu/radios/m/montecarlodoualiya.html sonczyk, w. (2009). media system: scope – structure – definition. studia medioznawcze media studies. 3(38). retrieved december 5, 2018, from http://studiamedioznawcze.pl/ numery/2009_3_38/sonczyk-en.pdf tchouaffe, o. j. (2008). radio france internationale. in w. donsbach (ed.) the international encyclopedia of communication (pp. 4089-4091). malden, ma: blackwell publishing. tereshchuk, v. i. (2018). political and institutional aspects of the african regional media system development. міжнародні відносини. серія: “політичні науки”. no 18-19. retrieved october 23, 2018, from http://journals.iir.kiev.ua/index.php/pol_n/article/ view/3386 the new york times (1983, may 26). african news agency sends its first article. the new york times. retrieved november 11, 2018, from https://www.nytimes.com/1983/05/26/ world/african-news-agency-sends-its-first-article.html toynbee, j., & vis, f. (2010). world music at the bbc world service, 1942–2008: public diplomacy, cosmopolitanism, contradiction. media, culture & society. 32(4). 547–564. https://doi.org/10.1177/0163443710367691 tv5monde (2017). tv5monde afrique. 25 ans. retrieved october 28, 2018 from http://presse.tv5monde.com/download/?id=15715&pn=dossier tv5monde (n.d.). tv5monde : présentation. retrieved october 28, 2018 from http:// www.tv5monde.com/cms/chaine-francophone/tv5monde/la-chaine/p-5857-presentation.htm unesco (2014). world trends in freedom of expression and media development: regional overview of africa. paris: united nations educational, scientific and cultural organization. unesco office in brazil (n.d.). cplp – community of portuguese language speaking countries. retrieved october 14, 2018, from http://www.unesco.org/new/en/brasilia/aboutthis-office/networks/specialized-communities/specilized-communities-clt/cplp/ voa (2010, september 16). voice of america expands its sudan programming. retrieved october 31, 2018 from https://www.voanews.com/a/voice-of-america-expands-its-sudan-programming-103150364/155849.html voa (2017, april 03). voa through the years. retrieved october 30, 2018 from https:// www.insidevoa.com/a/3794247.html voa (n.d.). voa language service fact sheets. retrieved october 30, 2018 from https:// www.insidevoa.com/a/voa-fact-sheets/3780820.html zöllner, o. (2011). international broadcasting in the social network era: new allegiances in deterritorialized space call for new public diplomacy. pd magazine. 29–33. мовчан, м. п. (2015). політичні та економічні інтереси китаю на африканському континенті. економічний часопис-ххі. 3–4(1). 12–15. visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 hanna wiczanowska*1 mutual relationship between frequency of the right to strike and recognition of the right to lockout within the legal systems of selected european states abstract the main objective of this paper is to analyze the mutual relationship between the right to strike as well as its frequency and the opposite guaranteed to employers – right to lockout in accordance with labour law regulations of the selected european states. subsidiary, the author will also focus on the provisions within the council of europe (especially the regulations of the revised version of the european social charter and the judicial practice of the european committee of social rights) as well as the provisions enacted by european union institutions. one of the main thesis of the article hereto is the presumption that the lack of the common standard among the states of the council of europe causes significant differences regarding the acceptable scope of the right to strike and lockout. such differences may adversely impact the domestic and international economy and trade relationships as well as are of particular significance in the light of postulate of economic, social and cultural rights protection. the conducted analysis will present the constitutional guarantees as well as concrete labour law provisions, regarding not only recognition of the rights to strike or lockout, but also the bargaining system as well as practical dimension of the labour rights, such as for instance days not worked and the number of workers involved in industrial action. to genuinely present the aforesaid data, the author will rely mainly on the database of international labour organzation (ilo) and european trade union institute (etui), selected conclusions of the european committee of social rights and the statement of the chosen representatives of european labour law doctrine. the principal purpose of the article is therefore * adam mickiewicz university in poznan; poland; e-mail: hanawicz@gmail.com 2016, no. 1 (9), pp. 87–101 published online march, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.008 h w88 to attempt to establish an optimal model of future european standard providing an accurate base between rights of workers and interests of employers with the benefit for economy. keywords: right to strike, right to lockout, labour, capital, european committeee of social rights, international labour organization 1. introduction the object of the conducted analysis are the european standards regarding the balance between the workers’ right to strike (associated with the value of labour) and the employers’ right to lockout (referred to the value of the capital). an adequate balance between both of the aforementioned values should serve for the protection of the interests of both subjects on the labour market. an article aims at indication of both: common standards of the council of europe based upon the article 6(4) of the revised version of the european social charter as well as the jurisprudence of the european committee of social rights. as the subsidiary measure, the author will focus on the regulations of the art. 28 of charter of the fundamental rights of european union as well as the provisions of community charter of the fundamental social rights of workers. it must be indicated that the regulations enacted by the council of europe (and to some extend also european union) provide only a general framework, while the specifics have been stipulated by the domestic regulation of particular member states. such model enhances the varieties between domestic legal systems which directly influences the practical dimension of both: right to strike and to lockout. initially it is essential to establish the definitions of the terms of the strike and lockout. according to the fifteenth international conference of labour statisticians, the term strike refers to a temporary work stoppage effected by one or more groups of workers with a view to enforcing or resisting demands or expressing grievances, or supporting other workers in their demands or grievances. additionally, the workers directly involved in the strike are these workers who participated directly by stopping work. oppositely, workers indirectly involved in a strike are those employees of the establishments involved, or self-employed workers in the group involved, who did not participate directly by stopping work but who were prevented from working because of the strike. the explanation of the right to lockout. while recalling the definition of the fifteenth international conference of labour statisticians, it is stipulated that lockout is a total or partial temporary closure of one or more places of employment, or the hindering of the normal work activities of employees, by one or more employers with a view to enforcing or resisting demands or expressing grievances, or supporting other employers in their demands or grievances. consequently, the workers directly involved in a lockout are those employees of the establishments involved who were directly concerned by the labour dispute and who were prevented from working by the lockout. contrary, the workers indirectly involved in a lockout are those employees of the establishments involved who were not directly concerned by the labour dispute, but who were prevented from working by the lockout. in this context it shall be emphasized that while the right to strike is widely recognized in both domestic legislation and international standards, the recognition of the right to lockout has been associated with many controversies. to purport such thesis, one should first take into consideration the regulations enacted m ... 89 by the council of europe and the european union. simultaneously, it must be underlined that the primacy of the first of abovementioned institutions in the area of labour disputes resolving does not raise any doubts. such phenomenon is justified by the art. 153(5) of the tfeu which states out that the matters of association as well as strike and lockout is excluded from the legislative competences of the european union. as a result, the resolution of the presented issues belong to the domestic legal systems of particular member states. nevertheless, it must be stipulated that regulations of the european union create some recommendation regarding the labour disputes resolutions. for instance, the point 11 of the community charter of the fundamental social rights of workers which constitutes the right to collective bargaining, including strikes. despite of the lack of explicit mention of the right to lockout, such regulation encompasses the full category of collective bargaining which does not give the precise answer to the presented issue. analogically, to the provisions of the article 28 of the charter of fundamental rights of the european union, workers and employers, or their respective organizations, have, in accordance with community law and national laws and practices, the right to negotiate and conclude collective agreements at the appropriate levels and, in cases of conflicts of interest, to take collective action to defend their interests, including strike action. the resonance of the last of the presented terms is stronger as employers and their organizations are expressly mentioned among its addressees. as the employers cannot be subject of the right to strike, so consequently they shall be guaranteed the different form of defending their interests. the fundamental significance for the analyzed theme has the provision of the article 6(4) of the revised version of the european social charter. according to presented provision, to recognize the right to efficient execution of the right to collective bargaining, states shall acknowledge the right of the employees and the employers to undertake collective actions in case of conflict of the interests. as comparing to the article 28 of the charter of the fundamental rights of the european union, such right is guaranteed not only to the employers, but also employees. at the same time as concluded by some representatives of the doctrine, this document does not directly refer to the right of lockout. nevertheless the assumption of the inadmissibility of the right to lockout will mean that the guarantees towards employers are simply illusory. such remark has been confirmed by the judicial practice of the european committee of social rights which has recognized lockout as the principle form of the employer interests protection. nevertheless an aforesaid committee does not require the member states to regulate the institution of lockout through the national legislation, but simultaneously the situation when lockout would be classified as a delict is considered to be the violation of european social charter (pennings, 2008, p. 330). according to the conclusions i of the ecsr, the committee has admitted that the resonance of the article 6(4) esc may be applicable to both – strikes and lockouts. the most principle argumentation justifying such statement is the fact that lockout is the only efficient measure to safeguard the interests of the employers in case of collective bargain. consequently, in 1971 the escr held that regulations classifying lockout as the delict of civil law is incompatible with the provisions of european social charter. moreover the employers cannot be held liable to award workers with damages in case of organization the lockout. in spite of that the precise requirement of the admissibility of right to lockout have been established in 1977 in the case analyzing the french legislation. the french labour code h w90 accepted lockout only in case of force majeure, as the response for the illegal strike of the workers or to maintain public order and security. by the virtue of committee’s conclusions, such limitations were the violation of the european social charter. the same judgment has been ruled towards the italian provisions of labour law. the turn of the years 70. and 80. of the xx century can be characterized with the classification of the admissibility of the right to lockout as a general role while its restrictions were deemed to be incompatible with european social charter or acceptable only in the minimal scope. this tendency has been overruled in the 1984, when according to the statement of the vast majority of the doctrine, the concept of unlimited right to lockout has been replaced with accurate restrictions. the consequence of such approach is the statement that the competent state authorities may introduce limitations of the enjoyment of the right to organize lockout with the reservation that both: legislations and decisions of the judiciary bodies will not cause the denial of the aforesaid right. the committee has also indicated the vital difference in comparison with right to lockout such as the state authorities are not obliged to regulate the institution of lockout through the domestic legislation. it can be also restricted by the virtue of the judicial practice. concluding this part, it ought to be stated that the main problem of the article hereto is the lack of a common european standard regarding recognition the right of lockout. although, as proved in prior sections, the regional documents regarding economic, social and cultural rights protection (in particular european social charter) refer to the right of lockout, but do not create the binding obligation of its protection in the domestic legislation. as a result, the decision regarding the collective bargains (including right to lockout) have been traditionally reserved for particular member states. such circumstance has led to the significant differences regarding not only the relation between right to strike and right to lockout, but the practical shape of labour disputes between the european state. as mentioned before, such area may influence two important spheres. the first one is associated with the condition of national economy and partially also with benefits of the consumers. the second touches the issues of human rights protection. shall exclusively workers (traditionally described as the weaker part to the dispute) be protected against unlawful practices of the employers? do the legal protection of one party to the dispute create the state of inequality or unjustified special consideration? shall each party of the dispute be guaranteed the same scope of legal protection? the best resolution for the presented problems will be constitution of the commonly binding standard regarding the right of lockout or at least adjuration to regulate in the legislative procedure. nevertheless, in the lack of the common solution, one should take into consideration the models implemented in selected european countries to search the standard of an accurate balance between the right of workers and interests of the employers. one shall be aware that only an accurate combination of labour and capital can serve the proper development of the national and international economy with the benefit for all of the subjects on the market. 2. material and methods to illustrate the real reliance of the right to strike and right to lockout on the labour market of chosen european states, one should select certain measurable and easily comparable value regarding the situation on the labour market. in the opinion of the author the most m ... 91 objective value is the average number of days not worked due to industrial actions per 1.000 employees in the particular country within the period between 2009 and 2015. the implemented data are gathered and self-calculated by the european trade union institute (etui). an aforesaid data state encompasses statistics from all european countries with the exceptions of: bulgaria, croatia, czech republic, greece, italy, luxembourg, romania and slovenia. moreover some countries did not present sufficient data regarding selected periods: in case of cyprus no data available for 2015, in case of hungary for 2011 and 2013-2015 and in case of portugal and poland no data for 2015. it shall be also emphasized that the general and public strikes which occurred in 2010, 2012 and 2013 in spain as well as strikes in public administration in portugal are excluded from the database subjected to the analysis. the author will particularly focus on the states, such as cyprus, germany to analyze the model of their labour relationships through the prism of right to strike and lockout. the process of proper understanding of the presented data requires few initial remarks. firstly, it is crucial to compare the weight average of the days not worked due to industrial actions in europe. while analyzing the dataset from the period of 2000 to 2015, the peak of the days not worked due to labour disputes falls in the 2002 with european weight average of 82 (among 26 european countries). in 2003 the amount of such days gradually fails to 63 (2003) and 46 (2004). it remains approximately constant until 2010 when it reaches 70 (among 22 countries). one year later it radically falls to 38 (among 21 countries). taking into consideration the overall period of 2009–2015 the weight average equals 38 and the simple average 45 (etui, 2016). secondly, in such context the term weighted average shall be explained. such term is required to make a correction for the size of the employees in employment. therefore countries with a large number of employees contributed more to the final average of days not worked than countries with a small number of employees in employment. the weighted average is more accurate compared to the simple average to assess the global development of the days not worked due to industrial action in europe. thirdly, it must be emphasized that while comparing the numbers of days not worked one shall be conscious of significant varieties within particular countries. the detailed dataset will be presented in the “result and discussion part”. the aim of this section is to provide an adequate dataset and the brief presentation of industrial conflict resolution for three european states: cyprus, germany and france. such methodology will serve as an appropriate tool to explain the differences in the practical approach to right to strike and lockout as well as search for optimal european model which guarantees the protection of both of analyzed rights. 2.1 cyprus labour law regulations regarding right to strike and lockout in compliance with the abovementioned figure, cyprus can be characterized as the state with largest among of days not worked due to industrial actions in europe within the period of 2009–2015. however, while analyzing the exact details regarding the amount of such days in cyprus in the particular years, the matter seem much more complicated. the detailed data are presented on the diagram below1: 1 based on etui dataset, interactive map on strikes in europe, july 2016. h w92 source: ineractive map on striking europe, july 2016, p. 10. while analyzing the data shown on the figure above, we may observe that during most of the period, cyprus maintained low stable level of the amount of days not worked due to industrial actions. the rapid increasing of the number of such days has been noted in 2013 when the open-ended strike in the constructions industry has occurred. such strike has been known as the longest strike in cyprus history from 1948. in such context, two fundamental questions shall be raised: 1) in what matter through the prism of right to strike and lockout to maintain such a stable and low level of undertaken industrial actions within the period 2009–2012? 2) which circumstances have led to the drastic enhancement of the numbers of days not worked due to industrial actions in 2013? the resolution of the two of abovementioned issues will further serve to present strengths and weaknesses of cypriot labour law regulations. initially, it must be stipulated that in accordance with the article 26 of the cypriot constitution refers to the possibility for legislation to “provide for collective labour contracts” through it lacks the specific reference to collective bargaining as such. moreover, article 27 explicitly recognizes the right to strike. in compliance with the aforesaid provision “the right to strike is recognized and its exercise may be regulated by law for the purposes only safeguarding the security of the republic or the constitutional order or public order or the public safety or the maintenance of supplies and services essential to the life of the inhabitants or the protection of the rights and liberties guaranteed by this constitution to any person”. it must be emphasized that according to cypriot policy on labour relation it has remained rather stagnant. the rationale for such a philosophy is an assumption that labour disputes shall be approached in voluntary manner, with a minimum of legislative measures governing the relationships between employers and employees. this is a consequence of the deeply rooted approach of the cypriot government that the regulation of conflict resolution is essential services through the signing of a voluntary agreement by the social partners (european foundation for the improvement of living and working conditions, 2004, p. 10 and next). the main effect of the social dialogues in labour relations has been cypriot industrial relations code signed in 1977 as a gentleman agreement which lays out in details the procedures m ... 93 of the conflict resolutions. the industrial relations code has been predating by the basic agreement from 1962. such agreement was the set of rules which were further succeeded by the industrial relations code. the strong advantage of both documents was to establish set of the rules of both participating sides in the field of industrial relations. these aforesaid fundamental rights are: – the right to organize – the right to collective bargaining, collective agreements and joint consultation – the definition of issues proper for collective bargaining, joint consultation, and management prerogatives – affirmation of the strict adherence to the provisions of international labour conventions which the government of cyprus has ratified while focusing on the right to lockout, it must be stated that there is no specific reference in the constitution or any other binding law. simultaneously, in compliance with the opinion of attorney general, one shall be conscious that “in accordance with existing legislation in cyprus, in lockout, though not recognized by the constitution, is the right the employer has, provided it is exercised for safeguarding or promoting the lawful interests of the employer during a trade dispute and without committing any penal or illegal act or activity”. moreover, according to the part ii, section b, paragraph 1(d) of the industrial relations code “the aggrieved party may resort to any lawful action, including a strike or lockout, in defense of its interests”. in this context one cannot overestimate the significance of collective negotiations. while analyzing the history of cypriot labour disputes in the period between 1993 and 2002, the yearly average number of the industrial disputes for mediation was 216. in comparison, the average numbers of such disputes between 1998 and 2002 was reduced to 190 (european foundation for the improvement of living and working conditions, 2004, p. 15). the direct rationale for such phenomenon is increasing number of collective agreements in force while it is evident that direct negotiations are playing an increasingly vital role and are efficient measure to resolve industrial disputes. furthermore, the fact that mediations have been on the decrease means that the two sides are showing higher levels of responsibility, with real efforts being made to resolve differences at the direct stage of negotiations in an effect on both sides to preserve industrial peace and to maintain the efficient operation of the involved company or sector. through this prism we shall understand a rudimentary role of recognition of the right to lockout which enables to establish an appropriate balance between labour and capital and provides both side of the dispute with efficient measure to defend their interests. such situation causes that any party does not deem to be superior towards another while undertaking joint negotiations. such observations have been purported by international monetary fund which stated that the philosophy behind the promotion of a voluntary system has been the fostering of strong employer and employee’ organizations, with a view to maintaining a balance of power between the two sides. such system, in accordance with imf opinion, has contributed to maintaining good industrial relations and labour peace in cyprus and reducing a number of labour disputes and work days lost to conflicts (international monetary fund, 2005, p. 220). such observations must be modified with the evaluation of the open ended strike from 2013. to clarify such phenomenon, it shall be explained that the newly adopted european union politics attempted to transform national collective agreement system towards much h w94 more strongly enterprise-oriented negotiating structures. such attempt has particularly adverse effect on the southern europe where majority of the firms are small or medium size. as a consequence, the decline of union density with simultaneous increase of the membership in the employee organization has been reported inter alia in cyprus. this resulted in rapid increase of labour disputes. in accordance with eurofound, a total of 56 strikes were reported in cyprus resulting with 48,294 working days in 2012 which has been only a prelude between open ended strikes occurring in 2013. in this context one shall refer to giorgos charalambous who stated that such strikes served rather to confirm than challenge the more general trend (charalambous, 2016, p. 145). in this case the meardi’s observations about the futility of struggle against an elusive opponent uninterested in local political exchange and unaffected by general strikes, resonated also the cypriot case. at the same time the author expresses the opinion that right to strike and lockout shall be to some extent protected by the legislative measures, which prevent from extraordinary situations such as series of general strikes from 2013 (meardi, 2014). one ought to be aware that regulating rights to strike and lockout in legislative measures serves the principle of legal security of the individual. undoubtedly the statutory regulation create the state of stability which is not always enhanced by the voluntary agreements between employers and employees. an aforesaid meaning is especially vital through the prism of the cyprus 2013 human rights report which states that penalties are confined to payment of pecuniary damages and compensation, but unions do not consider them sufficient to deter violations. simultaneously it shall be stipulated that in accordance with the abovementioned human rights report, the absence of legally binding regulations regarding right to strike and lockout in cypriot labour law, both employers and workers effectively observe the terms of the collective bargaining agreements (cyprus human rights report, 2013). 2.2. german labour law regulations regarding the right to strike and lockout in the section hereto the theoretical and practical dimension collective bargains shall be analyzed in german labour law through the prism of the days not worked due to industrial actions. such conducted analysis will further enable to indicate certain advantages and disadvantages of the german model in comparison with cypriot model. analogously, the analysis shall be commenced with adequate database from the period between 2009 and 2015 which are illustrated on the figure below2. in the german practice the number of days not worked due to industrial action stabilizes at low level with significant increase in one particular year (2015), but not as rapid as in the cypriot case. the rationale for increase of days not worked in germany is associated with warning strikes in metal and electrical industry as well as strikes in the social and education sector. the demand in the education and childcare sector were equate to a wage increase of 10 percent. according to trade union leaders this was to be achieved by categorising the professionals at a higher level on the pay scale within the child and social care sector. as the initial remark, it must be stipulated that german constitution does not explicitly recognize the right to collective bargaining. however, the constitution of the germany 2 based on etui dataset: interactive map on strikes in europe, july 2016. m ... 95 source: ineractive map on striking europe, july 2016, p. 15. implements the term of the freedom to form coalitions. according to the opinions of the vast majority of the doctrine, the collective bargaining and collective action are interpreted as inseparably linked with such freedom. this, in compliance with the statement of tomas blanke, safeguard the perception of collective bargaining and right to strike as acceptable constitutional rights, nevertheless it is not intensively regulated by the statutory law. consequently, in the jurisprudence of german courts, the collective bargaining cases became constitutional cases. as a result, the content of the right to strike has been significantly developed by the labour courts as well as judicial practice of the federal constitutional court. additionally one shall be aware that since the right to strike was derived only from bargaining rights of trade unions by means of judicial interpretation, it was limited to collective bargaining-related situations. in other cases right to strike within the german legal system is impossible to occur. therefore, in german labour law, the legislative measures are reserved only to important legal aspects of collective agreements as for instance, the collective agreement act regulates inter alia the parties eligible to engage in collective bargaining and aspect regarding the binding effect of collective agreements. it must be also said that german labour court is equipped with the competence to interpret the provisions of collective agreements in individual cases. such part shall be recapitulated with the conclusion that in spite of the fact that german law widely regulates the procedures of collective bargaining, it is still widely open to autonomous regulations by the social partners regarding especially the material status of the agreement. also the direct intervention of the state authorities in collective wage conflicts is prevented by the constitutional collective autonomy. contrary to the cypriot case, the strikes in germany were not caused by radical legal changes imposed either by national authorities or european union, but as a weapon to defend one’s position on the labour market (blanke & rose, 2005, p. 64). focusing on material aspects, german right to strike has been traditionally restricted by various limitations, such as peace obligation during the term of collective agreement and a prohibition of striking for conflicts of rights, distinct from conflicts of interests. the german system legitimates only these strikes which aim at enhancing the bargaining position of employees, while the political and solidarity strikes are excluded from the protection. in h w96 addition, the german right to strike has never been interpreted as an individual right, but rather as a trade unions’ right. the most characteristic feature of the german regulatory model regarding right to strike is the principle of ultima ratio which establishes the rule of proportionality within the area of labour law. according to such principle: “strike is only legal if it is necessary and ultimate measure to solve an industrial conflict”. it must be also said that the concept of freedom to form coalitions is constructed in such ways which enhances the employers’ right to lockout. the justification for such interpretation under the german law is the material concept of parity. nevertheless, such understood lockout is restricted by a numerous limitations established in the case law. the departure point is the assumptions that strikes and lockouts shall be treated differently to retain the balance of bargaining power. as a result, lockout is only permitted in case of where an uneven balance of power needs to be corrected and after notification and consultation of the social partner. such cases are classified as examples of the defensive lockout, which is possible under certain limitations. the more controversies are associated with so-called offensive lockout where right to lockout has been treated as employer’s weapon to force workers to accept certain working conditions imposed by the employer. in accordance with the opinion of t. blanke, the offensive lockout in germany is almost completely forbidden. nevertheless, it must be said that in the 80. years of the xx century while some examples of offensive lockout had occurred in germany, the european committee of social rights dissembled the issue of their legality (blanke &. rose, 2005, p. 78). it is also worth mentioning that sweden widely accepts the practice of the offensive lockout. simultaneously, an average numbers of days worked due to industrial actions in sweden within the period 2009-2015 equals 3 days (etui, 2016). to conclude the previously made remarks, both rights to strike and lockout have been limited by the principle of proportionality in the german practice which serves upon the realization of the doctrine of equality of arms between labour and capital. such notion shall be indicated as the primary reason for relatively low number of days not worked due to industrial actions in germany. moreover the german labour law maintains an adequate proportion between the legislative measure regulating mainly procedural aspects and the agreements of social partner however evoking binding effect with material provisions. this enhances the guarantees of legal certainty and security with no avoidance of the social partners’ expectations regarding their rights and position on the labour market. in comparison with cypriot practice it provides both parties to the labour dispute with certain guarantees and procedural equality towards the law. 2.3. french labour law regulations regarding right to strike and lockout to contrast the judicial practice of cyprus and germany, it is highly advisable to conduct analysis regarding right to strike and lockout in french legal system. retaining the same tool of interpretation which is the number of days not worked due to industrial actions within the period between 2009–2015 to estimate the advantages and disadvantages of the position of employers and workers on the french legal market. an adequate database is shown on the figure below3: 3 based on etui dataset, interactive map on strike in europe, july 2016. m ... 97 source: ineractive map on striking europe, july 2016, p. 14. in accordance with presented data, the number of days not worked due to industrial actions within the period between 2009-2013 is the second highest among european countries. contrary to the cyprus and germany, the number of such days in france between 2009 and 2010 showed a tendency to increase, and between 2011 and 2012 it decreased, but still maintained relatively high level to have increased again in 2013. to search for grounds of such circumstances, one shall focus on specific regulations of french labour law. an aforesaid analysis shall be commenced with statement that french model of labour relations is characterized by the enhanced protection of the right to strike. according to the preamble to the french constitution right to strike is recognized “within the framework of the laws that regulate it”. moreover, what is worth emphasizing within the bases of french constitutional order, the right to strike is classified as the individual right which is exercised collectively, contrary to german practice which recognizes it as the right of the trade unions. in the french practice the constitutional provisions regarding right to strike have not been implemented through ordinary legislation (except in the field of public service) and as a result domestic courts are granted competence to direct application of to the constitutional clauses as well as defining the lawful scope and the limits of the right to strike. the french cour de cassation has strictly enforced the constitutional guarantee of the right to strike, excluding that it can be restricted by collective agreement or an obligation to maintain industrial peace. the deeply rooted jurisprudence of the french courts states that a strike must express a professional claim (including in the form of solidarity action) and due to such assumption, purely political strikes shall be regarded as unlawful (fabbrini, 2014, p. 147). nevertheless, the cour de cassation has legitimized strikes with macro-social goal, which has caused the indirect sanctioning of lawfulness of strikes which aim at influencing the social and economic policy of the government which has direct impact on working conditions”. in comparison with german establishment of labour relations, the scope of admissibility of the h w98 legal enjoyment of the right to strike is much wider. in spite of the fact that french law provides the conciliation procedures of industrial actions, the workers are not obliged to wait for the result or even undertake such procedure to go on strike. similarly, there is no provision which demands the expectations to be explicitly presented to the employer before getting on strike. this is a vital difference comparing to german practice where right to strike has been recognized only while bargaining a collective agreement. variously from cypriot and german provisions, in french labour relations there is no right to lockout. such shape of regulations is justified by the absence of the principle of equality of arms (balance between labour and capital) in french legal system. the french labour law has been based upon argument that employer must provide work independently from any external circumstances. right to lockout is also deemed to constitute the violation of the constitutional provision which protects the right to strike. nevertheless lockout does not constitute a penal offense, it is classified as contractual misconduct of the employer who shall have to pay the regular wages and possibly damages to each employee. the situation is exceptionally different in two instances. the first can be described as an absolute impossibility of providing the work for employees as a result of force majeure (act of god) or an irresistible force. it is obvious that the burden of proof in such situation is imposed upon the employer. the employer must bring proof that a disorganization of the enterprise brought about by the strike or related facts make it impossible to continue to operate. the second ground for lawfulness of the right to lockout was established by the jurisprudence of the supreme court and relates to the safety reasons. in other words, it occurs only when the security of employees is so seriously threatened by a bad evolution of the industrial action that the temporary closure of the firm is necessary. in such situation, lockout is perceived not only as a right, but first of all as a duty of the employer (despax, rojot, laborde, 2011, p. 211). to conclude the analysis of the french provisions regarding right to strike and lockout, it shall be characterized with inequality of arms and privileged position of the workers. as to some extent such practice is compatible with the european social charter or even recommended by the international standards, the french example directly leads to the violation of another human right – right to lockout. the conflict of two colliding rights shall be settled with proportionate limitation of both rights and not the overall denial of one of them. even while taking into consideration, the two acceptable instances to legalize the right to lockout, the inconvenient allocation of the burden of proof shall be understood as a factor which deters the employers from implementing of such possibility. what is more, the rationale for analyzed exceptions was associated with the rights of employees and not employers. the assumption that the institution treated as the employers’ weapon shall serve as a benefit of the employees is not only clear violation of the article 6(4) esc, but a factor which adversely affects french economy. 3. results and discussion after the initial remarks regarding absence of homogenous standard regarding the establishment of labour relations (especially regarding the recognition of the right to lockout) as well as analysis of the exemplifications of different labour law practice in cyprus, germany and france, this part aims at presentation of general conclusions between the number of days not worked due to industrial actions and the adopted model of resolving labour disputes (in parm ... 99 ticular a mutual relationship between strike and lockout). this part shall be commenced with presenting the exact database regarding days not worked due to industrial relations of some european states (figure 1)4. as illustrated on the presented figure, the states with preferential status of employee rights which often do not recognize the right to lockout, characterize with high level of the amount of days not worked due to industrial actions. an opposite tendency is visible in states which labour relations are based upon the principle of equality of arms, such as germany where the number of days not worked is relatively low. such model has been slightly distracted by the cypriot case which usually characterizes with low level of the undertaken strikes due to efficient voluntary agreements’ model with the exception of the general strike in 2013. such circumstances has been subjected to genuine analysis in the previous part of the article. while analyzing the presented data, it is worth indicating some remarks regarding poland. the author of the article did not selected poland to elaborate it in the previous part due to different shape of labour relations. while in the vast majority of european states the strikes are associated with the private sector, in poland most of the strikes occur in public sphere. the most vivid example may be the instance from 2008 where the teacher undertook strikes demanding inter alia. the exact number of the strikes in poland is presented in the table below: table 1: number of strikes undertaken in poland within the period 2008–2012 year number of strikes 2008 12.765 2009 49 2010 79 2011 53 2012 17 source: the data of main statistical office in poland as presented on the figure 1, polish resolution of labour disputes characterizes with very low amount of the days not worked due to industrial actions stabilizes at a very low level within the period of 2009-2015, but the rationale of such situation shall be sought in historic and social factors rather than concrete establishment of relationship between right to strike and right to lockout (zjawiona, 2014). therefore, the particular situation of poland is not the subject to the article hereto. while analyzing the data provided by the figure 1 to search the advantages for the lockout institution, according to michael a. crew it shall be said that the protection of both right to strike and lockout causes that management and union leaders need to consider the risks associated with leaving the bargaining table and moving to more drastic actions. consequently, it increases the chance of success of the bilateral negotiations procedure and elaborating a certain compromise. such solution gives both parties the incentive to negotiate to the middle, rather than formulating an extreme position. this has been especially visible in the cypriot practice where the open-ended strike has been undertaken to defend already existing model and not (as traditionally) to modify it. as the proper functioning of the domestic economy 4 based upon etui dataset, interactive map on strikes in europe, july 2016. h w100 source: ineractive map on striking europe, july 2016, p. 6. requires both: the labour and the capital, each of the parties shall be equipped with certain measures to protect one’s interests to maintain the right balance between them (crew & kleindorfer, 2006, p. 350). due to its complexity, the relationship between strike and lockout requires well established economic system of the state and consequent practice. while analyzing the solutions of the presented countries, the cypriot model has its roots with the enactment of the basic agreement in 1962. identically established and deep rooted is french reluctance toward the right of lockout. therefore, currently the only impulse to unify the standard within the european states will be proposition of some legally binding regulation from the council of europe or the european union. however, in addition to the fact that the rights to strike and lockout have been excluded from the legislative competences of the european union, the second option is rather impossible. according to the dataset of the european trade union institute (figure 1) one may also observe a bigger stability within the state which (at least to some extent) provided the right to strike and lockout in their constitutional and legislative framework and the subject of the judicial practice of domestic courts rather than leaving it to be mostly regulated by the voluntary agreement. this last assumption is associated with the principle of legal certainty which requires that people subject to the law shall be able clearly to ascertain their rights and obligations. moreover the related concept of legitimate expectations’ protection constitutes the corollary to this principle as those who act in good faith on the basis of the law as it is or as it seems to be should not be frustrated in their expectations. it will prevent from situation visible in cypriot practice which led to open-ended strike (dashwood, 2010, p. 89). 4. conclusions upon the basis of the factor of numbers of days lost due to industrial actions, one can observe a clear reliance between average duration of certain industrial action and the mutual relationship between rights to strike and lockout. obviously such dependence has been also shaped by the number of different factors, starting from the sources of law regulating area of m ... 101 labour disputes (legislative measures or voluntary agreements), current economic and social situation and historic conditions. generally speaking two most abject european models can be characterized either with presence or absence of the principle of equality of arms. such principle is associated with many economic benefits – inter alia it provides a more efficient bilateral negotiations and enables to economize the time traditionally lost due to labour disputes. nevertheless many states have been reluctant to recognize and efficiently protect the right to lockout. the common european standards do not force to recognize the right to lockout and to protect it within domestic legislative measures. despite this, such protection is widely recommended by the author due to dynamically changing economic and social conditions. obviously the decisions of national authorities shall not replace the initiatives of social partners. in this context the german model seems the most adequate as it efficiently combines both of the aforesaid factors. references blanke t. & rose e. (2005). collective bargaining and wages in comparative perspective: germany, france, the netherlands, sweden and the united kingdom, the hague: kluwer law international cyprus human rights report (2013). from: https://www.state.gov/documents/organization/220477.pdf charalambous g. & christophorou c. (ed.) (2016). party-society relations in the republic of cyprus. political and societal strategies, abington: routledge. crew m.a. & kleindorfer p.r. (ed.). (2006). liberalization of the postal and delivery service, northampton, edward elgar publishing limited dashwood a. (2010). the wyatt and dashwood’s european union law (6 ed.) georgetown: abebooks. despax m., rojot j. &laborde j.p. (2011). labour law in france, alphen on the rhine: kluwer law international european foundation for the improvement of living and working conditions (2004). social dialogue and conflict resolution in cyprus, mannheim, from: www.uni-mannheim.de/edz/pdf/ef/04/ef0446en.pdf european trade union institute (2016). interactive map on strikes in europe from: https:// www.etui.org/topics/trade-union-renewal-and-mobilisation/strikes-in-europe-version3-july-2016 fabbrini f. (2014). fundamental rights in europe. challenges and transformations in comparative perspective, oxford: oxford university pressinternational monetary fund (2005). staff country reports. meardi g. (2014). employment in crisis: cyprus 2010-2013. the cyprus review, vol 26.1, p. 107-126. pennings f. (2008). social responsibility in labour relations: european and comparative perspective, austin: wolters kluwer. zjawiona m. (2014, march 17). na świecie strajkują w fabrykach – w polsce w budżetówce. bankier., from: http://www.bankier.pl/wiadomosc/na-swiecie-strajkuja-w-fabrykach-w-polsce-w-budzetowce-3080550.html << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 iryna kaviaka*1 rationalistic direction in anglo american historiography: basic approaches to the study of german question in postwar decade abstract the aim of this article is to present a comprehensive analysis of the approaches of british and american rationalist historians to the study of the german question in the postwar decade. this article establishes the prerequisites and conditions for the formation of the rationalistic approach in anglo-american historiography in the postwar period. the main aspects of the german problem, which became the subject of research in anglo-american historiography, are identified, and the characteristic features and patterns of analysis of the the german problem in the works of rationalist historians are revealed. the results and conclusions of this article can be used in further study of the main trends in the development of historical science in the uk and the usa in the postwar period, as well as in analyzing the german problem in the system of international relations in the second half of the twentieth century. keywords: anglo-american historiography, rationalistism, post-revisionism, german question, cold war, postwar decade * belarusian state pedagogical university, minsk, belarus, e-mail: klq2034@mail.ru 2018, no. 1 (11), pp. 67–74 published online december, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.006 i k68 1. introduction a new stream appeared in the historical science of the united states and great britain in the late 1960s and early 1970s, which became evident in the work of historians concerned with the problems of international politics in the postwar period. in the usa the new direction in historiography was called post-revisionism. as for great britain, it was mostly represented by researchers of the english school of international relations study who supported the rationalist tradition. the strengthening of the rationalist direction in anglo-american historiography took place in the context of international detente and the transitional settlement of the german question. in some ways it was also a result of the new ostpolitik implementation, which culminated in the signing of the moscow treaty in 1970, the quadripartite agreement on berlin in 1971 and the basic treaty of 1972 between east and west germany. when studying the german question in the postwar decade, representatives of the rationalistic direction assume that the ussr and the usa were mutually responsible for the emergence of the cold war and the division of germany. the authors refer to the incompatibility of the objective economic and geopolitical goals of the great powers as the main cause of the german problem. rationalist historians deny the existence of “big plans” in relation to germany and analyze soviet and american policies taking into account a number of factors (economic and social problems of the great powers, the influence of public opinion, changes in germany itself, etc.). they explain the internal tensions in the relations of the allies in the early postwar years by the mutual distrust of the ussr and the western countries towards each other, as well as by different ideas about the postwar structure of germany and europe (pittman, 1992). 2. methodology and research methods the research methodology includes principles of historicism and objectivity, as well as retrospective, geopolitical and axiological approaches. in conducting the study, logical (analysis and synthesis of the material) and special historical (historical-genetic, historical-comparative, historical-systemic) research methods were used. 3. results and discussion british and american historians traditionally distinguish between several aspects in the composition of the german problem in the postwar decade: the reasons for the german division and the role played in it by the allies; the first berlin crisis; soviet initiatives on the german issue in the first half of the 1950s; and west german rearmament. in their analyses of the reasons for the german division and the responsibility of the allies, rationalists seriously disagree with the representatives of “political idealism” (weir, 1949), arguing that the policies of western governments in occupied germany demonstrated the priority of their practical interests over democratic ideals and values (gimbel, 1968). the allies succeeded in developing plans for the occupation and possible dismemberment of germany, with international law and agreement, and not moral principles, acting over the whole process of the german settlement (lewkowicz, 2010). at the same time, unlike conservative historians, rationalists rationalistic direction in anglo-american historiography... 69 emphasize the need for international dialogue and cooperation. representatives of this approach believe that the differences in interests and ideologies of the great powers forced the allies to work out a legislative and diplomatic basis for the establishment of their respective spheres of influence in germany and the rest of europe. in the context of the cold war, this prevented an escalation of a conflict between the superpowers. in contrast to the followers of the “containment” school, rationalists believe that the great powers did not initially have clear plans for postwar germany. the policy of the allies in the occupation zones in 1945–1949 was largely based on improvisation and responses to the actions of the other side. in this situation, the split of germany was an unintended consequence of the cold war, and not the result of a planned policy of the great powers (calleo, 1978), (deighton, 2014) (fulbrook, 2000) (judt, 2005), (naimark, 1996). representatives of the rationalist direction differently assess the contribution of the ussr and western countries to the german division. most historians point out that in 1945–1946 the ussr and france showed the greatest rigidity toward german settlement. the main reason for disagreements with the soviet side was the problem of reparations. the authors analyze the problem of reparations as a consequence of incompatible objective interests of the great powers, and the contradictory nature of the legal framework of the german settlement. they note that the yalta and potsdam agreements regarding the german problem contained a lot of uncertainty, with a contradiction between the agreement to treat germany as an economic whole and the agreement concerning reparations. consequently, the issue of reparations was initially considered as a separating factor. reparation agreements increased the independence of individual zones and contributed to the economic disintegration of germany. since it was not an economically coherent entity, it could not be politically united. at the same time, the followers of the rationalist direction point out that the tough reparation policy of the soviet union was justified by the difficult state in which it found itself after the war, and an urgent need to rebuild its economy. it is notable that in the period 1945–1949 soviet short-term economic goals had primacy over political ones (childs, 1983). at the same time, the authors emphasize that western countries also could not afford to passively observe the deterioration of economic situation in germany, which could destabilize the political situation by provoking the rise of both revanchist and ultra-leftist sentiments. in addition, western allies were not willing use their own budgets to pay for the viability of the occupation zones, the economies of which could have remained paralyzed for many years as a result of complying with moscow’s reparation requirements. accordingly, the inability to harmonize economic policies in germany as a whole led to the formation of the bizone, the launch of the marshall plan, and the process of monetary reform in the western zones (fulbrook, 2009). the second aspect of the german question on which british and american researchers focused their attention were the causes and consequences of the first berlin crisis. representatives of post-revisionism confirm that the berlin blockade was the soviet response to the western policy aimed at creating a separate west german state. the actions of the soviet side are viewed as a pragmatic step taken in response to the decisions of the london conference of western powers. the termination of the transport connection between west berlin and the federal republic of germany is regarded as josef stalin’s “diplomatic adventure,” and not a part of a well-thought-out aggressive plan against western states (northedge, 1974). post-revisionists are confident that the soviet leader was not going to i k70 unleash a war over berlin; his goal was to resume the quadripartite talks concerning germany on terms more favorable for the soviet side. stalin, guided by the interests of security, sought to create a united, neutral germany which would be friendly towards the ussr (gaddis, 1989), (judt, 2005). the main task of western countries in berlin, according to the rationalists, was to minimize risks and stabilize the situation without weakening their positions in a confrontation with the ussr. creating a united neutral germany, which could become a potential ally of the soviet union in the cold war, was unacceptable. in fact, by then western countries had decided on the creation of a separate west german government and were not interested in the resumption of the quadripartite talks. the actions of the american side during the crisis had an experimental, pragmatic nature, and were aimed at bringing about the economic recovery of germany and western europe (prowe, 2004). at the same time, representatives of the rationalist approach point out that the united states, great britain, and france were interested in maintaining the occupational status of berlin. this gave them grounds for maintaining a military presence in the western sectors of the city, and indicated that the german problem had not been resolved. if representatives of the western allies were to depart from the city and the berlin question were to be closed in the context of the formation of the west german government, the whole project of its creation and exploitation of its potential in the interests of the west could have been jeopardized. for the same reason, the united states, great britain, and france later expressed opposition to the inclusion of west berlin in the federal republic of germany, maintaining the city’s special status (turner, 1992). in their analyses of the results of the first berlin crisis, representatives of the rationalist approach point out that this event had negative consequences for the realization of soviet interests in germany. the attempt to prevent the formation of the west german government through the berlin blockade only accelerated its creation. as a result of the crisis, the economic division of germany was completed. the blockade ruled out the possibility of restoring negotiations on terms acceptable to the soviet side. in the end, the ussr had to accept the division of germany and recognize its moral defeat. the soviet union, rather than germany, established itself as the main threat to the security of the west. the crisis also contributed to the harmonization of the german policy by the western allies. the berlin blockade showed germans that any hope for a rapid unification of germany through negotiations with the soviet side was lost. the blockade also predetermined the formation of nato and the subsequent course of west german rearmament (fulbrook, 2009). soviet initiatives regarding the german question in the first half of the 1950s represent another subject of careful analysis by british and american researchers. in historical science, a discussion emer ged about the true character, goals, and possible prospects for implementation of these initiatives. in contrast to conservative historians who called stalin’s notes a “tactical trick”, rationalists often regarded them as a “missed opportunity” for german settlement. in their works the main soviet initiatives (dated march 10, 1952) are considered as a constructive proposal aimed at “resetting” the four-party talks on the german problem. analyzing the soviet initiatives of 1952, the authors come to the conclusion that due to the lack of interest of the western countries in the creation of a united neutral germany, they were never seriously studied or considered as a background for the resumption of negotiations. the process of incorporating the economic and military potential of the frg into western rationalistic direction in anglo-american historiography... 71 structures, forced by the united states in 1950 following the outbreak of the korean war, turned out to be irreversible by that time. according to mary fulbrook (university college london), the united state s and great britain went too far in their rearmament planning to consider soviet propos als seriously, while stalin’s note was a genuine attempt to create a united germany (fulbroo k, 2000). the work of the british historian, professor donald watt (london school of economics) contains a similar assessment. he notes that in 1952 it was much more importan t for the united states to retain and preserve west germany than to implement the project of german unification. in the western countries’ response to the soviet note, watt saw a final refusal of the very idea of discussing german unification (watt, 1965). american au thor james warburg concluded that the note of march 10, 1952, signaled a possible acceptance by the soviet side of ger m an unity by holding free elections and forming a democratic all-german government (warburg, 1953). at the same time, the author expresses confidence that the us government firmly decided to preserve the division of germany as early as 1951, because it was obsessed with the possible nightmare of a communist coup d’etat. thus, according to norman laporte (the university of south wales), the need to firmly attach west germany to integration structures, and to minimize the risks of reviving german nationalism, made the idea of creating a united neutral germany unacceptable to western allies (berger, laporte, 2015). however, the researchers note that western countries could not directly reject the soviet proposals. as regards the german question, public opinion also had to be taken into account. the disappointment in we stern policy caused by the big three’s public refusal to discuss the draft concerning ge rman unity could have turned the germans from strategic allies into potential enemies, the “fifth column” of nato in europe. under such circumstances, western response notes were used as a means of buying additional time. historians note that the preconditions stated in the western notes were initially unacceptable to the soviet side. in practice, the west did not take any steps to resume negotiations on the german problem (hughes, 2007). representatives of the rationalistic approach note that, despite the lack of obvious evidence in declassified archival documents, in 1952 stalin was very likely ready to abandon the gdr in exchange for a united neutral germany (bitzer, 1969). professor john lewis gaddis (university of ohio) noted that stalin never sought to form an independent east german state, and in all possibility he could have considered the east german regime as expendable material. gaddis called stalin’s note “the last attempt” and “fragile hope” to reach an agreement with the western countries on the german problem (gaddis, 1998). a similar position was held by the american historian ronald bitzer, who concluded that, for both political and economic reasons, stalin was willing to pay a high price for the unification of germany. the rapid increase in the us military budget in the early 1950s, the trade and economic barriers impo sed by western countries on the ussr after the outbreak of the korean war, the prospe ct of rearming germany and the inevitable costs associated with strengthening the mili tary power of the gdr – all made the project of creating a united neutral germany and re ducing tensions between superpowers extremely attractive to the soviet leadership. con sequently, diplomatic initiatives by the ussr should be considered as a sincere attempt t o resolve the german problem in cooperation with western powers (bitzer, 1969). west german rearmament is the last aspect of the german question in postwar decade that was carefully studied by british and american historians. in the framework of the i k72 rationalistic approach, rearmament of the frg is regarded as a reluctantly taken but necessary move. the authors note that western countries had to take this step in connection with soviet attempts to change the geopolitical structure of the world, including usage of military methods. american historian stephen rearden notes that until 1950, despite deteriorating relations with the ussr, the western allies followed with regard to both the ussr and germany a policy of “dual containment” (rearden, 2004). the final decision to remilitarize the frg was made by the us leadership in connection with the war in korea. the situation on the divided korean peninsula was directly associated with the situation in central europe, where the soviet military forces considerably exceeded those of western countries. when the economic situation of the european allies did not allow for an effective solution to security problems, it seemed inevitable that the frg’s industrial and military potential would be utilized (brady, 2004), (hughes, 2007), (mawby, 1999). in the works of many researchers, britain and france are shown as unwilling to authorize the frg rearmament, and an emphasis is placed on the pressure exerted by america on its western allies. the authors draw attention to the concerns of european states about a possible ussr response, for which west german rearmament represented an anti-soviet provocation (dockrill, 1992), (large, 2004). at the same time, under the influence of a number of factors – the berlin blockade, the czechoslovak crisis, the successful testing of the ussr atomic system, the communist victory in china, the beginning of the war in korea – western states agreed on the issue of west germany rearmament. as the british historian martin mccauley noted, europeans wanted to hide under the umbrella of the american defense and big sam was the only one who could drive the big and evil moscow wolf away from their door (mccauley, 2004). compared to the works of american researchers, the publications of british historians more clearly express concerns about the possible revival of revanchist sentiments in remilitarized germany. control of its military potential by the united states and nato is considered a reliable guarantee of european security. in this regard, british researchers accord a high assessment to the “eden plan” (the british initiative of 1954). the authors note that the scheme proposed by the british prime minister allowed, on the one hand, to give in to the united states on the issue of west germany rearmament, and, on the other hand, reliably integrate the german forces into the nato structure and prevent the withdrawal of american troops from europe (dockrill, 1989), (mawby, 1999), (watt, 1965). 4. conclusions summing up, representatives of the rationalistic direction traditionally pay special attention to the factor of negotiations and the search for ways to resolve international problems with the utmost consideration of the interests of all sides. many of them express regret that the us refused to follow the course of foreign policy established by the roosevelt administration, which subsequently led to the development of the cold war. it should be noted that the main prerequisite for the analysis of the german problem in the works of rationalist historians is the acceptance of objective differences in the postwar foreign policies of the soviet union and of the united states. thus, the need to solve the problems of economic recovery led the ussr to adopt a tough stance on the issue of reparations, and to the desire of creating a united neutral germany, which would not become a new threat to the security of the soviet state – resulting in the first berlin crisis and a series of diplomatic initiatives rationalistic direction in anglo-american historiography... 73 of the early 1950s. in contrast, rationalist historians explain the policy of the western allies as driven by their unwillingness to take on an additional financial burden of restoring and defending germany, as well as fears of the dissemination of communism in europe. the analysis of the german question in the works of rationalist historians is characterized by measured assessments and a pursuit of a comprehensive approach to the problem, taking into account the goals and motivations of all the actors. references: berger, s. & laporte, n. (2015). friendly enemies. britain and the gdr, 1949–1990. new york: berghahn. bitzer, r. (1969). soviet policy on german reunification in 1952. world affairs, vol. 132, 3, 245–256. brady, s. (2004). the u.s. congress and german–american relations. in d. junker (ed.), the united states and germany in the era of the cold war, 1945–1990, vol. 1: 1945–1968 (pp. 133–140). washington: german historical institute. calleo, d. (1978). the german problem reconsidered. cambridge: cambridge university press. childs, d. (1983). the gdr: moscow’s german ally. london: allen&unwinn. deighton, a. (2014). germany and east-central europe, 1945–1990: the view from london. in m. kramer & v. smetana (eds.), imposing, maintaining and tearing open the iron curtain. the cold war and east-central europe, 1945–1989 (pp. 211–227). new york; lexington. dockrill, s. (1989). britain and the settlement of the west german rearmament question in 1954. in m. dockrill & j.w. young (eds.), british foreign policy, 1945–56 (pp. 149–172). london: macmillan. dockrill, s. (1992). britain’s strategy for europe: must west germany be rearmed? 1949–51. in r.j. aldrich (ed.), british intelligence, strategy and the cold war 1945–51 (pp. 193–214). london: routledge. fulbrook, m. (2009). a history of germany, 1918–2008. the divided nation. oxford: willey-blackwell. fulbrook, m. (2000). interpretations of the two germanies, 1945–1990. london: macmillan. gaddis, j. l. (1998). we now know. rethinking cold war history. oxford: oxford university press. gaddis, j. l. (1989). the long peace. inquiries into the history of cold war. new york; oxford: oxford university press. gimbel, j. (1968). the american occupation of germany. politics and the military, 1945–1949. stanford: stanford university press. hughes, g. (2007). britain, germany and the cold war. the search for european détente, 1949– 1967. london: new york: routledge. judt, t. (2005). postwar. a history of europe since 1945. new york: penguin press. large, d. c. (2004). partners in defense. america, west germany and the security of europe. in d. junker (ed.), the united states and germany in the era of the cold war, 1945–1990, vol. 1: 1945–1968 (pp. 209–216). washington: german historical institute. i k74 mawby, s. (1999). containing germany. britain and the arming of federal republic. basingstoke: palgrave macmillan. lewkowicz, n. (2010). the german question and the international order, 1943–1948. london: palgrave macmillan. mccauley, m. (2004). russia, america and the cold war, 1949–1991. harlow: pearson longman. mosely, p. (1950). the occupation of germany. new light on how the zones were drawn. foreign affairs, vol. 28, 4, 580–604. naimark, n. (1996). the russians in germany. a history of the soviet zone of occupation, 1945–1949. cambridge (mass.): harvard university. nettl, p. (1951). german reparations in the soviet zone. foreign affairs, vol. 29, 2, 300–307. northedge, f. & grieve, m. (1974). a hundred years of international relations. london: duckworth. pittman, a. (1992). from ostpolitik to reunification: west german–soviet political relations since 1974. new york: cambridge university press. prowe, d. (2004). berlin. catalyst and fault line of german–american relations in the cold war. in d. junker (ed.), the united states and germany in the era of the cold war, 1945– 1990, vol. 1: 1945–1968 (pp. 165–171). washington: german historical institute. rearden, s. (2004). the dilemmas of dual containment. germany as a security problem, 1945–1950. in d. junker (ed.), the united states and germany in the era of the cold war, 1945–1990, vol. 1: 1945–1968 (pp. 204–208). washington: german historical institute. watt, d. c. (1965). britain looks to germany. london: oswald wolf. warburg, j. (1953). germany: key to peace. cambridge (mass.): harvard university. turner, h. a. (1992). germany from partition to unification. new haven and london: yale university press. weir, c. (1949). economic developments in western germany. international affairs, vol. 25, 3, 249–256. visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 2016, no. 1 (9), pp. 57–65 published online december, 2016 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.005 magdalena redo* sustaining government budget deficits as a cause for the cost of public debt service increase in western european countries in the 1995 2015 period1 abstract more and more results of econometric modeling research are showing the relationship between the value of general government deficit and the costs of public debt service. the correlation analysis conducted for the purposes of this work confirms strong negative dependence between the average general government balance (in relation to gdp) and the average yield of 10-year treasury bonds in 15 western countries within the eu in the 1995–2015 period (sustaining higher deficits of general government are accompanied with higher costs of public debt service over a long period of time). pearson’s correlation coefficient for the entire research period amounted to –0,78. this dependence increased after the breakout of the financial crisis – within the 2008–2015 period, pearson’s r = –0,71, whereas during the 1995–2007 period, it was –0,63, which is consistent with the research results pointing out that the condition of public finances affects the decisions of investors in crises greater than in the relatively calm periods. keywords: public finance, general government deficit, public debt, cost of public debt service, government bond yields * nicolaus copernicus university in toruń, e-mail: dynus@umk.pl 1 belonging to the european union, meaning the countries of the “eu-15” before the eu’s enlargement to the east. m r58 1. introduction as a result of an expansive fiscal policy of many countries around the globe, increasing public debt contributes to the fact that the financial situation of a given country will play a much bigger role in shaping of the level of capital cost in a given economy and in its availability, thus it will determine future development perspectives of a given country. more extensive research confirms the influence of the deficit and public debt levels on the capital cost. even though in the case of developing countries the speed of the economic growth seems to be a stronger determinant, it is true until the financial situation of a given country is under control. it is also indicated that the state of public finances affects the investors’ decisions greater in the times of crises than in the relatively calm periods; also, less discipline when it comes to the finances of a given country generates effects over a longer period of time, which poses a threat of unexpected and significant corrections to the cost of financing debts and capital availability, especially when it comes to tensions that are present in different economies. thus, it increases the risk of functioning of weaker, less stable economies in terms of economy and policy, with more expansive fiscal policy and higher public debt by increasing the capital cost, limiting its availability; it also exposes them to more frequent limitations in availability of sources for financing both debts and development, with lowering the speed of economic growth. the main aim of the following paper is to synthesize the results of the econometric modeling research, by analyzing the influence of the situation in a state’s finances over the costs of the public debt service, and later on to verify the hypothesis on the dependency between the average balance in public finances and average cost of financing of public debt in 15 western european countries which belong to the european union (that is, among the countries of the “eu-15”, before the eu enlarged to the east) in the 1995–2015 period; this paper is to determine (due to high emission of treasury bonds in most of those countries), the level of the market interest rate with the use of the pearson’s and spearman’s correlation coefficients and regression analysis. 2. the review of the research results on the relationship between the state of public finances and the cost of capital more and more research are pointing out to the relationship between the situation of public finances and the cost of public debt service. canzoneri, cumba, diba 2002 point out to the strong relationship between the amount of the budget deficit and the amount of the market interest rates in the usa. laubach 2009 indicated that deficit has influence on the interest rates of treasury bonds in the usa. faini 2006 demonstrated the relationship between the level of deficit and public debt and the level of interest rates and bonus spreads for the risk for the eurozone, whereas wolff, bernoth et al. 2004 and bernoth, wolff 2006 demonstrated that for the countries of the “eu-15”. baldacci, gupta, mati 2008 indicated for 30 growing economies (1997–2007) that all actions towards the consolidation of public finances lower credit spreads towards western government bonds. corresponding studies for developing economies provide significant conclusions, enabling for better understanding of financial markets and foreseeing the effects of actions within economic policy or events at international sustaining government budget deficits... 59 markets for the costs of public debt service of different countries; thus, of future situation in public finances and development perspectives. most importantly, as it was pointed out by izák 2004 who used an example of hungary, the czech republic, slovakia and poland in the 90’s of the 20th century – in the case of developing countries, the level of economic growth is a much stronger determining factor than the financial situation of the country. this conclusion corresponds to the results obtained by heinz, sun 2014 who indicated that the situation of public finances (and other macroeconomic factors) play a significantly stronger role in the case of countries with weaker perspective of economic growth. thus, as long as there is economic growth, markets are willing to accept certain economical imbalances, especially in the case of developing countries. this is all confirmed by results of baldacci, gupta, mati 2008, who indicated that the increase of public investment expenses towards relatively stable finances of a given country may result in lowering of credit spreads in relation to western government bonds. nonetheless, the financial situation of a state plays a significant role in shaping the costs of public debt service in all countries. the research results show that there are several factors strengthening the importance of financial situation: high public debt level (caselli, giovannini, lane 1998, heinz, sun 2014), weaker developed financial system (ardagna, caselli, lane 2004), higher political risk and uncertainty towards future economic policy (moser 2007, baldacci, gupta, mati 2008), less transparent public finances increasing uncertainty towards fiscal policy (bernoth, wolff 2006), recent crises (baldacci, gupta, mati 2008) or stronger external imbalances (dumičić, ridzak 2011, alexopoulou, bunda, fernando 2009, moser 2007). it must be added that, as beirne, fratzscher 2012 indicated, economical factors affect investment decisions in crises greater than in the relatively calm periods. this is confirmed by results of heinz, sun 2014 who pointed out that, although in the east-central europe in the 2007–2012 period the cds spreads were determined mainly by global investment tendencies, the macroeconomic factors and cds market fluidity which were characteristic for a given country played an important role as well. what is more, among all macroeconomic factors, alongside the forecasted speed of economic growth, the perspective of next-year’s situation in the country’s budget was the main determinant. these conclusions correspond to the view of international monetary fund 2013 according to which cds spreads reflect economic fundamentals. 3. other threats connected to fiscal expansion it must be noted that the deterioration of the situation on public finances of a given country influences not only the costs of public debt service, but also the global market situation and the costs of public debt service in other economies (ardagna, caselli, lane 2004), which signifies the integration of markets when it comes to public debt. zugravu, dobranschi 2012 (using romania as an example) showed that, along with increase of public debt, public expenses are moved towards unproductive categories; it leads to limitations in public financing of education, health or public investments which may have positive influence over future economic growth. significant implications are also present in the research performed by ardagna, caselli, lane 2004, who indicated that decrease of discipline in a country’s finances generates effects over a longer period of time, which raises concerns over future effects of significant increase in public debt of many economies as a result of the crisis of 2008. m r60 finally, one other threat must be indicated – the possibility of underestimated risk in the case of some economies, as a result of searching for higher profitability which is a phenomenon present after the period of aversion towards risk. in accordance with the results of heinz, sun 2014, the strongest undervaluation of cds spreads takes place in the case of countries with weak foundations. however, it must be noted that even though such underestimated risk may occur, in the end the correction of spreads will cause the increase in capital cost. thus, countries in this situation, instead of being content with a low risk estimate, should implement policy adjustment to convince the market of the prospective improvement and to prevent painful spread increase. no matter if the correction takes place or not, the periods of underestimated risk lead to the increase of imbalances and improper capital allocation. this is all confirmed by the research of dumičić, ridzak 2011 who, with bulgaria, croatia, hungary, lithuania and romania set as an example, indicated that underestimated spreads enabled the use of cheaper capital until the crisis of 2008, but it also lead to presence of both phenomena in some countries. growing debt, public and private sector included, in addition in foreign currencies due to lower cost, not only limits future possibilities of economical development, but it also increases future risk bonuses, lowers the economy’s shock resistance and provokes speculators to play with bonds or cds and furthermore to cash profits at the moment of correction; it also increases fluctuations of instrument price, correction results and investment risks, it also discourages long-term investors and attracts short-term investors with its full spectrum of consequences for financing of future development and growing debt. 4. an analysis of dependency between the value of general government deficit and the cost level of public debt service in the western european countries belonging to the european union within the 1995 2015 period an increasing number of results of econometric research confirm the dependency between the country budget’s balance and the level of risk bonus which is reflected not only in the interest level of treasury bonds which means in the costs of public debt service, but also in the general level of market capital cost which influences the investment tendencies and development possibilities. all factors above led to the verification of the hypothesis on the relation between the average balance of general government (the balance of government and local government institutions according to esa 2010 in relation to gdp) and average yield of 10-year government bonds in the western european countries which belonged to the european union in the 1995–2015 period with the use of the pearson’s and spearman’s correlation coefficients and regression analysis. the analysis of the general government balance and government bond yields among the countries of the “eu-15” within the last 21 years enables to see that the crisis of 2008 did not affect analyzed economies evenly in the context of public finances. significant balance decrease in the 2008–2015 period took place in ireland, spain or united kingdom, whereas in sweden, austria and italy it was sustained on the average level from the 1995–2007 period; germany noted a balance increase (tab. 1). secondly, the radical reduction of interest rates in central banks after the crisis lead to significant decrease in market interest rates and in profitability of treasury bonds in the majority of countries (except for portugal and greece). sustaining government budget deficits 61 tab. 1. general government deficit/surplus (% gdp) and emu convergence criterion bond yields (%) in eu-15 (in the years 1995–2015). general government deficit/surplus (% gdp) emu convergence criterion bond yields (%) number of years with government surplus number of years with government deficit <1% gdp on average in the years on average in the years 19 95 –2 00 7 20 08 –2 01 5 19 95 –2 01 5 19 95 –2 00 7 20 08 –2 01 5 19 95 –2 01 5 luxembourg 18 2 2,6 0,9 1,9 4,61 2,54 3,82 finland 11 1 1,9 –1,6 0,6 5,12 2,50 4,12 denmark 10 2 1,0 –1,2 0,2 5,19 2,34 4,10 sweden 10 4 –0,1 –0,4 –0,2 5,46 2,35 4,27 netherlands 5 3 –1,3 –3,1 –2,0 4,83 2,49 3,94 belgium 4 4 –1,2 –3,4 –2,1 4,99 3,00 4,23 germany 5 3 –3,0 –1,0 –2,2 4,77 2,16 3,78 austria 0 2 –2,8 –2,7 –2,7 4,91 2,68 4,06 ireland 10 2 1,2 –10,6 –3,3 5,11 4,83 5,00 italy 0 0 –3,5 –3,4 –3,5 5,73 4,11 5,11 france 0 0 –2,9 –4,8 –3,6 4,89 2,70 4,06 spain 4 4 –1,3 –7,9 –3,8 5,48 4,11 4,96 united kingdom 3 1 –2,0 –7,0 –3,9 5,59 2,72 4,50 portugal 0 0 –4,3 –6,8 –5,3 5,53 5,92 5,68 greece 0 0 –6,7 –10,0 –8,0 7,18 10,50 8,44 source: own calculations on the basis of eurostat 2016a and eurostat 2016b. it is worth noting that the surplus in country’s finances is not a new phenomenon to the majority of western european countries. within the last 21 years, luxembourg closed its public finances with a surplus 18 times, finland 11 times, denmark, sweden and ireland 10 times, and netherlands, germany, spain, belgium and united kingdom 3–5 times. if years with very low deficit (up to 1% gdp) are added to the equation, the results are even more favorable (tab. 1). this is, without a doubt, a result of the consolidation of public finances, to which quite a lot of the countries (ireland, belgium, denmark, spain, netherlands, finland, sweden) were made by convergence criteria from maastricht and the stability and growth pact, thanks to which a large group of countries managed to reduce public debt before the crisis of 2008 (redo et al. 2015a). this reduced further the risk premium and the market level of the cost of capital. the analysis of dependency between the average level of general government balance and the average yield of 10-year government bonds within the 1995–2015 period in the eu countries of the “eu-15” with the use of pearson’s correlation coefficient proves strong negative dependency between these values; it means that sustaining higher deficits of general government are accompanied by higher costs of public debt service over the long period of m r62 time. pearson’s correlation coefficient for the dependency between the average general government balance (in relation to gdp) and average yield of 10-year government bonds over the entire research period amounted to –0.78 (tab. 2). tab. 2. pearson’s correlation coefficient for eu-15 countries. 1995–2015 1995–2007 2008–2015 critical value tα=0,05, n–2 pearson’s r student’s t-distribution pearson’s r student’s t-distribution pearson’s r student’s t-distribution eu-15 –0,7822 –4,5266 –0,6264 –2,8971 –0,7125 –3,6614 2,1604 source: own calculations. it is worth noting that pearson’s correlation coefficient was lower before the crisis (1995– 2007) than after the crisis (2008–2015), which can be explained through higher risk tendency and underestimated market interest rates in some economies after the dot-com bubble burst and the real estate market bubble burst. all three results are statistically significant. these conclusions are confirmed by the analysis of dependency with the use of spearman’s correlation coefficient (tab. 3) which indicates also the negative relation between analyzed values in the western european countries (–0,67). high spearman’s correlation coefficient for the period since 2008 (–0.85) is worth pointing out, as it is confirmed by beirne, fratzscher 2012 and heinz, sun 2014, that economical factors influence the decisions of investors in crises much greater than in the relatively calm periods (both results are statistically significant). tab. 3. spearman’s rho for eu-15 countries. 1995–2015 1995–2007 2008–2015 critical value tα=0,05, n–2 spearman rho student’s t-distribution spearman rho student’s t-distribution spearman rho student’s t-distribution eu-15 –0,6652 –3,2120 –0,4250 –1,6929 –0,8536 –5,9074 2,1604 source: own calculations. for the 1995–2007 period, spearman’s correlation coefficient is also weaker (and statistically insignificant) which confirms the presence of risk underestimation during bull market periods on international financial markets, especially in the case of weaker countries belonging to the eurozone which use the creditworthiness of economies which serve as foundation to the eu, mainly germany. the above mentioned results confirm the view that lower financial discipline is reflected in higher deficits, results in the increase of risk bonuses demanded by investors and with the increase of the market capital cost which serves as a financing instrument not only for public debt, but also for private entities and, most importantly, economic development (redo 2016). a scattergram of data for analyzed countries confirms strength of the above mentioned dependencies (fig. 1). concentration of points around the negatively angled trend line reflects strong negative correlation between the average general government balance in relation to gdp and the average yield of 10-year government bonds in 15 countries of western europe within the 1995–2015 period. sustaining government budget deficits 63 fig. 1. the average general government balance in relation to gdp and the average yield of 10-year government bonds in 15 countries of western europe within the 1995–2015 period. source: self-reported data on the basis of own calculations. high level of regression adjustment must be noted – the r2 coefficient of determination amounts to 0,92. as the indicated above regression function is a concave polynomial function (third degree) with negative angle in analyzed database, it might be concluded that the higher the end level of budget deficit with relation to gdp, the higher the decrease in capital cost which finances public debt (profitability of treasury bonds) as a result of the financial improvement over a long period of time (deficit reduction). it corresponds to the results and conclusions made by redo 2017, indicating that consolidation of public finances (mainly significant and permanent public expense cuts in relation to gdp) should enhance economic growth – especially in countries with relatively high end level of profit and public expenses as well as public debt in relation to gdp. 5. conclusions the results of a number of research confirm the dependency between the financial situation and the level of market capital cost which determine not only the present value of debt service (both public and private), but also creditworthiness of economic entities (also in the future due to faster increase of debt resulting from higher service costs) and the amount of risk bonuses in the future and future possibilities of economic development as well as the quality of life of next generations. the above analysis of correlation confirms strong negative dependence between average general government balance (in relation to gdp) and average yield of 10-year government bonds in 15 western eu countries over the 1995–2015 period (pearson’s r= –0,78). sustaining higher general government deficits among the “eu-15” were accompanied by higher costs of public debt service over the last 21 years. m r64 deficits in public finances in poland which are permanent and are one of the highest within the eu – also in the good periods before 2008 (which led to the accumulation of significant public debt when in contrast to other countries in the region of central and eastern europe – redo 2015b), result in higher pricing of investment risk which is reflected in lower rating, higher cds spreads, higher profitability of treasury bonds and higher level of capital cost – not only the cost of public debt service but also the cost of investment and consumption credits (redo 2016). it must be noted that sustaining expansive character of fiscal policy in poland, strengthened by recent decisions of lowering the retirement rage, introduction of the 500+ program or free drugs for seniors impact the investments in negative way, also by influencing expectations of businessmen and investors in terms of their future profits and taxes. this is, unfortunately, confirmed by the sustaining investment decrease of almost 10 percent in poland since the increase in fiscal expansion after parliamentary elections in october 2015 (gus 2016). it corresponds to the results of research confirming the presence of the non-keynesian economy reaction towards the changes on the level of public expenses and very strong negative dependence indicated by redo 2017 between the average level of public expenses (and profit) in relation to gdp and the average speed of economic growth in the 2001–2015 period in 11 countries of the region. the above proves that investors base their investment decisions and the amount of risk bonus highly on the level of general government deficits. a permanent and significant reduction of public finance deficit in poland through the decrease in public expenses (especially transfers and salaries) in order to achieve the decrease in market capital cost would be recommended, and also to strengthen the non-keynesian economical reaction towards fiscal consolidation. it is necessary in the situation of financial market globalization which forces issuers to compete harder over the investment inflow who possess a wide range of (not only) treasury bonds; as this range has been significantly decreased after the crisis of 2008, slightly higher interest rates for bonds do not guarantee the bonds will be sold. what is more, the growing competition on international financial markets increases the risk of the breakdown of financing availability in terms of crises phenomena not necessarily in given economy, financial market turmoil or simply changes in the level of investors’ risk tendencies, their interest in given region or changes in the risk pricing criteria. this applies to developing countries, especially those with lower credibility level and relatively high credit needs (like poland), where these needs condition continuous debt financing, development and quality of life of present and future generations. references alexopoulou i., bunda i., fernando a., determinants of government bond spreads in new eu countries, “ecb working paper”, september 2009, no. 1093. ardagna s., caselli f., lane t., fiscal discipline and the cost of public debt service: some estimates for oecd countries, “nber working paper”, september 2004, no. 10788. baldacci e., gupta s., mati a., is it (still) mostly fiscal? determinants of sovereign spreads in emerging markets, “imf working paper”, november 2008, no. 259. beirne j. fratzscher m., the pricing of sovereign risk and contagion during the european sovereign debt crisis, “ecb working paper”, 2012, no 1480. sustaining government budget deficits 65 bernoth k., von hagen j., schuknecht l., sovereign risk premia in the european government bond market, “ecb working paper”, 2004, no. 369. bernoth k., wolff g.b., fool the markets? creative accounting, fiscal transparency and sovereign risk premia, “cesifo working paper”, may 2006, no. 1732. canzoneri m.b., cumba r., diba b., should the european central bank and the federal reserve be concerned about fiscal policy?, rethinking stabilization policy: a symposium sponsored by the federal reserve bank of kansas city, jackson hole, wyoming, august 29–31, 2002, pp. 333–389. caselli f., giovannini a., lane t., fiscal discipline and the cost of public debt service: estimates for oecd countries, “imf working paper”, april 1998, no. 55. dumičić m., ridzak t., determinants of sovereign risk premia for european emerging markets, “financial theory and practice”, 2011, 35 (3), pp. 277–299. eurostat (2016a), emu convergence criterion bond yields – annual data, 1995–2015 (extracted on 2016.12.13). eurostat (2016b), government deficit/surplus. percentage of gross domestic product (gdp), 1995–2015 (extracted on 2016.12.13). faini r., fiscal policy and interest rates in europe, “economic policy”, 2006, no. 21 (47), pp. 443–489. gus, kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, data until 3rd quarter of 2016 (extracted on 2016.12.06). heinz f.f., sun y., sovereign cds spreads in europe – the role of global risk aversion, economic fundamentals, liquidity, and spillovers, “imf working paper”, january 2014, no. 17. international monetary fund, global financial stability report – a new look at the role of sovereign credit default swaps, april 2013, pp. 57–92. izák v., public debt service, interest rates and fiscal variables in transition countries, “prague economic papers”, 2004, no. 1, pp. 3–15, doi: 10.18267/j.pep.227. laubach t., new evidence on the interest rate effects of budget deficits and debt, “journal of the european economic association”, 2009, no. 7 (6), pp. 858–885. moser c., the impact of political risk on sovereign bond spreads. evidence from latin america, proceedings of the german development economics conference, verein für socialpolitik, research committee development economics, göttingen, november 2007, no. 24. redo m., cieślik e., jankowska e., górniewicz g., piotrowicz a., redo j., siemiątkowski p. (2015a), ekonomiczne aspekty integracji wybranych państw europy środkowo-wschodniej, wydawnictwo naukowe uniwersytetu mikołaja kopernika, toruń, doi: 10.12775/ tis.2015.100, pp. 123–162. redo m. (2015b), an analysis of economic changes in the countries of central and eastern europe belonging to the european union in the years 2003–2014, torun international studies, vol. 1, no. 8, pp. 83–97, doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.008. redo m. (2016), bezpieczeństwo finansów publicznych – wpływ ekspansji fiskalnej na koszty obsługi długu publicznego w polsce na tle krajów europy środkowo-wschodniej (forthcoming) redo m. (2017), trwała redukcja wydatków publicznych sposobem na niekeynesowskie przyśpieszenie wzrostu gospodarczego w polsce (forthcoming) zugravu b.g., dobranschi m., public debt service and its impact on public expenditures, banking, accounting and financial systems from the 21st century perspective, “revista economică”, 2012, no. 4, pp. 655–664. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 piotr walewicz*1 orcid: 0000-0001-6878-4380 how international relations scholars explain the world: a world ecological critique abstract the article is an operationalization of a new theoretical-methodological approach to analyzing international relations discourse. the approach is based on the critical theory of international relations and the concept of world-ecology. it re-conceptualizes the critique of mainstream international relations theories and paradigms in a way which foregoes the cartesian dualism of society and nature in order to analyze the subject through the dialectical power-capital-nature relation. the article analyzes two contemporary texts from “foreign affairs” which defend the realist and liberal theories. it shows that both discourses only stabilize the existing order without challenging it in any way or proposing radical ways of dealing with the ecological crisis. they either ignore environmental issues or treat them as solvable under the current political-economic status quo. keywords: theory of international relations; realism; liberalism; climate change; world-ecology; critical theory 1. introduction this research article is an operationalization and practical application of the theoretical-methodological approach proposed recently by walewicz (2018). the approach combines the critical theory of international relations with the concept of world-ecology by jason w. moore in order to create a framework for analyzing modern international relations discourse in its relation to the global capitalist economy, global power relations and the environment. it comes as a response to the issue that traditional points of analysis in international relations are most probably no longer able to explain or predict the future of the international system. * kazimierz wielki university, bydgoszcz, e-mail: piotr@walewicz.com 2019, no. 1 (12), pp. 51–60 published online september, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.003 p w52 this is because the basis of conflicts and tensions has been shifting from purely economic or purely political to ecological. security experts warn about new challenges, which include conflicts and tensions that arise from the anthropogenic changes in the global ecosystem, including climate change and environmental degradation (goering, 2019). some had claimed that climate change would be the main driver of violence in the world in the near future (welzer, 2008), while the latest expert elicitation research shows that climate change has already increased the risk of armed conflict (mach et al., 2019). the matter complicates even more when one realizes that climate change is only one of nine interconnected planetary boundaries, that are threatened by humanity’s actions, and when crossed might lead to irreversible changes (steffen et al., 2015). this is why political scientists are encouraged to help find new ways to construct a common political discourse on environmental issues, including climate change (keohane, 2015). however, as chakrabarty (2018) writes, political thought has so far been human-centric and treating the world outside of inter-human relations as a constant that is none of our concern apart from the sporadic natural disasters that come into human history as intrusions from an “outside”. only recently the importance of climate change and the rising impact of the earth system science on social sciences have started reshaping and reorienting our everyday thoughts and rethinking what it means to be political (chakrabarty, 2018). incorporating the relations of human activity to the earth’s ecosystem allowed for uncovering and analyzing the close ties of different systems of values to human propensity for radical environmental transformation. it is now possible to constructively critique the dominant socio-centric paradigms in their relation to the ecological crisis (connoly & macdonald, 2015). the article will show however that not all humanists today follow this trend and a big part of social science – in this case the subdiscipline of international relations – still does not sufficiently acknowledge the interdependent relation between power-capital-nature nor does it treat environmental concerns with the respect they require. in 2018 foreign affairs published a series of articles about the current state of the world order and the validity of different theoretical approaches in explaining it. the authors set out to prove why their paradigm is the one that best describes, explains and predicts the world. the presented schools of thought were: liberalism, realism, marxism, tribalism, a focus on technology and an explanation based on climate change. because foreign affairs has always been a respected and popular source of opinions about international relations, it seems justified to analyze how those articles deal with environmental issues and what advice they have for policy-makers. this analysis will be done through the lens of the critical theory of international relations and the concept of world-ecology. it will cover the two articles most important to the discipline, because they represent the two traditional and mainstream schools of thought: realist world. the players change, but the game remains by stephen kotkin (2018) and liberal world. the resilient order by daniel deudney and g. john ikenberry (2018). 2. methodology the article is a critical analysis of how contemporary scholars popularize the scientific discourses on international relations. the critical nature comes from being inspired by robert w. cox’s critical theory of international relations, extended onto environmental issues by how international relations scholars explain the world... 53 the concept of world-ecology by jason w. moore. the idea of linking together these two approaches from different disciplines is new, but seems both promising and necessary when faced with current global challenges that may morph into existential threats. below is an outline of this new theoretical-methodological approach proposed by walewicz (2018) and used within this article. as mentioned, the analysis is based first on the critical theory of international relations, whose main point is that the traditional theories and paradigms contribute to the processes of stabilizing the existing structures of world order. it presumes that the hegemonic realist and liberal discourses are built on the lack of consciousness about the way in which power and capital interests precede and shape their own formation (cox, 1981). this presumption can be extended onto environmental issues, so it now also states that these theories and paradigms have been strengthening the hegemonic discourses that actually led to climate change in the first place. this is underlined by the famous statements of critical theorists that the theories of international relations are not only about politics, but they are political themselves (hutchings, 1999), and that “theory is always for someone and for some purpose” (cox, 1981). this of course is also true of the critical theory itself, but its stated purpose is to challenge and dismantle the traditional forms of theorizing, combined with the emancipation and dismantling of the entrenched forms of social life that constrain human freedom (devetak, 2005). the assumption of this article is that all of these key concepts can be extrapolated onto the popular scientific discourse on international relations presented on the pages of foreign affairs, because the articles published there are usually solidly grounded in one of the mainstream paradigms of international relations. the main focus here will be the natural environment, which is the foundation of society as a dynamic and hierarchical structure (klementewicz, 2010). the necessity for the discipline of international relations to tackle environmental problems, analyzing the impact of capitalism on the biosphere and stating the need for sustainable development have already been pointed out (falk, 2016). as cox (2002) wrote in one of his major works, in times when the world is at a turning point, the assumptions upon which prevailing forms of knowledge were based are challenged and attempts are made to understand the nature of historical processes and how they made way for what is now. the globalized world order is a multilevel structure and environmental degradation was mentioned by cox (2002) as one of the processes parallel to social restructuring caused by economic globalization. he noticed humanity’s new dilemma that concerns rethinking its place as part of nature rather than as dominant over it and pointed out the fundamental contradictions in economic globalization and democratization that involved consumerism and treating nature with a market mentality. in order to further connect the dominant discourses in international relations with nature, the concept of world-ecology will be used. its author, jason w. moore (2015), claims that it is not only intellectually, but also politically important, if we are to face the new challenges of the 21st century. his opinion is that if we do not change the fundamental rules that underlie the current global capitalist economy, we will not be able to solve its crises, with climate change being the most threatening. moore opposes the argument that anthropos as a whole is to blame for the degradation of the environment, because it is too simplistic and gives an overly monolithic picture of humanity’s development. he claims that the narrative on the anthropocene (crutzen & stoermer, 2000) is only another symptom of global inequality (moore, 2017a, p. 195). this bold statement goes in line with moore’s marxist p w54 inspirations, but also places him alongside the critical theorists of international relations in the observation that global inequality and injustice have both social and ecological basis and consequences. in order to point out the systemic nature of the ecological crisis, moore (2016) writes about capitalism’s “audacious strategies of global conquest, endless commodification, and relentless rationalization” and how it has fundamentally transformed the relations of power, knowledge and capital that have made the modern world. according to moore (2017b), capitalism is a system that doesn’t develop itself parallel to nature, but through nature – it is a system of organizing nature. he also states that only by abandoning the cartesian dualism of society + nature and embracing new dialectical categories, like humanity-in-nature and nature-in-humanity, we can truly understand the ongoing process of multilayered transformation of nature in order to create power and capital (moore, 2015). thus, both the globalized capitalist economy and the system of states that maintains it should be treated in the dialectical relation of power-capital-nature (moore, 2017c). this extends the power-capital relation that was the main focal point of the critical theory of international relations onto nature, as moore (2017a) writes that no human organization can be fully understood when abstracted from the web of life. for research purposes this radical perspective may serve as a good tool for pointing out very obvious and fundamental flaws in the western-centric discourses on international relations and climate change. concluding, the critical stance presented in this article comes from combining the critical theory of international relations with the concept of world-ecology in order to show how the mainstream paradigms fit into the dominant discourses that stabilize the current world order. the article’s aim is not to completely disprove the major schools of international relations, but to point out the lack of fundamental questions about the core rules of the unjust and unequal world order, as well as the lack of a deeper reflection on the connection between the world system and nature. it will also try to show how the state-centric geopolitical discourses reproduce the institutionalized forms of domination over peoples, states, nature etc. (shapiro, 1991). 3. realism the first article in the july/august 2018 issue of foreign affairs was written by a realist. stephen kotkin (2018) argues, that it is geopolitics that explains the world – a geopolitics that never went away, despite the liberal optimism of the last three decades. he writes that the power relations between states have always shaped the world and will continue to do so, with a special focus on great-power politics. according to kotkin, the rivalry between the united states and china will determine our future. china’s power, as kotkin writes, will only continue to grow, without the need for democratization. however, the country could not have grown without the american provisions of security and open markets. kotkin claims that the economic growth and democratization of india, brazil and south africa also could not have happened without the western push for the free trade and global integration. he admits that the united states advocated for voluntary alliances, multilateral institutions and free trade in their own self-interest, and backed up their advances by global military domination. the “liberal international order” is thus only a mechanism for organizing and extending the hegemons sphere of influence. at the same time, china and russia remain illiberal and undemocratic powers, although kotkin praises how international relations scholars explain the world... 55 their macroeconomic policies. china’s wealth allows it to penetrate other regions with its soft-power, just like the united states did in the previous decades. he believes however that the growth of europe, japan, india, brazil and others, allowed and facilitated by the united states, will make a fully bilateral order impossible. concluding, he believes that the balance of power, which will be the most important global issue in the upcoming decades, can be sustained. kotkin acknowledges the negative economic and social effects that globalization brought to the societies of the advanced democracies. he points out the unjust measures implemented to save the economic system after the 2008 crisis, which ignored ordinary people and opened the field for antiestablishment movements. kotkin blames globalization for enticing investment abroad rather than at home, which created a feeling of political betrayal among western societies. however, while he mentions the lowering of global inequality between states, he omits the fact of wealth concentration or the exploitation of global south societies. he also describes china as almost an antithesis of the western model of development, while there have already been strong claims about it being only a different iteration of neoliberalism (chołaj, 2014; sims, 2015). in summary, kotkin’s discourse is obviously state-centric, and by extension social-centric and anthropocentric. it focuses mostly on power relations, thus covering only a part of the dialectical relation of power-capital-nature proposed by moore (2017c). however, kotkin is only interested in the politics of great world powers, thus reproducing the discourse that shaped the unequal relations between the global north and global south (solarz, 2009) or the core-periphery division proposed by wallerstein (1974). for him, as for other realists, the system of states is the best way to achieve global balance, although cox (1981) has shown that it mostly served to strengthen and stabilize the existing relations of domination and inequalities. importantly, kotkin abstracts the system of states from capitalism, despite strong claims that it is in fact now a part of it, as capitalism is not only economical in nature, but political-economical (wallerstein, 1984). it seems that realism still ignores the fact that the territorial aspect of national interests and international politics are derivative from the self-reproducing capitalistic expansionism (van apeldoorn, 2016). moreover, other than pointing out the fact that it was the elites that have been reaping the majority of profits from globalization, he does not actually challenge the neoliberal global economy and its inequality-producing mechanisms. thus, his realist discourse serves to stabilize the current shape of the capitalist world-ecology and its relations of dominance and exploitation of societies and nature. this is because there is no social justice without environmental justice, and the economic inequalities should be dialectically connected to environmental problems, as moore (2015) suggests. most importantly, kotkin completely disregards environmental issues. he only brings up 3d printing, artificial intelligence or genetics revolutions as factors that may destabilize the world in the near future, as if the climate crisis was not even happening. there is no mention of how the changing global ecosystem will affect the geopolitical game that is at the center of his attention nor how it will affect the trend of raising inequality. such omission seems unwarranted in the reality of the end of the second decade of the 21st century and all the more worrisome when taking into account the latest experts’ opinions published by nature (mach et al., 2019). the experts agreed that climate change has already affected organized armed conflict within countries and will most probably increase future risks of conflict. and p w56 it is predicting and avoiding conflicts that realism should provide us with most effectively. however, the normative aspect of kotkin’s article maintains the current way of looking at and solving global political and economic issues with no regard to the fragility of the earth’s biosphere. 4. liberalism the validity and efficacy of liberalism was defended in the july/august 2018 issue of foreign affairs by one of the journal’s leading authors, g. john ikenberry joined by daniel deudney. deudney and ikenberry (2018) try to show that the liberal world order is far from collapsing, despite very strong signs of its weakening. moreover, they claim that the liberal theory of international relations is far from becoming obsolete, despite the current revisionist policies of china and russia or the global raise of nationalism and opposition to international institutions. like kotkin, they see the united states as the builder of the modern world order, which is strong enough to survive its leader’s waning power. they emphasize the value of interconnectivity which will be key in solving any future global issues. they point out that the relentlessly rising interdependence will still require cooperation through established institutions, because even illiberal states will do this for their own pragmatic self-interest. as they write, the liberal international order does not depend on all of its members being liberal. deudney and ikenberry try to defend liberalism as a school of thought by showing that it is no longer utopian in its visions, recognizing tragic tradeoffs, but still believing in the saving power of technology. they see the capitalist democracy as the best possible outcome for any state because they believe that it is best suited to realizing human interests in the modern world. like kotkin, they recognize the growth of inequality and the disproportionate distribution of profits from globalization towards elites. however, they blame these problems on society’s abandonment of core liberal values or on not implementing them strongly enough. they do not put the blame on the inherent mechanisms of capitalism itself. unlike the realist kotkin, the liberalism apologists recognize the existence of environmental problems which are now present on a global scale. they blame the cumulative effect of human activities on the global ecosystem and use the term “anthropocene”. however, deudney and ikenberry do not see any role of the current political and economic system in this process, making humanity as a whole responsible. moreover, they do not think that the current global capitalist economy and the state system require any reform in order to tackle the environmental problems. instead, they place their faith in the existing global institutions and institutional innovations rather than large-scale institutional change. they believe that recent outcomes like the paris climate agreement show the strength of the current order and will be enough to safeguard against environmental destruction. their narrative on environmental problems does not also show their real scale or urgency, as they are enumerated along other challenges: artificial intelligence, cyberwarfare and genetic engineering. in conclusion, deudney’s and ikenberry’s discourse is state-centric, just as kotkin’s was. the difference is that they believe that the international institutions will survive any revisionist or nationalist surges within the system and will still be providing everybody with a base for cooperation in solving global issues. by working within the system rather than against it, they preserve the existing global structure of social and political relations and their accompanying how international relations scholars explain the world... 57 inequalities of power and wealth (cox, 1981). while they are right that the institutionalized liberal world order is very resilient, as no major international organization or agreement has been significantly challenged or weakened in recent history, they most likely are wrong that this liberal world order has done enough to prevent global crises – with the climate crisis being the most important one. they also believe that it was liberalism that rid humanity from most of its faults, like imperialism, slavery and racism. such beliefs have obviously been challenged, mostly because of liberalism’s integral connection to capitalism. as numerous critical thinkers have pointed out neither imperialism, nor slavery, nor racism are gone from the world (agnew, 2003; harvey, 2003; veltmeyer & petras, 2005; moniz bandeira 2019). deudney and ikenberry claim that liberalism is to be credited for a historical trend towards justice, even though patel and moore (2017) have shown that it is multilayered and multifaceted injustice towards peoples and nature that was being reproduced by capitalism. deudney and ikenberry blame much of the historical wrongdoings on human nature to seek power, rather than capital’s nature to seek new means of reproduction. likewise, they see environmental problems as threats from the outside or caused by anthropos as a whole, not by the capitalist relations and exploitation. this goes in line with moore’s (2017a) argument against “anthropocene” as an obscuring term that hides the real power-capital-nature relations that cause the ecological crisis. it also proves the human-centric character of mainstream political theories, mentioned by chakrabarty (2018). 5. conclusion the two analyzed articles seem to prove that knowledge is always constituted in reflection of interests (ashley, 1981). they also are very clearly normative, which shows that not much has changed in the study of international relations since the findings of neufeld (1995). in accordance with the past findings of cox (1981), both realist and liberal theories of international relations serve to strengthen and stabilize the power and capital relations. both discourses also marginalize certain regions in the global configuration, which is in line with the findings of saraswat and meena (2017) and the modern treatment of the north-south divide described by solarz (2009) in which most of the global south is ignored in the northern discourse. they function within the synergy of capitalist logic and territorial logic pointed out by harvey (2003). the capitalist logic, which emerges from finding and capitalizing new resources and opening new markets, is realized through the liberal discourse of deudney and ikenberry, while the territorial logic, which encompasses military or diplomatic rivalries and strategies, is realized through the geopolitical, realist discourse of kotkin. both articles try to make sense of the globalized world, but they do not raise questions about how capitalist economic imperatives and international relations shape each other, what is the geography of capitalism and how economy remakes territory and nature. this lack of a dialectical approach (sparke, 2018) is one of their biggest weaknesses. when it comes to environmental issues and the climate crisis, both discourses prove that the urgency of “greening” the mainstream political theories still has not been embraced (saward et al., 2009). the realist discourse in kotkin’s article completely omits the issues of degradation and climate crisis, which is not surprising given the findings of green and hale (2017) about their unpopularity among political scientists. the liberal discourse of deudney and ikenberry does tackle the problem, but does not provide any radical ways of changing p w58 the relation of society and nature, and is still working within the system, not questioning the system itself. with no vision of abandoning the prevalent neo-extractivism (cupples, 2013; rousselin, 2018) or the unending search for new ways for capital to reproduce itself by cheap work or cheap resources (moore, 2015), both paradigms do not do much for constructing a consensual political discourse for dealing with the ecological crisis. it seems that the traditional paradigms really are unable or unwilling to face the great ecological threat. they only try to give provisional explanations for why the world politics swing one way or the other. moreover, rather than encompassing the whole power-capital-nature relation, they remain in the society + nature dualism, treating nature as something that is outside, is a given constant and can be fixed with band-aid solutions. both articles prove that there is no deeper reflection on the role of the current world political-economic order in creating and sustaining the dangerous power-capital-nature relations. and because it is matters of global importance that best test any theories and paradigms that aspire to explain the world, the ongoing ecological crisis and climate change will soon ultimately test the realist and liberal schools of thought in international relations. time will tell if future popularization of these scientific discourses will be any different than today and will make encompass the whole world-ecology with its numerous power-capital-nature relations. references agnew, j. (2003). american hegemony into american empire? lessons from the invasion of iraq. antipode, 35(5), 871–885. doi: 10.1111/j.1467-8330.2003.00362.x. ashley, r. k. (1981). political realism and human interests. international studies quarterly, 25(2), 204–236. doi: 10.2307/2600353. chakrabarty, d. (2018). anthropocene time. history and theory, 57(1), 5–32. doi: 10.1111/hith.12044. chołaj, h. (2014). kapitalizm konfucjański. chińskie reformy ekonomiczne a globalizacja. warszawa: wydawnictwo poltext. connolly, w. e., & macdonald, b. j. (2015). confronting the anthropocene and contesting neoliberalism: an interview with william e. connolly. new political science, 37(2), 259–275. cox, r. w. (1981). social forces, states and world orders: beyond international relations theory. millenium, 10(2), 126–155. cox, r. w. (2002). the political economy of a plural world: critical reflections on power, morals and civilization. london and new york: routledge. crutzen, p. j., & stoermer, e. f. (2000). the “anthropocene”. igbp global change newsletter, 41, 17–18. cupples, j. (2013). latin american development. london: routledge. deudney, d., & ikenberry, g. j. (2018). liberal world. the resilient order. foreign affairs, 97(4), 16–24. devetak, r. (2005). critical theory. in s. burchill, a. linklater, r. devetak, j. donnely, m. paterson, ch. reus-smit, j. true (eds.), theories of international relations. new york: palgrave macmillan. falk, r. (2016). on the legacy of robert w. cox. globalizations, 13(5), 501–505. how international relations scholars explain the world... 59 goering, l. (2019). climate change an ‘imminent’ security threat, risk experts say. retrieved 6 march 2019, from: http://news.trust.org/item/20190219234215-xnh52/. harvey, d. (2003). the new imperialism. new york: oxford university press. hutchings, k. (1999). international political theory: rethinking ethics in a global era. london: sage publications. keohane, r. o. (2015). the global politics of climate change: challenge for political science. ps: political science & politics, 48(1), 19–26. klementewicz, t. (2010). rozumienie polityki. zarys metodologii nauki o polityce. warsaw: dom wydawniczy elipsa. kotkin, s. (2018). realist world. the players change, but the game remains. foreign affairs, 97(4), 10–15. mach, k., kraan, c., adger, w., buhaug, h., burke, m., fearon, j., field, c., hendrix, c., maystadt, j., o’loughlin, j., roessler, p., scheffran, j., schultz, k. & von uexkull, n. (2019). climate as a risk factor for armed conflict. nature, 570(7760). doi: 10.1038/ s41586-019-1300-6. moniz bandeira, l. a. (2019). the world disorder.us hegemony, proxy wars, terrorism and humanitarian catastrophes. springer. moore, j. w. (2015). capitalism in the web of life. ecology and the accumulation of capital. verso. moore, j. w. (ed.). (2016). anthropocene or capitalocene? nature, history, and the crisis of capitalism. pm press. moore, j. w. (2017a). confronting the popular anthropocene: toward an ecology of hope. new geographies, 9, 186–191. moore, j. w. (2017b). metabolic rift or metabolic shift? dialectics, nature, and the world-historical method. theory & society, 46(4), 285–318. moore, j. w. (2017c). the capitalocene, part i: on the nature and origins of our ecological crisis. the journal of peasant studies, 44(3), 594–630. neufeld, m. (1995). the restructuring of international relations theory. cambridge: cambridge university press. ó tuathail, g. (1996). critical geopolitics. london: routledge. patel, r., & moore, j. w. (2017). a history of the world in seven cheap things: a guide to capitalism, nature, and the future of the planet. berkeley: university of california press. rousselin, m. (2018). a study in dispossession: the political ecology of phosphate in tunisia. journal of political ecology, 25(1), 20–39. doi: 10.2458/v25i1.22006. saraswat, d., & meena, k. (2017). geopolitics and marginality: re-imaginations from the south. south asian survey, 21(1&2), 112–126. doi: 10.1177/0971523115592497. saward, m., dobson, a., macgregor, s., & torgerson, d. (2009). trajectories of green political theory. contemporary political theory, 8(3), 317–350. doi: 10.1057/cpt.2009.11. shapiro, m. (1992). reading the postmodern polity. political theory as textual practise. minneapolis: university of minnesota press. sims, k. (2015). the asian development bank and the production of poverty: neoliberalism, technocratic modernization and land dispossession in the greater mekong subregion. singapore journal of tropical geography, 36, 112–126. doi: 10.1111/sjtg.12093. solarz, m. w. (2009). północ – południe. krytyczna analiza podziału świata na kraje wysoko i słabo rozwinięte. warszawa: wydawnictwa uniwersytetu warszawskiego. p w60 sparke, m. (2018). globalizing capitalism and the dialectics of geopolitics and geoeconomics. environment and planning a: economy and space, 50(2), 484–489. doi: 10.1177/0308518x17735926. steffen, w., richardson, k., rockström, j., cornell, s. e., fetzer, i., bennett, e. m., biggs, r., carpenter, s. r., de vries, w., de wit, c. a., folke, c., gerten, d., heinke, j., mace, g. m., persson, l. m., ramanathan, v., reyers, b., & sörlin, s. (2015). planetary boundaries: guiding human development on a changing planet. science, 347(6223), 736–747. doi: 10.1126/science.1259855. van apeldoorn, b. (2016). us foreign policy from a critical international political economy perspective: capitalist empire and the social sources of grand strategy. in: a., cafruny, l. s., talani, & g. p., martin (eds.), the palgrave handbook of critical international political economy. london: palgrave macmilan. veltmeyer, h. & petras, j. (2005). foreign aid, neoliberalism and us imperialism. in: a., saad-filho, & d., johnston (eds.), neoliberalism. a critical reader. london: pluto press. walewicz, p. (2018). “greening” the critical theory of international relations with the concept of world-ecology. torun international studies, 1(11), 125–234. doi: 10.12775/ tis.2018.011. wallerstein, i. (1974). the modern world-system i: capitalist agriculture and the origins of the european world-economy in the sixteenth century. new york: academic press. wallerstein, i. (1984). the politics of the world-economy. the states, the movements, and the civilizations. cambridge: cambridge university press. welzer, h. (2008). climate wars: what people will be killed for in the 21st century. polity press. tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 anton-gabriel moldovan*1 orcid: h p://orcid.org/0000-0002-1493-7211 polish national security policy in a new regional security environment. case study: national security strategy of poland 2014 abstract military aggression launched by russia against ukraine was a turning point on the international arena; and particularly in europe. the russian aggression against ukraine, concluded by the illegal occupation and annexation of the crimean peninsula represented the first postcold war event in which one state claimed – equipped with the full array of force – a territory belonging to another state, whose borders are recognised under the international law. russian aggression triggered a general concern in eastern europe. the polish leaders were among the first european officials who vehemently condemned the actions taken by russia. this paper aims to explore polish stance on russian military aggression against ukraine and how the polish leadership posture is reflected in the new concept of the national security strategy. thus, we focus on the national security strategy of republic of poland (2014). keywords: national security, military aggression, sense of insecurity, threats, enhancing security, defensive capabilities, national security strategy of poland, nato 1. introduction immediately after the fall of the iron curtain, poland’s strategic objective was to join the euro-atlantic structures. an equally important goal was to strengthen the strategic partnership with the united states. both objectives have been reached. however, poland did not feel fully secure and have continued to demand military presence of its allies on its territory. vladimir * babeș-bolyai university, romania; email: moldovan.ganton@yahoo.com 2018, no. 1 (11), pp. 89–102 published online december, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.008 a -g m90 putin’s coming to power and the new foreign policy pursued by russia, as well as the military means to be used in georgia, reawakened warsaw leaders’ concerns about putin’s (geo)political goals. in fact, six years later after the episode in georgia, russian aggression on ukraine and the annexation of crimea evidenced russia’s return to the use of military means to reach its geostrategic objectives and kremlin new tactics of pursuing and achieving its goals by introducing the dimension of the hybrid war. the outbreak of the crisis in ukraine and russian return to the policy of force and the violation of the sovereignty and territorial integrity of the ukrainian state questioned the sustainability of the western rules of political behaviour, which threatened to compromise such rules on the international scene (kupiecki & michta, 2015, p. 8), thus wiping out the illusion of a lucrative political cooperation with russia under the putin regime. the magnitude of events near its borders has convinced polish leaders that these security issues require urgent (re)action (missala, 2015, p. 106–107). whereas other western states such as the usa (with interests taken in other regions), germany (interested in direct relations with russia) were initially hesitant in taking even defensive military countermeasures, polish leaders constantly reacted and did lobby for the permanent deployment of nato troops on its territory as a part of credible security measures against russian aggressive potential. it is the moment when the paradigm shift occurs in the configuration of the national security strategy. polish current security strategy focuses on the need to improve and develop national defense capabilities, the need for consensus within nord-atlantic alliance and collective defense in guaranteeing national security of poland in the context of potential threats coming from russia. enhancing defensive capabilities mainly implies nato’s “boots on his ground”. all these signify the first major change of rhetoric in comparison with the previous polish official documents. to keep track of the said change in narrative is our primary research goal. in other words, poland could be a potential target of military threats; hence, national security must be collectively ensured. our research is based on the contents of two polish official national strategy documents, from 2009 and 2014 respectively, and the main argument of this paper is that the new polish national security strategy should, more than before, focus on combating russian threats (in a defensive manner), while decision-makers has had in their mind the national and regional vulnerabilities vis a vis russian aggression. 2. theory and methodology 2.1. theoretical approaches the concept of (national) security is characterized by distinct prongs and meanings depending on the period dealt with, on the theoreticians approaching it and the theoretical sphere which they belong to and on the evolution of threats to the state. 2.1.1. the concept of national security during the cold war we start the overview of the series of approaches and meanings given to the concept of national security with the most popular proponent of traditional realism theory, hans j. morgenthau. morgenthau believes that as far as foreign policy goes, the state is guided by national interest. because the state will have to defend and promote its national interests in an international system lacking in moral principles, the state will use military force (morgenthau, polish national security policy in a new regional security environment... 91 1949). a similar approach is advocated by george f. kennan. the author describes the national interest and national security as subject to governmental concern, where the national interest political integrity, population welfare or military security – is defined in abstraction from moral values. in other words, national interest lies in national sovereignty and should have been defended as such (kennan, 1985). quite unlike the former, arnold wolfers (1952), recognized for his dualistic realist-liberal theoretical approach, assumes a more cautious, albeit more comprehensive, perspective. in his view, security can be considered an intermediate goal or instrument, always having a negative value and being measured subjectively. holding close to arnold wolfers’ vision, charles f. hermann also stipulates several meanings to the notion of security. likewise, he adds contextual dimensions associated with national security requirements (hermann, 1977). richard ullman, in turn, warns against the neglect of dimensions of security other than military ones. from his point of view, such a policy produces more than a zero-sum game. so, what we end up with in the relations among various states is a negative-sum game, which, according to this author, leads to the weakening of global security instead of producing security (ullman, 1983). 2.1.2. the concept of national security after the cold war within theoretical approach to the concept of national security, underlining the multiple meanings of security to the detriment of concentrating on it as a goal coincides with the end of the cold war, even though, as we saw above, there are some theoreticians who approached the national security from different angles. moreover, although the state will remain the most important actor, new actors are appearing on the international stage. also, the spectrum of the threats to national security is extended once the actors multiply. barry buzan started the reconceptualization of security in the early 1980s in his people, states and fear, published in 1983. the need for redefining national security is also underlined by the theorist david baldwin. baldwin stresses the need to change the approach to security for two reasons: on the one hand, insisting on security as a goal often represents identifying security with “vital interests” (national sovereignty and territorial integrity) and because the traditional approach of security refers to national security as a “pre-established” fact on the other hand (baldwin, 1995). in his view, security should not be specified in terms of threats to all state values because it precludes a possibility of distinguishing between political objectives. as a result, security for him means a political objective distinguished from the rest of the objectives that compete for the allocation of resources. in parallel, the idea of baldwin will be extended/completed by buzan, weaver and wilde in their seminal book security: a new framework of analysis, where the authors provide a complex interdependencies the concept in question exhibits by proving that security does not just refer to the political-military dimension. according to buzan, in order to be able to understand the concept of security; first and foremost, it is necessary to pass security through the filters of conceptual delimitations, such as levels of analysis, sectors and regions, providing each term with the meaning and role of defining security (buzan, weaver & wilde, 1998). 2.1.3. national security strategy in barry buzan’s view, the state can adopt two types of security strategies: either national or international one. depending on the strategy adopted, the state will focus either on reducing a -g m92 vulnerabilities or on the sources and causes of the threats, trying to eliminate or remove them by political or military actions (buzan, 1983). on the other hand, for denis m. drew and donald snow the national security strategy is the interface between the non-military tools of the decision-makers and the military establishment, while stressing the relevance of the civil-military relationship in the configuration of the strategy. in their view, a national security strategy becomes a focus for the use of military force in an international confrontation (drew & snow, 2006). alexandra ghica and marian zulean provide a similar definition of the national security strategy; that is, the national security strategy is the strategic concept of national security policy, i.e. “an action plan or set of decisions proposed by policy makers to justify how to employ/expend resources to fulfil strategic objectives”, a concept that seeks to reconcile strategic objectives with the resources available and the means to achieve them (ghica & zulean, 2007). 2.1.4. security perspective from theory to practice national security per se is an ambiguous concept, difficult to delimit, often misused or vaguely approached (baldwin, 1997, p.12). the argument resorts to the multiple meanings that the concept of security has been endowed with over time, among others: objective/goal, tool, value, fundamental or public good, consequence or precondition. security, upon the first approximation, may represent the main objective of a state, which, being pursued, ensures the protection of the core values, with the core values being sovereignty and territorial integrity, and the military force is the instrument by dint of which this goal is achieved. thus, security, regarded as the main objective of a nation and strictly pursued in military terms, was often linked to the notion of “survival”. this approach manifests itself in the works of classical realists such as hans j. morgenthau (1949) or george f. kennan (1985). other accounts identify security with a value. this perspective is characterized by two prongs. first of all, security is a negative value or a burden for some states, because the aspiration for too much security can lead to insecurity rather than security (wolfers, 1952). in the latter case, security may be regarded as an instrumental value, in the sense that security is necessary to promote other values (welfare, economic development, education, health, etc.) (hermann, 1977, p. 19). also, what can be attributed to security is the meaning of consequence because it can be evaluated and defined in terms of the threats it faces (ullman, 1983, p.130) or in terms of public good provided and ensured by the state. the plethora of meanings attributed to the notion of security do not give a clear indication of what security is essentially. to appreciate the concept of (national) security entails identifying the components that set the conceptual framework for it. therefore, the starting point of the “security issue” should be reformulated under the “security for whom?” and “security for what values?” (baldwin, 1997, p. 13). in this context, national security is a concept composed of: goals/objectives, tools, reference object, security and securitization process (when applicable). obviously, this process must take place under the umbrella of an institutionalized framework. institutions are the ones that turn this abstract concept into a strategic planning document security strategy. understanding national security in terms of the main threats to national security offers the prospect of a more precise delimitation of challenges for a state and at the same time will help prioritize national resources to reduce or eliminate the said threats. moving on to the polish national security policy in a new regional security environment... 93 national security goals/objectives, apart from defending the core values, which are inalienable, the rest are determined according to national capabilities and power of projection of influence/promotion of national interest. once the national security objectives have been established, the next step is to identify the tools that will be used to pursue (national) security. the range of instruments may vary, depending on the national strength/power that the state has at its disposal. the instruments are, either of a coercive nature threat, violence, force (traditional approach), or of a diplomatic nature consisting in relations with other states, or they constitute a mix between the two. always, when decision-makers set national security goals/ objectives, this process means that the use of instruments will have to be directed against something identified as a vulnerability and/or perceived as a threat. in this situation, policy-makers will have to delimit what is/are the subject or the reference objects and what is the intensity of the vulnerability or threat to it, depending on the identified security problem. at times, the process of securitization of a real or imagined problem can take place; however, it is a matter of pure contingency rather than of necessity. enhancing security means increasing addressing capabilities to combat threats; which means, in other words, increasing resources allocated to resolve national security issues. but the question is what counts as a “threat” to security, and this matter depends on the real or perceived/imagined (objective security vs. subjective security) aspects of a threat. this choice will always be made by political decision-makers who will decide whether a threat will be fought. if they choose a security issue to be perceived as a threat, it will be placed on the national security agenda. otherwise, they may propose risk management strategies or initiate a public debate (ghica & zulean, 2007, p. 54) to resolve uncertainty about that security issue. 2.1.5. institutionalizing the concept of national security once the essential conceptual frameworks of national security have been established, the next step is that of conceptualizing national security strategy. there are two key conceptual frameworks that guide the national security strategy: national goals/interests and tools (pathways/ lines of action). national goals can be: vital interests, major interests and peripheral interests. tools can be: military, economic and diplomatic (drew & snow, 2006). therefore, the strategy provides further guidelines for actions which will subsequently have to be implemented through sectoral policies. national security policy nsp the national security policy (nsp) operates at the level of political vision and is based on an ideology shared/followed by the acting administration. as a result, nsp is a political choice and sets strategic objectives in order to: achieve security, eliminate subjective fears and ensure the welfare of citizens (ghica & zulean, 2007, pp. 39–40). a security policy that combines elements from both national security strategies, the state-centred strategy and the strategy based on the preservation of the status quo (with the focus on the sources and causes of the threats, managing them through political action), represents the best choice of that security policy. sometimes, the national security policy becomes a political trade-off between security and other values. incorrectly approaching some security issues or misrepresenting one a -g m94 security issue can change the meaning of the security policy. when national security becomes the “ultimate” goal of a state, the issue will never be resolved. on the other hand, if there is a continuing aspiration for security that turns into an obsession of security, all the values of the state will be subordinated to this desideratum. in another form, security obsession can give rise to the accumulation of power and its use against other states, or at least it will be perceived by other states as coercive power accumulation. in most cases, perceived problems fuel the security dilemma in the international system, even if the actor, perceived as seeking military supremacy, does not use its force against other states (buzan, 1981). 2.2. methodology the case study is structured on two levels of analysis that help us understand the context in which polish national security strategies and policies have been formulated throughout last years. on the one hand, national security strategies and foreign policy priorities have been formulated in accordance with the status of membership within north atlantic alliance (and the european union). on the other hand, the sense of insecurity originating from its eastern borders and particularly negative historical experiences and tense relations with the russian federation under the putin regime have been taken into consideration in the formulation of national security strategies and policies. 2.2.1. nato and “the bear out of hibernation” the crisis in ukraine and the aggression against ukraine followed by the annexation of crimea by russia led to an international debate focused on new security scenarios that nato member states in eastern europe could face in the context of russia aiming to increase its military presence. the new debate also highlights the weakening of nato as a defence alliance and the measures that the alliance should have to take to deter russian aggressive behaviour in eastern europe. the return of the kremlin regime to the use of military tools and the violation of international law and international order by annexing the crimea should entice the main western powers into reconsidering traditional threats. at the same time, the consequences of putin’s actions raise questions about the sustainability of western standards in the current international order. that is why the main states supporting the preservation of the current international order should (re)analyse the price of compromising such rules and act accordingly. on the other hand, in recent years, nato, as an organisation, showed the symptoms of regress through some internal transformational processes: defence budget cuts or a degree of self-restraint on defence and military posture in the eastern flank (kupiecki, michta, 2015). also, kacprzyk sees the nato cohesion as being already affected by the lack of defence in central and eastern europe, and thus russia could undermine nato’s credibility as the main defensive alliance and indirectly the credibility of the usa (kacprzyk, 2015, p. 5). other authors go further and believe that due to russian military actions, eastern europe is no longer a flank, but has become a frontline a controversial military border with two hot spots, the first being the front labelled as “ukraine” and the other, the “baltic” front, which, being out of control, can exert negative influence on the central and eastern europe stability (karber & petersen, 2016, p. 33). polish national security policy in a new regional security environment... 95 2.2.2. poland and its eastern neighbours the second level of analysis, as mentioned above, is polish foreign and security policy, with an emphasis on the area between its eastern borders and the russian federation. after becoming a fully-fledged member of nato (and of the european union) poland has paid particular attention to the region between its eastern borders and the russian federation in terms of potential security challenges and national interests (bienek, 2006, missala, 2016, novak, 2010; o’donnell, 2012) because the russian federation continued to be perceived as the biggest challenge to polish national security. therefore, warsaw has been pursuing over the years the internationalization of poland’ security and defence policy (missala, 2016). having assumed a distinct perspective, irina kobrianskaya insists on the stereotypes and fears that have existed for centuries in the relations between poland and russia, which is now more conspicuous than ever. because of these fears, poland is making the mistake (as well as other european states) of believing that who “flirts” with ukraine upsets russia, continuing to say that this reasoning reduces merely to claiming that “beyond the bug is only the ussr, but in a slightly different form and that its collapse was only temporary”. moreover, the involvement of poland in the orange revolution and afterwards the constant promotion and support of integration into the euro-atlantic organisations of its eastern neighbours (belarus and ukraine) are identified by bienek and irina kobrianskaya as the main issue in poland-russia relations. under these circumstances, poland will campaign for the permanent deployment of nato troops on its territory as a guarantee of credible security measures (missala, 2016). 2.2.3. data collection. national security of poland as seen through the lenses of official documents the primary sources we use are related to two official documents, namely: defense strategy of republic of poland (dsp) and the national security strategy of the republic of poland (nssp). defense strategy of the republic of poland (2009) defense strategy of the republic of poland is the most comprehensive sector of the polish national security strategy which deals with its external conditions influencing national defense, concepts, definitions, description of the national defense system, armed forces within the system, as well as with the directions of development and transformation of the national defense system. the main goals of the strategy refer to the strategic partnership with the united states of america and the importance of the us in guaranteeing national security of poland. the strategy also reminds us of the potential security threats to poland, while underlining the low-level possibility of a large-scale conflict. however, regional threats and local conflicts are still persistent, just to mention the russian-georgian conflict holding at that time. moreover, the strategy highlights that polish security is mainly a function of the processes and developments that take place in its neighbourhood. as a result, the stability of central and eastern europe guarantees the security of poland, where the development and security policy of these states, particularly these of russia, are described as having a direct impact on security of poland. in terms of defense, last but not least, nato remains the key organization in the regional a -g m96 security and the most important guarantor of polish external security. (“defense strategy of the republic of poland”, 2009, art: 11, 13, 16, 17, 21, 22). national security strategy of the republic of poland (2014) the national security strategy of the republic of poland (nssp) pays tribute to the importance of nato (and eu) for polish security, wherein the north atlantic alliance remains the most important organisation for the security of poland, while us remains the most important non-european ally. also, the document does justice to the significance of regional cooperation in the weinmar triangle or visegrad group (v4) as well as the support for reforms that poland provides to non-eu countries through the eastern partnership, all these in the context of the orientation of the us foreign policy towards the asia-pacific region, russia’s use of military tools, its aggression against ukraine and the annexation of the crimean peninsula (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, art: 6, 7, 8, 42). under these circumstances, poland needs to increase its strategic resilience (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, art. 64). therefore, the three security policy priorities are outlined in the documents as follows: strengthening national defense capabilities, particularly in those security areas where (common) allies’ actions may be hindered (consensus-challenging situations); supporting processes aimed to reinforce nato’s ability to provide collective defence (and the development of the eu common security and defense policy) and supporting as well as selectively participating in the actions of the international community aimed at preventing the emergence of new sources of threats (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, article 65). 2.2.4. data reduction poland pays special attention to the region beyond its eastern borders. the sense of insecurity that this region gives rise to stems from official documents, especially after the second ukrainian crisis and russian aggression, concluded by the annexation of the crimea. thus, in connection with the previous conceptual frameworks of security strategies and policies, both those of a general nature and those that treat poland as state-actor, we have chosen the following relevant data from our primary sources: security objectives and strategic goals; resistance capacity; nato as a defensive alliance (military alliance) and the importance of partnership with the us. both documents underline the increased attention that political decision-makers in warsaw give to the eastern neighbours, namely: ukraine, belarus and the russian federation. improving bilateral relations with these states and regional stability in general as well as strengthening the ties between the listed countries and nato (and the eu) are the main strategic objectives that poland has prioritized in this region. referring directly to the perpetuating conflict in eastern ukraine and to the perceived risk to national security, the national security strategy underlines the possibility of exposing poland to forms of political pressure in conjunction with military arguments. at the same time, the document focuses on the concentration of military potential threat or provocative military maneuvers in the vicinity of the polish state borders and their offensive posture, and continues to observe that the military threats to which poland may be exposed may take the shape of war crisis, military conflict at different scales from military attack below the polish national security policy in a new regional security environment... 97 threshold of classic war, to a less-likely large scale conflict (national security strategy of republic of poland, 2014, article 36). in this regard, the document invites the allies of poland to solidarity and consensus. in article 43 of the above-mentioned strategy, the document specifies the degrees of challenge to which european security policy is exposed due to the processes and events taking place in neighbouring countries of eastern europe, the ones considerably affected by russia’s strong political, military and economic pressure. poland’s concern is not only due to the lack of consensus among the european allies over the crisis in ukraine and russia’s behaviour, but also because of the lack of investment in the national defense sector on the part of most of its partners, which runs counter to any expectedly reasonable conduct in the face of the major changes occurring on the international with us supremacy being challenged and the russian federation increasing its defense investments, european countries continuing to cut budgets in this area (polish foreign policy priorities 2012–2016, 2012) (this issue being identified and signalled as early as 2011, 2012). consequently, a steady direction of polish security diplomacy activity represents those measures aimed at strengthening the effectiveness of collective defense in the long run and the deterrence posture of the north atlantic alliance, while providing support to the improvement of eu’s csdp in the political and strategic sphere, institutionally and operationally. and last but not least, through its diplomatic activities, the document reveals poland’s desire to improve strategic cooperation between nato and the eu (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, article 71), which would be beneficial for poland. the sense of insecurity caused by russian actions in eastern europe region is also reflected in some of the statements of the polish officials who were insisting on nato troops deployment on the territory of poland as the russian federation’s aggression against ukraine occurred. they argued for the need of the allies’ troops as part of the collective defense protective measures against possible forms of aggression or threats that may arise because of the russian federation’s actions. three of the statements on the need for alliance troops in poland were made by donald tusk, the former polish prime minister, by radoslaw sikorski, who is the former minister of foreign affairs; and by andrzej duda, the current president of poland. thus, in the first half of 2014, donald tusk, at that time the prime minister of poland, declared that “we want poland to be defended by military troops, not only by words written in a treaty” (buckley, khan, cienski, 2014, april 1). radoslaw sikorski said that “stationing two brigades or as many as 10,000 soldiers – to poland would fully satisfy us (buckley, khan, cienski, 2014, april 1). as soon as he took an oath as a president of poland, andrzej duda reiterated the main demand that poland expects to be met by nato: “we need a greater presence of nato in this part of europe” (“poland’s new president calls for stronger nato presence to counter russia”, 2015, august 6). 3. results and discussions. eastern dimension of poland’s security policy the region between its eastern borders and the russian federation has remained the focal point of national security strategy of poland. the processes and developments that take place in its eastern neighbourhood have always influenced the formulation of national security strategies. in other words, from the perspective of polish policy-makers, a stable security ena -g m98 vironment in central and eastern europe is the security guarantee for poland (“national security strategy of the republic of poland, 2014, art. 17). besides, the evolution of these states and their security policy (of russia in particular) have a direct impact on poland’s security (“national security strategy of the republic of poland, 2014, art. 21). also, countries such as belarus, the republic of moldova and, ukraine ukraine as poland’s strategic partner in this region (“polish foreign policy priorities 2012–2016”, 2012, p. 18) – have been potential causes of instability, primarily because of the influence that putin’s regime exerts on them. for these reasons, poland reacted every time to the changes occurring in the security architecture of this “grey area”, which could have easily become (potential) threats to the stability of the region and hence to its security. the orange revolution (2004) is one of the examples when poland denounced the interference in ukrainian presidential race and the preliminary gross election fraud. likewise, the involvement of poland in the orange revolution contributed to the deterioration of relations with russia (kobrinskaya, 2005), a problem that has continued to perpetuate to these days. thus, whenever poland tries to promote the western repertoire (democracy, stronger economic ties, human rights etc.) in one of these countries, it had and would have to consider the consequences that can emerge in the form of threats issued by russia. however, in this area there are some factors that maintain instability, which includes, among others, what follows: the corrupt internal political system in each country, the lack of democracy, russian propaganda, russian support for clientelist system in those countries and (in)direct control of the political apparatus of those states. furthermore, there appeared, after 2014, additional new subversive methods used by the putin regime to destabilize the region, the toolkit that is part of the so-called hybrid war. unlike its eastern neighbours, which, although they gained independence after the dissolution of the soviet union, still remain under close observation and within the sphere of influence of the russian federation, poland took a distinct course, pursuing different goals in its foreign policy, a course wherein embracing democratic values and principles underpinned new republic political frame. adhering to nato and the eu represented both collective defence and security and integration into a community of democratic values. however, poland did not feel fully safe. the feeling of insecurity coming from this “grey area” has persisted. that is why the polish leaders have constantly promoted the creation of a common nato-eu security policy directed towards russia and eastern european non-member states (“polish foreign policy priorities 2012–2016”, 2012, p.16), based on respect for sovereignty and territorial integrity and on the right of each nation to decide on their respective future (“national security strategy of the republic of poland, 2014, article 8). and that was happening many years prior to russian aggression on ukraine and the annexation of crimea. but the outbreak of the crisis in ukraine and russia’s return to policy of force and violation of the sovereignty and territorial integrity of the ukrainian state cast a doubt upon the sustainability of the western rules of political behaviour, with the price of compromising such rules (kupiecki & michta, 2015, p. 8) potentially signifying the shattering of the delusion of cooperation politics under normal conditions with russia led by the putin regime. the failure to cope, resorting to plain dialogue and/or negotiations, with russia’s aggressive stance military aggression on ukraine, the deployment of troops on the border with ukraine and belarus convinced poland that non-military means cannot any longer deter russia from using its military potential in pursuing its own interests in the area that belongs to its vital strategic space. the fact that poland’s last security statement insists on the need polish national security policy in a new regional security environment... 99 to improve and develop national defense capabilities, the need for consensus and collective defense in guaranteeing national security in the context of potential threats coming from eastwards, and in particular by benefiting from “boots on the ground “ signifies the change of rhetoric and strategies in comparison with the previous one. in other words, we have a potential military threat, hence we must protect ourselves with any possible means. also, if we look at the language used in the national security strategy, it can be noticed that the threat concept prevails when it comes to designating security issues that pose a threat to the new regional security environment emergent after 2014. under these conditions, the new national security strategy seeks, more than before, to focus on threats and not on vulnerabilities, and the possible threats are viewed from a military perspective rather than from an economic or a social one (although they are also important in the complex picture of the strategy, coupled with the other possible threats that may arise from the extensive mechanism by dint of which the putin regime uses to pursue russia’s strategic goals in eastern europe). all these features therefore point to the use of military means, regardless of whether we deal with national capacities or the capabilities of the north atlantic alliance. in other words, this approach can be translated as a call for means that fall into the active defensive category (ullman, 1983). in other respects, in the national defense strategy formulated in 2009, the deterrence concept was mentioned once, referring to a general context of enhancing the deterrence potential, in order to ensure the security of the member states, as well as nato as a whole (“national defense strategy of the republic of poland”, 2009, article 55). instead, in the 2014 national security strategy, the same concept appeared five times, and generally refers to: the possession or development of national capabilities that can prevent threats, including deterring, defending or protecting against them (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, article 11); diplomatic actions to strengthen the credibility and effectiveness of nato’s deterrent posture (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, article 30). moreover, unlike the defense strategy in 2009, which does not refer to any aspect of the anti-missile defense system, in 2014 it recalls the priority of creating a high-quality defense system, including anti-missile defense (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, article 30). also, in the 2014 national security strategy, what is emphasized is the need to increase the state’s strategic resilience against various threats (“national security strategy of the republic of poland”, 2014, article 64). this strategic resilience can be related to the term of resistance or defense capability (wolfers, 1952). in this regard, the policy of deterrence that poland has consistently supported within nato comes to fulfil this function. in military terms, poland is aware of the impossibility of excessive arming of territory or any other ally in central and eastern europe. then the objective of poland is to create and enhance deterrence posture of north atlantic alliance, established by the presence of military equipment and troops in the eastern flank, to such a degree that would be sufficient to negotiate the increasing aggressive impulses of the russian federation (binnendijk, 2015, p. 26–27). the deterrence policy appears even more critical for poland once one takes into consideration the fact that its main strategic partner, the united states of america, ensures the presence of its military troops on the territory of poland. from a strategic point of view, the us presence in poland provides warsaw with the guarantee that in the case of a scenario of a military aggression launched by the russian federation, the most powerful global actor can protect poland’s national security. to boot, american troops on its territory represents the signal of the us long-term military re-engagement in europe central and eastern europe (kacprzyk, 2015, p. 7). a -g m100 warsaw’s attitude and involvement in the recent events in eastern europe only prove that poland has been steady over the years with regard to its security policy towards “the grey area”. the main strategic objectives and security interests derive from the stability of the region between its borders and that of russian federation. in addition to poland’s security narrative within nato, poland is also distinguished within the european union when it comes it its attempts to lobby for bringing the countries such as belarus or ukraine closer to eu. unfortunately, orientation of us foreign policy towards asia-pacific, the european union’s support for the integration and stability of countries such as ukraine, belarus or the republic of moldova had little effect. the eastern partnership, formulated at the initiative of poland and sweden, proved ineffective without the support of countries like france and germany. and, as far as the united states is concerned, it has proved less willing to deal with the russian federation on issues concerning eastern europe while it was interested in having moscow closer in negotiating the nuclear agreement with iran or the crisis in syria. under these circumstances, with minimum support within the european union on security issues related to eastern non-member states of eu, with a nato focused on crisis management and the united states focusing on other regions of interest, poland, together with other eastern european allies, lacking in resources and means, could not deal with such sensitive issues as the eastern partnership or moscow’s political, economic and military pressure on ukraine, belarus or the republic of moldova. nonetheless, after 2014, poland’s insistence on the need for alliance troops’ presence on its territory was finally satisfied at the warsaw summit. although rotational policy of troops does not fully alleviate polish fears about russian potential of aggression and its unpredictability, the deployment of nato troops and equipment, particularly the united states, has been a positive reply to poland’s demands. also, the fact that the last nato summit took place in warsaw marks the role of poland in the security architecture of central and eastern europe and the results of diplomatic efforts in setting up the current strategic concept of the alliance. nato’s new strategic concept, which is basically a return to the concept of deterrence, as viewed from the perspective of poland, with any other member states being to a lesser degree affected by it, assumes elementary means designed for preserving national security and regional interests. in fact, the last changes occurred after 2016 imply what follows: • the eastern flank of the alliance has again become the spotlight of nato main vectors after more than two decades, a period in which eastern europe has not been the major concern of the former; • the deterrence policy provides an impetus for strengthening the eastern partnership and the csdp; • deterrence policy provides the premises for respecting the burden-sharing concept both within the north atlantic alliance and within the european union; • poland, as a regional pillar, gains importance in the new configuration of european security through its initiatives, political activism and its geostrategic position; • programs such as the european reassurance initiatives (eri) and the very hight readiness joint task force (vjtf) are initiatives that shape institutional cooperation between nato and the eu; • and last but not the least, united states has given signs it is ready to be re-engaged in ensuring european security. polish national security policy in a new regional security environment... 101 4. conclusions over the years, we can witness a constant feature of poland’s foreign and security policy, meaning the international lobby to strengthen regional security as a part of the agenda of reducing or eliminating possible threats that may arise due to kremlin regime. nevertheless, the aggression against ukraine and the annexation of crimea determined changes in national security strategy of poland. the concerns of poland’s political leadership over russian aggression is reflected in the national security strategy. also, it is easy to identify the concepts that call for boosting both national and alliance capabilities in order to protect the core values (national sovereignty and territorial integrity): building a high-quality anti-missile system or developing national capabilities conceived of both qualitatively and quantitatively). at the same time, it proves that political discourse was not only a simple stratagem used by politicians at some point. all those speeches warning about the aggressive potential of russia and the need to both increase national capabilities and to allow for nato’s “boots on the ground” (on the territory of poland), are, all things considered, real things pursued in order to strengthen national security against a potential threat and to deter any potential similar actions of russia in the region. as it can be seen, national security strategy of poland (2014) has been founded upon the attempt to respond to three major problems identified both at regional and nato levels as a result of russian aggression launched against ukraine. accordingly, the nssp, as a strategic document, provides the lines of action by which poland aims to prevent any scenario like the one having occurred in ukraine. in this regard, analysts have already identified some other vulnerable areas (binnendijk, 2015) that might be target of subversive actions of the russian federation (see baltic states or the baltic sea) in the vicinity of polish borders. the three main issues that were considered in the process of developing the latest security strategy were as follows:  national level the use by the russian federation of military tactics to which warsaw alone might not be adequately equipped to response;  regional level – the ongoing pressure russian federation is ready to exert on the eastern europe, repeatedly demonstrated by the deployment of troops and military drills in the baltic sea and belarus.  within the alliance – the lack of cohesion within nato and the hesitation of the main vectors of alliance to respond, in military terms, to poland’s security needs. references baldwin, d. (1997). the concept of security. review of international studies, 23, pp. 5–26. bienek, p. (2006). polish defense policy in the context of national security strategy. naval postgraduate school. binnendijk, h. (2015). deterring putin’s russia. in r. kupiecki & a. a. michta (eds.), transatlantic relations in a changing european security environment (pp. 21–29). warsaw / washington d.c.: drukarnia wydawnictw specjalnych sztabu generalnego wp. buckley, n., khan, j. f., & cienski, j. (2014, april 1). poland calls for nato troops deployment. retrieved april 16, 2017 from https://www.ft.com/content/3867c08a-b999-11e3 -b74f-00144feabdc0 a -g m102 buzan, b. (1981). people, states and fear. united kingdom: wheatsheaf books ltd. buzan, b. (2011). securitatea – un nou cadru de analiza. cluj-napoca: ca publishing. ghica, l., & zulean, m. (2007). politica de securitate națională: concept, instițutii, procese. bucharest: polirom. hermann, f., c. (1971). defining national security. retrieved november 12, 2016 from http://www.voxprof.com/cfh/hermann-pubs/hermann-defining%20national%20security.pdf kacprzyk, a. (2015). u.s. military presence in central and eastern europe: consequnces for nato strategic adaptation, deterrence and allied solidarity. the polish institute of international affairs. kennan., f. g., (1985). morality and foreign policy. foreign affairs, 64(2), pp. 205–218. kupiecki, r., & michta, a. a. (2015). introduction and executive summary. in r. kupiecki & a. a. michta (eds.), transatlantic relations in a changing european security environment (pp. 7–20). warsaw / washington d.c.: drukarnia wydawnictw specjalnych sztabu generalnego wp. kupiecki, r., & michta, a. a. (2015). the security dilemmas facing central and eastern europe, nato, us and transatlantic security relations. in r. kupiecki & a. a. michta (eds.), transatlantic relations in a changing european security environment (pp. 68– 79). warsaw / washington d.c.: drukarnia wydawnictw specjalnych sztabu generalnego wp. missala, a. b. (2016). poland’s foreign ans security policy: main directions. unisci journal. morgenthau, j. h. (1949). national interest and moral principles in foreign policy. the american scholar, 18(2), pp. 207–2012. national defense strategy of the republic of poland. (2009). warsaw. retrieved june 17, 2017 from https://www.files.ethz.ch/isn/156791/poland%202009.pdf national security strategy. (2014). warsaw. retrieved june 17, 2017 from https://www.bbn. gov.pl/ftp/dok/nss_rp.pdf nowak, m. j. (2010). poland’s security policy in a unstable world. nacao e defensa, 125, pp. 33–48. o’donnell, c. m. (2012). poland’s u-turn on european defence: a missed opportunity. center for european reform. policy brief. phillip, a. k., & phillip, a. p. (2016). the eastern front in nato strategy – end of interregnum. in k. redlowska & j. a. larsen (eds.), nato. rethinking. realign. react. tackling security challenges together (pp. 31–44). warsaw: ipress studio. poland’s new president calls for stronger nato presence to counter russia (2015, august 6). warsaw. retrieved april 16, 2017 from https://www.theguardian.com/world/2015/ aug/06/poland-president-andrzej-duda-stronger-nato-presence-counter-russia polish foreign policy priorities 2012–2016. (2012, march). retrieved june 18, 2017 from http://www.msz.gov.pl/resource/d31571cf-d24f-4479-af09-c9a46cc85cf6:jcr ullman, r. (1983). redefinind security. international security, 8(1), pp. 129–153. wolfers, a. (1952). “national security” as an ambiguous symbol. political science quarterly, 67(4), pp. 481–502. tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 magdalena redo*1 shutting down of the quantitative easing programme by european central bank as a threat to the market cost of capital among less credible eu member states abstract the ongoing process of shutting down the qe programme by ecb and possible reduction of its balance sheet might result in rapid corrections in the capital cost and the occurrence of the sudden stop phenomenon in the case of countries that are less credible and strongly depending on external sources of financing, thus more sensitive and less resistant towards external shocks, i.e. in countries which are the greatest beneficiaries of risk underestimation in the case of unprecedented increase in global liquidity made by major central banks after the crisis of 2008. this threat is essentially related to poland as, apart from strong dependence from external capital which is necessary to finance the process of developmental catch-up and rolling over of the dynamically growing both public and private debt, which is additionally increased by lack of membership in the eurozone; this is reflected in lower ratings or market cost of capital which suppress developmental possibilities of polish economy and contribute to faster debt accumulation. keywords: central bank, monetary policy, quantitative easing, balance sheet, market cost of capital, economic prospects 1. introduction the aim of this review is to present the ecb’s situation in the context of the use of quantitative easing (qe) as an unconventional tool of monetary policy and to analyse ecb monetary * nicolaus copernicus university in toruń, e-mail: dynus@umk.pl 2017, no. 1 (10), pp. 111–126 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.009 m r112 policy limitations related to the use of qe as well as threats to the free capital access and its cost, primarily in the case of the eu countries that are less credible and stronger dependent on external financing such as poland. thus, statistical synthesis in the context of the increase in global liquidity as a result of qe introduction by major central banks was made; subsequently, an overview of chances and threats related to the balance sheets growth was made based on a literature survey. on the basis of that and with the use of the cause-and-effect analysis as well as inductive reasoning, an evaluation of threats related to the process of shutting down qe programmes by major central banks and reduction of their balance sheets was made. 2. quantitative easing the quantitative easing programme introduced by major central banks as a response to the financial crisis of 2008 was in fact initiated a few years before that by the japanese. the bank of japan conducted the very first qe programme between march 2001 and march 20061 (see chart 1). the qe programme (relatively non-invasive) introduced in october 2010 was not a new procedure for the bank of japan. however, a significantly greater scale of the purchase of assets by the bank of japan since april 2013 contributed to a much more aggressive state of the qe3 programme. chart 1. reserve balances at bank of japan (trillion jpy). increase in the effect of qe1, qe2 i qe3 * the grey area shows the qe periods source: yardeni, quintana 2017. thus, american fed was not the first central bank in history to use this unconventional tool of monetary policy by the use of which it would mainly purchase treasury securities and mortgage-backed securities. but fed was the first one that used the quantitative easing programme as a response to the crisis of 2008 and has so far been the only one that officially 1 overview of different results of empirical studies on efficiency of qe1 in japan see ugai 2006. shutting down of the quantitative easing programme... 113 ended the use of the programme. the qe programme was implemented by fed in december 2008 and lasted until october 2014. during that period, fed assets increased five times (from usd0.9 trillion in september 2008 before the lehman brothers bankruptcy to usd4.5 trillion in october 2014 – see chart 2). chart 2. major central banks’ total assets (trillion usd) source: yardeni, quintana 2017. in march 2009 the qe programme was implemented by the bank of england. its current value reached gbp537.4 bn whereas 81% consists of gilt purchases (as of november 2017; boe 2017). swedish national bank launched quantitative easing in february 2015. the riksbank has soaked up 257 billion kronor ($29 billion) in nominal debt, i.e. almost 40% of the total (as of april, 24 2017). the case of switzerland is essential to this overview. however, it must be stressed that the swiss central bank is in a slightly different situation. the snb has accumulated foreign exchange worth chf782.8 bn at the end of october 2017 (see chart 3) due to its ongoing interventions to depress the swiss franc and invests those created funds in the financial markets (it holds chf132.9 bn in equities, of which the bulk is in us stocks; durden 2017). the snb’s foreign exchange are now over sixteen times higher than at the end of 2008, when amounted to chf47.4 bn (snb 2017). chart 3. the snb’s official reserve assets (in usd bn and as % of gdp) source: own work on the basis of snb’s and world bank’s data. m r114 3. ecb’s quantitative easing programme eurosystem started a covered bond purchase program (cbpp1) in june 2009 within which it purchased covered bonds a total of eur60 bn during the period from july 2009 to june 20102. under the next cbpp2 it purchased covered bonds in the total value of eur16.4 bn during the period from november 2011 to october 20123 (although it was previously estimated that its nominal amount would be of eur40 bn). in may 2010 the ecb launched securities market purchase program (smp) within which private and public bonds of five stressed euro-area countries (greece, ireland, italy, portugal and spain) were purchased. its first round lasted till march 2011 and the second one from august 2011 till february 20124. those interventions were sterilized so as not to affect the monetary policy stance (gibson, hall, tavlas 2016). in october 2014 the eurosystem started a third covered bond purchase programme5 (cbpp3), in november 2014 the asset-backed securities purchase programme6 (abspp), in june 2016 the corporate sector purchase programme7 (cspp) and in march 2015 the eurosystem started to buy public sector securities under of the much more higher value public sector purchase programme8 (pspp) – ecb 2017a. the table 1 presents the eurosystem holdings at the end of november 2017 and a present monthly net purchases. tab. 1. eurosystem holdings under the expanded asset purchase programme (eur bn) holdings at the end of november 2017 monthly net purchases (november 2017) pspp 1 849.0 50.7 cbpp3 239.92 3.9 cspp 128.8 7.2 abspp 25.43 0.7 total 2 243.1 62.6 2 out of which 33,5% on the primary market 3 out of which 44,1% on the primary market source: ecb 2017a. 2 the eurosystem intends to hold the assets bought under this programme until maturity, so its cbpp holdings amounted to eur6.07 bn on december 1st, 2017. 3 the eurosystem’s cbpp2 holdings amounted to eur4.75 bn on december 1st, 2017. 4 the eurosystem’s smp holdings amounted to eur88,94 bn on december 1st, 2017 5 to enhance the functioning of the monetary policy transmission mechanism, supports financing conditions in the euro area, facilitates credit provision to the real economy and generates positive spillovers to other markets. 6 to help banks to diversify funding sources and stimulate the issuance of new securities. 7 corporate sector bonds purchases are to further strengthen the pass-through of the eurosystem’s asset purchases to financing conditions of the real economy, and, in conjunction with the other non-standard monetary policy measures in place, provides further monetary policy accommodation 8 the eurosystem intends to allocate 90% of the total purchases to government bonds and recognized agencies, and 10% to securities issued by international organizations and multilateral development banks shutting down of the quantitative easing programme... 115 the eurosystem holdings under the whole expanded asset purchase programme (eapp) consisted of four above mentioned programmes reached eur2.24 trillion at the end of november 2017. this expanded asset purchase programme was announced by the european central bank in march 2015. the eurosystem has bought eur60 bn per month of euro-area bonds from central governments, agencies and european institutions. in march 2016 ecb increased its monthly bond purchases to eur80 bn and started to include corporate bonds. from april 2017 it reduced the assets purchases to eur60 bn a month, and from january 2018 the ecb will continue to buy bonds through september 2018, but cut the pace of its purchases to eur30 bn a month (see chart 4). chart 4. the ecb’s monthly purchase target of eapp on average in the period of march 2015 – september 2018 (eur bn) source: own work on the basis of eurostat’s data. as the effect of above described quantitative easing actions the ecb’s assets increased twice – see chart 5, by eur2.22 trillion (from eur2.16 trillion at the end of february 2015 to eur4.37 trillion at the end of october 2017). chart 5. ecb’s assets in the years 1999–2017 (eur bn) source: own work on the basis of eurostat’s data. 4. uncertain boundaries of the ecb monetary policy apart from unprecedented enormous scale of qe as a controversial tool of monetary policy, lack of experience in its use and little knowledge on its effects, the risk additionally increases uncertainty within the boundaries of the ecb monetary policy in subsequent periods. aside m r116 from the second decision on decreasing the scale of asset purchase by ecb, there is no unequivocal information provided by ecb on its subsequent planned actions in terms of the extent of balance sheet of the eurozone’s central bank. the question is, is it possible to extend the qe programme after september 2018? if yes, what is the ecb’s decision based on? is ecb planning to reduce the balance sheet? if yes, would that take place immediately after the qe termination? if not, which factors will determine the introduction of balance sheet reduction process (smaghi 2017)? will the reduction come back to the level of the one before the crisis of 2008? if not, which level will be established? also, for how long does the ecb plan to divide the activities decreasing its balance sheet? the importance of this information for the market is increased by clear information policy of fed in this regard. when shutting down the qe programme in october 2014 (when its balance sheet reached usd4.48 trillion), fed informed about maintaining its existing policy of reinvesting principal payments from its holdings of agency debt and agency mortgage-backed securities in agency mortgage-backed securities and of rolling over maturing treasury securities at auction (fed 2014); thus, it informed about sustaining the previous level of long-term assets in order to help maintain accommodative financial conditions. in december 2016, fed additionally stated that it will not implement the process of balance sheet reduction until normalization of the level of the federal funds rate is well under way (fed 2016). the importance of having knowledge on the future character of monetary policy is confirmed by the studies of gibson, hall, tavlas 2016, which demonstrated that clear statement of the ecb president has a much greater impact on financial markets than the smp programme lasting several months. the statement by mario draghi on 26 july 2012 that the ecb would “do whatever it takes” to preserve the euro, appears to have had significantly larger effect than the smp in reducing spreads on 10-year sovereign bonds. this result could be a consequence of the open-ended nature of his statement, in contrast to the smp which had set-down clear limits from the outset and was accompanied by conflicting statements from some eurosystem officials. 5. limits in ecb’s qe programme it must be noted that, in the case of ecb, the information on future plans and their different scenarios are essentially important as, in comparison with other central banks (for example fed or boj), the freedom of the ecb monetary policy in the scope of qe is greatly limited by the maastricht treaty and limits imposed by ecb itself. this additionally increases risk related to uncertainty in terms of qe termination as well as in terms of balance sheet reduction but also, more importantly, it arouses concerns over effectiveness of the ecb monetary policy in the situation of subsequent shocks. article 123, paragraph 1 of tfeu prohibits ecb and national central banks from issuing loans and credits to national and eu-based public entities as well as direct purchase of debt securities from these entities. in accordance with the above, this article does not prohibit from purchasing securities on the secondary market, which was confirmed by the european court of justice on june 16th, 2015 (judgement of the court 2015) and ecb points out that it should be treated as supporting stability of the financial system in the eurozone, which is in accordance with article 127 paragraph 5 of tfeu9; however, these activities are regarded as 9 see i.a. ecb 2015. shutting down of the quantitative easing programme... 117 controversial and are questioned in terms of subsequent growth of already high public debt in the majority of eu member states (general government debt at the end of 2016 was calculated at 83.2% gdp on average, where in the case of 16 eu member states it exceeded 60% of gdp; eurostat 2017), which limits development opportunities of european economies and the ability of governments to influence economic processes. as previously indicated, treasury bonds were also purchased by fed, boe, boj and riksbank; ecb alone purchased them subsequently earlier: between may and july 2010, ecb purchased treasury bonds of greece, ireland and portugal, and between august and december 2011, ecb purchased treasury bonds of spain and italy. (gros, alcidi, giovanni 2012). on 22 january 2015, the governing council of the ecb expanded the asset purchases on the secondary markets under public sector asset purchase programme (pspp) but set two limits. the first one indicates that purchases of eligible marketable debt securities under the pspp are subject to an initial issue share limit of 25% per international securities identification number (isin; decision ecb 2015/774). on 3 september 2015 r. increased this limit to 33% per isin (decision ecb 2015/2101). the second limit under the pspp is an aggregate limit of 33% of an issuer’s outstanding securities (decision ecb 2015/774). both of them apply to holdings in all of the portfolios of the eurosystem central banks. under the pspp the national central banks and the ecb may purchase marketable debt securities on the secondary markets in proportions reflecting their respective shares in the ecb’s capital key. due to the fact that the capital of the ecb comes from the national central banks of all eu member states10, also from non-euro area national central banks (which pay up 3.75% of their total share in the subscribed capital to contribute to the operational costs incurred by the ecb), the pspp programme includes the purchase of treasury bonds not only from the eurozone member states, the pspp key is higher from the ecb capital key – see chart 6. chart 6. ecb capital key and pspp key (in %, october 2017) source: own work on the basis of ecb 2017b. 10 the ncbs’ shares in this capital reflects the respective country’s share in the total population and gross domestic product of the eu (equal weighting) – ecb 2017b. m r118 pspp key is set proportionally to the ecb capital key but only in the relation to the eurozone member states. due to the fact that german bundesbank is the major ecb shareholder (its share in the ecb subscribed capital amounts to 17.9973%), thus german governments bonds (bunds) constitute the largest part of debt securities acquired by ecb under the pspp (it amounts to 25.57% of total pspp purchases). it must be noted that after 3 years of the pspp implementation, eurosystem got significantly closer to set limits (see table 2), which already limits the effectiveness of ecb’s monetary policy and also questions the effectiveness of possible future ecb’s actions in terms of subsequent shock and the revival of qe. in order to regain flexibility and effectiveness, tab. 2. the degree of exhaustion in terms of purchase limits for general government debt securities under the pspp – at the end-june 2017 general government debt securities outstanding eur bn, bis, at end-june 2017 cumulative net purchases (ecb) in eur bn (at endoctober 2017) as a % of gg debt securities outstanding (at end-june 2017) remaining weighted average maturity in years (at endoctober 2017) germany 1 613.2 437.1 27.1% 6.74 france 1 903.3 356.1 18.7% 7.79 italy 1 925.2 309.7 16.1% 8.24 spain 970.9 218.3 22.5% 8.42 netherlands 334.7 97.9 29.2% 7.53 belgium 397.8 62.0 15.6% 10.16 austria 256.7 49.2 19.2% 9.14 portugal 160.4 30.1 18.7% 8.48 finland 106.9 27.9 26.1% 7.47 ireland 134.1 23.4 17.5% 9.35 slovakia 36.8 10.5 28.4% 8.37 slovenia 29.8 6.4 21.5% 10.25 lithuania 14.9 2.8 18.6% 6.88 luxembourg 7.9 2.3 28.9% 5.66 latvia 7.9 1.7 21.6% 7.74 malta 5.3 1.0 19.6% 10.76 cyprus 7.0 0.2 3.1% 4.36 estonia 0.0 0.1 -* 0.70 7 912.7 1 636.6 20.7% supranationals 197.7 7.60 total 1 834.3 7.80 * due to excessive rounding of data by bis the relation can not be set source: own work on the basis of ecb 2017a and bis 2017. shutting down of the quantitative easing programme... 119 ecb must reduce the value of assets which suggests relatively fast process of reducing ecb’s balance sheet with the full spectrum of negative consequences reflected on the freedom of accessing market financing in europe and also on its cost level (especially in the context of economies such as poland which have the highest debt, are less credible and/or strongly depend on external financing). the awareness of that already increases uncertainty and risk on european debt markets, which makes it harder for european economy to enter the path of economic growth; it also poses a threat of another financial crisis as it increases the probability of a sudden stop in the case of less credible countries with the highest debt. at the end-october 2017 the eurosystem holdings of general government debt securities amount to eur1.6 trillion, i.e. 20.7% of overall general government debt securities outstanding at the end-june 2017. in its nominal aspect, eurosystem owns the majority of german (eur437 bn), french (eur356 bn), italian (eur310 bn), spanish (eur218 bn) and dutch (eur98 bn) general government debt securities, which account for 86.7% of total eurosystem purchases under pspp (see table 2). due to a different level of the pspp key, different level of public debt in eu member states and its structure, different level of emission of general government debt securities of dissimilar maturity, pspp limits have been exhausted at different levels. as a result, the following countries are the closest to having exhausted the pspp limit: netherlands (29.2% at end-june 2017), luxembourg (28.9%), slovakia (28.4%), germany (27.1%) and finland (26.1%), i.e. except slovakia there are the most credible countries. another limitation of the programme of purchasing assets by ecb in the context of currently heavily exhausted limits in the case of some countries (ireland, finland, portugal and germany; bankier.pl 2017) can be seen in the real issue of limited availability of treasury bonds with extended maturity which forces ecb to purchase bonds with increasingly shorter maturity11. this means successive decrease in the quality of assets owned by ecb in the subsequent months – the share of government bonds belonging to eurozone economies with the highest debt and thus less credible will increase and the share of government bonds belonging to more stable economies will decrease. as pointed out in the analyses made by bloomberg, a shortage of available bonds in countries such as ireland, finland, portugal and germany has seen this shortfall made up with an increasing share of french and italian bonds (ainger, spratt 2017). it will most probably translate to the estimation of investment risk in the entire eurozone, thus in other eu member states as well, including poland. it will also translate to the trust towards monetary policy of ecb, meaning trust in effectiveness of stabilizing the situation on the european market. what is important, it is related not only to current activities of ecb but also the future ones. if the qe shut down by ecb will not be accompanied by significant reduction of ecb’s balance sheet in the subsequent periods (which is especially painful for those economies that are less credible and strongly depend on external financing), then ecb, with its current rules and limits within pspp (in contrast to other major central banks that do not have such limitations) as well as high and fully exhausted limits of the most credible countries, will not be able to implement a programme similar to present qe in the future in the case of another crisis or other tensions. 11 it must be noted that debt securities purchased under pspp should have a minimum remaining maturity of two years and a maximum remaining maturity of 30 years at the time of their purchase (decision ecb 2015/774). m r120 6. the ecb balance sheet reduction’s need it must be noted that, in contrast to other central banks which will not shock by introducing radical cuts of interest rates in case of another recession (even to a negative level) and/or will not shock by introducing implementation of another qe programme which will increase their balance sheet, ecb with current legal solutions will not have a possibility of increasing its balance sheet unless it introduces its advanced consolidation (smaghi 2017). what is more, possible further loosening of pspp rules which enables significant increase in the ecb’s balance sheet value over the current level, will decrease the programme’s effectiveness in lowering the investment premium risk, especially in countries that need this effect the most. there is a solution of further interest reduction (below zero), but there are already visible threats connected with long-lasting low interest rates that can affect the financial system and weaken the mechanism of transmitting ecb monetary policy which might level possible advantages of such reduction. it causes paradoxical concerns whether ecb will not desire to regain some room for maneuvers by shutting down the current qe faster and increasing interest rates faster than the market predicts. this would be a drastically different course of action from the other central banks and it would definitely cause great uncertainty in the financial system along with unpredictable repercussions for the eu’s economy. it must be noted that german bond scarcity in the situation of over 25% german pspp key may also provide incentive for ecb taper. 7. threats connected to qe tapering and quantitative tightening qt specifically for weaker economies it must be pointed out that as a result of the statement made by the federal reserve chairman ben bernanke on 22 may 2013 before us congress that the fed could slow down its asset purchase program in the next few months, and his subsequent announcement from june 19th, 2013 on plans of limiting the rate of bond purchase in the later part of the year as well as ending the purchase programme in the middle of 2014, if the economy continues to improve at a rate corresponding to current expectations, global markets reacted with a decrease. the decrease affected not only shares, but also bonds, currencies, raw materials (including gold). it was also visible in poland. wig20 index lost 4.79% on the next day. polish zloty (pln) weakened as well (pap 2013). as it was expected, the slowdown of the rate at which global liquidity increases and, subsequently, complete stop of the process, will result in the decreased prices of assets and increased interest rates in the usa which will increase attractiveness of investments made in usd, especially at a disadvantage of currencies with high real interest rate (like polish zloty). these threats were pointed out by, among others, analysts of imf, who indicated that fed’s actions and temporary uncertainty about the exit from monetary policy stimulus in the united states might lead to a lasting turning away of the capital from emerging economies and to incremental corrections in estimation of assets, currencies and cost of capital. they pointed out that emerging market economies have generally been hit hardest, as recent increases in advanced economy interest rates and asset price volatility, combined with weaker domestic activity have led to some capital outflows, equity price declines, rising local yields, and currency depreciation. thus, it should not come as shutting down of the quantitative easing programme... 121 a surprise that, since may and june of 2013, countries of the southern part of the eurozone had to pay significantly more for debt financing and the outflow of capital was visible in the context of emerging economies (imf 2013). the lack of information on the ecb plan of qe tapering and possible balance sheet reduction increases investment risk. markets do not have a clear understanding of the monetary framework that will prevail once qe is phased out, in particular how the bank would react to a resurgence of financial tensions, a new economic slowdown or recession (smaghi 2017). this uncertainty is increased by the announcement of fed’s balance sheet reduction and votes for boe’s balance sheet reduction (mccafferty 2017), as well as threats that can be imposed by both of the alternatives for balance sheet reduction. the ecb can reduce its balance sheet by selling purchased assets or by not reinvesting maturing securities. the first option, a more aggressive one, would cause rapid increase of market interest rates, especially in more indebted economies (hankin 2017). thus, it has to be argued that the balance sheet reduction should be passive, i.e. the central bank should choose not to reinvest maturing securities. additionally, as pointed out by bernanke, it should be based on a comprehensive, market-wise and consequently implemented action plan of the central bank (bernanke 2017), which is an argument for a clear frame of monetary policy and withholding of the reduction process until interest rates are on a level that allows the central bank to control economic processes. however, in the case of ecb, this mean the extension of the far limited effectiveness of its monetary policy or loosening of ecb’s rules in terms of qe, which will enable continuation of greatly extended fiscal policies of many eu member states; these will result in both cases in the increased premium risk and lowered investment tendencies which greatly limit development opportunities of eu member states that are less credible and greatly depend on external financing. 8. pro and con for a large central bank’s balance sheet it must be added that, according to bernanke, the balance should not be reduced at all (bernanke 2016). he argues the fed should keep a large balance sheet to improve the ability of the fed to provide assets in a crisis. a large fed balance sheet could be a tool for enhancing financial stability. greenwood, hanson, stein 2016 documented, that there is a strong demand from the private sector for safe, liquid, short-term securities. and having a large balance sheet central bank could meet this demand. but it must be noted that the exceptionally low cost of very short-term borrowing incentivizes risky behavior. that’s why the central bank should provide truly safe short-term assets in the form of bank reserves and especially through an expanded reverse repo program that would be open to a wide range of counterparties. duffie, krishnamurthy 2016 argue that a larger balance sheet that incorporates a robust reverse repo program could improve the passthrough efficiencies of the central bank’s monetary policy. the central bank could better ensure that its interest rate decisions are transmitted to financial markets, by maintaining a sizable reverse repo program and improvements in repo market infrastructure for nonbank institutions. a third possible motivation for the fed to keep a large balance sheet in the long run relates to its role as a lender of last resort during financial crises (bernanke 2016). central bank could inject missing liquidity into the system. but financial institutions may be reluctant to borrow in the crisis (stigma). bernanke 2016 points out, however, that stigma is much weaker in europe than in the usa which might m r122 be related to the fact that european institutions routinely engage with the central bank in normal times (e.g. before the 2008 crisis) – make substantial deposits at the ecb as well as large borrowings. on the other hand, it must be noted that central banks, by providing more backstop liquidity to the financial system, may reduce the private sector’s incentives to manage its own liquidity effectively (the moral hazard problem). besides an easy access in unlimited amount to reverse repo transactions with central bank could itself be destabilizing in a financial panic. in this view, in a period of financial stress, investors might start getting rid of private shortterm assets on a large scale and start selecting repo transactions with the central bank, causing fire sales. but as bernanke 2016 points out, in order to discourage investors from performing the above, the central bank must keep the reverse repo interest rate low even as private rates rise during a panic. as bernanke indicates, even the concept of a larger balance sheet which enhances financial stability and improves the central bank’s ability to serve as a lender of last resort will stabilize actions of investors. according to sims 2016, higher risk of attack on the central bank’s independence is against a large balance sheet, because large assets generate the risk of higher financial losses of the central bank, and thus higher risk related to fiscal situation in the state budget. one must agree with j. stein’s view that the issue is found not in the overall quantity, but the asset structure of the central bank. greenwood, hanson, stein 2016 point out that sustaining assets that are permanently high, but also safe and of limited duration, doesn’t have to imply excessive fiscal risk. there are certain concerns expressed, mainly that a large balance sheet approach to monetary policy could put upward pressure on government securities yields, could lead to banks hoarding reserves in a crisis, and could lead to a reduction in the efficiency in interbank markets with an accompanying reduction in the efficiency of the payment system (nelson 2017b). the fed will have to continue to hold a massive balance sheet and become more directly involved in the financial system than it has ever been in order to prevent the increase of market interest rates. fed will have to meet the demand worth of a few trillions of dollars for liquid and safe assets. in short, before the crisis, if a bank wanted to hold a liquid asset, it bought a treasury bill. in the fed’s new world, the fed would buy the treasury bill and the bank would have a deposit at the fed. apart from that, capital regulations, especially a leverage ratio requirement that banks hold a large amount of capital against riskless assets such as treasury securities, have made it unprofitable for banks and their affiliated broker dealers, to intermediate in the repo market. this further increases the mounting threats to its operating and monetary policy independence. it also increases concerns over the slowdown of development of other segments of the financial market (nelson 2017a). it holds also for the european financial markets with strong position of the banking sector, high borrowing needs of governments with different credibility that limits development of other segments of the financial market and increases cost of capital. nelson 2017a points out also that, with a perspective of the globally increased interest rates, central banks with massive balance sheet will have to make correspondingly enormous interest payments to commercial banks, with the largest payments naturally going to the largest banks. if both market rates and the central bank’s interest rate for excess reserves return to a more normal level of for example 3 percent, the central bank would pay banks additionally eur30 billion a year in interest for every additional eur1 trillion in ecb’s reserves. and the central banks will not make up for the expense on the interest it paid through the interest it shutting down of the quantitative easing programme... 123 earned on its holdings of governments securities, like they have made in recent years during a time of falling interest rates. because in the situation of rising interest rates the term interest rates the central bank will earn are lower than expected average short-term rates it will pay. in order to reduce the scale of this phenomenon, the central bank would have to reduce its balance sheet relatively fast (as well as its excess reserves) and it would also have to pay a substantially below-market rate so banks choose to hold much smaller levels of reserves, in order for the central bank to return to its traditional more passive role in financial markets. thus, the central bank should choose to gradually sell its enormous holdings of government securities rather than simply let them run off. it can be debated whether banks used to functioning in a new way will want to come back to old solutions from before the crisis of 2008 and, even if they will, the question remains how significantly it will increase the cost of financial services and limit the free access to bank loans. 9. conclusions the qe programme which has been conducted for almost a decade by major central banks worldwide has granted access to easy and cost-efficient financing, contributed to the increased fiscal expansion and debt dynamics (not only public debt) in many eu countries – these limit development opportunities for european economies and also limit the possibility of governments to influence economic processes. the programme has been demotivating governments for many years in the context of taking action towards ensuring stability and economic credibility or increasing stability of the banking sector, as well as it decreases the vigilance of economic entities. it causes underestimation of the market cost of capital in europe and risks which will be a result of ecb’s withdrawal from the qe programme; signs of this could have already been observed in the increased market cost of capital after the decision of decreasing the value of purchased assets since april 2017. similar changes might be expected with the beginning of 2018 when the purchase will be cut in half, that is to eur30 bn and, subsequently, when the programme will be entirely shut down and also when ecb will proceed with its balance sheet reduction. it is related especially to countries with weaker economies, strongly depending on external financing; in the case of these countries, the corrections are much more severe due to the phenomenon of risk underestimation during calm periods and due to the increased optimism on financial markets. it must be noted that none of the central banks that implemented qe have already introduced balance sheet reduction which means that the phenomenon of increased global liquidity is still present. and although there is a dominant view that the size of central bank’s balance sheet rather than the flow or impulse (flow acceleration or flow deceleration) impacts markets and the economy, the view expressed by norelli 2017 that, the flow is the critical factor, both for asset prices and for the impact on the economy12 seems to be justified. however, that neutrality on a domestic level is overwhelmed by qe expansion still going on in other countries. it confirms the concerns over the increased capital cost which will happen in the situation of the qe shutdown by central banks, even without balance sheet reduction. 12 qe increases the ratio of cash to financial assets worldwide, and that ratio reflects the relative abundance or scarcity of cash available to purchase each unit of assets qe’s influence on that ratio drives up the price of financial assets, all else equal (norelli 2017). m r124 it must be noted that the ecb’s situation is very specific. it is not about diverse credibility, capital demand, creditworthiness of respective eurozone member states, but it is primarily about different monetary frame of ecb. the issue can be found in both the maastricht treaty which greatly limits ecb’s freedom in terms of qe, but also in limits imposed by ecb itself, as well as lack of clear information policy on the ecb’s side which greatly increase investment risk and concerns over the effectiveness of the ecb monetary policy in case of subsequent shocks. it must be added that extensively exhausted limits and observed loosening of the rules of assets purchase by ecb seems to limit qe’s effectiveness in decreasing the risk investment premium, especially in countries that need this effect the most, i.e. less credible and with strong dependency on external financing, thus more sensitive and less resistant to external shocks – such as poland, as it is also not a member of the eurozone and has floating exchange rate (more in redo 2017c). the above prevents effective steering of market expectations and makes it challenging to increase economic optimism in europe. it is worth adding at the end that the nbp’s share in the ecb capital amounts to 5.123%, which means that if poland was the 20th member of the eurozone, then nbp’s pspp key would amount to 6.784%; thus, nbp within the pspp programme would have been purchasing pln17–2313 bn worth of polish treasury bonds on a monthly basis since march 2015. this indicates that since june 2016, i.e. since a year and a half ago, nbp would own 1/3 of polish treasury bonds amounting to around pln276 bn (among pln605 bn of market bonds emitted on the national market and pln223 bn of treasury bonds emitted on foreign markets; as calculated in september 2017). this would have been reducing the yield of polish treasury bonds for almost 3 years – and this yield has been ranked as one of the highest among all eu member states (more in redo 2017b, redo 2016, redo 2017a); it would also reduce the market cost of capital resulting in lower interest rates of subsequent emissions of treasury bonds as well as the public debt servicing costs, interest rates of loans for entrepreneurs and households in poland. this would lead to a slower increase of debt among polish economic entities, higher creditworthiness, increased consumption and investment opportunities, thus an improvement of economic perspectives. references ainger, j., & spratt, s. (2017, july 4). ecb’s `flexible’ qe model falls short on german bond purchases. retrieved november 29, 2017, from https://www.bloomberg.com bank of england (2017). quantitative easing and the asset purchase facility. retrieved november 29, 2017, from www.bankofengland.co.uk bankier.pl (2017, june 26). draghiemu zaczyna brakować niemieckich obligacji. retrieved november 28, 2017, from www.bankier.pl bernanke, b. (2016, september 2). should the fed keep its balance sheet large? retrieved november 28, 2017, www.brookings.edu bernanke, b. (2017, january 26). shrinking the fed’s balance sheet. retrieved november 28, 2017, www.brookings.edu 13 i.e. around pln17 bn monthly between march 2015 and march 2016 as well as pln23 bn monthly between april 2016 and march 2017 (own calculations on the basis of mf 2017 and nbp 2017). shutting down of the quantitative easing programme... 125 bis. (2017). debt securities statistics. retrieved november 29, 2017, from www.bis.org consolidated version of the treaty on the functioning of the european union (oj c 326, 26.10.2012, p. 47–390). decision (eu) 2015/2101 of the european central bank of 5 november 2015 amending decision (eu) 2015/774 on a secondary markets public sector asset purchase programme (ecb/2015/33) (oj l 303, 20.11.2015, p. 106). decision (eu) 2015/774 of the european central bank of 4 march 2015 on a secondary markets public sector asset purchase programme (ecb/2015/10) (oj l 121, 14.5.2015, p. 20) duffie, d., & krishnamurthy, a. (2016, august 26). passthrough efficiency in the fed’s new monetary policy setting, the 2016 jackson hole symposium of the federal reserve bank of kansas city. retrieved november 27, 2017, from www.kansascityfed.org durden, t. (2017, august 9). “mystery” central bank buyer revealed: snb now owns a record $84 billion in us stocks. retrieved december 4, www.zerohedge.com ecb (2015). financial stability review may 2015. retrieved december 5, 2017, from www.ecb.europa.eu ecb (2017a). expanded asset purchase programme. retrieved november 29, 2017, from www.ecb.europa.eu ecb (2017b). capital subscription. retrieved december 4, 2017, from www.ecb.europa.eu eurostat (2017). general government gross debt. retrieved december 5, 2017, from http:// ec.europa.eu/eurostat fed (2014, october 29). federal reserve issues fomc statement, press release. retrieved december 5, 2017, from www.federalreserve.gov fed (2016, december 14). federal reserve issues fomc statement, press release. retrieved december 5, 2017, from www.federalreserve.gov gibson, h.d., hall, s.g. & tavlas, g.s. (2016). the effectiveness of the ecb’s asset purchase programs of 2009 to 2012. journal of macroeconomics, volume 47, part a, march. greenwood, r., hanson, s.g. & stein, j.c. (2016, august 26). the federal reserve’s balance sheet as a financial-stability tool, the 2016 jackson hole symposium of the federal reserve bank of kansas city. retrieved november 27, 2017, from www.kansascityfed.org gros, d., alcidi, c. & giovanni, a. (2012). central banks in times of crisis: the fed vs. the ecb. ceps policy briefs, no. 276, 11 july, p. 5. hankin, a. (2017, september 20). how will the fed reduce its balance sheet? retrieved december 5, 2017, from www.investopedia.com imf (2013, july 09). world economic outlook update. growing pains. retrieved november 27, 2017, from www.imf.org judgment of the court (grand chamber), 16 june 2015. in case c62/14: reference for a preliminary ruling – economic and monetary policy – decisions of the governing council of the european central bank (ecb) on a number of technical features regarding the eurosystem’s outright monetary transactions in secondary sovereign bond markets – articles 119 tfeu and 127 tfeu – powers conferred on the ecb and the european system of central banks – monetary policy transmission mechanism – maintenance of price stability – proportionality – article 123 tfeu – prohibition of monetary financing of member states in the euro area (ecli:eu:c:2015:400). m r126 mccafferty, i. (2017, july 13). bank of england should consider unwinding £435bn quantitative easing programme early, says policymaker. retrieved december 15, 2017, from http://www.independent.co.uk ministerstwo finansów. (2017). zadłużenie skarbu państwa. biuletyn miesięczny, nr 9, warszawa. nbp. (2017). tabela a kursów średnich nr 189/a/nbp/2017 z dnia 2017-09-29. retrieved december 12, 2017, from www.nbp.pl nelson, b. (2017a, february 7). fomc go home. retrieved december 10, 2017, from www.theclearinghouse.org nelson, b. (2017b, october 10). the fed’s large balance sheet isn’t the only justification for paying interest on excess reserves. retrieved december 10, 2017, from www.theclearing house.org norelli, a. (2017, september 7). stock, flow or impulse? retrieved december 10, 2017, from blog.jpmorganinstitutional.com pap (2013, july 20). jak fed pomaga amerykańskiej gospodarce, ale stwarza zagrożenie dla świata. retrieved december 10, 2017, from biznes.onet.pl redo, m. (2016). sustaining government budget deficits as a cause for the cost of public debt service increase in western european countries in the 1995–2015 period. torun international studies, no. 1 (9), december, doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.005 redo, m. (2017a). bezpieczeństwo finansów publicznych – wpływ ekspansji fiskalnej na koszty obsługi długu publicznego w polsce na tle państw europy środkowo-wschodniej. in a. jackowska & a. trzaskiewicz-dmoch (eds.), bezpieczeństwo ekonomiczne państwa. uwarunkowania, procesy, skutki (pp. 193–211), cedewu, warszawa. redo, m. (2017b). deficyty budżetowe zagrożeniem dla rynkowego kosztu kapitału? analiza zależności pomiędzy rentownością skarbowych obligacji a saldem w finansach publicznych w państwach europy środkowo-wschodniej należących do unii europejskiej w latach 2001–2015. in m. leszczyński, m. molendowska & t. pawłuszko (eds.), wymiary bezpieczeństwa europejskiego (pp. 115–130), uniwersytet jana kochanowskiego w kielcach, kielce. redo, m. (2017c). a comparison of the external exposure of central and eastern europe states as a factor threatening the financial security of their economies. historia i polityka, 24/2018. sims, ch.a. (2016, august 26). fiscal policy, monetary policy and central bank independence, the 2016 jackson hole symposium of the federal reserve bank of kansas city. retrieved november 27, 2017, from www.kansascityfed.org smaghi, l.b. (2017, october 12). the ecb’s self-imposed limits complicate its qe exit. markets are worried by the restricted room for manoeuvre on monetary policy. financial times. retrieved december 6, 2017, from www.ft.com swiss national bank. (2017). balance sheet items of the snb, as of october. retrieved november 28, 2017, from www.snb.ch ugai, h. (2006). effects of quantitative easing policy: a survey of empirical analyses. bank of japan working paper series, july, vol. 06-e-10. yardeni, e., & quintana, m. (2017, november 27). global economic briefing: central bank balance sheets, yardeni research, inc. retrieved november 27, 2017, from www.yardeni.com tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 monika bartczak*1 the uniformization of the principles of trade secret protection in the european union law the implications for polish law. a study of selected issues abstract this paper covers the issues related to the polish model of trade secret protection from the angle of harmonizing the european union regulations stemming from the provisions of the directive 2016/943 on the protection of undisclosed know-how and business information (trade secrets) against their unlawful acquisition, use and disclosure. keywords: trade secret; competition law; unfair trade practice; know-how protection; intellectual property; industrial property; undisclosed trade information; the european union law; european internal market 1. introduction new technologies, research and innovations are nowadays spiritus movens of entrepreneurship. entrepreneurs, regardless of their respective financial potential or market position, still more and more willingly invest in the processes aimed at the acquisition of exclusive rights to new solutions within the remit of intellectual property. due to an appropriate measure of legal protection, inventions, industrial designs or utility models become goods that constitute a decisive factor for competitiveness and a market position of a given enterprise. however, the acquisition of a patent or of a right of registration only crowns a long-term process of research and development, which in turn leads up to creating a new good. the cost of funding research and development works is incurred by an entrepreneur who invests both in intellec* wsb university in toruń, e-mail: monika.bartczak@wsb.torun.pl 2017, no. 1 (10), pp. 139–153 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.011 m b140 tual capital and in technical equipment allowing him to conduct given research. that is why, what is necessary is to ensure to him a proper protection of information constituting the socalled trade secret. the so-far international standards pertinent to trade secret protection are determined mainly on the basis of the provisions of the agreement on trade-related aspects of intellectual property rights), being an appendix to agreement establishing wto (world trade organization) (hereinafter referred to as trpis)1. although the content of the agreement is applicable to the european union member states, one failed to ensure an adequate measure of protection of this category of intellectual property on the european union level. there are still considerable discrepancies between the regulations of respective member states with respect to the protection of trade secret against its unlawful acquisition, use and disclosure. the innovative provisions related to the above-mentioned issues were specified in the content of the directive 2016/943 of the european parliament and of the council of 8 june 2016 on the protection of undisclosed know-how and business information (trade secrets) against their unlawful acquisition, use and disclosure (official journal of the european union of 15 june 2016, l 157/1, hereinafter referred to as ‘the directive’). the purpose of introducing the directive was mainly aimed at levelling out the difference between the legal regimes of the particular states, and to undertake some actions aimed at introducing a uniform standard of protection.2 as indicated in the preamble, not in every member state, there are operative regulations containing proper definitions related to the said institutions. what is more, there is a lack of coherence in connection with civil remedies that one could avail oneself of in the case of unlawful acquisition, use or disclosure of trade secrets because not always in every member states there are available injunctions to cease the infringement, the said injunctions being directed against third parties that are not competitors of a lawful holder of trade secret. also, there are some discrepancies between the member states in the way of threating third parties which acquired trade secret bona fide and then found out, while taking advantage of that secret, that its acquisition was possibly only by dint of its previous unlawful acquisition by some other person. furthermore, the effective national regulations related to the settlement of a value of restitution do not always take the intangible nature of trade secret into consideration, which, in the case of impossibility to determine the market value of information, hinders the determination of a real benefit foregone or an unjust enrichment of an infringer (see point 6 and 7 of the preamble). the above-indicated discrepancies between particular legal regimes of the member states are only of illustrative nature. a complete description of these issues as presented in the preamble of the scrutinized directive points to much larger areas of legal relations that are subject to incoherent regulations. undoubtedly, such considerable differences between the member states with respect to legal protection of trade secret definitely adversely affects the 1 the decision of council of the european union 94/800 we of 22 december 1994 related to entering – on the behalf of the european community in the realms being subject to its powers – into the agreements being a result of multi-lateral negotiations within the uruguay round (1986–1994) (the journal of law. l 336 as of 23 december 1994, p. 1) 2 the directive is effectuated while taking into account art. 114 of the treaty of the functioning of the european (the journal of law, no. 90 as of 2004 item 864/2.) stating that „the european parliament and the council shall, acting in accordance with the ordinary legislative procedure and after consulting the economic and social committee, adopt the measures for the approximation of the provisions laid down by law, regulation or administrative action in member states which have as their object the establishment and functioning of the internal market”. (art.114 paragraph 1 sentence 2 tfue) the uniformization of the principles of trade secret protection... 141 functioning of the european internal market. that is why, harmonizing the regulations pertaining to the protection of undisclosed know-how and undisclosed trade information would be not only an advisable action, but also a necessary one. in accordance with the provisions of the directive, relevant amendments shall be introduced by the member states till 9 june 2018. hence, it is worthwhile to scrutinize the provisions of national acts from the angle of suggested amendments and delineate the areas which in the nearest future should be of interest to a polish legislator. the analysis of the issues of the above-delineated realm, as the one of utmost importance not only from the standpoint of internal economic relations but also from the international one, will constitute the subject matter of the present study. what will be subject to in-depth analysis are mainly the regulations pertinent to a definition of trade secret. in the successive sections, what will be presented are the norms related to entitlements of legal entities as well as to an issue of trade secret infringement. the issues connected with the measure of legal protection of undisclosed know-how and undisclosed trade information, both with respect to substantive law and procedures, will be only hinted at. a detailed analysis of the regulations within that remit, as too extensive, would require a separate study and therefore, the issues related thereto will not be tackled within the present publication. 2.the problem of trade secret infringement as construed in the agreement on trade related aspects of intellectual property rights trips and in the directive 2016/943 one of the reasons for taking actions aimed at harmonizing the regulation at the european union level is the fact that the legislation of particular member states lack a uniform definition of both the concept of ‘trade secret’ and the enumeration of the actions constituting an infringement thereupon. the key regulations at the internal level related to the considered institutions are contained in the art. 39 of trips agreement. pursuant to paragraph 1 of the above-cited article, the regulations ensuring the protection of ‘undisclosed information’ are introduced to ensure the effective protection against unfair competition.3 a definition of undisclosed information and a circle of persons entitled to its protection by virtue of holding relevant rights is contained in article 39 paragraph 2. the said paragraph goes as follows: “natural and legal persons shall have the possibility of preventing information lawfully within their control from being disclosed to, acquired by, or used by others without their consent in a manner contrary to honest commercial practices as long as such information a) is secret in the sense that it is not, as a body or in the precise configuration and assembly of its components, generally known among or readily accessible to persons within the circles that normally deal with the kind of information in question, b) has commercial value because it is secret; an 3 the duty to ensure proper measures serving to protect stems from art. 10 of the paris convention for the protection of industrial property; (the paris convention for the protection of industrial property of 20 march 1883 later amended in brussels as of 14 december 1900, in washington as of 2 june 1911, in the hague as of 6 november 1925, in london as of 2 june 1934, in lisbon as of 31 october 1958 and in stockholm as of 14 july 1967 – stockholm act as of 13 july 1967 (the journal of law of 1975, no. 9, item 51) m b142 c) has been subject to reasonable steps under the circumstances, by the person lawfully in control of the information, to keep it secret” (art. 39. 2. trips). the above-stated norms due to their fundamental character became a benchmark for regulating the issues pertinent to trade secret in legal regimes of particular member states. at the same time, the regulation contained in article 39 of trips is too general. at the national level, one should have adequately specified both quite vague definitions and have introduced appropriate measures of protection or procedural norms. the effect of the actions undertaken by particular member states was to end up with many varied systems of trade secret protection being incoherent both in terms of substantive law and of applicable procedures. it is precisely ordering and uniformizing the regulations that is one of the principled purposes of introducing the directive 2016/943, being related to the protection of undisclosed knowhow and undisclosed trade information against its unlawful acquisition, disclosure or use. as far the sought-for definition goes, the key solutions were formulated in paragraph 2 of the directive. standardizing the concept of ‘trade secret’, the directive resorts to a definition which is equivalent with the principle applied on the grounds of art. 39. 2. of trips. pursuant to art. 2, point 1 of the directive, trade secret means all the information satisfying conjunctively the following requirements: a) is secret in the sense that it is not, as a body or in the precise configuration and assembly of its components, generally known among or readily accessible to persons within the circles that normally deal with the kind of information in question; b) has commercial value because it is secret; and c) has been subject to reasonable steps under the circumstances, by the person lawfully in control of the information, to keep it secret. however, the successive definitions related to the entitled entities and to potential infringers are of definitely much more precise nature than the regulations introduced on the grounds of trips. pursuant to art. 2 point 2 of the directive, trade secret holder means any natural or legal person lawfully controlling a trade secret. this regulation is supplemented by art. 3 indicating that the acquisition of trade secrets shall be lawful when obtained by any of the following means: a) independent discovery or creation; b) observation, study, disassembly or test of a product or object that has been made available to the public or that it is lawfully in the possession of the acquirer of the information; c) exercise of the right of workers, representatives to information and consultation in accordance with union and national law and/or practices; d) any other practice which, under the circumstances, is in conformity with honest commercial practices. acquisition, use or disclosure of trade secret is regarded as lawful also to such an extent that such an acquisition, use or disclosure is required by the european union law or by national legislation or insofar as these two permit the actions in question (art.3 in fine). it must be underlined that the further clarification of lawful actions involving acquisition, use or disclosure of trade secrets is a regulatory novelty within the european union legislation. at the same time, it should be positively assessed since it fills the gaps in the so-far regulations being in effect. the uniformization of the principles of trade secret protection... 143 in accordance with the provisions of the directive, infringing upon trade secrets involves their unlawful acquisition, use or disclosure. any natural or legal person, who unlawfully acquired, used or disclosed a trade secret is – pursuant to art. 2 point 3 – recognized as an infringer. the enumeration of unlawful actions is contained in art. 4 of the directive. as it provides, the acquisition of a trade secret without the consent of its holder is regarded as unlawful when obtained by any of the following means: a) unauthorized access to or copy of any documents, objects, materials, substances or electronic files, lawfully under the control of the trade secret holder, containing the trade secret or from which the trade secret can be deduced; b) any other conduct which, under the circumstances, is considered contrary to honest commercial practices (art. 4. 2.). on the other hand, use or disclosure of a trade secret is considered unlawful in each case in which without the consent of a holder of a trade secret, the said two actions are done by a person who is found to meet any of the following conditions: a) has acquired the trade secret unlawfully; b) is in breach of a confidentiality agreement or any other duty to maintain secrecy of the trade secret; c) is in breach of a contractual or any other duty to limit the use of the trade secret (art.4 paragraph 3). additionally, the use or disclosure of a trade secret shall also be considered unlawful whenever a person, at the time of use or disclosure, knew or should, under the circumstances, have known that the trade secret was obtained from another person who was using or disclosing the trade secret unlawfully (art. 4 paragraph 4). a sharp formulation of a list of unlawful actions on the grounds of the directive and their transposition to the national law of respective member states will allow for the uniformization of the binding regulations in this respect within the european union. the divergences that have occurred so far resulted in the lack of certainty as to a legal status of both right-holders and of potential infringers. at the same time, to ensure the trade secret protection against unlawful actions, art. 4. 1. of the directive imposes on the member states an obligation to ensure to trade secret holders a legal power to petition for general measures, procedures and legal means in order to preclude any unlawful acquisition, use or disclosure of their respective trade secrets and in order to be restituted for the damages stemming therefrom. in this respect, what amounts to a peculiar regulatory novelty is art. 5 stating that there shall be no entitlement to the applications of the above-stated measures and remedies under the circumstances in which the alleged acquisition, disclosure or use of the trade secret was carried out in any of the following cases: a) for making legitimate use of the right to freedom of expression and information; b) for the purpose of revealing an applicant’s misconduct, wrongdoing or illegal activity, provided that the alleged acquisition, use or disclosure of the trade secret was necessary for such revelation and that the respondent acted in the public interest; c) the trade secret was disclosed by workers to their representatives as part of the legitimate exercise of their representative functions; d) for the purpose of protecting a legitimate interest recognized in the european union and in the national law. m b144 the above regulation is aimed at ensuring legal security to the so-called whistleblowers, that is to the persons who infringe on trade secret to protect a more vital good of public nature. a list of appropriate measures serving to protect undisclosed know-how and undisclosed trade information is described in details in chapter iii of the directive. as was indicated in the introduction, a detailed study of these issues exceed the scope of the present paper. still, we should take heed of, stemming from art. 6, a general duty to introduce in the regimes of particular member states proper measures and procedures enabling a person to purse his claims arising from trade secret infringement by means of a civil lawsuit. the introduced measures and procedures shall be fair and equitable as well as effective and deterring. they shall not be unnecessarily complicated or costly, or entail unreasonable time-limits or unwarranted delays. it is also worthwhile to pay attention to the content of art. 14, paragraph 2 pertaining to the determination of the amount of restitution. the cited provision explicitly states that while making an estimation thereof, relevant judiciary authorities take into account all the relevant factors such as negative economic repercussions suffered by the victim, coupled with all the benefits foregone; any unjustified advantage achieved by an infringer; and, in certain cases, the elements other than economic factors, such as a non-financial harm inflicted upon a holder a trade secret due to unlawful acquisition, use or disclosure of the trade secret. explicitly pointing to a duty to also take into account a non-financial harm is a regulation of special significance. it should exert a considerable influence on the determination of the amount of a restitution due to trade secret infringement in polish law. this problem has been for years a hotly debated issue; so there occurred a lack of a uniform standpoint thereupon both in a legal doctrine as well as in the verdicts reached. the said issue will be studied in detail in the successive part of the present paper. 3. trade secret in the light of unfair competition act of 16 april 1993.4 3.1. legal nature of a trade secret in polish legal regime, trade secret protection is mainly based on the norms contained in the act of 16 april 1993 on unfair competition (hereinafter referred to as uznk – from polish ‘ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji’). as is pointed out in the doctrine, the purpose of the unfair competition act is to ensure efficient protection to entrepreneurs who invent in broadly understood innovative businesses and combating such competitions which are contrary to law and good practices. (gogulski & sołtysiński, 2016). the provision of article 11, paragraph 4 of uznk defines the concept of a ‘trade secret’ and describes it as undisclosed to public opinion technical, technological and organization information of a given enterprise or any other information of economic value, as to which an entrepreneur took pains to preserve its confidentiality. as is indicated by the content of the above-cited provision, the definition of a trade secret on the grounds of uznk only partly corresponds with the standards assumed at the international level. recognizing a requirement of “the lack of disclosure to the public” as a condition to be satisfied by anything to count as a trade secret 4 the act of 16 april 1993 on combating unfair competition (journal of law of 1993, no. 47, item 211) the uniformization of the principles of trade secret protection... 145 allows for a broader construal of this concept. it is both the above-cited art. 39 paragraph 2 of trips agreement and art. 2, point 1 of the directive 2016/943 on the protection of undisclosed know-how and undisclosed trade information resort to a more precise definition, which results in the restriction on the possibility of classifying certain data as a trade secret. it is because on the grounds of the latter definitions, what would be ranked as trade secrets is only this bunch of information which in its entirety or in a particular configuration are not widely known or easily accessible for the persons belonging to the circles that normally deal with this sort of information. due to a lack of new propositions pertaining to any amendments to the provisions of uznk, what is missing nowadays are commentaries on the doctrine related to possible consequences stemming from the occurrent divergences of the definitions. some part of practitioners predict a sort of revolution that will take place after amendments (pinkalski, 2017). at the same time, one can encounter the opinion that in polish legal regime not much will be amended and a new definition matters mainly from the standpoint of uniformizing the perception of a trade secret within the entire eu (partyka-opiela,2016). leaning towards the former, one must state that expected amendment of provisions will bring in a series of changes to the national system and to a judicial practice with respect to the protection of know-how and of undisclosed trade information. first of all, in the case of a direct transposition of the provisions of the directive, what it will lead up to is narrowing down of the so-far construal of the concept of a ‘trade secret’. on the other hand, what will become possible is the protection of a special set of data, which, being comprised entirely or partly of widely accessible information, still amount to a trade secret as an element of a broader set which allows for, by virtue of a specific configuration of the data contained therein, acquiring information of confidential nature. certainly, these considerations are nowadays of purely academic nature. taking an ultimate stand on the issue of new solutions will be possible once new propositions of regulations have been put forward. in accordance with the regulations contained in uznk, trade secret infringement exemplifies an act of unfair competition. pursuant to art. 11, paragraph 1 of uznk, an act of unfair competition is a transfer or disclosure or use of somebody else’s information amounting to their respective trade secret or its acquisition from an unauthorized person if it threatens or infringes upon an entrepreneur’s interest. despite the fact that a reference to good practices is not explicitly derived from the content of article 11, it must be stated that this regulation is strictly connected with article 3 of uznk, which in turn provides in paragraph 1 that what counts as an act of unfair competition is an act which is contrary to law or good practices as long as it threatens or infringes upon an interest of another entrepreneur or a customer. additionally, what article 3, paragraph 2 explicitly subsumes under acts of unfair competition is trade secret infringement. as opposed to the contents of the cited provisions of the directive related to undisclosed know-how and undisclosed trade information, it does not treat a premise of the occurrence of a threat or infringement upon an entrepreneur’s trade secret as the one which would be a definitional criterion for the unlawfulness of an infringer’s actions. it suffices for such an act to be recognized under given circumstances as contrary to fair trade practice. (art. 4, paragraph 2, letter b). the solution adopted on the grounds of the directive must be regarded as just since it better protects the interests of entrepreneurs against still wider and wider array of means that potential infringers nowadays avail themselves of in order to acquire a trade secret. it is the directive that allows for applying proper protective m b146 measures in each case of unfair practices, regardless of their nature and the scope of a threat they pose. as follows from the content of the previously-cited art. 1, paragraph 4, not each type of information is subject to statutory protection on the grounds of uznk as a trade secret. what is subject to the said protection is only certain categories of information. this encompasses mainly information of confidential nature, simultaneously having some economic value. for a given type of information to be recognized as being of confidential nature, it takes its holder to take necessary measures in order to keep it secret. it should be underlined that it is also at this point that the solutions adopted in the directive appear to be more restrictive. the already-discussed art. 2, paragraph 2, letter c of the directive requires a holder of confidential information to take ‘reasonable’ actions under given circumstances. although both expressions exemplify the so-called fuzzy concepts, reasonable actions imply that an entrepreneur should act more diligently and far-reachingly in order to keep some information secret than necessary actions seem to imply. what is recognized as a secret is the information which is available only to some individuals or to a certain circle of people. information that constitutes a secret should ex hypothesi not be made available to third parties. for it is its confidentiality that is the essence of a trade secret, being at the same time its “core and its borderline” (kunicka-michalska,1972, p. 5). a circle of people having access to confidential information may vary according to a type thereof. what will be a decisive factor is a function that a given piece of information performs in a structure of an enterprise. article 4, paragraph 4 explicitly enumerates the types of information of technical, technological and organizational nature related to a given enterprise. technical and technological information relate to a production cycle of an enterprise. what counts as technical information is all the data related to purposeful, rational and a theory-based method of performing works in a given field. on the other hand, what is ranked as technological information includes all the data related to the process of producing goods and to a series of chemical and physical processes occurring during a process of production (kraus, zoll, 1929). what the concept of a ‘trade secret’ also embraces is the data of organizational character not directly connected with methods of production. as is pointed out in the professional literature, this sort of information may be connected with an organizational structure of an enterprise, with the data pertinent to a system of wages a given business applies, or with organization of labour, accounting principles or methods of funding (mozgawa,2014). it is to be stressed that the enumeration of the types of information specified in art. 11 paragraph 4 is of an open-ended nature. and therefore, what will be subsumed under a trade secret is the information the character of which is neither technical nor organization providing that it is confidential and endowed with some economic value. and this very group of information includes trade information. in the judgement of 3 october 2000 (ickn 304/00), the supreme court (sąd najwyższy) defined trade information as an “entirety of experience and data useful for running business and not directly connected with a production cycle”. therefore, what can be subsumed under this category is marketing data, the methods of acquiring customers, list of contractors, customer database, trade correspondence, the content of commercial offers, the ways of realizing orders or sales forecast, internal budget plans and the draft of required financial statements before they are ultimately disclosed. at the same time, that the doctrine points out that to determine an economic value of information, one should not resort to fixed principles but rather interpret it liberally. (michalak,2003). the uniformization of the principles of trade secret protection... 147 each infringement upon somebody else’s confidential information, which has a bearing on business assets or inflicts a measurable harm on an entrepreneur constitutes an act of unfair competition. as far as the substance of the scrutinized provision goes, what craves for detailed description is the provision 11, paragraph 1 stating that what counts as an act of unfair competition is transferring, disclosing or using somebody else’s information which amounts to a trade secret. what we can infer from the literal interpretation of that provision is the conclusion that what it takes to infringe upon a trade secret is for confidential information being characterized by some economic value to be disclosed by a person who acquired it, lawfully or not, at the same time not being a rightful holder of that information, that is a person entitled to take further steps towards its dissemination. the legal basis for earning a right in a trade secret may vary, depending on what is subject to a secret being protected as confidential information and under which circumstances the very information was possessed by its rightful holder. at the same time, this very issue needs scrutinizing due to the fact that article 11, paragraph 1 of uznk regards as an act of unfair competition only sharing and transferring the information labelled as ‘somebody else’s’. an access to confidential information is thus mainly an entitlement of an entrepreneur whose interests are being protected by uznk. therefore, these issues are strictly connected with a legal nature of a trade secret. a right to secret of one’s own enterprise is an intellectual property right of absolute nature. the professional literature points out that this right is not exclusive for it can be granted to many entities which are not co-owners of the information in question. it is the case, say, in the situation in two entrepreneurs independently take actions of innovative characters; or else, they acquire similar knowledge by virtue of differential means of research. however, it should be emphasized that even then the acquired information is of confidential nature and it does not cease to be protected (nowińska,2015). although there is an ongoing doctrinal dispute as to a justification for an entrepreneur holding a right to trade secret protection, one should incline towards the dominant belief that a right to a trade secret is granted to its holder as a substantive right. e. nowińska points out that article 11 of uznk specifies precisely enough what is subject to protection (somebody else’s information constituting a trade secret) as well as the content of the substantive right of an entrepreneur (a possibility of claiming that any person unauthorized forbears from transferring, disclosing or using somebody else’s information that constitutes a trade secret). moreover, the legislation also started to protect a purchaser of confidential information amounting to a trade secret providing that this information was purchased in good faith from an authorized person on the basis of a legal financial transaction (art. 1, paragraph 3 of uznk). the provision of article 11, paragraph 1 of uznk is not applicable to such a purchaser. in accordance with article 11, paragraph 3, a court may oblige a bona fide purchaser to pay an appropriate fee for taking advantage of confidential information until the trade-secret status of the information in question expires. a restitution granted by a court depends on – among others – the proportions of harm done to a rightful holder of a trade secret by its unlawful disclosure. what is incumbent upon the other market participants is a duty not to disclose, transfer or use such information regardless of the manner in which the access thereto was acquired. in the light of the currently operative regulations (art. 11 of uznk, art. 39, paragraph 2 of trips) the bearers of the duty not to infringe upon a trade secret are both entrepreneurs m b148 and natural persons. therefore, who is bound to keep confidential information secret are both an entrepreneur’s employees who got the access to the said information due to performed works stemming from civil contracts; and legal as well as natural persons who acquired some knowledge related to a trade secret in connection with the business contacts with an entrepreneur in question. the obligation incumbent on the employees during the term of an employment contract mainly stems from contractual liability. what also performs the role of enforcing the rights of an employer is also art. 100 § 2 point 4 of the labour code, which imposes on an employee a duty to keep secret all the information pertaining to a given enterprise that could act to the detriment of an employer. after the termination of employment, a trade secret is protected mainly on the basis of the regulations of uznk (the already-mentioned art. 11, paragraph 2) and relevant contract containing appropriate clauses pertaining to confidentiality and a non-competition clause. in business contacts, a trade secret protection revealed eg. during negotiations is ensured, on the one hand, on the basis of uznk; and, on the other hand, by virtue of contractual liability on the basis of two parties concluding an agreement related to preserving confidentiality. in case of partners in partnerships and corporations, the duty of keeping confidential information secret stems from the relevant provisions of uznk and also from relevant provisions contained in commercial companies code. in case of partners in partnerships, such a right and duty will be a natural consequence of concluding the articles of association; whereas in case of corporations, they will stem from acquiring shares or securities in a business entity, depending on a type of an entity. in business partnerships, the partners have a duty to protect the company’s interests connected with holding a trade secret on the basis of art. 56 of commercial companies code due to a non-competition clause binding them (michalak, 2006; sołtysiński, 2012)the provision of art. 56 § 1 of commercial companies code expresses the so-called duty of loyalty; that is, a partner in a general partnership is bound to forbear from any actions being contrary to an interest of a company. this duty is incumbent upon all the partners regardless of whether they run a company’s affairs (art.47 of commercial companies code) or they are entitled to represent it (art. 30 of commercial companies code). as is emphasized in the professional literature, the duty to forbear from any actions contrary to a company’s interest should be broadly construed and go beyond mere competitive behaviors. what shall be understood by the concept of the actions contrary to a company’s interests are not only any competitive actions against a company but also any acts and omissions which could act to the detriment of a company and are not competitive against the company at the same time. on the other hand, in corporations, trade secrets are protected against unlawful actions on the part of partners (shareholders) mainly by art. 11 of uznk (gogulski, sołtysiński,2016)). 3.2. trade secret protection against acts of unfair competition as was hinted at in the previous considerations, the directive imposes a duty to introduce general measures and procedures ensuring to a trade secret holder a possibility of civil enforcement of the rights granted to him. a deeper analysis of these issues would exceed the scope of the present study; yet, it is worthwhile to review de lege ferenda the provisions binding within the polish legal regime. the uniformization of the principles of trade secret protection... 149 the infringement upon an entrepreneur’s rights in a trade secret vests him with the power of pursuing the claims that are granted to him on the basis of uznk. in accordance with art. 18, an entrepreneur whose interest was threatened or infringed upon may issue a claim: 1) for any other person to forbear from prohibited actions; 2) to remove the effects of unlawful actions; 3) to make a single or multiple statement in appropriate wording and of appropriate content; 4) to redress a damage on general grounds; 5) to return unfair advantages on general grounds; 6) for a court to pay an appropriate sum of money for the social purpose connected with promoting culture or protecting national heritage – if another party is guilty of an act of unfair competition. each of the above claims may give rise to a separate lawsuit. it is also possible to base trade secret protection on the relevant provisions of the civil code, the provision regulating tort liability (art. 415 and others of the civil code). however, as pointed out the professional literature, the role of provisions pertinent to tort liability contained in the civil code is of secondary importance for trade secret protection as compared to the measures of protection contained in uznk (michalak, 2006) analyzing the issue of trade secret protection in a system of national law, it should be emphasized that any infringement on rights in a trade secret results not only in tort liability. the act on unfair competition contains also regulations related to criminal liability tightening the liability of an infringer. according to art. 23, paragraph 1 of uznk, disclosing to another person or taking advantage in one’s own enterprise of the information constituting a trade secret, providing that it does considerable harm to an entrepreneur, are subject to fine, restriction of personal liberty or to imprisonment up to and including 2 years. the same penalties are threatened for disclosing or using an unlawfully acquired trade secret (art. 23, paragraph 2). both crimes can be committed only by willful misconduct. a good protected by art. 23, paragraph 1 of uznk is an entrepreneur’s interest, the interest being reducible to keeping confidential some pieces of information connected with his enterprise and simultaneously constituting a trade secret. a criminal act of a perpetrator consists in a disclosure of a trade secret and/or its use in his or her own enterprise (mozgawa 2016). what disclosure of a trade secret consists in is to make it possible for an unauthorized person to get acquainted with the very confidential information. the relevant professional literature points out that disclosure as understood by uznk occurs even in the situation when the information is made available to a reliable person on whose discretion one can rely (mozgawa, 2014, p.1141). when it comes to a manner of disclosure, it was a supreme court that reached a verdict related thereto, the verdict as of 17 march 1971 (iiikr 260/70) expressing the belief that a manner of disclosure may involve “sharing a document, making an utterance and even by dint of a sign or a gesture”. a use of a trade secret in one’s own enterprise, on the other hand, consists in taking steps based on the acquisition of the protected data of confidential nature. a perpetrator of a crime specified in art. 23, paragraph 1 of uznk can be only such a person that there is a duty incumbent upon them to keep some information secret towards an entrepreneur. as was noted before, this crime can be committed only by willful misconduct. a perpetrator must then be aware of, even allowing for his recklessness, the fact that the information that they disclose (or use) amount to a trade secret and that m b150 they are bound by the prohibition by their disclosure or use in their respective enterprises (mozgawa, 2016). what is broadly discussed within the doctrine and judicature is the issue of doing considerable damage to an entrepreneur, the said damage being a prerequisite for criminal liability on the grounds of art. 23, paragraph 1 of uznk. it stems from the fact that despite the occurrence of the concept of harm both on the grounds of the civil regulations and criminal ones, what is missing is a legal definition of the said concept in either of the two legal regimes. damage is a material loss that a victim has suffered against their will. on the grounds of criminal law, the concept of damage is interpreted from different angles. at times, damages encompasses merely a material loss and sometimes it refers to harm, that is a non-material loss. in case of a loss construed as a material loss (damage), the question arises whether what is at stake is only damnum emergens (an actual loss) or also lucrum cessans (lost profits). according to an incisive observation by m. uliasz, an infringement upon a trade secret does not generally (though it is not excluded) cause losses involving the diminishment of a (harmed) entrepreneur’s endowments. on the other hand, a damage resulting from such behavior assumes the form of lost profits. it is because, in principle, a direct consequence of use or disclosure o confidential information belonging to a given entrepreneur is to deprive him or her – at least partly – of his customers. only then does the loss of profits or advantages occurs, the profits and advantages being such that an entrepreneur would have achieved if the trade secret had not been infringed upon (ulliasz,2001) according to a part of the doctrine, in case of running business, it is justifiable to construe of damage as a material loss. “a damage must manifest itself as a loss of some wealth, or else, as a loss of future stream of economic profits on the part of the entrepreneur whose trade secret was disclosed or used by a perpetrator in the latter’s business operations” (mozgawa, 2014, p.1140). this belief is reflected also in the verdict reached by the supreme court of 3 april 2002, with the supreme court stating that “on the grounds of art. 23, paragraph of uznk, a damage should be identified with a material loss; and for the estimation whether a damage is significant or not, what is essential is not only its amount expressed in absolute cardinal numbers but also its relation to the proportions of business operations run, with these business operations being directly connected with the said damage”. still, it should be noted that in the doctrine there are other positions on this issue. they hint at the fact that a damage might occur also via a loss in intangible assets. as is pointed out by m. uliasz, „it is difficult to imagine that disclosure of confidential organization-related data might cause a material loss on the part of an entrepreneur, whereas it is perfectly feasible that it might give rise to a considerable loss in the entrepreneur’s reputation. the belief according to which an effect of a crime might only cause a material loss is not justified on the grounds of the provisions of uznk” (ulliasz, 2011). a similar belief is adhered to by e. nowińska and m.duvall (duvall, nowińska,2010)). we should incline towards this position, citing an apt belief expressed by p. kozłowska-kalisz, the belief positing that “if it had been the will of a legislator to construe of that concept narrowly, narrowing it down only to a material loss, he would have resorted in his stipulations of the evidence of scrutinized crime to some qualification (an adjectival complement) eg. it inflicts a serious material damage on an entrepreneur” (kozłowska-kalisz, 2006, p. 260). on the grounds of art. 23, paragraph 1 of uznk, the ascription of criminal liability occurs only when the emergent loss is significant. due to a fuzzy nature of this concept, it is impossible to point to non-arbitrary general measures that would decisively settle the issue the uniformization of the principles of trade secret protection... 151 whether a given loss was significant or not (mozgawa,1996). it was the supreme court in art. 23, paragraph 1 that made reference to the issue of a significant damage in the above-quoted verdict as of 3 april 2002 by stating that the formulation “if it inflicts a serious damage on an entrepreneur” – contained in the final part of the provision of art. 23, paragraph 1 of the act of 16 april 1993 on unfair competition (the journal of law, no. 47, item 211 with future amendments) – does not specify the so-called objective condition of punishability, but rather – an unlawful consequence being constitutive of the existence of an unlawful act. as a result, there are no grounds to claim that “a prohibited act, as specified in art. 23, paragraph 1 of the said act cannot be done at an attempt-stage of committing a crime”. taking into account a lack of unequivocal regulations, an estimation whether a suffered loss can be categorized as a significant damage will depend on a court’s discretion. as is rightly pointed out by m. uliasz, it is not fully justified to resort to economic measures when it comes to determine the proportions of a given damage and of its nature. what should be also taken into consideration are such elements as the nature of disclosed of use information, its significance in production processes or in marketing, commercial practice and its proportions as well as the manner in which it was disclosed and/or used. conducting such an analysis – particularly of a loss in intangible assets – it is justified to also make use of objectified criteria (ulliasz, 2001). describing the issues related to criminal-law protection of trade secret, one should also pay attention to the way in which the other regulations connected with a broadly understood protection of a trade secret function in a system of criminal law. having no pretense to exhaust all of the remaining regulations, due to factual circumstances, one should pay special attention to art. 266, § 1, contained in chapter xxxiii of the criminal code, penalizing the infringement of a broadly understood professional secrecy. according to the wording of the cite provision, he who, contrary to the provisions of an act or a contractual duty incumbent on him, discloses or uses the information that he got acquainted with in connection with the function he performs, the work done and in connection with public, social economic or scientific activities, is subject to a fine and to a restriction of personal liberty or to imprisonment up to and including 2 years. the features of the crime defined in this regulation are at many points convergent with the previously studied crime of trade secret infringement, regulated by art. 23, paragraph 1 of uznk. here, it is also disclosure and use of any information of confidential nature. still, it should be underlined that the scope of penalized actions is in this case much broader. for criminal liability to be imposed, it is not necessary for a considerable damage to occur. it must be stated that liability is ascribed merely as a result of the very disclosing or using in whatever form of such information that should be kept secret. furthermore, unlawful disclosure or use pertains not only to the information connected with business operations but also connected with the function performed, works done and with public, social and scientific activities. what is directly subject to protection is a right in some information to be kept secret. according to the verdict by the supreme court reached 21 march 2013 (iii kk 267/12, legalis), the duty to keep discretion may stem from the need for protecting one’s own vital interest or a relation of confidentiality between a holder of some given information and its depository as well as from the need for correct performance of duties related to given occupations. eventually, it may stem from the need for running such business operations in which the relation of confidentiality is of utmost importance (wróbel, 2013). what can be subsumed under the features of a crime as specified in art. 266 § 1 of the criminal code is disclosure and use of information only when there m b152 is a violation of legal regulations and/or when it conflicts with a duty that a person voluntarily imposed on themselves. the liability as defined in art. 266 § 1 of the criminal code is ascribed only when a specific act, obliging a person to discretion, will not make on the basis of lex specialis a distinct stipulation providing for criminal liability for the infringement on a given kind of secret. in the doctrine, there are divergent views on the mutual relation between art. 266 § 1 and art. 23, paragraph 1 of uznk. according to some authors, art. 23, paragraph 1 of uznk has a character of a specific provision relative to the norm as expressed in art. 266 § 1 and that is why it invalidates the latter when the subject of a crime is information constituting a trade secret (kunicka-michalska, 2013). according to still other authors, the principle of lex specialis derogat legi generali is inapplicable in this case and disclosing or using a trade secret will be concurrent with a crime as defined in art. 266 §1 (bojarski,…..). however, it should be emphasized that irrespective of the divergent views manifested in the professional literature, what is a common denominator to this plethora of various beliefs is a view on the ascription of criminal liability as defined in art. 266 §1 when in the features of a crime what is missing is an element of considerable damage inflicted upon an entrepreneur (kunicka-michalska, 2013). 4. conclusions as follows from the presented considerations, the solutions implemented on the grounds of the directive 2016/943 on the protection of undisclosed know-how and undisclosed information will not be without influence on the form the regulations binding within polish legal regime. the expected amendments, however not extensive, will pertain to regulations of fundamental nature. it implies the regulations connected with the very definition of a trade secret as well as its rightful holders. despite the fact that in our national legal regime there operates a rather complex list of measures aimed at trade secret protection, these measures should be revised both in terms of substantive law and procedures attached thereto. what requires further specification and supplementation are the regulations connected with trade secret infringement, which is a prerequisite for the ascription of liability to potential infringers. due to its significance to internal security and to domestic commercial trade, it is advisable to as quickly as possible prepare a draft of the amendments to an act on unfair competition (uznk) and all the legal instruments connected therewith. it is only then that what will become possible is a substantive reference to suggested changes as well as raising a debate on the suggested model of trade secret protection in the light of new european standards. references duvall, m. & nowińska, e. (2010). ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. komentarz. warszawa: lexisnexis kozłowska-kalisz, p.(2006). odpowiedzialność karna za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa. kraków: zakamycze. kraus, a.& zoll, f. (1929). polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami. poznań: wojewódzki instytut wydawniczy the uniformization of the principles of trade secret protection... 153 kunicka-michalska, b. (1972). ochrona tajemnicy zawodowej w polskim prawie karnym. warszawa: wydawnictwo prawnicze. kunicka-michalska, b. (2013). przestępstwa przeciwko ochronie informacji. in l.gardocki (ed.), system prawa karnego. t.8. warszawa: c.h.beck. michalak, a. (2003). deliktowa i kontraktowa ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa – zagadnienia materialnoprawne, cz.1. prawo spółek, 11, 28–36. michalak, a. (2006). ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa. kraków: wolters kluwer. mozgawa, m. (2014). pozakodeksowe przestępstwa przeciwko własności intelektualnej. in m. bojarski (ed.), system prawa karnego, t.11. warszawa: c.h.beck. mozgawa, m. (2016). ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. rozdział 4. przepisy karne. in j. szwaja (ed.), ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. komentarz. warszawa: c.h.beck. mozgawa, m. (1996). prawnokarne aspekty zwalczania nieuczciwej konkurencji. prokuratura i prawo, 4, … nowińska, e. (2015). system prawa handlowego. t.3. prawo własności przemysłowej. warszawa: c.h.beck. partyka-opiela, a. (2016). tajemnice firm chronione lepiej i jednakowo w całej unii. dziennik gazeta prawna, 108, retrived december 2, 2017 from https://edgp.gazetaprawna.pl/ wydanie/697,7-czerwca-16-nr-108.html pinkalski, z. (2017). nowa definicja tajemnicy przedsiębiorstwa w dyrektywie 2016/943 – czy spowoduje zmiany w ochronie know-how? retrieved december 9, 2017, from http:// traple.pl/blog/nowa-definicja-tajemnicy-przedsiebiorstwa-w-dyrektywie-2016943-czy -spowoduje-zmiany-ochrony-know-how/ sołtysiński, s. & gogulski, sz. (2016). ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. art. 11. komentarz. in j. szwaja (ed.), ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. komentarz. warszawa: c.h.beck. sołtysiński, s., szajkowski, a., szumański, a. & szwaja, j. (2012). kodeks spółek handlowych. przepisy ogólne. spółki osobowe. warszawa: c.h.beck. ulliasz, m. (2001). przestępstwo naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa. monitor prawniczy, 22, retrived december 7, 2017, from http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy/ artykul/przestepstwo-naruszenia-tajemnicy-przedsiebiorstwa/ wróbel, w. (2013). przestępstwa przeciwko ochronie informacji. in a. zoll (ed.), kodeks karny. część szczególna. t. ii. komentarze lex. warszawa: wolterskluwer. case law decision of supreme court of 21.march 2013r (iii kk 267/12), nr 662854, legalis. verdict of supreme court of 17 march 1971orzeczeniu z dnia 17.3. 1971r. (iiikr 260/70, osnkw [judicial practice of the supreme court] 1971, no. 10, item 151). verdict of supreme court of 3 april 2002,vkkn, 223/00), nr 1114325, legalis. verdict of supreme courte of 3. october 2000r.(ickn 304/00). visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 grzegorz górniewicz*1 the polish external debt as compared with the other visegrad group countries abstract the global scale of external debt is the greatest in history, which made it one of the biggest financial problems in the world. poland has been among the greatest debtors for a few dozen years. the objective of the paper is to show the scale, reasons and tendencies concerning polish external debt. furthermore, in the present paper, polish external debt was compared with the ones of visegrad group countries. keywords: external debt, causes of debt, debt reduction, visegrad group 1. introduction the accrual of polish external debt is a process lasting a few dozen years. that period can be divided into five fundamental stages: 1. up to 1970at that time, the external debt was minimal and was not a particular burden for polish economy; 2. the seventies – external debt started to grow at the rapid pace and fell out of control; 3. the eighties – despite the slower pace of growth the debt systematically increased; 4. the nineties – due to the introduction of structural adjustment programmes, the creditors unprecedentedly reduce the polish debt; yet the problem of repaying the debt is not ultimately solved.; 5. the beginning of xxi century – the external debt rose dynamically. * wsb universities in gdańsk, ggorn@wsb.torun.pl 2016, no. 1 (9), pp. 5–15 published online december, 2016 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.001 g g6 2. the external debt in the seventies and eighties in the period up to the seventies the external debt was not a serious burden for polish economy. due to political reasons, polish people’s republic made use of credits from western countries still to a limited extent; and the deadlines were met when credits got repaid (górniewicz, 2002, p. 75–77). in 1971, foreign free-currency debt amounted to about 987 million usd. starting from 1971 onwards, the debt started to grow quickly and until 1979, it was increased by almost 20 million usd (klawe, makać, 1987, p. 402). at the beginning of the seventies, as a result of the political breakthrough, in the majority of comecon countries one began to implement the policies of rebuilding the economic structures as well as modernizing production processes. it was indispensable due to the fact that the local industrial production could not catch up with the world standard of quality of modern techniques. in the case of polish people’s republic, it was manifested in the attempt of implementing “second poland” (antowska-bartosiewicz, małecki, 1991, p. 5–6). the new strategy taken up by polish people’s republic was mainly caused by the necessity of overcoming economic stagnation, which led to on the turn of the seventies to socio-political crisis. that was a kind of reaction to władysław gomułka’s policies (the first secretary of polish united workers’ party in 1956–1970), who avoided being indebted to foreign countries. as it later transpired, the strategy of taking credits was based upon the false assumption. it had it that the debt would be favourable to poland because under the conditions of high inflation operating in well-developed countries, the debt payments will be lower than the real values of credits taken (górniewicz, 2012, p. 157). poland undertaking the new strategy stemmed from the fact that at the beginning of the eighties, the generation from the late forties and early fifties, which were characterized by the demographic peak, entered their productive age . what proved necessary was to create additional job vacancies for about 1,7 million people in 1971–75 and 1,2 million in 1976–80. it took a lot of investment funding, especially when it came to creating vacancies in modern branches of industry (machine or chemical industry). therefore, making use of foreign credits may have been considered justifiable. what influenced the rapid growth of polish external debt were the factors on the part of both creditors and the debtor itself. among the external factors independent of our country, one should mention – just as in the case of developing countries – a multi-fold growth of oil price at the end of 1973. it caused the transfer of profits on the unprecedented scale in the entire history. opec member countries, which quickly accumulated wealth, invested vast amounts of money in western european and us banks. the growth of bank deposits incited bank to search for borrowers, which in turn caused the credits to be readily available. as many other countries then, poland had quite an easy access to credits. what also caused the external debt was long and severe economic recession in the west in the mid-seventies and the long-standing slower pace of economic growth since its termination. the inability to make use of economic capacities in highly developed countries, which is related to the said recession, incited these countries to expansion. its growth could have occurred only when backed-up by creditsdue to the lack of financial reserves in socialistic countries, that is by increasing their debt. it is worth noting that poland had at that time preferential conditions of taking foreign credits, as opposed to other socialistic countries (górniewicz, 2002, p. 80–82). the polish external debt... 7 the growth of polish external debt was, nonetheless, caused by the internal factors. polish economy was at that time fully dependent on then political regime. the free market was not operative de facto then, and the competition was entirely eliminated (krawczyk, 1990, p. 25– 26).the observation of long-term processes of economic growth under the permanent lack of adequate resources, being the manifestation of the chronic lack of stability, allows us to notice still growing economic disproportion, which in turn must have led to severe socio-economic crisis. apart from these factors, what influenced the emergence of that crisis was the system of managing and planning national economy and the flawed agricultural policy. even the exploitation of the credits was highly improper. according to some roughly estimated data, only 20% of credits received in the seventies were devoted to finance the investments and to increase the capacity (despite the fact that the strategy from the seventies was to involve the quick expansion of economic potential, which was meant to ensure the foreign currency to pay off the credits). the major part of them (about 65%) was used to import raw materials and materials for production. the remaining part was used to purchase the consumer goods, especially agricultural goods and that was because national food production could not catch up with the growing consumption and meet the demands. due to the extreme inefficiency of real socialism in the country boasting of a huge agricultural potential (30% of citizens were involved in agriculture), the basic agricultural goods were missing (górniewicz, 2007, p. 59–60). poland did its debt service entirely in convertible currency until the end of 1980. in 1979–1980 that service cost about 100% of income in convertible currencies from the export of commodities and services. so, the debt service was possible only thanks to taking new credits. therefore, these new credits were used almost exclusively to repay the capital installments and interests. certainly, these circumstances were not to be maintained for long; even more so when they caused the deterioration of the debt structure. new credits were in principle characterized by the shorter repayment term and their interest rates were higher than that of the previous ones. it suddenly transpired that it is not a temporary lack of the flow but the manifestation of the crisis of insolvency. it was already in 1981 when despite the inflow of as much as 5 mld us in the form of new credits, poland managed to repay only 40% of the interests and capital installments due. in conjunction with economic sanctions applied after the announcement of civil war in december 1981, the inflow of new credits drastically decreased. however, poland did declare the moratorium and served its debt at least partially (in 1982–1989 on average 20–30% of the amounts due were paid, including 30–60% of interests due). at the end of 1981 free-foreign-currency debt in poland amounted to about. 25,9 mld usd, in the period of the partial debt service, that is in 1982–1989, the overall amount repaid was 18,1 mld usd of interest and capital installments. on the other hand, at the end of 1989, the debt increased to reach 41 mld usd due to the capitalization of unpaid interests and financial penalties. that was a particularly unfavourable situation. on the one hand, the economy was severely burdened by the service of debt (on average 2 mld usd) annually. on the other hand, those waivers proved to be largely useless because the debt kept on increasing, which caused the further negative effects (antowska-bartosiewicz, małecki, 1991, p. 33). from the beginning of the eighties, poland started negotiations related to the repayment of its external debt. in april 1981, the agreement with paris club was signed. it concerned the refinancing or postponing the repayment of the debt. in that year, the creditor countries g g8 were austria, belgium, denmark, canada, usa, france, finland, germany, italy, japan, norway, holland, great britain, sweden and switzerland. it was also agreed that the negotiations related to the postponement of successive repayments will proceed. the introduction of civil war in 13.12.1981 in people’s republic of poland distracted those negotiations for two years. creditor countries refused to give new credits and poland suspended the service of its external debt. the negotiations with paris club were restored anew in 1983 and one year later they agreed on the mutual terms of renewing the agreement signed in 1981 and on the terms of restructuring the repayments falling on 1982–1984. the proper agreement was initiated in january 1985. in july 1985, the new agreement was entered into with the representatives of 17 creditor countries related to the restructuring and postponement until 1991 of polish financial liabilities for 1982–1984. on the other hand, on 19 november 1985, the similar agreement was signed which concerned the postponement by 10 years of our liabilities for 1985 (karcz, 2006, p. 21–28). in 1986, the negotiations continued related to the repayment of installments and interests for 1982–1984 and the agreement was signed with 14 countries. the negotiations also concerned installments and interests from 1985 (and the agreement was signed with 11 countries). what was also initiated were the attempts to reduce the repayment of financial liabilities for the sake of paris club falling on the years 1986–1987. in june 1986, poland again joined – after the long-time negotiations – the monetary fund and the world bank, which facilitated many future prognoses. in december 1987, they entered into a temporary agreement with paris club, the agreement related to the repayments payable until the end of 1987 and the liabilities falling on 1988 for the overall amount of 8,8 mld usd. these repayments were postponed for the years 1993–1997 (górniewicz, 2012, p. 162). the negotiations with private creditors, that is with commercial banks, proceeded differently. bankers did not truly believe that negotiations might succeed. the best evidence for it is the quotation from “financial times”: “they received the money from us and they cannot give it back. we will agree to wait or we will consider it gone. this amount nobody is willing to lose” (górniewicz, 2002, s. 91). at the beginning, in london during negotiations with poland 460–500 representatives of creditor banks took part (in the professional literature, different numbers are assumed within this range), but none of them cared about assuming the role of a negotiator on the behalf of others. still, the greatest ones could not really evade that duty, among others: bank of america, dresdener bank, lloyds bank and manufactures hanover trust. despite the declaration of civil war, the first agreement was signed in april 1982. the successive ones took place in 1984 and 1987. generally, the agreements boiled down to the postponement of the repayment term by 8–10 years on average (górniewicz, 2007, p. 68– 67). 3. the debt in the first years of transformation the political changes initiated in 1989 favourably influenced polish situation in relations to foreign creditors. at that time, beneficial conditions arose, which enabled the renegotiation of external debt and taking new credits for the sake of the economy being on its way to transformation. the polish external debt... 9 as distinct from the majority of heavily indebted countries, poland being subject to the plan by n. brady couldn’t mean solving the problem of external debt of the country2 (berger, 1990, p. 48). about 70% of the whole debt fell on governmental creditors, and in the case there were mechanisms of the reduction of the debt, which related to the countries of the average level of profits. as a result, in the middle of september 1989, the government headed by t. mazowiecki took a series of actions hindering the still growing destabilization of the economy. in parallel, the cabinet with the prime minister tried to work out the assumptions of the reforming policies, which was approved of by the international monetary fund and was implemented at the beginning of 1990. its main purposes was the rapid stabilization of the economy, and particularly slowing down inflation and commencing the process of restructuring the economic system. in this situation, taking into account the fact that western creditors were not “mature” enough to diligently consider the possibility of reduction of the polish debt, the preliminary negotiations were mainly aimed at the solution minimizing the current repayment of liabilities. as a result, in october 1989, they agreed with commercial banks to postpone capital liabilities and 85% of interest liabilities falling on the fourth quarter of that year. it is worth noting that it was the first time when they obtained the tentative transfer of the part of interest liabilities for the sake of this group of commercial banks. on the other hand, the breakthrough in the relation with governmental creditors was the paris agreement signed in february, 1990. these were the agreements from the international monetary fund related to the economic policy of poland which allowed for entering into the former agreement. additionally, there was a stabilizing fund which supported poland with 1 mln usd. despite the attempts on polish side, the agreement did not assume the reduction of the debt; yet, what was assumed were the favourable conditions of restructuring. furthermore, the agreement introduced the repayment moratorium till the end of march 1991, that is the period for implementing economic policies. consequently, it was already in 1990 when despite the lack of payments for the sake of western states, poland had actually the full access to new credits guaranteed by the government of creditor countries as well as to the credits issued by international financial institution. in parallel, the negotiations were continued, the negotiations 2 the important suggestion as to the issue of solving the debt external debt problem of developing countries of the average level of profit was put forward 10 march 1989 by the american secretary of the state nicolas brady. due to the structure of the debt of that group, that idea is applicable only to private banks. brady’s plan predicted giving access to debtor countries which implement the social programmes for economic reform – as agreed upon together with imf and the world bankto the financial means from both these institutions and from the governments of some industrialized countries (mainly japan), the means being supposed to be devoted for financing the operations of reducting the debt and for its service. the important novelty in brady’s plan was the acceptance of the necessity of cancelling the part of the debt through the application of the so-called marked – based menu approach. these consisted of the following: 1) the converstion of the so-far debt into capital shares (direct or portfolio investments) in the debtor country (debt for equity swaps – d/es); 2) swapping the so-far debt for the bonds issued by the debtor country (debt for bond swaps); 3) buying for cash one’s own debts by the debtor country (debt buy-back) 4) swapping the debt into the export incomes (debt for exports swaps); 5) swapping the debt for the investment for the environment (debt for nature swaps); 6) swapping the debt for the local currency (debt for local currency swaps). g g10 aimed at the comprehensive solution of the issue of polish external debt (paris agreement from february 1990 created the so-called “working group”) (górniewicz, 2002, p. 92–93). in may 1990, during the spring meeting of the temporary committee of the international monetary fund and the committee of the world bank in washington, the vice prime minister l. balcerowicz held an official speech with reference to the creditor countries and commercial banks with the claim for reducing polish debt by 80%. that postulate was an ordinary thing during serious political negotiations it was discussed particularly fervently in washington during the october meeting of the board of governor of imf and the world bank. due to the consistent implementation of economic reforms as well as due to obtaining the support from imf and the world bank, poland acquired the unprecedented conditions for reducing the debt. consequently, during the negotiations conducted in paris (marchapril 1991), they reached agreement on the extent and terms of the reduction and the reorganization of polish debt payable to seventeen countries. paris agreement assumed the minimal level of reduction amounting to 50% of the net present value (npv). what was also left as an option to resort to was the possibility of free granting by the creditor countries the two-sided and bigger scale of reduction, and also the change of 10% of the debt for mutually agreed on purposes (górniewicz, 2007, p. 72–75). the lowest in the nineties level of polish external debt was achieved in 1996 (about 40,4 mld usd). apart from the above-mentioned reductions, two additional factors influenced the lowering of the debt. the first factor was getting fair and square with russia. as a result of the agreement from november 1996 between the governments of russia and poland as for regulating the mutual debt (the so-called zero-plus option), free foreign-currency polish debt was reduced by 2,3 mld usd. the second factor proved to be the exchange rate differential, which influenced the reduction of the debt by1,5 mld usd. it must be mentioned that at the same time there also appeared a minor factor contributing to the increase of the debt. that was the inflow of the foreign capital (new credits), which made the debt grow by 256 mln usd. in the nineties, poland – just like other central-european countriestook advantage of the opportunity to take new credits and non-returnable donations. as is widely known, also the support of the balance of payment by the country making stabilizing efforts is an ordinary method of external aid. in order to control hyperinflation and support the procedures of introducing the convertibility of zlotys, stabilization fund amounting to 1 mld usd was founded. the fund comprises gifts and granted loans. in 1990, poland entered into the stand-by agreement with the international monetary fund for the amount of 700 mln usd and received the possibility of getting the adjustment credit from the world bank of 300 mln usd. however, the promised and the granted external aid does not automatically mean the transfer of financial means to a given country. in accordance with that, stabilization fund was not used up due to the success of the operation of introducing the convertibility of zlotys; and the agreement with the international monetary fund was suspended because poland could not meet the established requirements (among others they related to exceeding the range of budget deficit). the polish external debt... 11 4. the sudden growth of external debt in xxi century in the whole 2001–2012 period, the external debt of poland permanently grew. in 2000, the external debt amounted to almost 70 mln usd, while at the end of 2013 it amounted to as much as 382 mld usd (see table 1). so, the growth of the debt was more than five-fold. the bigger dynamics of the debt increase was recorded only in the seventies in the previous century but then the scale of the phenomenon was incomparably smaller. tab. 1. external debt of poland in 2000–2013 (in mln usd) year central bank general government banking sector non-governmental and non-banking sectors gross external debt 2000 436 32 979 6116 29 923 69463 2001 428 29255 6733 35 555 71971 2002 110 35728 7535 41 502 84875 2003 199 45068 11285 50 722 107274 2004 107 57787 14786 57 263 129943 2005 1977 58782 15026 57 084 132869 2006 1228 67906 23370 77 261 169765 2007 8279 78471 40161 106 432 233343 2008 2409 66963 60043 115 336 244751 2009 5375 86847 61837 126 128 280187 2010 6894 109584 60175 131 479 317132 2011 5040 115994 66197 133 406 320 637 2012 5557 150298 64413 143 891 364163 2013 7602 153657 67261 153567 382087s source: my own study on the basis of the date by polish national bank. in the period scrutinized here, one recorded multiple growths in all the above contributors of external debt. the debt of the polish national bank increased almost three-fold, the banking sector –ten-fold and the governmental and self-governmental sectoralmost fivefold, while the non-governmental and non-banking sector were subject to almost five-fold growth too (private enterprises). at the end of 2013, the greatest share in the external debt of poland fell on governmental and self-governmental sector (40,3%) and non-governmental and non-banking sector (40,2%). the share fallen on the banking sector was 17,6% and on the national polish bank 1,9% (see table 2.) tab. 2. the share of the major positions in the polish external debt in 2000–2013 (in %) the contributors to polish external debt 2000 2013 polish national bank 0,6 1,9 governmental and self-governmental sector 47,5 40,3 banking sector 8,8 17,6 non-governmental and non-banking sector 43,0 40,2 source: my own calculations on the basis of the data issued by polish national bank * data at the end of iii quarter g g12 the growth of the polish external debt resulted from three fundamental factors. one of them proved to be the application of the new and broader definition of the public debt, formalized in the public finance act. the new definition is consistent with the requirements of internal organizations such as: the international monetary fund, the organization for economic co-operation and development and the world bank. another important reason for the growth of the external debt in the recent years was taking new credits devoted for the broadly understood needs for politic regime transformation and the conspicuous strengthening of the zloty-to-dollar rate in the latest years. still, the most important reason for the increase of the debt was the above-mentioned growth of the external debt of banking sector and national enterprises (non-governmental and non-banking sector). the reason for polish businesses, including banks abroad, being indebted, proved to be the conditions of acquiring credits, which were better when compared to national conditions of doing so. what was particularly favourable was the smaller interest rate. as a result, the cost of acquiring financial means from foreign entities were still smaller than when using national financial resources. another important reason proved to be the favourable (from the point of view of borrowers) process of establishing the currency exchange rates in the recent years. it was connected with the decreasing the burden of debt expressed in zlotys as there was some strengthening of zloty as related to other currencies in which the debt was expressed. a very important event came about at the end of the first quarter of 2009. at that time, poland finished repaying the non-market external debt of state treasury, that is the debt payable to paris club, which comprises the governmental creditors. on 31 march, the last installment was paid, the installment amounting to 886 mln usd. that debt was the precondition for the agreement entered into in april 1991 with 17 creditor countries. the agreement concerned the reorganization and the reduction of polish debt incurred already in the seventies, the repayment of which was interrupted in the eighties. in 1991, its amount exceeded 32 mld usd. what is left to be repaid is the „old-standing” debt (dating back to the seventies) payable to london club, comprising commercial banks. the debt is comprised of brady’s bonds and the redemption date is 20243. only then will poland eventually get rid of the debt inherited after the cabinet of e. gierek. one must also bear in mind that there is still the “new” debt permanently growing (among othersthe state treasury one, the one of self-government, banking sectors and that of private business entities), which will be a major burden for the years to come (górniewicz, 2012, p. 199). 5. the debt visegrad group countries czech republic, hungary, poland and slovakia belong to the inform visegrad group. what these countries have in common is not only the fact that they neighbor each other but they also share history, tradition as well as the co-operation in creating market economy and european integration, which in their case took place 1 may 2004. as a result, comparing their respective debts seems justified. 3 in accordance with the information procided by the ministry of finances, what remains to be paid off is the external debt of poland payable to commercial banks, which amounts to 340,5 mln usd. the polish external debt... 13 at the end of 2013, the biggest external debt fell on the biggest country – poland. it exceeded 382 mld usd (see table 3). the second biggest fell on hungary (200 mld usd), third-czech republic (almost 137 mld usd) and fourth – the smallest country – slovakia (82 mld usd). from 2002, the fastest pace of the debt growth fell on slovakiait increased more than six-fold. when external debt is expressed per capita, hungarian situation looks the worst (almost 15 thousand usd), and best is that of czech about 8 thousand 200 usd. tab. 3. the external debt of visegrad group countries countries external debt at the end of 2002 (in mln usd) external debt at the end of 2013 (in mln usd) external debt per capita (in thousands usd) external debt in % gnp czech republic 26,4 136,8 8,2 45 hungary 34,9 200,5 14,8 115 poland 84,8 382,1 10,3 71 slovak republic 13,1 82,4 10,9 68 source: my own study on the basis of the date by the world bank. the important indicator showing the scale of being burdened with the external debt is its relations to gnp. also in this respect, hungarian situation was the worst. the relation of the debt to gnp amounted to in 2013 115%. in the case of poland, that indicator reached 71%, slovakia 68%, and czech 45% of gnp. so we can safely say that out of four visegrad group countries, hungary was in the worst predicament, and czech was in the best situation. hungary was the first country of european union, which in 2008, while being in the state verging on insolvency, applied for international financial support. the country, governed by the socialists at that time, was granted 20 mld euros. this financial aid came from the international monetary fund, the world bank and european union. when victor orban and his cabinet came into power, he decided in 2010 not to renew the agreement with imf, which hungarian prime minister oftentimes criticized for the methods of fighting financial crisis. overall, hungary exploited 7,5 mld euros from the financial aid allocated to imf. in july 2013, the country repaid before the deadline the last installment amounting to about 720 mld euro. the repayment date fell on march 2014 (cieślik, jankowska, górniewicz, piotrowicz, redo, redo, siemiątkowski, 2015, p. 66). what indicates the financial situation of given countries is among others ratings. rating agencies deal with the systematic data-collecting about the institutions issuing bonds and then estimating their respective credit-worthiness (the capacity to meet the deadline when repaying the interests and capital installments) of those entities and the estimation of debt instruments themselves being the subject of trade on the secondary market. among many agencies working out the indicators, the ones boasting the best reputation are three agencies: moody’s, fitch and standard & poor’s. g g14 tab. 4. credit ratings countries moody’s fitch standard & poors czech republic a1 a+ a hungary baa3 bb+ bbbpoland a2 aaslovak republic a1 a+ a+ source: my own study on the basis of the date by the agencies: moody’s, fitch i standard & poors. at the beginning of the second decade of xxi century, it was slovakia which had the best credit ratings. slovakia as the only country of visegrad group belongs to euro zone. czech and poland also recorded good financial results. hungary was definitely in the worst position (see table 4). it should be noted that after the integration with eu, the rating of all the scrutinized countries improved, which is an evidence of the growth of their financial worthiness. the professional literature (oręziak, 2009, p. 81.) notes that post-socialistic countries, obviously including visegrad group countries, apart from the problems related to the external debt also suffer from the troubles related to the more widely understood finances. this category usually encompasses the following: – narrow tax base, which means that many phenomena and many business entities are free from taxation, – the occurrence of the relatively high burden with taxes and social insurance premiums, which hinders the emergence of new job vacancies, – collecting government revenue and the functioning of taxing administration characterized by many drawbacks, – thea assurance to control spendings at the higher-order of power, the improvement of the quality of services provided by public administration, considering to a larger extent than usual spendings on investments into human and real capital in order to create more favourable onditions for economic growth, – rectifying public finances in order to face the future challenges stemming from the increase of budget spendings as a result of the aging society. 6. the summary to summarize, one should state that foreign credits, which were supposed to contribute to the decrease of economic disproportions between poland and best developed countries proved to be in reality the essential obstacle to development. the necessity to make repayments undoubtedly affected the pace of economic growth, the process of regime transformation and the integration processes taking place (the considerable burden for the state budget and the financial situation of business enterprises). certainly, in the near future poland will take new foreign credits. their exploitation might prove to be the key factor determining the economic situation of the country for a long time. analysing the debt situation of poland when compared to other countries belonging to visegrad group, one must state that it is definitely better than the one of hungary and a bit worse than that of czech. more or less, it can be compared with the debt of slovakia. the polish external debt... 15 references antowska-bartosiewicz i., małecki w. (1991). zadłużenie zagraniczne polski, warszawa: fundacja im. f. eberta w polsce. berger w. (1990). financial innovations in international debt management, wiesbaden: gabler. cieślik e., jankowska e., górniewicz g., piotrowicz a., redo j., redo m., siemiątkowski p. (2015). ekonomiczne aspekty integracji wybranych państw europy środkowo-wschodniej, toruń: wydawnictwo naukowe umk. http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.100 górniewicz g. (2012). dług publiczny. historia, teraźniejszość, przyczyny i perspektywy, bydgoszcz: oficyna wydawnicza mirosław wrocławski. górniewicz g., (2007). konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem polski, bydgoszcz:wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego. górniewicz g. (2000). zadłużenie zagraniczne. polska a kraje rozwijające się, bydgoszcz: wydawnictwo uczelniane akademii bydgoskiej im. kazimierza wielkiego. karcz z. (2006). zadłużenie zagraniczne polski, diffin, warszawa 2006. klawe a. j., makać a. (1987). zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, warszawa: pwn. krawczyk r. (1990). wielka przemiana. upadek i odrodzenie polskiej gospodarki, warszawa: oficyna wydawnicza. oręziak l. (2009). finanse unii europejskiej, warszawa: pwn. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice patryk tomaszewski* international security in the election programmes of civic platform between 2001 and 2015 abstract: the purpose of this article is to present and attempt to assess the implementation of security policy of  civic platform submitted  in its election programs since the first start in the parliamentary elections of this formation until the general election in october of 2015. there will be analyzed primarily in this article the manifestos prepared for the parliamentary elections because they contain much more contents about the security  than  the programmes prepared before the voting to the european parliament. keywords: civic platform; international security; the election programmes of civic platform; the cooperation within nato. 1. introduction the aim of the present paper is to present and to attempt to evaluate the realization of security policy implemented by civic platform as contained in the party’s election programmes from the moment of its first parliamentary elections1 until the elections in october 2015. in  this paper, what will be mainly scrutinized is  the election programmes prepared for the time of parliamentary elections. the reason is that within these programmes much more * nicolaus copernicus uinwersity in torun, patrykt@umk.pl. 1 it should be recalled that some paradigms of polish security policy will change in 2004 because then poland joined european union and that in turn influenced the general conceptions of polish foreign policy – including the security one. because the accession caused some part of viable polish national interests to be realized not only through national policy but also through the actions in the union institutions and in community policy. torun international studies 2015, no. 1 (8), pp. 135-147 doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.012 http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.012 136 patryk tomaszewski attention is paid to the issue of security than in the programmes prepared before the onset of  european parliamentary elections. the  research problems raised in  this paper mainly relate to the presentation and the evaluation of the ideas aimed at strengthening the international position of  poland, at cooperating with european union, with nato and with the united states. the research problems also encompass the programme related to the external energy policy of poland and its approach to its eastern policy. of particular interest will be the civic platform programme dating back to 2007, with which the party started in the victorious elections as well as the one dating back to 2001, which was one of the elements of the next election victory of this party. in this paper, two hypotheses are presented: the  first assumes that in  the  external security policy poland is  banking on  the neo-liberal paradigm of  international security2. the second hypothesis states that the programme assumptions were reflected in the policies implemented by the cabinet of donald tusk and ewa kopacz. methodologically speaking, the present paper is based upon discourse analysis. civic platform came into the  political scene after the  relative success of  andrzej olechowski in 2000. first, it was an association and then it became a political party which first introduced its members into the parliament starting as citizens’ committee under the slogan „normalni ludzie, normalne państwo” [normal people, normal state], then obtaining 12,68% share of the votes. during the activity of civic platform, its leaders changed. historically speaking, its first leaders were andrzej olechowski, donald tusk and maciej płażyński. as a political party, civic platform was registered 5 march, 2002 (paszkiewicz, 2004, p.  77.). among the  politicians belonging to  civic platform, there were many activists of  akcja wyborcza solidarność [solidarity electoral action] and unia wolności [freedom union]. in 2003, the  most conservative politician of  civic platform, maciej płażyński, left the  party. after płażyński resigned from being the party leader, donald tusk became one and he remained the head of the party until 2014, when ewa kopacz took over. may, 2004 was the  most important period for civic platform because the  campaign for euro parliament started. donald tusk was trying to convince others that: “the united europe makes sense only when it is a great design to promote peace. today, the lofty dream about peace in europe came true”. he believed that poland will not only take but will also give. “strong poland in europe means strong europe”he was stressing (historia po). his utterance proved convincing to polish society, which was testified by the result of euro parliamentary elections which took place 13 june, 2004, in which civic platform received 24% of votes. in 2005, there were the parliamentary and presidential elections. civic platform obtained 133 seats (24,14%), law and justice received 155 seats (26,99% of  votes). after the unsuccessful attempts to establish a great coalition between civic platform (occasionally referred to as po in this paper) and law and justice (occasionally referred to as pis in this paper), a relatively unstable cabinet of kazimierz marcinkiewicz emerged with the participations of  the  politicians of  samoobrona [self-defense] and liga polski rodzin [league 2 in the  context of  neo-liberal paradigm, state as  the  subject of  international policy recognizes the  following rules: soft power, international cooperation, the  theory of  democratic peace (both the monadic and dyadic model), collective security and collective defense humanitarian cooperation, creating effective international institutions. see. (czaputowicz, 2012 p. 133-160); (ciupiński, 2002). 137international security in the election programms of the civic platform... of  polish families]. in the  second round of  presidential elections, donald tusk received 45,96% of votes, thus losing to lech kaczyński. civic platform then became the  largest political opposition; however, after two years of  ruling by pis coupled with its coalition partners, there was a  political crisis and pre-term elections. civic platform won them, having obtained 41,51% of  votes. then, civic platform went on  to establish a  coalition with polskie stronnictwo ludowe [polish people’s party]. a major political event having a  bearing on  national politics, despite the  fact it  had strong international repercussions, was a  plane catastrophe from 10 april, 2010, in which the president of the republic of poland, lech kaczyński, died. the duties of the deceased president were taken over by the member of civic platform, then marshall of the sejm, bronisław komorowski – all in accordance with the record of the article 131 of the constitution of the republic of poland. in the second round of elections, which took place 4 july, 2010, bronisław komorowski won, having received 53,1% of  all the  votes and his opponent, jarosław kaczyński – 46,99% (państwowa komisja wyborcza). 9 october, 2011, the next parliamentary elections took place and it was civic platform that won again, having obtained 39,18% of  all the  votes (państwowa komisja wyborcza). when considering the issue of international security, one must pay heed of the fact that the security is not of permanent or absolute nature and it takes on the part of the state taking constant routine actions with the  aim of  its maintenance as  well as  the  prevention of  emergent challenges and dangers. the  conviction of  the  danger should give the  state a  stimulus for action for the  sake of  strengthening its security (zięba, 1989, p.  12). according to  the  interpretation of  that concept worked out by akademia obrony narodowej [academy of  national defense], international security is construed as „the lack of objective dangers and subjective fears and the concurring striving and acting for the sake of protecting specific national and extra-national (social) values by dint of  the  norms, institutions and instruments ensuring the peaceful resolution of the conflicts as well as creating the economic, social and ecological and other premises of dynamic stability and the elimination of dangers” (słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, 1996, p. 12). it is worth noting that the state, wanting to maintain its security, realizes that aim in the realm of foreign policy, which is understood as an activity, which is organized and directed towards other entities intertwined in international relations, aimed at exerting influence upon them and determining its position and thus the realization of essential goals reflecting the interest of the nation. it is then reducible to  the  constant strife for strengthening the  position of  the  state because the  actions of one state within the realm of foreign policy are accompanied by similar operations by its enemies. these operations force the state to permanently adjust itself to the ever-changing situation (kuźmicz, 2008, p. 382). one of the elements being the foundation of the foreign policy, and thus at the same of  time of  the  policy of  international security of  a given country, is  political will, which is  in  turn based upon the  political concepts expressed in  the  political party’s programme. the  programmes, like the  political movements giving rise to  the  former, are the  practical emanation of an ideology (heywood, 2007, p. 27). 138 patryk tomaszewski 2. international security in the election programmes of civic platform in the first programmes designed by civic platform, there were almost no reference to the foreign policy regardless of its context3. in the programme dating back to 2001, the most attention was paid to far-reaching economic changes such as the introduction of flat taxation and generally the  decrease of  them, the  lowering of  the  number of  licenses, the  privatization of some services provided by the public sector and lowering non-wage cost of labour. furthermore, the profile of policies in the village areas as well as the education policy occupied quite a lot of space in the programme (słodkowska, 2002, pp. 177-179, 181, 187, 195-197). one could learn about the assumptions in the foreign policy of civic platform in the early stages of its existence from rather general formulations contained in deklaracja ideowa [manifesto] from 2001, in which we can read: „civic platform was conceived from the common dream of the united europe. the presence of poland in the process of building european union we treat as the postulate stemming from the in-depth understanding of  polish national interest in  the  conemporary world. the  presence of  our country opens new perspectives of modernizing our state, of improving the quality of life of our citizens and also of deepening the sense of national identity and the shared responsibility for the fate of europe”(). the lack of major references to the policy of international security probably resulted from the fact that poland was not then a member state of eu and from the large share of polish society taking interest in the internal affairs after the so-called „afera rywina” [rywin’s gate]. on the  other hand, in  the  programme presented before being admitted to  the  european parliament in  2004, its authors emphasized that eu is  the best guarantor of  peace, stability and development. they did not perceive in  strengthening the  integration any threats to the sovereignty of the country, unlike in the enunciations of the euro-skeptical parties (słodkowska, dołbakowska, 2005, p.  35). one also wrote about the  support for common foreign and security policy. what was endorsed was the  creation of  the  position of  union minister of  foreign affairs, of  rapid reaction forces and common planning of  european arms as  well as  the  common armaments. what is  interesting is  that in  the  programme, attention was paid to  supporting the  democratic and market reforms in such post-soviet countries as  ukraine, belarus, moldavia and in  the  countries having emerged after the collapse of yugoslavia (słodkowska & dołbakowska, 2005, p. 35). not much attention was paid to  international security policy in  the  programme of civic platform in 2005. in this programme, what was emphasized was three dimensions of that issue: – the collaboration with the european union; – the cooperation within nato; – the collaboration with the united states (słodkowska & dołbakowska, 2005, p. 37). furthermore, in the context of „the war against terrorism” after 11 september, 2001, the programme made a mention of the threats of terrorism itself. what was suggested was focusing on three elements: “first, the integrated communication system, which combines 3 it was only indicated that the key element to be fulfilled for poland to join eu will be the modernization of our agriculture to make it competitive in the community market. 139international security in the election programms of the civic platform... the possibilities of communicating with all the national services in the case of crisis, natural disasters or terrorist attacks. the lack thereof situates poland among the countries most vulnerable to unexpected disasters and catastrophes. second, the integrated emergency alert system based on the common system of communication combing into one unit the health service, civil defense, fire department, police and the  army. it  enables to  minimize losses in the case of assassinations and increases the chance of survival of the injured. third, we will enact the integrated system of anti-crisis management, which in case of any danger or assassination allows for readily making decisions, coordinating operations of national services and strictly specifies the responsibilities and competences. it will allow to avoid the situation which took place after the attacks 11 september in u.s.a., when in poland four mutually independent anti-crisis staff were created” (słodkowska, dołbakowska, 2005, p. 37). in 2007, there were new parliamentary elections and civic platform prepared the policy paper bearing the  title: „poland deserves the  economic miracle. may all live better”. in this policy paper, much more attention was paid to the policy of international security. in the programme, references were made to social and economic security. the issue raised particularly often was the one of increasing the extraction of fuels. another issue was centered around renewable energy and in particular on aero energy, gas cogeneration, the infrastructure for hybrid cars, the  infrastructure for land transport of  lgn and cng, that is liqufied and compressed natural gas (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim, 2007, p. 33). it was also stressed that poland should redefine the concept of sovereignty to be able to  be simultaneously eu member state and pursue its own national interests. the  programme had it: “we will suggest a new polish doctrine of national sovereignty which will define and will allow to successfully realize polish national interests under new conditions determined by processes of globalization, technological advancements and information civilization as well as by belonging to european union. we will promote independent and brave poland and not poland being on its knees and neither poland irritable due to the inferiority complex on the part of its ruling class” (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim, 2007, p. 35). the said policy paper paid attention to strengthening the systems aimed at fighting terrorism. the programme assumes the  cooperation with eu with respect to  energy as  well as the homogenous energy policy within the union. moreover, it assumed reorganizing foreign and security policy for the sake of strengthening european integration (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim, 2007, p. 76). to enhance foreign policy of  eu, civic platform postulated appointing european external action service, that is  the institution bearing resemblance to  union diplomatic service (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim, 2007, p. 33). much attention was paid to the reforms in the area of culture with the emphasis that the funds for culture might come from eu. what is interesting is the authors of the programme’s approach to the issue of cooperation with usa. what is  tacitly assumed while analyzing the  policies advocated by po and pis is  that it  is the  latter party that is  pro-american. as  professor roman kuźniar wrote about pis and its coalition cabinet: “after the  opportunistically pro-american ruling of the leftists until the autumn, 2005, there emerged the ideological pro-americanism of the rightists” (kuźniar, 2012, p. 316). 140 patryk tomaszewski on the  other hand, in  the  scrutinized policy paper issued by civic platform, it  was stated: „an equally important task as  acting towards strengthening polish position in  eu is  keeping possibly close contacts and alliance with usa. it  takes on  our part a  sensible approach and caring about real benefits. it  should be in  interest to  maintain american presence in europe and tending to the strategic partnership between poland and america. the  relevant policy of  previous cabinets gave rise to  the  radical collapse of  polish proamericanism. civic platform is bound to adhere to more reasonable and congenial policy towards usa” (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim , p.  78.). it  is  highly conspicuous then at least in  terms of  declarations, civic platform strongly emphasized its adherence to  co-operating with usa. however, it  should be mentioned that usa’s interest in central europe during the reign of civic platform considerably decreased. furthermore, the programme made references to the partnership within weimar trinagle and the  policy of  neighbourliness with czechs, slovakians and lithuanians (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim , p. 78.). the programme also referred to the relation with russia, where it was agreed that only “the long march”, that is implementing the long-term policy might give rise to the improvement of mutual relations (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim , p. 78.). the references to  ukraine, on  the other hand, were as  follows: “we will incessantly be an  ally of  ukraine and support it  in  its pursuit aimed at entering nato and eu even if  this process will take more time than we earlier predicted” (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim , p.  79.). what was noticed was the  weakness of  social, economic and military reforms harassing our eastern neighbour. civic platform identified the key element of security policy with nato. the authors of the said policy paper noticed the changing role of the treaty and the emergence of new threats of asymmetrical nature. the programme had it: “our presence in nato is a guarantee of polish security. we will see to it that the treaty should be able not only to successfully defend the territories of its member states but also to launch peaceful operations and to fight asymmetrical threats, including the terrorist ones. nato’s involvement in global security issues must be reasonable and selective in order not to threaten the credibility of the treaty and not to weaken its unity or not to overburden its capacity to act. what is to be avoided is the diversification of security standards inside the treaty. that is the reason – among others – why the  project of  american anti-missile shield should be consistent with nato’s idea pertaining to establishing the co-operative defense against shortand medium-range missiles” (polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim , pp. 82-83.). in 2009, there were the  second euro parliamentary elections. then civic platform submitted no manifesto and a fortiori no election programme, even though civic platform was then ruling party (kowalczyk, 2010, p. 167). still, in the elections in 2011, civic platform prepared the programme „next step. together”. this time, civic platform not only presented the programme for the future but it also pointed to the achievements of the government from the last tenure. with respect to international security, it still made a mention of the cooperation in energy-related issues within european union as  well as  of  the  diversification of  sources of  energy and of financing the renewable sources of energy from european union funds (następny krok razem. p. 74, 80). what was maintained was the willingness to increase the defensive and rapid reaction forces. the programme had it: “within european union we will endorse the operations by the high representative aimed at the common security and defence 141international security in the election programms of the civic platform... policy. we want to especially stress the realization of the initiative embarked on by poland and its partners from weimar triangle, the initiative pertaining to enhancing eu’s ability with respect to anti-crisis response” (następny krok razem. p. 86-87). generally speaking, the political strategy of civic platform relating to foreign policy is well reflected in the following excerpt from the programme: „the majority of our operations in the realm of foreign policy is realized through the agency of european union. our national interest can be successfully realized only through skillfully subsuming our interest under the  broader european interest. european union is  a system of  permanent negotiations in  which the power of arguments counts. it is insufficient to be right; one must also persuade one’s partners to one’s reasons” (następny krok razem. p. 88). it was still believed that the  important factor in  the  overall defensive capabilities is the membership in nato. furthermore, the subject under discussion was still the endorsement of  the  europe-oriented aspirations of  ukraine, moldavia and the  countries of transcaucasia (następny krok razem. p. 88). in 2014, the next euro elections took place. on this occasion, civic platform issued a document called: “the european manifesto of civic platform”. the leitmotif of the document, and at the  same of  the  whole campaign, was the  slogan: “strong poland in  safe europe”. the slogan was connected with the situation in ukraine, which worried poles and incited the politicians to make straightforward security-related declarations. one started to speak about the enhanced integration as the model of assuring security to poles. the issue of common energy policy was raised (europejski manifest, p. 7). one started to write about the  common security policy and the  defense of  eu, about the  expanding democratic processes over such countries as ukraine, moldavia or georgia (europejski manifest, pp. 7-8). the mention was made of european diplomacy as well as of supporting the cooperation between eu and usa. then, in  the  parliamentary elections in  2015, civic platform started with the  programme called: “poland of  the  future”. the  willingness to  implement the  following was particularly emphasized: – supporting ukraine on the international arena as well as assisting it in democratic and reformist processes; – supporting pro-integration actions of ukraine, moldavia and georgia; – cooperation with eu; – collaboration with other partners in the world; – the extensive cooperation with france, germany and great britian (polska przyszłości. program platformy obywatelskiej rp, pp. 65, 68-69). the table indicates which issues in the international security policy were particularly emphasized in the programmes by civic platform4. 4 my own work. the numbers of x’s indicates the shift in emphasis. x – only scantily described; xx – is repeated many times or more attention is paid to; xxx – an issue extensively described, is a recurrent theme in the programmes by civic platform 142 patryk tomaszewski programme from the year energy sector fighting terrorism enhanced cooperation with ue cooperation with nato cooperation with intragovernmental organizations cooperation with usa the eastern european countries 2001 – parliamentary x x 2004 – euro parliamentary x xxx xx x the lack of references resulted from the nature of the elections x 2005 – parliamentary xx xxx x x x x 2007 – parliamentary xx x xxx x x xxx x 2010 – euro parliament the lack of the comprehensive programme 2011 – parliamentary xx x xxx x x x 2014 – euro parliament xxx xxx xxx xx x 2015 – parliamentary x xxx x xx x xx 3. political practice the programmes by civic platform with respect to the international security policy stressed a few elements of this policy; however, what stood out as the common denominator in all those elements are the  pro-integration ideas and regarding as  one of  the  most important factors the multilateral cooperation within eu. generally speaking, one can safely say that civic’s platform conception of security – despite certain evolution stemming from the below-stated conditions – assumed the neo-liberal model. – the  programme was subject to  changes, which is  understandable in  the  light of the fact that poland was about to join eu; – the change of  the  attitude to  eastern neigbours after adopting the  programme of eastern partnership; – a greater emphasis on  the policy towards ukraine in  the  programme from 2015, which was related to the events in the latter in 2014. let us pose the question whether civic platform’s programme approximated the neoliberal paradigms. in the programme of international security submitted by civic platform, one must note that one can find the neo-liberal elements not only due to the conceptions 143international security in the election programms of the civic platform... of  collective security mainly based on  the extensive cooperation within eu but also due to soft diplomacy in the east in the form of eastern partnership. relatively little attention in civic platform’s programmes is paid to the issues related to the foreign suppliers of fuels. the programme also pointed to the importance of diversification of  the  sources of  energy. this very sector attracted more attention on  the part of  civic platform’s politicians during euro elections in  2014 when europe faced the  policy by russian federation towards ukraine. that situation sparked the  increased interest of the ruling party in the issues of economic security with respect to fuels. although these issues were noted in the exposé by the prime minister donald tusk from 2007. it is in this very exposé that tusk was saying: „my cabinet will support – in our polish national interest – great infrastructure projects of european union able to increase the level of energy security in the continent, believing that these projects might contribute to the solution of also our problems” (expose premiera donalda tuska). in this exposé, in accordance with the election programme, he depicted the manner in which our relations to our partners are to be organized. on this subject, he went on as follows: „we share with usa, as with european union, a certain set of values. it is these values, including the credible alliance and polish presence in nato and in european union that create the multi-dimensionality of the relations between poland and america. on the one hand, poland having a strong position in the union will remain the advocate of intensifying the interdependencies and cooperation of the whole europe with usa. on the  other hand, we will try to  persuade our american partners to make our alliance manifest itself in the increased presence of americans in poland as well as in strengthening polish defensive capabilities. we are aware of the political and military gravity pertaining to the initiative of missile defense. we will be able to enter into further negotiations on this issue and on this initiative after a round of consultations with nato and some of our partners. the important political and economic partners are and obviously will be the countries of visegrad group and of baltic states. poland has a justified aspiration of co-shaping the eastern rim of european union. our premise is that extending the safety areas, intensifying cooperation and strengthening democracy will positively influence our future and the fate of the whole europe. that is why we will pay special attention to our relation with ukraine and russia and to the situation in belarus. even though we have our own opinions on the situation in russia, we would like to enter into a dialogue with russia – this russia as it is today. the lack of such a dialogue does no good to poland and neither to russia” (expose premiera donalda tuska). in 2001 in exposé, the focus was mainly on the issues related to the crisis and to economic safety. on the other hand, the speech delivered by then minister of foreign affairs, radosław sikorski, in 2008 indicated that the important element of  foreign policy will be to  encourage „our partners and allies to  creatively combine – in relation to ukraine – the elements of stimulating reforms with executing from ukraine some steps towards transformation. on the other hand, we are trying to convince our ukrainian friends that it will be especially their readiness to adjust that will be a decisive factor determining whether ukraine will be a  member of  the  institutions of  the  western world”. sikorski also pointed to other priorities of foreign policy, the outline of which can be found in the programme from 2007 (informacja ministra spraw zagranicznych radosława sikorskiego na temat polityki zagranicznej rp w 2008 roku). one year later, sikorski observed that in order to care about polish interests, poland should join the debate upon the issues important for the whole community, brining into the discussion its own ideas. he noticed that it is important to prepare for the event of poland taking over the presidency in the council 144 patryk tomaszewski of  european union, and consequently determine the  priorities of  eu policy  – that is  the policy related to  east and the  common foreign and security policy (informacja ministra spraw zagranicznych radosława sikorskiego na temat  polskiej polityki zagranicznej w 2009 roku). he also mentioned the very important element which was the integration of ukraine, solidarity with georgia as well as the policy in relations to belarus. he referred to belarus in what follows: “we are hoping that also belarus will opt for european perspective. thus, belarus would open the way to closer relations with its western neighbours and the whole european union. the scope of this cooperation depends on the readiness of belarusian authorities for liberalizing their political regime. poland will support the efforts aimed at developing democratic society in belarus, in which all the citizens – including poles – being members of  independent organizations will have a  right to  freely express their opinions, needs and aspiration” (informacja ministra spraw zagranicznych radosława sikorskiego na temat polskiej polityki zagranicznej w 2009 roku). he also mentioned the good relations with usa and the role poland was to play within nato and eu. he went on as follows: “poland will participate in developing the european policy of security and defence. we attach special meaning to developing union skills in anti-crisis reaction. we are striving for the cooperation between european union and nato. it  is  to be underlined that in  2008, we became a member of european corps” (informacja ministra spraw zagranicznych radosława sikorskiego na temat polskiej polityki zagranicznej w 2009 roku). it is to be noted though that we were admitted there with a role of a passive observer. a few years later in  her exposé, the  prime minister ewa kopacz noticed the  threats emanating from the conflict in ukraine, the reminiscences of which were noticeable in euro parliamentary campaign. thus, she went on as follows: “each foreign policy must be based on  some system of  values. those values are only as  strong as  the  will and determination to defend them. the events in ukraine make us realize clearly how important the solidarity of  democratic countries is  when faced with authoritarianism and chaos  – two plagues of the contemporary world. simultaneously, ukrainian crisis shows us how important it is that we do not have to  stand up to  this challenge alone because we are backed up with the european union and nato. the task of my cabinet will be striving for unity and solidarity of the democratic camp. it is in the most fundamental national interest not to dilute the western stronghold, whose part we are. what is equally important is that we cannot allow for the alienation of poland as a result of poland trying to aim unrealistically high. that is why, the goal of my cabinet is to pursue pragmatic policies in relation to what is happening in ukraine”. she also mentioned the increasing american role in polish defences (expose pani premier ewy kopacz). the document dating back to 2012 bearing the title: „the priorities of polish foreign policy” is  a coherent document with the  direction of  the  policy of  international security of the republic of poland as sketched in the programmes by civic platform. in this document, it  was noted that poland should be an  important trustworthy euroatlantic ally. in the document, it was – among others – written: “the development of one’s skills of intimidation and maintaining the  credibility of  nato as  a  defensive alliance, developing eu’s abilities in  the  realm means and resources for developing security, the  former two being independent and complementary to  nato; participating in  developing the  means of mutual trust between the west and russia, a close cooperation with ukraine and other countries of eastern europe and transcaucasia; fighting terrorism and preventing the proliferation of weapon of mass destruction” (priorytety polskiej polityki zagranicznej, 2012, p. 6). 145international security in the election programms of the civic platform... the document made a mention of the competitiveness of energy policy of eu. the document also hinted at the competitiveness of the energy policy of eu and especially of the solidarity in this sector. furthermore, as in the programmes of civic platform, a very important component of the actions taken for the sake of the stability of the neighbourhood and for strengthening the external role of eu is the european neighbourhood policy. the process of  european union and its neighbours getting close together should be transparent and based upon readily noticeable rules valid for all the members. union’s actions being oriented at meditteranean area cannot be implemented at the cost of the cooperation with eastern europe and transcaucasia. what is crucial to eu is also the development of the common security and defence policy and area of  freedom, security and justice, which will be, a long-term process though. the goal is that common security and defence policy should acquire civil and military skills which will complement transatlantic system of  security” (priorytety polskiej polityki zagranicznej, 2012, p. 12). judging the issues related to the international security as presented in the programmes by civic platform, they to a large degree coincided with the policies pursued by the coalition cabinet of po and psl. 4. conclusion civic platform based its policy of international security on the neo-liberal paradigm, that, apart from our own defense system, the most important guarantors of security embrace: – the enhanced cooperation with european union; – the operations within nato; – bilateral cooperation with strong partners within eu  – especially germany and france; – cooperation with usa but also being a bridge between eu and usa; – acting for the sake of reforms – especially in ukraine; – anti-terrorists operations embarked on together with other countries; – supporting the common energy policy of european union. it must be added that the emphases in the realm of security policy suggested in the programmes by civic platform were slightly altered. the modifications resulted from the changes which occurred mainly in  the  nearest surroundings of  poland as  well in  the  changing policy pursued by usa from the moment of the economic crisis in 2008. it is sebastian górka and grzegorz krzyżanowski that aptly describe the policies pursued by po from the moment of their parliamentary victory in 2007: “after the victorious elections in 2007, the politicians of civic platform paid attention to three main assumptions of polish policy, that is being a strong link in the treaty, working out a new strategy aimed at including georgia and ukraine into nata and the modernization of the very treaty itself. in the issues directly connected with polish security, one mainly wanted to locate on polish territory some of the elements of the allied infrastructure. what is more, one wanted to promote polish officers to top decision-making positions in nato” (górka & krzyżanowski, 2012, p. 139). 146 patryk tomaszewski references: ciupiński a. (2002). teoria stosunków międzynarodowych. [in:] bezpieczeństwo zewnętrzne rzeczypospolitej polski. (ed.). jemioły t., & malaka k. warszawa: aon. czaputowicz j. (2012). bezpieczeństwo międzynarodowe. współczesne koncepcje, warszawa: pwn. deklaracja ideowa po. przyjęta przez klub poselski platforma obywatelska w dniu 21 grudnia 2001 roku. europejski manifest platformy obywatelskiej, from https://issuu.com/platformaobywatelska/ docs/europejski_manifest_po. expose pani premier ewy kopacz, from http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/pelny-tekst-expose-ewy-kopacz,473578.html. expose premiera donalda tuska, from https://www.premier.gov.pl/realizacja-planow/expose-premiera-donalda-tuska-stenogram.html. górka s. & krzyżanowski g.(ed.). (2012) zewnętrzne aspekty polityki bezpieczeństwa polski (in:) główne kierunki polityki zagranicznej rządu donalda tuska w latach 2007-2011. kraków: wydawnictwo espe. heywood a. (2007). ideologie polityczne. wprowadzenie. warszawa: pwn. kowalczyk k. (2010). postawa na po. kampania platformy obywatelskiej rzeczypospolitej polskiej do parlamentu europejskiego w 2009 roku. [in:] wybory do parlamentu europejskiego 2009, (ed.). glajcar r., & wojtasik w., katowice: remar. kuźmicz m. (2008). państwo w stosunkach międzynarodowych. [in:] współczesne państwo w teorii i praktyce. wybrane elementy. (ed.). oniszczuk j. warszawa: oficyna wydawnicza sgh. kuźniar r. (2012). polityka zagraniczna iii rzeczypospolitej. warszawa: scholar. następny krok razem. program wyborczy 2011, from http://www.platforma.org/media/dokumenty/program_po_100dpi.pdf paszkiewicz k. (2004). (ed.). partie i koalicje polityczne iii rzeczypospolitej. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. polska przyszłości. program platformy obywatelskiej rp, from http://www.platforma.org/aktualnosc/42974/program. polska zasługuje na cud gospodarczy. by żyło się lepiej wszystkim, from http://www.leszczyna. info/wp-content/uploads/2011/12/program_wyborczy_po7-ebook.pdf priorytety polskiej polityki zagranicznej, from https://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/priorytety_polityki_zagr_2012_2016/. słodkowska i., dołbakowskiej m. (ed.). (2005) eurowybory 2004. kandydaci i programy. warszawa: isp pan. słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, „studia i materiały”, no. 40, warszawa 1996. słodkowska i. (ed.). (2002). wybory 2001. partie i ich programy. warszawa: isp pan. zięba r. (1989). pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, sprawy międzynarodowe, (10). 147international security in the election programms of the civic platform... internet sources: historia po, from http://www.platforma.org/o-nas/historia-partii. państwowa komisja wyborcza, from http://www.prezydent2010.pkw.gov.pl/pzt/pl/ wyn/w/index.htm. tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 marian noga*, magdalena krawiec**1 conceptualizing creative economy abstract aim: in the present papers, the authors analyse the new phenomenon in the global economy, which is creative economy. it is only since 1998, when the ministry of culture of great britain announced “the map” of creative industries in great britain, the world-wide professional economic literature has launched intensive studies over the entirety of creative economy, the foundation of which were cultural industries. creative industries constitute a sharply delineated economic structure, referred to by the authors as a structural entity which yield itself to structural analysis. the aim of the paper is an attempt to define creative economy as a structural entity, which would entail certain consequences in an economic theory as well as in the practices of both domestic and global economy. keywords: cultural sector, creative economy, economic structural entity, structural analysis 1. introduction the concept of „creative economy” was first used in professional literature by john howkins in 2001 (howkins, 2001). john howkins noticed that creativity per se is not tantamount to actions but it may become the foundation thereof when an idea is conceived or when there emerges a product that one can sell. the key moment of transition from the abstract into the reality, from an idea into its implementation in a product, is difficult to pinpoint due to the fact that creative processes proceed in a non-standard fashion! (stachowiak & tomczak, 2015). in short, when an idea [a conception] transforms into a product, thereby emerges a product. the leader of creative economy is great britain, which carried out the process of the so-called mapping of creative industries (1998), thus enumerating 13 relevant sectors: – advertising, – architecture, – art and antiques market, * university wsb in wroclaw, e-mail: marian.noga@wsb.wroclaw.pl ** medical college in klodzko, e-mail: krawiecmagdalenaa@gmail.com 2017, no. 1 (10), pp. 127–137 published online january, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.010 m n , m k128 – crafts, – design, – designer fashion, – film, – interactive leisure software, that is video games, – music, – performing arts, – publishing, – software and computer services, – television and radio (newbigin, 2010). according to johna newbigin from british council, the background of „creative economy” is derived from cultural industries which are “as old as the world” or “as old as civilization”. he writes on the subject as follows: “digital media and the hundreds of thousands of creative enterprises that have been made possible by digital technologies are, of course, new. so are many of the goods and services that an increasingly sophisticated global market demands. but the desire to create things whose value is not purely practical – things that are beautiful; that communicate cultural value through music, drama, entertainment and the visual arts; that communicate social position through style and fashion – these desires are as old as human society. there always have been, and always will be, people with the imagination and talent to make and do these things. and there will always be people who are prepared to pay them to do it. that is the basis of the creative economy” (newbigin, 2010, p.23). 2. defining creative economy and its properties creative economy combines economic values with cultural ones. what distinguishes creative economy from other sectors of business enterprises is a complex, and reaching far back into the past, cultural heritage. historically speaking, cultural activities were generally not considered as an area of economy. these constituted the leisure activities, that is the ones that people indulge in after work. they were not taken up within professional activities. even nowadays creative sectors constitute to a varying degree the expression of cultural rather than economic values. apart from their “market value” (describing the manner in which market determines the prices of goods and services) and “functional value” (reflecting their respective utility), the majority of goods and services of a creative sector also have an “expressive value”. the measure of their significance for culture is not commensurable with the cost of their production or of their utility as is the case with eg. a bag by a famous designer, a blockbuster, a famous brand or a ground-breaking design. this surplus value may not be of great significance in the long run (eg. a part of clothing which is out of fashion now, an advertising slogan popular last year); or it may carry with itself a message of enormous cultural significance (eg. a book or a work of art); still, it is definitely a key distinctive feature allowing us to differentiate between creative sectors from any other branches of economy. francois mitterrand said that “creations of the spirit are not just commodities; the elements of culture are not pure business” (newbigin, 2010, pp.15-16). what kinds of distinctive features of creative economy can be enumerated here? conceptualizing creative economy 129 − despite the difficulties in defining and measuring it, the phenomenon in question is a constituent of global economy of growing importance for the development of civilization, − drives innovations, − influences consumer and citizen behaviour, shaping consumption preferences, − has impact on the quality of life, − constitutes a vital element of business to business economy [b2b], − creates a social and technical infrastructure of contemporary society, − is a decisive factor as far as civilizational progress is concerned. the fundamental prerequisite of the development of creative economy is respecting intellectual property right protection. there exist a few different categories of intellectual property rights. copyright protects the property rights and creativity of man as expressed in texts, sounds or films. it provides the protection during the lifetime of an author and a for some period after his or her death (with the latter periods varying relative to a country). in great britain, copyright still holds for 70 years after the death of an author. patents guarantees to the inventors of products or processes the exclusive right to their use and exploitation for some definite time, which differs from copyright, which is automatically granted. anybody who claims a patent must prove that his or her product or process is really unique and innovative. trademarks protect the use of names, symbols or logo denoting a particular organization or product. they are designed to stop forgers and to prevent fraudsters from selling goods or services in someone else’s name. designs is sometimes identified as a fourth area of ip law and covers the use of distinctive shapes or designs by companies or individuals. like trademarks, designs can be registered to give their users a measure of legal protection (newbigin, 2010, p.33). an effective system for managing intellectual property rights must be at the heart of the creative economy. while many countries have long-established bodies of copyright and patent law, the growth of global trade makes the agreement and enforcement of common codes and standards an urgent necessity. w i p o, the world intellectual property organisation, is a un agency that works in partnership with national and international bodies to establish such common standards. world intellectual property organization (wipo) is one of 16 specialized organizations of the united nations, headquartered in geneva and founded 14th july 1967. this organization deals less with the protection of intellectual property rights of an individual than with the flow of goods and services between countries. the members of wipo act for the sake of abolishing trade barriers but they reserve to themselves the right to maintain the said barriers in order to protect their own national interests. even in the most die-hard devotees of free trade, such as usa or eu, there are such areas (eg. agriculture) that they are willing to protect from international competition. each state wants to protect some parts of its domestic economy and culture counts as one of them. wipos is not to be confused with wto – the world trade organization, which regulates trade relations between countries and is entitled to settle rules and impose sanctions (wipo, 2017)1. certainly, functioning of creative economy has its own political background: 1 www.wipo.inf/ [30.05.2017] m n , m k130 – impact thereupon is exerted by spatial planning, spatial development, geographic localization and urbanization etc. – impact thereupon is exerted by multi-culti policy, – what is based thereupon is education, science, scientific research and the entire policy of restructuring knowledge-based economy creative economy breeds business and depends on business development, which means that from the perspective of the former, development takes place within a closer or more distant business environment. our account of the emergence and development of creative economy looks as follows: at the beginning of xx century, the global economy was subject to globalization and can be presented as the development in three sectors. sector i “agriculture” sector ii “industry” sector iii “services” then sector iii is further subdivided into: sector iv ict services sector v finance sector vi culture and art sectors iv, v and vi need basing their development on knowledge; what is thus conceived is knowledge-based economy and the following business strategies: – red ocean strategy – blue ocean strategy the european commission in 2006 headed by philipp kern publishes a report on creative sector and cultural sector. their combination gives rise to creative economy. hence, the question whether it is creative sectors or creative economy that is broader becomes trivial since creative economy encompasses both creative sectors and cultural sectors. 3. creative economy as a structural entity in figure 1 below, we presented the positioning of creative economy within domestic economy. this figure aptly demonstrates that domestic economy includes creative economy and the sectors of domestic economy that are not elements of creative economy. logically speaking, creative economy could be: a. organic entity (physical entity) b. atomistic entity c. structural entity (watkins, 2001, pp.36-37). ad a). creative economy is not an organism in any of the following senses: – in a physical or biological sense because it is not endowed with a control centre analogous to a central nervous system – in a mental sense, because it is difficult to imagine any supraindividual material entity that would be a mental entity controlling creative economy conceptualizing creative economy 131 fig.1. creative economy as a structural entity source: own work – in a social sense, that is in an supraindividual manner of organizing the operations referred to as creative economy ad b). creative economy is not an atomistic entity because it is difficult to assume the existence of independently acting entities aiming at satisfying their respective egoistic needs and desires. rather, creative economy is a set of “communicating vessels” and interdependent actions, the actions of b2b nature, the transformation of consumption demand into investment demand as well as a bunch of many feedbacks between creative economy and domestic economy. tab. 1. the conception of cultual sectors and creative sectors the specialists of the european commission headed by philippe kern (kern european affairs – kea) classify “cultural sector” and “creative sector” in the following manner: circles sectors subsectors characteristics th e cu ltu ra l s ec to rcore arts fields visual arts crafts. paintings, sculpture, photography cultural goods to be consumed “on the spot” non-industrial: arts fairs, exhibitions, concerts performing arts theatre, dance, circus, festivals heritage museums, libraries, archaeological sites, archives m n , m k132 media film and video cinemas copyright-based cultural goods for massive reproduction th e cu ltu ra l s ec to r television and radio video games music recorded music market books and press design fashion design, graphic design, interior design, product design the scale of actions being industrial or single copies, disseminating products based on copyright or trademarks, the use of creativity (creative skills and creative people originating in the arts field and in the field of cultural industries) is essential to the performances of these non-cultural sectors th e cr ea tiv e se ct or ad c). creative economy is a structural entity subject to self-regulations which works on the basis of an interplay between supply and demand on particular markets and on the basis of feedback between aggregate values on the market of consumption goods, capital goods, labour, money and bonds; and finally, branches and fields from the combined cultural and creative sectors. the system of self-regulation of creative economy is limited in its functionality only by the factors of scarcity, that is various scarce resources of physical, intellectual and social capital. while analysing creative economy as a structural entity (see, fig.1 and table 1), we can distinguish the following relations and feedbacks: – between creative economy (ce) and domestic economy (de) , – between cultural sectors (cls) and creative sectors (cs), – between cls and cs, – between cls and de, – between cs and de, – between the entities of cls and entities of cs, – between the entities internal to cls, – between the entities internal to cs, – between an entity of cls and de, – between an entity of cls and ce, – between an entity of cs and de, – between an entity of cs and ce. it is a simple “listing” of relations and feedbacks pertaining to creative economy within the system of domestic economy– the resultant value being 12 such relations. it is a typical analysis of the structure, that is a structural analysis. in chemistry, structural analysis means: ”the determination of the composition of molecules of chemical compounds at the level of their constitution (constitution of a molecule), and then at the level of their configuration and conformation” (encyklopedia pwn). for the sake of clarity, let us elucidate the chemical terms used above: – constitution of a molecule, is a way and order of combining atoms in a molecule of a chemical compound, abstracting from any differences stemming from their spatial conceptualizing creative economy 133 location. molecules of the same atomic composition differing only with respect to their constitution are called constitutional isomers (isomerism) – configuration [latin configuratio = formation, comparison] when applied in the discourse of chemistry means ordering in space of the atoms (or a group of atoms) in a molecule of a chemical compound, with constitution of a molecule being given and allowing for differentiating between stereoisomers, the isomerism of which does not stem from different conformations. – conformations [latin conformatio = formation] when applied in the discourse of chemistry means each one out infinitely many configurations of atoms (or group of atoms) in a molecule of a chemical compound, the results of the said configuration being the emergence of stereoisomers yielding themselves to interconversion due to rotating around a single (or formally single) bond (encyklopedia pwn). an economist would say: a complicated substance of a chemical definition of structural analysis. it may be so; yet, that is a method of a scientific research of structural entities – in this case – of a chemical compound. creative economy is exactly such an “imaginary chemical compound”, which we would like to thoroughly scrutinize in order to be able to answer two fundamental questions in an economic theory: 1) can we, studying economic reality, abstract from feedbacks and synergies caused by the emergence or development and functioning of creative economy as well as abstract from the influence of creative economy exerted upon the quality of life and social well-being? 2) will studying creative economy, eg. by dint of structural analysis help us to develop accurate predictive models, predicting future economic events? certainly, the answer to the former question is no, whereas to the latter is yes, because only then will economics be science and not merely scientific reflection. structural in economic should be – in our opinion – developed along the lines analogous to chemistry and then: structural analysis in economic will be: scientific study of business entities, that is variously organized commercial law companies, civil law companies and state-owned company (public ones), operating at home and abroad, realizing mergers and transformations, acting on the basis of a mechanism of self-regulation of demand and supply in such a manner that in a domestic economy should occur an equilibrium as well as economic and social order. creative economy is a structural entity according to the concept of structure, as conceived of by claude levi – strauss, who believed that: “(…) structure’ has nothing to do with empirical reality, but with models which are built up after it. in this way, a methodological principle is shaped according to which science does not deal with real objects but with the object it constructs itself ” (suchodolski, 1970, p.25). creative economy is precisely such a theoretical construct, such a structural entity that yields itself to structural analysis and allows for taking into consideration the effects of the study of this economy, while modifying the paradigm of mainstream economics. this method of investigations is the proper one for answering the question of how creative economy impacts: – scientific-technical progress – civilizational progress – the growth of social welfare – the improvement of citizens’ quality of life. m n , m k134 4. the role of the state in creative economy at this point it should be underlined that creative economy is an innovative economy. furthermore, our so-far analysis has demonstrated that the state possibly endorsing creative economy, the endorsement involving the shift of physical, social and intellectual capital from traditional sectors of domestic economy into creative one, would lead to the accelerated growth of gdp and thus to the increase in social welfare. in 2013, in great britain the book entitled “the entrepreneurial state: debunking public vs. private sectot myths” by mariana muzzucato from essex university was released. the polish edition of this book was released in poznań in 2016, bearing the title “przedsiębiorcze państwo. obalić mit o relacji sektora publicznego i prywatnego” (muzzucato, 2016). m. mazzucato writes: „and this is the punchline [of the book – remark ours], when organized effective, the state’s hand is firm but not heavy, providing the vision and the dynamic push (as well as some nudges – though nudges don’t get you it revolution of the past, nor the green revolution today) to make things happen that otherwise would not have. such actions are meant to increase the courage of private business. this requires understanding the state as neither a ‘meddler’ nor a simple ‘facilitator’ of economic growth. it is a key partner of the private sector – and often a more daring one, willing to take the risks that business won’t” (mazzucato, 2016, p.11). this extensive quote from m.mazzucato’s monograph explains virtually everything. the author tries to make a synthesis of keynesian thought (or actually: of john maynard keynes himself ) with a theory of innovation as advocated by joseph schumpeter. there would have been no grand innovations without active participation on the part of the state, but of the state which does not give “fish” but instead gives a “rod”. according to mazzucata, giving „fish” always ends up with having wasted public means. this publication requires a comment: – first, neo-classical economics has never suggested distributing public means for innovations and all the relevant professional literature holds on to this truth – second, neo-classical economics has been always positing something else: if social needs such as, in xix century, railway, telephone, mines of coal and other raw materials, providing citizens with water etc. did not yield a satisfactory return on investment for the private sector, it was the state then, as an entity acting according to the constitution, attempted to satisfy those needs making appropriate public investments. certainly, the goods in question should also encompass health care, education, central and self-government administration as well as the services provided by the police and the military. but these days, most of the needs enumerated above – apart from the services of administration, of the military and of the police – are satisfied by the private sector; or else – it is the so-called provision of merit goods, such as education, health care etc. which can be simultaneously provided by the public sector too. – third, the author many a time in her book underlined that the actions undertaken by the state should always aim at increasing efficiency. neoclassicists has always maintained that if one wants to invest one must first save. on the other hand, keynesians spoke of investing without saving and only when an investment was made thanks to credits, one needed to save in order to repay the credit for investments. as economic history demonstrated, those credits for investments, which keynesians played so lightly with, reduced to nothing else but savings, domestic or foreign ones, that were “lying in wait” for locating them profitably, that is in the assets of the conceptualizing creative economy 135 highest return on investment under then economic circumstances. briefly speaking, there are no investments without savings and if one keeps investing come-what-may without any savings to all, there must occur in an economy a state of general disequilibrium brining about economic and social turmoil, thus breaking both economic and social order. – fourth, the theses put forward by mazzucato on the active role of the state in generating innovations were described in the professional literature before, when what was subject to evaluation were spendings on militarization, which oftentimes gave rise to creating new and so-far unknown technologies, later on taken advantage of in a “civil” production and thus creating new products being highly demanded and sought for by ordinary market participants. mazzucato is right in so far as in all these cases in which the state was driving innovations, bearing the highest risk, it did not participate in the profits as much as the private sector – benefiting from state’s actions – did. how do the theses posited by mariana mazzucato relate to the emergence and development of creative economy? the answer is one here! due to state’s intervention, this part of economy will develop at a faster and faster rate because states own appropriate resources – not only financial ones – that will endorse the development of creative economy not only to increase the prestige of the state but also to satisfy social needs which keep growing and are subject to multifarious transformations, which is usually causally attributable to the process of globalization. frame 1 brussels, 6 july 2017 the european commission press release how culture and creativity change the face of a city? the european commission today published the first edition of the monitor of the cities of culture and creativity. it includes the results which the cities achieve in nine categories embracing culture and creativity, contributing to the social development and economic growth as well as creating new vacancies. the monitor, being prepared by the joint research centre of the european commission, is supposed to help politicians and representatives of cultural and creative sectors to specify advantages and disadvantages at the level of particular cities as well as to learn from the experience of the cities of comparable characteristics. the monitor also demonstrates that the dynamics of cultural life is strongly related to other dimensions of living in a city – ranging from social diversity to an economic situation. tibor navracsics, european commissioner for education, culture, youth, sport, responsible for the jrc, said: “my objective is to place culture and creativity at the heart of the european polm n , m k136 icy agenda. in times of major societal transformations and sharpening global competition between cities, we must look beyond traditional sources of growth and socio-economic well-being and explore the role of culture in vibrant, innovative and diverse cities. the cultural and creative cities monitor highlights successful european cities that have found their own ways of using the potential of culture and creativity to drive development, innovation and job creation and improve quality of life for citizens. it puts sound evidence at the disposal of policy makers to help them identify where they fare well and where further improvement is desirable.” the cultural and creative cities monitor is the result of a research project covering 168 cities in 30 european countries. it is available as an interactive online tool to allow users to browse the selected cities as well as a wide array of quantitative and qualitative information about their performance. it notably shows that the ‘ideal’ cultural and creative city in europe would be the amalgam of the best performing cities on each indicator. this city would have the cultural venues & facilities of cork (ireland), the cultural participation & attractiveness and the creative & knowledge-based jobs of paris (france), the intellectual property & innovation of eindhoven (netherlands), the new jobs in creative sectors of umeå (sweden), the human capital & education of leuven (belgium), the openness, tolerance & trust of glasgow (uk), the local & international connections of utrecht (netherlands) and the quality of governance of copenhagen (denmark). of these eight cities, five have fewer than 500,000 inhabitants (cork, eindhoven, umeå,leuven and utrecht). key findings of the research include: • leading cultural and creative cities: compared to other cities with a similar population, paris, copenhagen, edinburgh and eindhoven perform better than their counterparts • cultural, creativity and prosperity: culture and creativity contribute to higher economic growth rates, and are crucial for low-income cities • size is not everything: the size of a city does not determine its performance in culture and creativity, as on average small and medium-sized cities score relatively well compared to larger ones • capitals fly high but not highest: even if capitals are often in the lead, they are outperformed in austria, belgium, italy, germany, poland, spain, the netherlands and the uk. background since the adoption of the first ‘european agenda for culture in a globalising world’ (2007), culture has taken an increasingly prominent place in european union policymaking. however, mapping cultural and creative assets and measuring their value and impact in a systematic and comparable way across europe remains a challenge, with no shared definitions or metrics, particularly at city level. the joint research centre (jrc) of the european commission has developed the ‘cultural and creative ip/17/1802 cities monitor’ in order to fill this information gap. the tool was built around three leading indices cultural vibrancy, creative economy and enabling environment – organised in 9 dimensions and measured through 29 indicators ranging from the number of museums and concert halls, to employment in the cultural and creative sectors, conceptualizing creative economy 137 and from ict patent applications to the level of trust people have towards other citizens in their city. it brings together data from a variety of public sources (such as eurostat and the eurobarometer) and experimental data (for example from tripadvisor). the monitor is expected to be updated every two years in order to remain conceptually and statistically sound across countries, cities and time and capture cities’ development. source: comm-rep-waw-teameurope@ec.europa.eu 5. conclusions in frame 1, we demonstrated that in the european commission’s opinion, creative economy is highly significant not only for domestic economy as a whole but also for the development of cities, regions and spatial policies. at the commission of the european commission, marc lhermitte and bruno perrin from ersten young (building a better working world) worked out a report on the development of creative economy in the european union. they stated that it was already in 2012 that creative economy in the european union yielded 4,2% of gdp of the entire union and employed over 7 million europeans [see: www.zaiks.org/view/296/ey_analiza_rynkow_ kreatywnych.pdf ]. according to our estimations, in poland in creative economy, there are about 200 thousand people employed, which yields nearly as much as 3% of gdp. because innovativeness of creative economy in poland and in the world is greater than in traditional sectors of an economy, possible shifts of capital to creative economy will cause a more rapid growth of gdp as well as the increase in welfare of both an individual and of a society. references encyklopedia pwn. (n.d.). hasło: analiza strukturalna. retrieved from encyklopiedia.pwn.pl howkins, j. (2001). the creative economy: how people make many from ideas. london: penquin. kea. european affairs. (2006). the economy of culture in europe. retrieved from http://www.keanet.eu/ecoculture/studynew.pdf mazzucato, m. (2016). przedsiębiorcze państwo. obalić mit o relacji sektora publicznego i prywatnego. poznań: wydawnictwo ekonomiczne herodox. newbigin, j. (2010). kreatywna gospodarka i przemysły kultury (creative and cultural economy), london: british council. stachowiak, k. & tomczak, p. (2015). przestrzenny wymiar. poznań: bogucki wydawnictwo naukowe. suchodolski, b. (1970). wstęp do antropologii strukturalnej c. levi – strauss. warszawa: pwn. watkins, j.w.n. (2001). wyjaśnianie historii, wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego. wipo. (2017). intellectual property statistics. retrieved from http://www.wipo.int//ipstats/en tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 2019, no. 1 (10), pp. 5–13 published online august, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.001 adrianna czarnecka*1 development of fair trade ideas abstract the topic of the work below is the development of fair trade ideas over the years. by analyzing reports, websites, and newspaper reports, i have been able to compare the work of fair trade organizations. the social movement has transformed the activity into fully professional non-governmental organizations. however, the international and international institutions have become increasingly popular. the development of the concept has a significant impact on the quality of life of people in developing countries. through the promotion of promotional and educational campaigns, the awareness of both consumers and small producers who are able to create their own networks increases. idea fair trade turned out to be hope for the fight against poverty, disproportions in the world. through trade we are able to support developing countries. the emergence of international organizations allows for the control of these processes, as well as the development of concept and control of activities. the aim of the article is to show the proces of developing and giving the idea of fair trade. keywords: fair trade, civic movement, word shops, wfto, ifat, developing countries, education, trade 1. introduction second world war brought the division of the world not only for political but also economic reasons. economic divisions are even more marked. the international environment has focused on the most deprived countries during the war, but no one has wondered what the consequences must be for the countries and communities buried in poverty before the war. marginalization of the theme of poverty and poverty has led to a deepening of the disparity between continents. the aid was returned to the countries directly involved in warfare. an unofficial solution fortified in the 1960s. the concept of fair trade emerged. it is an organized social movement whose main purpose is to promote honest commercial practices. we can speak of the emergence of a model within the motion of a business that implies a fair sharing of the benefits of trade between producers, traders and consumers. the greatest con* nicolaus copernicus university in toruń, e-mail: adrianna.czarnecka93@gmail.com. a c6 centration occurs in the relation of the manufacturer to the manufacturer. as is well known in the least developed countries, there was a major problem with such a fair distribution. still, the mentality of some nations remained the fact of colonialism. therefore unequal treatment was not a problem. farmers from developing countries were still uneducated and unaware of their rights. for them, they only counted profit regardless of the amount. the powers took advantage of the situation. by lowering prices, more international corporations earned money. however, this problem was noticed. initially, the focus was not on governments or companies but on citizens. the fair trade movement is a unified organization operating all over the world, of different character. the most common are producer organizations, trade organizations, certification bodies (granting certificates to various products), fair trade stores, commercial companies, religious communities. these organizations create social campaigns and actions to raise awareness of trafficking in underdeveloped countries. through educational campaigns, they teach the principles and practices of international trade. this article discusses the main idea of the founding of the fair trade movement and presents its evaluation on the basis of documents, articles and reports. 2. history of fair trafe idea the origins of the fair trade concept are unclear and there are many theories where we started the movement. many facts indicate that the united states was an unknowing initiator. in 1946, ten thousand towns began to buy and bring hand-made products from puerto rico. they started trading with the poor countries of the south. it has been discussed how to distribute these products to reach a wider audience. one of the best solutions was to open a fair trade shop. in the united states, the first such store began operations in 1958. it is worth to pay attention to europe. here it was time to get this idea and put it into the trade framework. delay was caused by the dramatic situation of europe after the war when european countries had to rearrange their economic and economic systems. as a result, the 1950s are a breakthrough. oxfam uk – international humanitarian organization dedicated to combating world hunger and helping the developing world. in 2002, the confederacy comprised 12 organizations (www.oxfam.com), began selling products manufactured by chinese refugees. oxfam opened in the uk shops where these handicrafts were made and sold. it is widely acknowledged that in 1964 the first fair trade organization in europe was founded. the growing idea of fair trade began to spread to other countries. in similar years the beginning of the movement can be seen in the netherlands. dutch organizations started to import and sell cane sugar. the campaign, whose main theme was „buying cane sugar, gives people in poor countries a place in the sun of prosperity” (litvinoff & madeley, 2007, p.44). they also started to sell handicrafts, and the growing and expanding range of products prompted organizations to open a shop called „the third world.” another idea was to create a fair. it has been a time to think about how to develop even more movement. action in the united states and in europe began to reach poorer countries or in the 1960s and 1970s less developed. ngos and even activists in asia, africa and latin america have begun to see the need to create units that handle small business marketing or individual manufacturers. established organizations were also supposed to conduct advisory activities and even bring help to less experienced manufacturers. there are a number of organizations d f t 7 that have been involved in this activity, with a number of collaborations with organizations from the north. these relationships were based on partnership, dialogue, transparency and respect. the aim was to increase participation in international trade. civic movements proved valuable for the development of fair trade. the result of their activity was increased concentration and activation of the governments of the underdeveloped countries and the international environment. fair trade was one of the topics taken at the united nations international forum on trade and development (unctad). the summit was held in dehli in 1968, where it was decided to give the message „trade not aid” – „trade rather than aid” (puri, 2009, p.5). this policy was considered more effective than existing aid. in the early days, this form was called the alternative hand, and later it was evaluated on the fair trade that we are currently using, and the development of alternative trade was also linked to the movement of political solidarity. the reasons for such exclusions were political reasons, such as vietnam, mozambique, cuba and nicaragua, with the exception of the alternative trade organisations (atos). to work in a fair trade organization that aims to „contribute to poverty alleviation in developing regions of the world by establishing a trading system that enables marginalized producers in developing regions to access developed markets” (krier, 2001, p.10). since the late sixties, increased interest in alternative trade was primarily related to the development of trade. growth was a response to poverty, and sometimes to natural disasters in the south. the activity focused on the marketing of craft products. non-governmental organizations, working with counterparts from southern countries, helped to create the southern fair of righteous organizations, which cooperated with producers, provided social services to producers and exported products to the north. idea fair trade has been a lifesaver for many women’s families. handicrafts at the beginning of this project were the basis on which all the assumptions were based. by importing products made by women they were allowed extra income. in underdeveloped countries women have a low position in society. problems with finding a job are common, therefore, the sale of „world shops” in addition to the development of trade has contributed to strengthening the position of women and children in the hierarchy of assisted countries. breakthrough product turned out to be coffee. in 1973, the dutch organization „fair trade orginal” began to download congressional coffee (kohler, 2006). by working with a small co-operative, guatemalan farmers have managed to bring this product to the european market. the whole project was developed in a way that no one could foresee. nowadays, in fair trade, coffee has ceased to be just a downloaded and sold product, and has become a concept. this has benefited a large group of farmers. in europe, fair trade coffee has become a popular choice for many consumers. currently, this product contains between 25 and 50% of the northern fair trade turnover. after the success of coffee, many honest trade organizations have expanded their range of foods and started selling products like tea, cocoa, sugar, wine, fruit juices, nuts, rice and spices. consumers have welcomed these products like coffee. food products enable fair trade organizations to open up new markets such as institutional markets, supermarkets and jewelery stores. in addition to these foods, other non-food products such as flowers and cotton have been added to the fair trade assortment (makulski, 2013). a c8 the success of the idea allowed us to formalize certain issues. initially, we did not focus on the future of fair trade. after several decades we are able to define the goals and principles that fair trade should be guided by now. 3. education, awareness and networking the early social movement contributed to increasing consumer awareness of fair trade but also the imbalance of power in trade structures. their actions have contributed to changing trade policy in a way that is equal to everyone. the success of the campaigns led to the fair trade store/outlet. one of the most effective ideas to encourage consumers to participate in the campaign turned out to be publishing on the packaging of the manufacturer’s history. this allowed us to know the real situation and where the product came from. identifying the tragedy of people living in underdeveloped countries has proved to be an important part of the campaign. for further development, it was necessary to create a place where it would be possible to exchange experiences and work on new assumptions. in response to the organization’s need in 1984, the first „european world shops” conference was held. the conference was attended by volunteers working in such units who could start cooperation between such stores across europe. this has resulted in the emergence of collaborative networks. in 1994, it was decided to formalize volunteer activities and link existing networks. the european store network has been created (news!). they coordinate european promotional campaigns and exchange information and experience on sales development and awareness raising. this activity was appreciated and in 1996 they managed to establish the european day of the world trade fair. this day always has a subject that is currently being discussed in the international arena. the whole project was so evolved that the european event was transformed into a world event. every year the same date is celebrated by the trade-related environment. although initially the social initiative was not fully developed over the years, it has managed to transform the activities into professional and refined by a number of specialists. educational organizations have begun work on materials, documents, and the promotion of fair trade. an important element in the development of this idea was the establishment of a fine consultancy in brussels. its task is to influence policy makers. office supported by networked organizations. it is important to note that its activities are also financed through the whole movement. such an engagement in the fight against poverty was the biggest problem among the peoples and was appreciated and appreciated by the european institutions. many countries have supported the initiatives they have undertaken in creating and pursuing sustainable development policies. raising consumer awareness has become the most important goal of traffic. the work put in place allowed us to develop the whole idea. starting with small social movements, it was noticed even in the european parliament. for several years, three resolutions on fair trade have been adopted. in addition, ministers from many european countries formally endorsed fair trade. successful implementation of rules of trade in public places and institutions. although the cost of such products is slightly higher, public institutions have introduced trade rules for public procurement. thanks to the development of the whole project, many cities, universities and public institutions have declared themselves to promote such a form of trade. increasingly, developing country authorities officially promote fair trade. being aware of the beneficial effects of such action must sign up for such a form of trade. the fight against marginalization of small producers is most important. this d f t 9 allows for decent living for those who have a significant influence on the trade of these countries. unfortunately, in some cases it is important to reflect on the effectiveness of the actions taken by politicians in developing countries. it is also possible to break a certain stereotype. internationally, in the sixties, it was a matter of acknowledging that there were divisions between trading conditions. accepting to agree on poorer terms of transactions in „third world” countries was unacceptable and was in outrage. now that idea has become so valuable that fair trade is the subject of many international peaks of both politicians and academics. 3.1. networking and co operatives as a cohesive society s ince the mid-1970s, fair trade organizations around the world began to meet regularly informally at conferences. up until the mid-eighties, there was a desire to form more formal and two organizations were established by the end of the decade. the european fair trade association (efta), the 11th largest fair trade organization in europe, was established in 1987, and two years later, the world fair trade organization (wfto), formerly the international federation of trade fairs (ifat). both trade organizations in the south and north felt the need to establish a global fair trade network to act as a voice for fair trade and a forum for global fair trade. in 1989 wfto was founded in the netherlands. wfto members are very different. they represent a fair trade supply chain, from production to sales, and support organizations such as joint interests that provide financial services and support production. networking between fair trade organizations is critical to their success. networked around the world. regional networks include the asian trade fair forum (now wfto asia), fair trade africa (now wfto africa and middle east), latino americana de comercio justo (now wfto latin america) and ifat europe (now wfto europa). national networks have also grown like the fair trade ecotown forum in bangladesh, the fair trade group nepal, the fair trade association of the philippines, the fair trade forum india, the federation of kenya in alternative trade (kefat), etc. flo (fairtrade international), ifat (wfto), news! and the efta started meeting in 1998 and was known by the abbreviation fine. fine’s goal is to enable these networks and their members to work in important areas of work such as advocacy and campaigning, standards and monitoring of fair trade (wielechowski, 2012). collaboration in small cooperatives will ensure a steady return on a comparable level. the guarantor of this situation is that while participating in fair trade they have a guaranteed minimum price that they must obtain for the goods sold. if you see improvement in product quality, prices may be raised. in the case of green products or where the workload is higher the price is adequately higher. the fair trade system allows for the creation of premiums. if wholesalers buy goods directly or make a cost share. why is it very beneficial and poetic? because members of such a cooperative do not receive such a cash bonus they can decide what development project they want to spend that amount of money on. the fund is targeted at a community for development projects for local communities and its most important needs, especially food needs, health care and education. a c10 tab. 1. examples of projects financed with fair trade bonuses local community development projects, infrastructures, credit plans, social and humanitarian assistance, support for community institutions: orphanages, nursing homes for old people, education school infrastructure, scholarships, tuition fees, teacher salaries, adult education environment support organic production, waste management, environmental development project health clinics, health insurance, medical reserves, prevention (vaccinations), hygiene gender equality programs and projects focusing on the needs of women (eg poor women with children, lonely, uneducated), women’s health gender equality programs and projects focusing on the needs of women (eg poor women with children, lonely, uneducated), women’s health investments in the development of producer organizations investments in the development of farmers’ organizations, employees, development of internal control, management, development of organizational infrastructure (eg warehouses, equipment), organizational costs and administration investment in production and processing starting a business, farm equipment to increase productivity (yields, income), quality and variety of production, business education skills – management training, accounting, marketing other use of bonuses cash payments and other forms of direct financial or social support for members or employees of a cooperative (organization), others (not applied to any of the above categories) source: own on the basis on: (radziukiewicz, 2013). such a system allows to increase the quality of products as well as to identify with the community in which it originates. creating a community helped to achieve individual success, but also enabled them to work for the benefit of the society. in developing countries this is an important factor, as usually the social and family ties are very strong there. a much bigger motive for action, cooperation and hard work is the fact that the benefits will come closest. 4. fair trade label at the beginning of trade in products from developing countries, fair trade organizations played a key role. during the development of the trading system, consumers were able to purchase products in the world’s stores and alternative trading salons. in the second half of the eighties, a new way of reaching a wider audience was developed. a priest working with small coffee growers in mexico and a dutch ngo co-worker in the church thought of the idea of the fair trade label. coffee purchased, sold or sold in fair trade terms was eligible for a label that would stand out among ordinary coffee on store shelves and would allow not only d f t 11 fair trade organizations but also fair trade merchants. in 1988, the label „max havelaar” was created in the netherlands. the idea of labeling has been adopted in the environment and has begun to reflect on expansion and improvement. following the example in south america, in many countries, organizations have begun to develop labeling products sold in accordance with fair trade goals and principles. marking fair trade has helped to bring mainstream business into line. currently over two thirds of fair trade products are sold in mainstream catering and retail. in parallel with the development of fair trade labeling, the international fair trade association (now wfto) has developed a fair trade monitoring system. in order to strengthen their credibility vis-à-vis policy makers, mainstream business and consumers, the ifat fair trade mark was introduced in january 2004. tab. 2. some of the most important certificates currently issued fairtrade certificate mark the fairtrade international fairtrade certification mark is an independent guarantee of the conformity of a product with the fairtrade international standards. the sale of certified products improves the working and living conditions of small farmers and wage earners in the poorer countries of the south while contributing to the protection of the environment. buyers who, through their consumer choices, support fair trade, receive products of the highest quality possible. for more information visit www.fairtrade.net. naturland fair mark german organic certification system naturland was completed in 2010 with the social and economic criteria of fair trade. thanks to this, southern producers are able to confirm both fair trade and organic production. the system refers to the „fair trade charter”. for more information visit www.naturland.de. ecocert fair trade mark the french organic certification system was recently added in 2007 to the possibility of verifying product conformity with the fair trade standards. ecocert is one of the world’s leading organic production auditors (operates in more than 80 countries). for more information visit www.ecocert.fr. source: table made by the author of the text on the basisi on (polskie stowarzyszenie handlu, 2013). during the 2011 mombasa agm wfto members decided on a new fair trade system. following this decision, the wfto council was to set up a working group on system design that would pave the way for a product label for fair trade. the group consisted of experts in the field of verification and monitoring of fair trade. two years later at the rio agm 2013 meeting, the wfto members approved the new gs (gs) after its presentation by the working group, together with reports and feedback from the pilot organizations that were part of the system tests. gs has five components: an improved submission procedure, self-assessment, peer review, audit audit, and watch fair trade accountability. the guarantee system uses the wfto fair trade standard for organizations that include sets of compliance a c12 criteria based on the principles of the international labor organization and the international labor organization. the guarantee system has revolutionized trade verification rules. it is an innovative system that can be used to verify fair trade compliance by any type of trade organization, and therefore not related to product-specific features. it has been developed for the different types of commercial organizations at wfto, given that many small fair organizations produce different products every year, which depend on market needs and trends. members who have successfully passed the gs process become a guaranteed member and can use the wfto product label on their products. this is a label for guaranteed fair trade organizations that can be used in products as a guarantee for buyers and consumers that the guaranteed member meets the fair trade standards (wto.com). 5. conclusions the concept of fair trade has been modified for many years. from small social network traffic on the local network. organizations dealing with the topic started to create all international associations, spreading their activities around the world. the development of the idea of fair trade has continued with the concept of performing official government organizations. involving a wide open branch with a handgrip for lifting. promoted promotional campaigns changed consumer awareness. they also allowed the education of people, made them aware of their co-operation, and led to the minimum standards of living in these countries. products such as coffee have become not only a sign of fair trade but also a concept in itself. it is important not to stop working on this concept. to assume that this is a way to deal with problems, a common problem in some parts of the world. thanks to social mobility, the standard of living of migrants has risen. they began to be close to the new environment and their stories became real in the eyes of the inhabitants of developed countries. educating farmers has allowed them to raise their awareness. they started fighting for their rights and equal position on the market. the campaign began to talk about equality and the rights of women. the co-operative societies have bonded the community by showing that through hard work and cooperation they can achieve more. despite these positive facts, uncertainty persists. the development of ideas pushed me towards popularization. the corporation began to depend on having a fair trade license, but are farmers still enjoying it? d f t 13 references about grow. (2017). oxford: oxfam international. retrieved september 11, 2017, from http://www.oxfam.org culemborg. (2004). history of fair trade. retrieved september 11, 2017, from http://wfto. com/about-us/history-wfto/history-fair-trade dragusanu, r. (2014). the economic of fair trade. journal of economic perspectives, no 3. glöckner, c. (2009). analysis of fair trade as a concept of sustainability. munich: grin verlag. retrieved september 11, 2017, from http://www.grin.com/en/e-book/130047/ analysis-of-fair-trade-as-a-concept-of-sustainability kohler, p. (2006). the economics of fair trade coffee: for whose benefit? geneve: university in geneve. krier, j.m. (2001). fair trade in europe in 2001. maastricht: european fair trade association. leszczyński, a. (2005). zrobieni w kakao. o podróży adama leszczyńskiego do spółdzielni fairtrade w ghanie. retrieved september 11, 2017, from http://www.efte.org/wp-content/uploads/2007/09/leszczynski_zrobieni.pdf litvinoff, m., madeley, j. (2007). 50 reasons to buy fair trade. london: pluto press. makulski, t. (2013). sprawiedliwy handelprzewodnik dla uczestników kampanii promocyjnej. gdynia: polskie stowarzyszenie sprawiedliwego handlu. nogieć, j. (2015). znaki sprawiedliwego handlu jako istotny element opakowania w komunikacji z konsumentem. wrocław: uniwersytet ekonomiczny. puri, l. (2009). aid for trade: global and regional perspectives: 2nd world report on regional integration. geneve: springer science & business media. radziukiewicz, m. (2013). postrzeganie idei sprawiedliwego handluzachowania i postawy polskich konsumentów. handel wewnętrzny, no 3. wasilik, k. (2015). idea fair trade. w kierunku odpowiedzialnej konsumpcji. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, no 865 . wielechowski, m. (2012). the essence of fair trade and its importance in the world economy. warsaw: scientarium polonorum. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice visegrad-gorniewicz.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 nadiа kindrachuk*1 the all union censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying population titular nation of ukrainian during the 60’s 70’s of the twentieth century abstract the article analyses the all-union censuses in 1959, 1970 and 1979 as a primary source for a comprehensive studying the population dynamics and the settlement of ukrainians in different regions of the ukrainian ssr during the 60’s – 70’s of the xxth century. the author has studied a state of preservation of their native language, has defined the factors which under the totalitarian regime negatively influenced the change of demographic processes, especially the ethnic composition of ukrainian society at the outlined period. the article also describes the national policy of soviet authorities which guided by the national priority of state and nationwide community of «the soviet people» and ignored the value of an ethnic nation. the author also finds out that ukrainians were the dominant nation almost throughout the ussr in the outlined period. the number of ukrainian grew exclusively by natural population growth, while the number of representatives of the russian nation increased as a result of internal republican migration. the article brings the idea that ukraine was one of the centers of accumulation of immigration flows in the soviet union, and because of this fact the multicultural ukrainian ssr society, which constituted basically of the ukrainians, gradually turned into bi-national, where ukrainian majority coexisted along with continuously growing russian minority. such resettlements were carried out primarily for political reasons and were aimed at the loss by native people their national characteristics – language, culture and the like. the main task of migration, which was run by the soviet government * vasyl stefanyk precarpathian national university, ivano-frankovsk, ukraine, e-mail: jasmin_2@ list.ru 2016, no. 1 (9), pp. 31–42 published online december, 2016 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2016.003 n k32 was the assimilation, denationalization and the russification of the ukrainian people which was hidden by slogans of rapprochement of nations. keywords: all-union census, demography, the titular nation, ukrainians, the ukrainian language, a national question, totalitarian regime, migration, assimilation formulation of scientific problem and its significance the titular ukrainian nation with the ukrainian state language, customs, traditions, centuries-old culture, indestructible spirit and powerful unity have always been consolidating force in our country. the idea of national unity has been always present among our people – this, after all, was the key to the creation of ukrainian democratic, sovereign, independent state. however, during the soviet period the systematic destruction of the ukrainian nation and its ethnic unity has taken place, ukrainians were absorbed into «new historical community» – «soviet people», the territory of ukrainian ssr was being settled by alien ethnic elements for radical, artificial changes in the composition of the indigenous population. when ukraine obtained independence favorable conditions were created for the free study of the soviet past of the ukrainian people, rethinking their history. therefore, a comprehensive study of the results of the all-union census in 1959, 1970 and 1979 as a source of studying the population of the representatives of the titular nation of ukraine during the 60’s – 70’s of the twentieth century is extremely important and requires a special approach in the study, since the current ethnic composition of the population is the result of a long historical process of formation of ethnic communities and today the most complete and objective ethnic history of ukraine is of great importance, the same as the restoration of national memory, the gene pool of the ukrainian nation destroyed by the communist regime, education of patriotism among the younger generation, promotion of the growth of national identity and consciousness of the ukrainian people, with the help of which urgent problems of state building are successfully solved. research analysis the question of the dynamics of the ukrainian ssr population in the second half of the twentieth century, ethnosocial formation of its structure partially covered in the works of such authors as o. voronko (2002), j. hyrych (1968), v. yevtuh (2004), v. krysachenko (2005), v. sklyar (2008), g. stetsenko (2005), i. subotina (2008), s. chornyy (2001), a. rafalskyy (2000) and others. the scientists viewed only some aspects of the outlined topics, including the formation of social and professional sector in the employment of different ethnic groups in ukraine and its regions, especially the geographic distribution of different ethnic groups, defining features of their ethno-cultural development, the dynamics of gender and age structure of the ukrainian ssr, demographic consequences of urbanization and more. however, the topic remains understudied in the scientific literature. this enables us to continue working in this promising area. the all-union censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying... 33 the aim of the article consequently, the focus of this article – research of the all union census in 1959, 1970 and 1979 as a source of study of the population representatives of the titular nation of ukraine in the ussr during the 60’s–70’s of the twentieth century, of determining factors which negatively influenced the changing of the ethnic composition of the ukrainian society during this period. the main material and justification of study results immediately after the second world war, most european countries held censuses. in the ussr the first post-war census took place only in 14 years, namely in 1959. the main reasons for such a long break since the census of 1939 were financial difficulties, and the reluctance of the soviet leadership to show the true extent of human losses, since pre-war population was restored only by 1955 due to the relatively high level of birth rate (union of soviet socialist republics, 2016). the decision to hold the general census in 1959 was approved by the council of ministers no 480 of may, 5, 1958 «on the all-union census in 1959» and according to the council of ministers of ussr no 755 from june 6, 1958 (legal committee of the ussr council of ministers, 1958, p. 34). this census first covered the territory of ukraine in its present borders, because the previous record of total population, which took place twenty years before, covered the ukrainian ssr even without western regions, but with moldavian asrr. the main document of the census in 1959 was the program – approved by the government census letter, which consisted of 15 questions and, according to soviet demographers had to characterize society fully. statistical indicators defined gender, age, marital status, nationality, native language, citizenship, education, employment and others. ethnic identity was determined by the interviewee, nationality children cited their parents. according to this census ukraine was a multi-ethnic state and its territory lived 41 869 046 people (orehov, 1963, p. 168). the representatives of the titular nation ukraine dominated in all regions of the republic, especially in the central and western regions, the only exception was the crimean peninsula, where mainly share of crimean tatars was growing in number. ethnic ukrainians in 1959 accounted for 32158,5 thousand people, and it is accordingly 76,81 % of the population of the republic (sklar, 2008, p. 339). the second largest ethnic group was the russians, whose share in this period amounted to 16,94% of population (orehov, 1963, p. 168). the russians were the majority in the crimean region (71,43%), in almost all other regions they were in the second place, in zhytomyr and zakarpattia in the third in chernivtsi region in the 4th (orehov, 1963, p. 171). over the 60’s of the xxth century the number of representatives of the titular nation of ukraine has increased by more than 3 million people, but over the next decade growth gas been much lower – 1,2 million people (subotina, 2008, p. 82). this is due primarily to the aggravation of the demographic situation in the ussr and a sharp decrease in natural population growth in general. another significant reason for this rapid growth is the number of representatives of other nationalities, especially the russians and belorussians. from 1959 to 1970 a share of the ukrainians has increased by 9,7%, while the russians and the belorussians – by 28,7 % and 32,6% (subotina, 2008, p. 84). it should be noted that in the russian n k34 federation itself the proportion of russians among the entire population of the republic steadily declined for their natural growth was much lower than the increase in the non-russian people. in addition there was mass migration of the russians to other soviet republics. in the researched period in all regions of the ussr and the eastern region in the south of the republic absolute and relative number of russians grew at a huge pace, but still inferior in this to the ukrainians. this trend was the result of the soviet migration policy, which was based on the movement of labor within the republic (correspondence of the communist party of ukraine, 1961, s. 104). the certificates of the central committee of the communist party clearly defined the main direction of rural workers – from the west to the south (subotina, 2008, p. 84). considering the fact that the majority of rural residents of western ukraine, more than 90%, were the ukrainians, we can assume that they dominated among the newly arrived farmers in the southern region of the republic. thus, according to official figures of the union census the proportion of the population of the ukrainians in odessa region in 1959 was 55,82% and in 1970 – 54,99% in donetsk – 55,58% and 53,08%, dnipropetrovsk – 77,74% and 74,84%, luhansk – 57,75% and 54,77%, kherson – 81,06% and 78,33%, mykolaiv – 81,16% and 78,87%, respectively (orehov, 1963, pp. 168–178; central state management at the council, 1972, pp. 152–190). during 1972 – 1974 they officially announced the results of the next general census, held january 15, 1970. at first it was planned for 1969, but the unavailability of means of the results processing of the census was the main reason for its delay in 1970. in fact, it had hardly differed from census in 1959 both in organizational and methodological provisions and in its program. however, unlike the census of 1959, when the final reports and tables were published for each union republic in a separate volume, this time the subject was published in seven volumes for all republics. in a separate volume they contained the information on the absolute and relative number of nationalities, their sex, composition, prevalence by region, in particular in urban and rural areas. the scope of interest of the statistics included and other matters: fertility, distribution by languages, education, family size, sex, age and marriage patterns, the distribution of sources of livelihood, occupation, housing, migration and movement of others. as of 1970 among the total population of ukraine – 47126,5 thousand people (central state management at the council, 1972, p. 152), the ukrainians remained dominant – 35283,9 thousand people, that is 74,87% of the total population of the republic (sklar, 2008, p. 339). the peculiarity was an increase almost twice in the number of the ukrainian population in the crimean region – from 267,7 to 480,7 thousand people (central state management at the council, 1972, p. 153) (details are summarized in table 1). in absolute calculating the number of ukrainians increased by 3,125 million and their share decreased from 76,8% to 74,87%, while the number of the russians increased by 2,1 million. and their share in the population of the republic also increased from 16,94% to 19,37% (central state management at the council, 1972, p. 153). based on the above data, persons of the russian nationality were not one-sixth, but almost one-fifth of the population. it should be noted that the growing number of the ukrainians has risen solely by natural increase, while the number of the russians – as a result of positive net migration from other republics of the soviet union. the essence of contemporary national policy of the soviet leadership was forming a «new historical community» – «soviet people», which in practice was reduced to the growth of the non-indigenous population in ukraine and the formation the all-union censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying... 35 tab. 1. the number of representatives of the titular nation of ukraine (thous. people) and their proportion among the population of the ukrainian ssr (in%) during the 60’s of the xxth century no region 1959 p. 1970 p. thous. people % thous. people % western area 1 zakarpattia 686,5 74,56 808,1 76,46 2 ivano-frankivsk 1037, 7 94,80 1186,8 94,99 3 lviv 1818,3 86,26 2134,4 87,46 4 ternopil 1030,2 94,89 1107,0 96,60 5 hmelnitsk 1452,9 90,16 1466,9 90,87 6 chernivtsi 518,2 94,46 581,1 93,14 north-western area 7 volyn 842,0 94,55 924,9 94,89 8 rivne 864,8 93,37 979,6 93,50 central area 9 vinnytsia 1966,4 91,80 1960,8 91,97 10 kyiv 1602,2 93,18 1689,1 92,09 11 kirovograd 1079,8 88,66 1110,0 88,13 12 cherkasy 1413,1 93,99 1425,1 92,84 eastern area 13 dnipropetrovsk 2102,9 77,74 2492,1 74,84 14 donetsk 2368,1 55,58 2596,9 53,08 15 luhansk 1416,3 57,75 1506,6 54,77 16 kharkiv 1734,1 68,81 1869,4 66,14 north-eastern area 17 poltava 1524,7 93,44 1557,6 91,23 18 sumy 1330,8 87,91 1312,1 87,20 19 chernihiv 1468,2 94,46 1462,9 93,14 northern area 20 zhytomyr 1355,2 84,50 1383,9 85,07 southern area 21 crimea 267,7 22,28 480,7 26,45 22 mykolaiv 822,8 81,16 905,6 78,87 23 odesa 1124,4 55,82 1313,8 54,99 24 kherson 668,1 81,06 806,8 78,33 south-northern area 25 zaporizhia 999,4 68,28 1164,8 66,64 totally across ukraine 32158,5 76,81 35283,9 74,87 of large industrial centers and small and medium-sized cities of russian-speaking majorities (orekhov, 1974, p. 79). thus, during 1968 and 1969 589 922 people (22,67% of the total value of national migrations) came to the ussr, including 419 660 people with the rsfsr, representing 71,1% of newcomers from other soviet republics (orekhov, 1974, p. 79). such n k36 developments led to an increase in non-ukrainian population in the ussr. in fact, there was a gradual deukrainization of ukraine, favorable to the russians but unfavorable for the ukrainians. it should be also noted that because of the centralized, controlled from the city of moscow division of personnel in all soviet republics, many ukrainian experts were forced to work outside the country. great ukrainian movement contributed to the resolution cm ussr and the cpsu «on the increase of grain production at the expense of the development of virgin and fallow lands» of march 27, 1954 and other decisions that led to organized recruitment and sending them to the arid zones of eastern ussr (the directive of cpsu, 1958, p. 210). such resettlement conducted primarily for political reasons and were aimed at making the people lose their national characteristics – language, culture and so on. to solve the issues of labor migration the state created a special department – the department of organized recruitment of workers and migrations in the republic of moldova ssr, local – regional departments of employment of workers and relocation in the executive committee. supporting institutions in this process were different companies, institutions and komsomol organizations. ukrainian labor emigration, mainly set off to pioneering and industrial construction. this was contributed by a large-scale propaganda campaign launched by the media, including radio, tv, press (raising the virgin lands, 1954, p. 2). migrants were encouraged by privileges and the ability to earn more. such prospect, especially interested young families that had insufficient or unreliable means of obtaining the family income. however, ukrainian migration in underdeveloped and industrial regions outside the ukrainian ssr was associated not only with material needs and the difficult economic situation in the country, but also the party of patriotism, faith in ideals and appeals cpsu – cpu to meet the needs of the soviet people in food, provide animal with food. due to the absence of any foreign land of opportunities for preserving the national identity and satisfaction of national and cultural needs (national schools, the press, professional cultural institutions) all newcoming generation of ukrainian workers constantly russificated and their children who were born outside the homeland, mostly became «russians», and ukrainian identity was preserved, usually among persons born in ukraine. large scale labor migration flows contributed to an artificial ukrainian leadership of russians in the ethnic composition of the ukrainian ssr and reducing the number of ukrainians and this in its turn suppressed and led to the loss of national identity and belonging, spirituality, rapidly acceleratung linguistic and ethnic assimilation ukrainian. in the first half of 1960’s the planned relocation of workers to kazakh ssr dominated, and since the late 1960’s. – organizational recruitments to the rsfsr, which lasted until the end of 1980 (correspondence with the central committee, 1980, s. 39; consolidated statistic hoskomtrud report, 1985, ss. 3–4). according to plans of organizational recruitments it was expected to relocate both individuals and entire families. the outflow of ssr of young, healthy people caused the reduction in fertility, which accelerates aging. in addition, the increase in migratory movements of the population (both external and internal) initiated a fertility decrease as a result of natality postponement (steshenko & chuyko, 1977, pp. 204–207). nine years after the census of 1970 there was carried out another census of the ussr, namely the 17th in january, 1979. during this census firstly in practice the recordings were made with the help of special reading devices, the records then were placed into a computer the all-union censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying... 37 and recorded on magnetic media. development of census materials in 1979, thanks to the use of computers, has been fully completed in two years, but their results were published only in the 80’s of the xxth century. according to the all-union census in 1979 the ethnic ukrainians constituted 36488,9 thousand people, and it is accordingly 73,55% of the total population of the repu blic which accounted at that time to 49 609 333 people (population of the ussr, 1980, p. 373). in absolute calculating the number of the ukrainians in the past nine years (since the all-union referendum in 1970) increased by 1205,0 thousand people, and their share decreased by 1,3% (from 74,87% in 1970 to 73,55% in 1979). thus, if the 60’s of the xxth century reducing the number of titular nation of ukraine occurred only in three areas, namely in vinnitsa, sumy and chernihiv then in the 70’s there were already eight of them – khmelnytsky, vinnytsia kirovograd, cherkasy and luhansk, sumy, chernihiv, zhytomyr (details summarized in table 2). tab. 2. the number of representatives of the titular nation of ukraine (thous. people) and their proportion among the population of the ukrainian ssr (in%) during the 60’s – 70’s of the xxth century no region 1959 p. 1970 p. 1979 p. thous. people % thous. people % thous. people % western area 1 zakarpattia 686,5 74,56 808,1 76,46 898,6 77,73 2 ivano-frankivsk 1037, 7 94,80 1186,8 94,99 1263,7 95,02 3 lviv 1818,3 86,26 2134,4 87,46 2298,6 89,85 4 ternopil 1030,2 94,89 1107,0 96,60 1123,1 96,64 5 hmelnitsk 1452,9 90,16 1466,9 90,87 1413,1 90,81 6 chernivtsi 518,2 94,46 581,1 93,14 629,1 70,17 north-western area 7 volyn 842,0 94,55 924,9 94,89 962,1 94,63 8 rivne 864,8 93,37 979,6 93,50 1041,2 93,14 central area 9 vinnytsia 1966,4 91,80 1960,8 91,97 1872,7 91,83 10 kyiv 1602,2 93,18 1689,1 92,09 1743,8 90,57 11 kirovograd 1079,8 88,66 1110,0 88,13 1078,8 86,90 12 cherkasy 1413,1 93,99 1425,1 92,84 1417,6 91,74 eastern area 13 dnipropetrovsk 2102,9 77,74 2492,1 74,84 2647,5 72,75 14 donetsk 2368,1 55,58 2596,9 53,08 2622,5 50,92 15 luhansk 1416,3 57,75 1506,6 54,77 1472,7 52,86 16 kharkiv 1734,1 68,81 1869,4 66,14 1953,0 64,24 north-eastern area 17 poltava 1524,7 93,44 1557,6 91,23 1557,0 89,41 18 sumy 1330,8 87,91 1312,1 87,20 1267,2 86,50 19 chernihiv 1468,2 94,46 1462,9 93,14 1387,6 92,58 n k38 no region 1959 p. 1970 p. 1979 p. thous. people % thous. people % thous. people % northern area 20 zhytomyr 1355,2 84,50 1383,9 85,07 1353,0 84,90 southern area 21 crimea 267,7 22,28 480,7 26,45 547,3 25,62 22 mykolaiv 822,8 81,16 905,6 78,87 962,5 77,48 23 odesa 1124,4 55,82 1313,8 54,99 1382,1 54,67 24 kherson 668,1 81,06 806,8 78,33 894,6 76,70 south-northern area 25 zaporizhia 999,4 68,28 1164,8 66,64 1243,8 63,39 totally across ukraine 32158,5 76,81 35283,9 74,87 36488,9 73,55 the reasons for reducing the proportion of the ukrainian ssr population should include not only reducing their natural population growth, but also ethnic assimilation, russification and migration which were a direct consequence of artificially created by the soviet leadership ethnic and demographic policies. such an adverse situation for indigenous nation of ukraine created for the ukrainians a real threat to become a minority on their own land (sklar, 2008, p. 153). in the study of the population of the titular nation of ukraine during the 60’s–70’s of the twentieth century you need to pay attention to the language issue that was included in the all-union census questionnaires. according to the official census in 1959 the russian language was called a native language by 10,3 million people (including 6,9 million russians, 2 million ukrainians), and in 1970 this figure reached 13,4 million people (8,9 million russians and 3 million ukrainians) (romantsov, 2008, p. 38). unfortunately, the ukrainian language was native only to the poles, because during both censuses 68% of the nation called their native the ukrainian language, the other nationalities tended to russification (romantsov, 2008, p. 38). this is not surprising, because the russian language for many centuries was the state, not subjected to harassment and was considered «promising», that is why it has not been the object of denationalization. the wish to speak russian primarily was caused by its priority position: the most books, journals, newspapers and scientific literature were published in russian. learning russian was more profitable and promising, it was easier to enter higher education institutions, perform military service, work in office, make a career. this led to the spread of using russian language in everyday life and increasing the number of russian-speaking ukrainians. ukrainian language dominated in vinnytsia, zhytomyr, kirovohrad, poltava, sumy, chernihiv, khmelnytsky regions, it was spoken by 80% of the population (mainly in rural regions) (tyevikova, 2010, p. 148). the western ukraine was the mostly ukrainian-speaking part of the country. however, it is difficult to make accurate conclusions about the ukrainian national identity of this period. in census of 1959 citizens of the ussr determined a native language by the questions formulated as follows: «what language do you think is your mother language?» but not, for example, «which language you know better?» or «what language do you use in everyday life?», that is, those who call ukrainian their native language, in real life could use a little or not to use it (tyevikova, 2010, p. 148). the all-union censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying... 39 in the eastern and southern regions of the ukrainian ssr the proportion of the russian-speaking ukrainians prevailed the share of the ukrainian-speaking ukrainians, and in the western and central ratio of these groups was in favor of the ukrainians who kept their own national language. the highest (90%) among all regions in the period under study was the proportion of the ukrainian population in ternopil, ivano-frankivsk, volyn, vinnytsia, rivne regions, and the lowest – in crimea, donetsk, odessa and lugansk (orehov, 1963, pp. 168–178; central state management at the council, 1972, pp. 152–190). overall, in the 60’s of the xxth century only in eight regions of ukraine, namely in zakarpattya, lviv, ternopil, chernivtsi, volyn, rivne, chernihiv, number of the ukrainians in crimean population has grown, and the rest declined. the worsening of the situation occurred during the 70’s of the xxth century. since the number of ukrainian population increased only in five regions of ukraine – zakarpattia, ivano-frankivsk, lviv, ternopil, chernivtsi, and respectively in twenty others there was reducing in the number of the ukrainian-population (information summarized in table 3). tab. 3. number of the ukrainian-speaking population (thous. persons) and their proportion among the population of the ukrainian ssr (in%) during the 60’s–70’s of the xxth century no region 1959 p. 1970 p. 1979 p. thous. people % thous. people % thous. people % western area 1 zakarpattia 681,5 74,06 804,1 76,08 896,0 77,52 2 ivano-frankivsk 1042,0 95,19 1187,7 95,06 1262,5 95,16 3 lviv 1818,3 86,25 2134,4 87,18 2298,6 89,03 4 ternopil 1049,7 96,69 1119,2 97,09 1129,8 97,22 5 hmelnitsk 1502,3 93,22 1504,0 93,10 1435,7 92,26 6 chernivtsi 527,0 68,20 584,7 69,20 632,5 70,55 north-western area 7 volyn 841,7 94,52 923,8 94,79 960,4 94,56 8 rivne 869,2 93,84 988,1 94,32 1049,5 93,89 central area 9 vinnytsia 1979,5 92,49 1961,5 92,0 1862,1 91,31 10 kyiv 1601,5 93,15 1685,6 91,90 1728,9 89,80 11 kirovograd 1070,3 87,79 1100,6 87,31 1062,3 85,57 12 cherkasy 1405,7 93,53 1416,7 92,29 1401,7 90,71 eastern area 13 dnipropetrovsk 1974,5 73,0 2271,1 67,33 2341,1 64,36 14 donetsk 1893,2 44,41 1853,8 37,89 1656,6 32,16 15 luhansk 1253,8 51,13 1193,2 43,38 1066,4 38,15 16 kharkiv 1558,5 61,84 1596,5 56,84 1589,4 52,25 north-eastern area 17 poltava 1513,0 92,72 1541,4 90,34 1528,6 87,78 18 sumy 1247,6 82,43 1213,8 80,67 1175,1 80,21 19 chernihiv 1373,2 88,37 1385,9 88,71 1297,6 86,57 n k40 northern area 20 zhytomyr 1438,5 89,70 1456,9 89,55 1401,4 87,94 southern area 21 crimea 143,1 11,91 285,0 15,71 290,7 13,61 22 mykolaiv 755,2 74,49 796,7 69,38 829,8 65,13 23 odesa 1001,6 49,42 1116,5 46,72 1089,9 43,11 24 kherson 635,2 77,06 746,8 72,50 807,6 69,24 south-northern area 25 zaporizhia 905,2 61,84 1013,1 57,96 1001,4 51,36 totally across ukraine 30562,3 73,0 32702,0 69,39 32917,5 66,35 conclusion thus, examining the all-union censuses of 1959, 1970 and 1979 may conclude that during the 60’s – 70’s of the twentieth century a quantitative predominance in the ukrainian ssr was indisputable. the representatives of the titular nation of ukraine dominated in all regions of the republic, especially in the central and western regions, with the exception of the crimean peninsula. the ukrainian share in the southern region was the lowest. the absolute number of representatives of the titular nation of ukraine has steadily increased, namely from 32158,5 thousand people in 1959 to 35283,9 thousand people in 1970 and to 36488,9 thousand people in 1979, however, their share in the population of the republic was constantly declining, the number of the ukrainians 76,81% of the total population of the ussr in 1959 dropped to 74,87% in 1970 and to 73,55% in 1979. thus, the growth rate of the ukrainian population was constantly declining from 9,72% in the 60’s to 3,42% 70’s of the xxth century, that is over the 60’s their number increased by more than 3 million people, and over the 70’s – only 1,2 million people. overall, in the 60’s of the xxth century in 22 of 25 regions of ukraine, namely in zakarpattia, ivano-frankivsk, lviv, ternopil, khmelnytsky, chernivtsi, volyn, rivne, vinnytsia, kyiv, kirovohrad, cherkasy, dnipropetrovsk, donetsk, luhansk, kharkiv, poltava, zhytomyr, crimea, mykolaiv, odesa, kherson, the ukrainian share of the total population of the republic increased, but it decreased only in three – vinnitsa, sumy and chernihiv, however during the 70’s of the xxth century reducing the number of representatives of the titular nation of ukraine has already occurred in eight areas – khmelnytsky, vinnytsia kirovograd, cherkasy and luhansk, sumy, chernihiv, zhytomyr. the ukrainians growth rates were much lower than the growth rate of the total population growth rate of ukraine and the russians growth rate in particular. the number of representatives of the titular nation of ukraine grew only by natural reproduction, while the number of representatives of the russian nation as a result of increased inner republican migration planned in national policies of the soviet ruling elite. the share of russians in 1959 amounted to 16,94% of the total population of the ukrainian ssr, while in 1970 increased to 19,37% and in 1979 to 21,11%. compared to other nations, the russians were a significant factor of assimilation and russification of ukraine’s indigenous population and artificial formation of national and ethnic composition. in fact, there was a gradual and relentless denationalization of ukraine under which national traditional foundations of the ukrainian people were disappearing. the all-union censuses 1959, 1970 and 1970 as a source of studying... 41 references central state management at the council of the ministers of the ussr. (1972). results of the all union census of the population in 1970, moscow, volume 4 national composition of the population of the ussr, and soviet autonomous republics, regions and national counties, part 1, book 2. chornyy, s. (2001). national composition of the population of ukraine in the twentieth century: reference book, kyiv: cartography. consolidated statistic hoskomtrud report of the ukrainian ssr on performing the organised recruitment of workers for 1985. (1985). fund 4626. ukrainian ssr state committee on work, description 3, case 1436, the central state archive of supreme bodies of power and government of ukraine. correspondence of the communist party of ukraine and the council of ministers of ukrainian ssr on performing scheduled plan on recruitment and transmigration of workers in the ussr in 1961. (1961). fund. 4626. ukrainian ssr state committee on work, description 3, case 281, the central state archive of supreme bodies of power and government of ukraine. correspondence with the central committee of the communist party of ukraine and with the council of ministers of the ukrainian ssr (17.01.1980 – 21.06.1980). (1980). fund 4626. ukrainian ssr state committee on work, description 3, case 1053, the central state archive of supreme bodies of power and government of ukraine. evtukh, v. (2004). ethno-national structure of the ukrainian society: reference book. kyiv. gyrych, j. (1968). urbanization in ukraine according to all-union census on january 15, 1959. facets, 5, 19–24. krysachenko, v. (2005). population dynamics: population, ethnic and global dimensions: monograph, kyiv: niss. legal committee of the ussr council of ministers. (1958). collection of decisions and orders of the ussr government, kyiv: ukraine politvydav, 9. orekhov, k.a. (1974). results of the all union census of the population in 1970, moscow: statistics, vii. migration of the population, the number and composition of families in the ussr, and soviet autonomous republics, territories and regions. orehov, k.a. (1963). results of the all union population census in 1959 manuscript. ukrainian ssr, moscow: hosstatyzdat. population of the ussr: according to all-union population census in 1979. (1980), moscow: politizdat. rafalski, o. (2000). minorities in ukraine in the twentieth century: historiographical essay, kyiv: pole. raising the virgin lands – our own right. (1954). soviet ukraine, february 21. romantsov, v. (2008). population of ukraine and his native language during the soviet era and independence (xx – beginning of xxi century), kyiv: olena teliha publishing. sklar, b. (2008). ethnic composition of ukrainian population: 1959–1989 ethno-linguistic effect of the russification, kyiv: publishing house «enlightenment». steshenko, v.s., & chuyko, l.v. (1977). demographic development of the ukrainian ssr (1959–1970 years), kyiv: naukova dumka. stetsenko, g. (2005). demographic statistics, kyiv: high school. n k42 subotina, i. (2008). social and demographic processes in ukraine in the second half of the xx–xxi century, chernihiv: chernihiv state pedagogical university named after t. shevchenko. the directive of cpsu and soviet government in economy issues. (1958), moscow: state political publishing, 4 (1953–1957 years). tyevikova, a.v. (2010). daily life of citizens of the ussr, social and cultural aspects (1953– 1964 years), poltava: poltava national pedagogical university named after v. korolenko. union of soviet socialist republics (ussr). population. (2016). electronic resource, access mode: http://vseslova.com.ua/word/%d0%a1%d0%a0%d0%a1%d0%a0._%d0% 9d%d0%b0%d1%81%d0%b5%d0%bb%d0%b5%d0%bd%d0%bd%d1 %8f-101275u voronko, o. (2002). general analysis of the features of demographic processes in chernihiv region in 50–70 ies of the twentieth century. (according to all-union census in 1959, 1970, 1979). siversky chronicles, 6, 59–61. << /ascii85encodepages false /allowtransparency false /autopositionepsfiles true /autorotatepages /none /binding /left /calgrayprofile (dot gain 20%) /calrgbprofile (srgb iec61966-2.1) /calcmykprofile (u.s. web coated \050swop\051 v2) /srgbprofile (srgb iec61966-2.1) /cannotembedfontpolicy /error /compatibilitylevel 1.4 /compressobjects /tags /compresspages true /convertimagestoindexed true /passthroughjpegimages true /createjobticket false /defaultrenderingintent /default /detectblends true /detectcurves 0.0000 /colorconversionstrategy /cmyk /dothumbnails false /embedallfonts true /embedopentype false /parseiccprofilesincomments true /embedjoboptions true /dscreportinglevel 0 /emitdscwarnings false /endpage -1 /imagememory 1048576 /lockdistillerparams false /maxsubsetpct 100 /optimize true /opm 1 /parsedsccomments true /parsedsccommentsfordocinfo true /preservecopypage true /preservedicmykvalues true /preserveepsinfo true /preserveflatness true /preservehalftoneinfo false /preserveopicomments true /preserveoverprintsettings true /startpage 1 /subsetfonts true /transferfunctioninfo /apply /ucrandbginfo /preserve /useprologue false /colorsettingsfile () /alwaysembed [ true ] /neverembed [ true ] /antialiascolorimages false /cropcolorimages true /colorimageminresolution 300 /colorimageminresolutionpolicy /ok /downsamplecolorimages true /colorimagedownsampletype /bicubic /colorimageresolution 300 /colorimagedepth -1 /colorimagemindownsampledepth 1 /colorimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodecolorimages true /colorimagefilter /dctencode /autofiltercolorimages true /colorimageautofilterstrategy /jpeg /coloracsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /colorimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000coloracsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000colorimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasgrayimages false /cropgrayimages true /grayimageminresolution 300 /grayimageminresolutionpolicy /ok /downsamplegrayimages true /grayimagedownsampletype /bicubic /grayimageresolution 300 /grayimagedepth -1 /grayimagemindownsampledepth 2 /grayimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodegrayimages true /grayimagefilter /dctencode /autofiltergrayimages true /grayimageautofilterstrategy /jpeg /grayacsimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /grayimagedict << /qfactor 0.15 /hsamples [1 1 1 1] /vsamples [1 1 1 1] >> /jpeg2000grayacsimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /jpeg2000grayimagedict << /tilewidth 256 /tileheight 256 /quality 30 >> /antialiasmonoimages false /cropmonoimages true /monoimageminresolution 1200 /monoimageminresolutionpolicy /ok /downsamplemonoimages true /monoimagedownsampletype /bicubic /monoimageresolution 1200 /monoimagedepth -1 /monoimagedownsamplethreshold 1.50000 /encodemonoimages true /monoimagefilter /ccittfaxencode /monoimagedict << /k -1 >> /allowpsxobjects false /checkcompliance [ /none ] /pdfx1acheck false /pdfx3check false /pdfxcompliantpdfonly false /pdfxnotrimboxerror true /pdfxtrimboxtomediaboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxsetbleedboxtomediabox true /pdfxbleedboxtotrimboxoffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /pdfxoutputintentprofile () /pdfxoutputconditionidentifier () /pdfxoutputcondition () /pdfxregistryname () /pdfxtrapped /false /createjdffile false /description << /ara <feff06270633062a062e062f0645002006470630064700200627064406250639062f0627062f0627062a002006440625064606340627062100200648062b062706260642002000410064006f00620065002000500044004600200645062a064806270641064206290020064406440637062806270639062900200641064a00200627064406450637062706280639002006300627062a0020062f0631062c0627062a002006270644062c0648062f0629002006270644063906270644064a0629061b0020064a06450643064600200641062a062d00200648062b0627062606420020005000440046002006270644064506460634062306290020062806270633062a062e062f062706450020004100630072006f0062006100740020064800410064006f006200650020005200650061006400650072002006250635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e0635062f0627063100200035002e0030002006480627064406250635062f062706310627062a0020062706440623062d062f062b002e> /bgr <feff04180437043f043e043b043704320430043904420435002004420435043704380020043d0430044104420440043e0439043a0438002c00200437043000200434043000200441044a0437043404300432043004420435002000410064006f00620065002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d04420438002c0020043c0430043a04410438043c0430043b043d043e0020043f044004380433043e04340435043d04380020043704300020043204380441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d0020043f04350447043004420020043704300020043f044004350434043f0435044704300442043d04300020043f043e04340433043e0442043e0432043a0430002e002000200421044a04370434043004340435043d043804420435002000500044004600200434043e043a0443043c0435043d044204380020043c043e0433043004420020043404300020044104350020043e0442043204300440044f0442002004410020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200441043b0435043404320430044904380020043204350440044104380438002e> /chs <feff4f7f75288fd94e9b8bbe5b9a521b5efa7684002000410064006f006200650020005000440046002065876863900275284e8e9ad88d2891cf76845370524d53705237300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c676562535f00521b5efa768400200050004400460020658768633002> /cht <feff4f7f752890194e9b8a2d7f6e5efa7acb7684002000410064006f006200650020005000440046002065874ef69069752865bc9ad854c18cea76845370524d5370523786557406300260a853ef4ee54f7f75280020004100630072006f0062006100740020548c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee553ca66f49ad87248672c4f86958b555f5df25efa7acb76840020005000440046002065874ef63002> /cze <feff005400610074006f0020006e006100730074006100760065006e00ed00200070006f0075017e0069006a007400650020006b0020007600790074007600e101590065006e00ed00200064006f006b0075006d0065006e0074016f002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b00740065007200e90020007300650020006e0065006a006c00e90070006500200068006f006400ed002000700072006f0020006b00760061006c00690074006e00ed0020007400690073006b00200061002000700072006500700072006500730073002e002000200056007900740076006f01590065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f007400650076015900ed007400200076002000700072006f006700720061006d0065006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076011b006a016100ed00630068002e> /dan <feff004200720075006700200069006e0064007300740069006c006c0069006e006700650072006e0065002000740069006c0020006100740020006f007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400650072002c0020006400650072002000620065006400730074002000650067006e006500720020007300690067002000740069006c002000700072006500700072006500730073002d007500640073006b007200690076006e0069006e00670020006100660020006800f8006a0020006b00760061006c0069007400650074002e0020004400650020006f007000720065007400740065006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e0074006500720020006b0061006e002000e50062006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c006500720020004100630072006f006200610074002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00670020006e0079006500720065002e> /deu <feff00560065007200770065006e00640065006e0020005300690065002000640069006500730065002000450069006e007300740065006c006c0075006e00670065006e0020007a0075006d002000450072007300740065006c006c0065006e00200076006f006e002000410064006f006200650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e00740065006e002c00200076006f006e002000640065006e0065006e002000530069006500200068006f006300680077006500720074006900670065002000500072006500700072006500730073002d0044007200750063006b0065002000650072007a0065007500670065006e0020006d00f60063006800740065006e002e002000450072007300740065006c006c007400650020005000440046002d0044006f006b0075006d0065006e007400650020006b00f6006e006e0065006e0020006d006900740020004100630072006f00620061007400200075006e0064002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f0064006500720020006800f600680065007200200067006500f600660066006e00650074002000770065007200640065006e002e> /esp <feff005500740069006c0069006300650020006500730074006100200063006f006e0066006900670075007200610063006900f3006e0020007000610072006100200063007200650061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000640065002000410064006f0062006500200061006400650063007500610064006f00730020007000610072006100200069006d0070007200650073006900f3006e0020007000720065002d0065006400690074006f007200690061006c00200064006500200061006c00740061002000630061006c0069006400610064002e002000530065002000700075006500640065006e00200061006200720069007200200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006500610064006f007300200063006f006e0020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200079002000760065007200730069006f006e0065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /eti <feff004b00610073007500740061006700650020006e0065006900640020007300e4007400740065006900640020006b00760061006c006900740065006500740073006500200074007200fc006b006900650065006c007300650020007000720069006e00740069006d0069007300650020006a0061006f006b007300200073006f00620069006c0069006b0065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069006400650020006c006f006f006d006900730065006b0073002e00200020004c006f006f0064007500640020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065002000730061006100740065002000610076006100640061002000700072006f006700720061006d006d006900640065006700610020004100630072006f0062006100740020006e0069006e0067002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006a00610020007500750065006d006100740065002000760065007200730069006f006f006e00690064006500670061002e000d000a> /fra <feff005500740069006c006900730065007a00200063006500730020006f007000740069006f006e00730020006100660069006e00200064006500200063007200e900650072002000640065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000410064006f00620065002000500044004600200070006f0075007200200075006e00650020007100750061006c0069007400e90020006400270069006d007000720065007300730069006f006e00200070007200e9007000720065007300730065002e0020004c0065007300200064006f00630075006d0065006e00740073002000500044004600200063007200e900e90073002000700065007500760065006e0074002000ea0074007200650020006f007500760065007200740073002000640061006e00730020004100630072006f006200610074002c002000610069006e00730069002000710075002700410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650074002000760065007200730069006f006e007300200075006c007400e90072006900650075007200650073002e> /gre <feff03a703c103b703c303b903bc03bf03c003bf03b903ae03c303c403b5002003b103c503c403ad03c2002003c403b903c2002003c103c503b803bc03af03c303b503b903c2002003b303b903b1002003bd03b1002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503c403b5002003ad03b303b303c103b103c603b1002000410064006f006200650020005000440046002003c003bf03c5002003b503af03bd03b103b9002003ba03b103c42019002003b503be03bf03c703ae03bd002003ba03b103c403ac03bb03bb03b703bb03b1002003b303b903b1002003c003c103bf002d03b503ba03c403c503c003c903c403b903ba03ad03c2002003b503c103b303b103c303af03b503c2002003c503c803b703bb03ae03c2002003c003bf03b903cc03c403b703c403b103c2002e0020002003a403b10020005000440046002003ad03b303b303c103b103c603b1002003c003bf03c5002003ad03c703b503c403b5002003b403b703bc03b903bf03c503c103b303ae03c303b503b9002003bc03c003bf03c103bf03cd03bd002003bd03b1002003b103bd03bf03b903c703c403bf03cd03bd002003bc03b5002003c403bf0020004100630072006f006200610074002c002003c403bf002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002003ba03b103b9002003bc03b503c403b103b303b503bd03ad03c303c403b503c103b503c2002003b503ba03b403cc03c303b503b903c2002e> /heb <feff05d405e905ea05de05e905d5002005d105d405d205d305e805d505ea002005d005dc05d4002005db05d305d9002005dc05d905e605d505e8002005de05e105de05db05d9002000410064006f006200650020005000440046002005d405de05d505ea05d005de05d905dd002005dc05d405d305e405e105ea002005e705d305dd002d05d305e405d505e1002005d005d905db05d505ea05d905ea002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e05d005de05d905dd002005dc002d005000440046002f0058002d0033002c002005e205d905d905e005d5002005d105de05d305e805d905da002005dc05de05e905ea05de05e9002005e905dc0020004100630072006f006200610074002e002005de05e105de05db05d90020005000440046002005e905e005d505e605e805d5002005e005d905ea05e005d905dd002005dc05e405ea05d905d705d4002005d105d005de05e605e205d505ea0020004100630072006f006200610074002005d5002d00410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002005d505d205e805e105d005d505ea002005de05ea05e705d305de05d505ea002005d905d505ea05e8002e> /hrv (za stvaranje adobe pdf dokumenata najpogodnijih za visokokvalitetni ispis prije tiskanja koristite ove postavke. stvoreni pdf dokumenti mogu se otvoriti acrobat i adobe reader 5.0 i kasnijim verzijama.) /hun <feff004b0069007600e1006c00f30020006d0069006e0151007300e9006701710020006e0079006f006d00640061006900200065006c0151006b00e90073007a00ed007401510020006e0079006f006d00740061007400e100730068006f007a0020006c006500670069006e006b00e1006200620020006d0065006700660065006c0065006c0151002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b0061007400200065007a0065006b006b0065006c0020006100200062006500e1006c006c00ed007400e10073006f006b006b0061006c0020006b00e90073007a00ed0074006800650074002e0020002000410020006c00e90074007200650068006f007a006f00740074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e00740075006d006f006b00200061007a0020004100630072006f006200610074002000e9007300200061007a002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020007600610067007900200061007a002000610074007400f3006c0020006b00e9007301510062006200690020007600650072007a006900f3006b006b0061006c0020006e00790069007400680061007400f3006b0020006d00650067002e> /ita <feff005500740069006c0069007a007a006100720065002000710075006500730074006500200069006d0070006f007300740061007a0069006f006e00690020007000650072002000630072006500610072006500200064006f00630075006d0065006e00740069002000410064006f00620065002000500044004600200070006900f900200061006400610074007400690020006100200075006e00610020007000720065007300740061006d0070006100200064006900200061006c007400610020007100750061006c0069007400e0002e0020004900200064006f00630075006d0065006e007400690020005000440046002000630072006500610074006900200070006f00730073006f006e006f0020006500730073006500720065002000610070006500720074006900200063006f006e0020004100630072006f00620061007400200065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065002000760065007200730069006f006e006900200073007500630063006500730073006900760065002e> /jpn <feff9ad854c18cea306a30d730ea30d730ec30b951fa529b7528002000410064006f0062006500200050004400460020658766f8306e4f5c6210306b4f7f75283057307e305930023053306e8a2d5b9a30674f5c62103055308c305f0020005000440046002030d530a130a430eb306f3001004100630072006f0062006100740020304a30883073002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000204ee5964d3067958b304f30533068304c3067304d307e305930023053306e8a2d5b9a306b306f30d530a930f330c8306e57cb30818fbc307f304c5fc59808306730593002> /kor <feffc7740020c124c815c7440020c0acc6a9d558c5ec0020ace0d488c9c80020c2dcd5d80020c778c1c4c5d00020ac00c7a50020c801d569d55c002000410064006f0062006500200050004400460020bb38c11cb97c0020c791c131d569b2c8b2e4002e0020c774b807ac8c0020c791c131b41c00200050004400460020bb38c11cb2940020004100630072006f0062006100740020bc0f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020c774c0c1c5d0c11c0020c5f40020c2180020c788c2b5b2c8b2e4002e> /lth <feff004e006100750064006f006b0069007400650020016100690075006f007300200070006100720061006d006500740072007500730020006e006f0072011700640061006d00690020006b0075007200740069002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b00750072006900650020006c0061006200690061007500730069006100690020007000720069007400610069006b007900740069002000610075006b01610074006f00730020006b006f006b007900620117007300200070006100720065006e006700740069006e00690061006d00200073007000610075007300640069006e0069006d00750069002e0020002000530075006b0075007200740069002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400610069002000670061006c006900200062016b007400690020006100740069006400610072006f006d00690020004100630072006f006200610074002000690072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610072002000760117006c00650073006e0117006d00690073002000760065007200730069006a006f006d00690073002e> /lvi <feff0049007a006d0061006e0074006f006a00690065007400200161006f00730020006900650073007400610074012b006a0075006d00750073002c0020006c0061006900200076006500690064006f00740075002000410064006f00620065002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006100730020006900720020012b00700061016100690020007000690065006d01130072006f00740069002000610075006700730074006100730020006b00760061006c0069007401010074006500730020007000690072006d007300690065007300700069006501610061006e006100730020006400720075006b00610069002e00200049007a0076006500690064006f006a006900650074002000500044004600200064006f006b0075006d0065006e007400750073002c0020006b006f002000760061007200200061007400760113007200740020006100720020004100630072006f00620061007400200075006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002c0020006b0101002000610072012b00200074006f0020006a00610075006e0101006b0101006d002000760065007200730069006a0101006d002e> /nld (gebruik deze instellingen om adobe pdf-documenten te maken die zijn geoptimaliseerd voor prepress-afdrukken van hoge kwaliteit. de gemaakte pdf-documenten kunnen worden geopend met acrobat en adobe reader 5.0 en hoger.) /nor <feff004200720075006b00200064006900730073006500200069006e006e007300740069006c006c0069006e00670065006e0065002000740069006c002000e50020006f0070007000720065007400740065002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065007200200073006f006d00200065007200200062006500730074002000650067006e0065007400200066006f00720020006600f80072007400720079006b006b0073007500740073006b00720069006600740020006100760020006800f800790020006b00760061006c0069007400650074002e0020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740065006e00650020006b0061006e002000e50070006e00650073002000690020004100630072006f00620061007400200065006c006c00650072002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200065006c006c00650072002000730065006e006500720065002e> /pol <feff0055007300740061007700690065006e0069006100200064006f002000740077006f0072007a0065006e0069006100200064006f006b0075006d0065006e007400f300770020005000440046002000700072007a0065007a006e00610063007a006f006e00790063006800200064006f002000770079006400720075006b00f30077002000770020007700790073006f006b00690065006a0020006a0061006b006f015b00630069002e002000200044006f006b0075006d0065006e0074007900200050004400460020006d006f017c006e00610020006f007400770069006500720061010700200077002000700072006f006700720061006d006900650020004100630072006f00620061007400200069002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000690020006e006f00770073007a0079006d002e> /ptb <feff005500740069006c0069007a006500200065007300730061007300200063006f006e00660069006700750072006100e700f50065007300200064006500200066006f0072006d00610020006100200063007200690061007200200064006f00630075006d0065006e0074006f0073002000410064006f0062006500200050004400460020006d00610069007300200061006400650071007500610064006f00730020007000610072006100200070007200e9002d0069006d0070007200650073007300f50065007300200064006500200061006c007400610020007100750061006c00690064006100640065002e0020004f007300200064006f00630075006d0065006e0074006f00730020005000440046002000630072006900610064006f007300200070006f00640065006d0020007300650072002000610062006500720074006f007300200063006f006d0020006f0020004100630072006f006200610074002000650020006f002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000650020007600650072007300f50065007300200070006f00730074006500720069006f007200650073002e> /rum <feff005500740069006c0069007a00610163006900200061006300650073007400650020007300650074010300720069002000700065006e007400720075002000610020006300720065006100200064006f00630075006d0065006e00740065002000410064006f006200650020005000440046002000610064006500630076006100740065002000700065006e0074007200750020007400690070010300720069007200650061002000700072006500700072006500730073002000640065002000630061006c006900740061007400650020007300750070006500720069006f006100720103002e002000200044006f00630075006d0065006e00740065006c00650020005000440046002000630072006500610074006500200070006f00740020006600690020006400650073006300680069007300650020006300750020004100630072006f006200610074002c002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020015f00690020007600650072007300690075006e0069006c006500200075006c0074006500720069006f006100720065002e> /rus <feff04180441043f043e043b044c04370443043904420435002004340430043d043d044b04350020043d0430044104420440043e0439043a043800200434043b044f00200441043e043704340430043d0438044f00200434043e043a0443043c0435043d0442043e0432002000410064006f006200650020005000440046002c0020043c0430043a04410438043c0430043b044c043d043e0020043f043e04340445043e0434044f04490438044500200434043b044f00200432044b0441043e043a043e043a0430044704350441044204320435043d043d043e0433043e00200434043e043f0435044704300442043d043e0433043e00200432044b0432043e04340430002e002000200421043e043704340430043d043d044b04350020005000440046002d0434043e043a0443043c0435043d0442044b0020043c043e0436043d043e0020043e0442043a0440044b043204300442044c002004410020043f043e043c043e0449044c044e0020004100630072006f00620061007400200438002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020043800200431043e043b043504350020043f043e04370434043d043804450020043204350440044104380439002e> /sky <feff0054006900650074006f0020006e006100730074006100760065006e0069006100200070006f0075017e0069007400650020006e00610020007600790074007600e100720061006e0069006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b0074006f007200e90020007300610020006e0061006a006c0065007001610069006500200068006f0064006900610020006e00610020006b00760061006c00690074006e00fa00200074006c0061010d00200061002000700072006500700072006500730073002e00200056007900740076006f00720065006e00e900200064006f006b0075006d0065006e007400790020005000440046002000620075006400650020006d006f017e006e00e90020006f00740076006f00720069016500200076002000700072006f006700720061006d006f006300680020004100630072006f00620061007400200061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002000610020006e006f0076016100ed00630068002e> /slv <feff005400650020006e006100730074006100760069007400760065002000750070006f0072006100620069007400650020007a00610020007500730074007600610072006a0061006e006a006500200064006f006b0075006d0065006e0074006f0076002000410064006f006200650020005000440046002c0020006b006900200073006f0020006e0061006a007000720069006d00650072006e0065006a016100690020007a00610020006b0061006b006f0076006f00730074006e006f0020007400690073006b0061006e006a00650020007300200070007200690070007200610076006f0020006e00610020007400690073006b002e00200020005500730074007600610072006a0065006e006500200064006f006b0075006d0065006e0074006500200050004400460020006a00650020006d006f0067006f010d00650020006f0064007000720065007400690020007a0020004100630072006f00620061007400200069006e002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200069006e0020006e006f00760065006a01610069006d002e> /suo <feff004b00e40079007400e40020006e00e40069007400e4002000610073006500740075006b007300690061002c0020006b0075006e0020006c0075006f00740020006c00e400680069006e006e00e4002000760061006100740069007600610061006e0020007000610069006e006100740075006b00730065006e002000760061006c006d0069007300740065006c00750074007900f6006800f6006e00200073006f00700069007600690061002000410064006f0062006500200050004400460020002d0064006f006b0075006d0065006e007400740065006a0061002e0020004c0075006f0064007500740020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740069007400200076006f0069006400610061006e0020006100760061007400610020004100630072006f0062006100740069006c006c00610020006a0061002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030003a006c006c00610020006a006100200075007500640065006d006d0069006c006c0061002e> /sve <feff0041006e007600e4006e00640020006400650020006800e4007200200069006e0073007400e4006c006c006e0069006e006700610072006e00610020006f006d002000640075002000760069006c006c00200073006b006100700061002000410064006f006200650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e007400200073006f006d002000e400720020006c00e4006d0070006c0069006700610020006600f60072002000700072006500700072006500730073002d007500740073006b00720069006600740020006d006500640020006800f600670020006b00760061006c0069007400650074002e002000200053006b006100700061006400650020005000440046002d0064006f006b0075006d0065006e00740020006b0061006e002000f600700070006e00610073002000690020004100630072006f0062006100740020006f00630068002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e00300020006f00630068002000730065006e006100720065002e> /tur <feff005900fc006b00730065006b0020006b0061006c006900740065006c0069002000f6006e002000790061007a006401310072006d00610020006200610073006b013100730131006e006100200065006e0020006900790069002000750079006100620069006c006500630065006b002000410064006f006200650020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020006f006c0075015f007400750072006d0061006b0020006900e70069006e00200062007500200061007900610072006c0061007201310020006b0075006c006c0061006e0131006e002e00200020004f006c0075015f0074007500720075006c0061006e0020005000440046002000620065006c00670065006c0065007200690020004100630072006f006200610074002000760065002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e003000200076006500200073006f006e0072006100730131006e00640061006b00690020007300fc007200fc006d006c00650072006c00650020006100e70131006c006100620069006c00690072002e> /ukr <feff04120438043a043e0440043804410442043e043204430439044204350020044604560020043f043004400430043c043504420440043800200434043b044f0020044104420432043e04400435043d043d044f00200434043e043a0443043c0435043d044204560432002000410064006f006200650020005000440046002c0020044f043a04560020043d04300439043a04400430044904350020043f045604340445043e0434044f0442044c00200434043b044f0020043204380441043e043a043e044f043a04560441043d043e0433043e0020043f0435044004350434043404400443043a043e0432043e0433043e0020043404400443043a0443002e00200020042104420432043e04400435043d045600200434043e043a0443043c0435043d0442043800200050004400460020043c043e0436043d04300020043204560434043a0440043804420438002004430020004100630072006f006200610074002004420430002000410064006f00620065002000520065006100640065007200200035002e0030002004300431043e0020043f04560437043d04560448043e04570020043204350440044104560457002e> /enu (use these settings to create adobe pdf documents best suited for high-quality prepress printing. created pdf documents can be opened with acrobat and adobe reader 5.0 and later.) >> /namespace [ (adobe) (common) (1.0) ] /othernamespaces [ << /asreaderspreads false /cropimagestoframes true /errorcontrol /warnandcontinue /flattenerignorespreadoverrides false /includeguidesgrids false /includenonprinting false /includeslug false /namespace [ (adobe) (indesign) (4.0) ] /omitplacedbitmaps false /omitplacedeps false /omitplacedpdf false /simulateoverprint /legacy >> << /addbleedmarks false /addcolorbars false /addcropmarks false /addpageinfo false /addregmarks false /convertcolors /converttocmyk /destinationprofilename () /destinationprofileselector /documentcmyk /downsample16bitimages true /flattenerpreset << /presetselector /mediumresolution >> /formelements false /generatestructure false /includebookmarks false /includehyperlinks false /includeinteractive false /includelayers false /includeprofiles false /multimediahandling /useobjectsettings /namespace [ (adobe) (creativesuite) (2.0) ] /pdfxoutputintentprofileselector /documentcmyk /preserveediting true /untaggedcmykhandling /leaveuntagged /untaggedrgbhandling /usedocumentprofile /usedocumentbleed false >> ] >> setdistillerparams << /hwresolution [2400 2400] /pagesize [612.000 792.000] >> setpagedevice tsm2017.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 mykhailyshyn vasyl*1 the influence of the conflict in ukraine on the modernization of the russian armed forces since 2014 abstract the annexation of crimea by russia in february 2014 and the ongoing conflict in eastern ukraine changed the security environment in europe and led to a new global confrontation between russia and nato countries. it has also influenced the priorities and capabilities of the military modernization in russia. on the military level, the conflict led to the formation of two strong contingents in the russian army – in crimea and near the borders with ukraine. on the economic level, western and ukrainian sanctions forced moscow to cut its budget for the military industrial complex and consider import substitution, which will have negative short-term and long-term effects for the russian army. on the strategic level, the russian leadership began to perceive the probability of a direct conflict with nato to be higher than ever since 1991. keywords: russian armed forces; modernization; sanctions; conflict in ukraine; national security; crimea; state armament program 1. introduction after the collapse of the soviet union, russia has attempted to reform its armed forces so that they could give an adequate answer to modern challenges and threats. however, most attempts have failed due to different causes: lack of financial and material resources, opposition of the top brass, absence of political will etc. the reforms launched in 2008, built up a broad and ambitious plan to change the whole structure and image of the russian armed forces. minister of defense anatoliy serdyukov, * helmut schmidt university /university of the federal armed forces, hamburg, germany, e-mail – mykhailyshyn.vasyl@gmail.com 2017, no. 1 (10), pp. 39–59 published online november, 2017 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.004 m v40 who was in office at that time and is considered to be the main architect of the reform, emphasized its three most important components or stages: optimization of manpower and leadership, increase in combat capabilities and constant readiness, comprehensive modernization of weaponry and military hardware. sergey shoygu, his successor since 2012, only slightly modified this reform course. however, things changed in 2014. the events in ukraine in february 2014 changed the security environment in europe as well as demonstrated the abilities of the new russian army. after the victory of euromaidan revolution in kyiv, russia occupied and annexed crimea, conducting a swift and almost bloodless military operation. after crimea, russia started a proxy war in donbas, eastern ukraine, inspiring the civil standoff and supplying it with money, weapons, military hardware and “volunteers”, who are often soldiers and officers of the russian armed forces. a new confrontation began between russia and nato members. the annexation of crimea and intervention in donbas resulted in massive sanctions of the western countries and ukraine against russia. as a countermeasure, russia banned the import of numerous products from the us and eu. old economic ties with ukraine, which had existed as a legacy of the soviet common national economy, were broken in most spheres. these events had a strong negative effect on the russian financial, industrial and energy sectors, but also the military industrial complex, which faced the need to fulfil the most ambitious state armament program of the post-soviet times in the conditions of economic decline and disrupted supplies of components. despite spending much effort and many resources, russia failed to achieve its prime goals by now. the west did not accept the violent change of borders of ukraine. ukraine itself did not collapse and continued to exist as an independent state, persevering against russia’s daily attempts to keep it in its sphere of influence. russian leadership had to rethink its national security policy both at the strategic and operative-tactical levels. all these factors led to significant changes in the development of the russian armed forces and their modernization, which i will try to analyze in my further research. 2. material and methods research questions. the topic of my work reveals the main question that i will answer during my research: how did the conflict in ukraine influence the priorities of the military modernization in russia and capabilities to conduct it? to answer this main question, i will research three dimensions of this influence: – strategic level – how did the perception of threats by the russian leadership change after the annexation of crimea and the beginning of a new confrontation with the west? – economic level – what opportunities and threats do the western sanctions and russian economy slowdown provide for the modernization program? – military level – how were these changes in the strategy and economic situation reflected in the military sphere? this includes deployments and transfers of troops, modernization priorities given to the certain arms of service, scope and goals of military exercises, review of modernization plans etc. the influence of the conflict in ukraine... 41 delimitations and definitions. there is a range of notions used in academic literature to mark the process that started in the russian security sector in 2008: reform (lannon, 2011), modernization (renz & thornton, 2012), transformation (giles, 2012), restructuring (mcdermott, 2009) etc. all of these can be considered appropriate as they explain different aspects of the phenomenon. “modernization” is used in the title of the paper as the broadest one to include the reform process started by minister serdyukov, its revision under minister shoygu and state armament program 2011–2020, even if they get beyond the initial reform plans, announced in 2008. the russian armed forces are a complex and multidimensional mechanism, which is constantly going through transformations and faces numerous changes. the discussion of changes and developments of the russian military modernization in this text is limited to those ones, which have been directly or indirectly caused or influenced by the conflict in ukraine since 2014. for the purpose of this research, the notion “conflict in ukraine” includes three components: the annexation of crimea by russia, moscow’s involvement in the ongoing war in eastern ukraine as well as the new political and security environment created by this conflict in europe and the world. other developments in the russian army, which are not closely connected to the abovementioned components, may appear in the text but will not be studied in detail. literature review. the data sources, used while preparing the text, can be divided into several groups: – official documents – russian military doctrines 2010 and 2014, russian national security strategy 2015. the documents are mostly used to show the change in perception of threats and dangers as well as strategic priorities for russia. – academic articles – texts of russian analysts sergey sukhanin, andrei frolov, alexander sergunin and western specialists bettina renz, keir giles, charles k. bartles, gregory p. lannon, t. malmlöf etc., published in the journal of slavic military studies, survival, problems of post-communism, military review and moscow defense brief. these articles give a chance to compare the view on preconditions and motives of the russian military modernization as well as clarify different aspects of its implementation. – press releases – mostly from the russian mass media. they include interviews of decision-makers (v.putin, a.serdyukov, s.shoygu), op-eds on the reform-related topics, and news about the progress of the military modernization (ship launching, transfers of military equipment, statements of the officials etc.) as well as official press releases on the web sites of the ministry of defense or president of the russian federation. – analytical reports and policy papers from russian and western think tanks. among the western think tanks dealing with the research of the russian armed forces the most important for the purpose of this research are nato defense college, carnegie endowment for international peace, atlantic council, european council on foreign relations, jamestown foundation, swedish defense research agency. russian military think tanks are represented by the pir-center and the center for analysis of strategies and technologies. – military databases – the military balance 2016–2017, sipri yearbook. m v42 3. results and discussion 3.1. strategic level. russian strategic documents in the security sphere the perception of security environment and threats by vladimir putin and other kremlin officials is difficult to study, because such a research should rely either on speculations from behavioral psychology or internal documents, which contain the description of the “real” state of affairs and are obviously classified. the only available option to understand the way of thinking of the russian ruling elite is to study the published official documents, speeches of the russian leaders and how they correlate with what is actually being done. on the one hand, russian military doctrine-2010 declares nato to be one of the main military dangers for russia, especially in the issue of “moving the military infrastructure of nato member states towards russian borders” (“âîåííàÿ äîêòðèíà ðô”, 2010). the spectre of an enemy is exploited for domestic needs, but it appears in speeches for the international audience as well – starting from the famous putin’s speech at munich security conference in 2007. on the other hand, the logics of serdyukov’s “new look” reforms in 2008–2012 suggested that russia was not prioritizing the threat coming from nato enlargement, if to say more, it considered any full-scale conflict with the alliance improbable, even less probable that it would start at the initiative of the alliance. the number of units and deployed personnel in the western md was decreased after 2008. new brigade structure created difficulties for mobilization in case of a full-scale conflict with the alliance. conventional forces had to prepare for waging local georgia-style wars, quite in hand with russian struggle to regain its influence in the post-soviet space. however, the situation changed in 2014. the nato countries did not accept the violent change of borders in europe by russia and imposed the full range of measures – from massive anti-russian sanctions to deployment of international military contingents to eastern members of the alliance. russia formed a number of large land units on its western borders and created an a2/ ad zone in crimea, kaliningrad and kola peninsula. these developments show that at this time kremlin perceives the full-scale conflict with the nato as more probable than before. of course, it does not mean that russia wants to start such a conflict – the primary task for conventional forces is to be ready to coerce and demonstrate strength in order to avoid military confrontation with the alliance. at the same time, if the situation goes out of control, military units have to be there to defend russian national interests, even if it means to act offensively. changes are also reflected in russian national security strategy (nss). last version of the strategy was adopted in december 2015 and included the latest ideas of the russian leadership after the start of the conflict in ukraine and new global confrontation between russia and the west. consequently, the current strategy is harsher in terms of russian attitude to the us and ukraine compared to the previous nss-2009. while the nss-2009 contained vague hints about the threat of one-sided violent approaches in the international relations and the need for solving regional contradictions without extra-regional powers (“î ñòðàòåãèè íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè ðô”, 2009), the new strategy clearly proclaims that the unites states wants to preserve the domination in the world and therefore tries to hinder the “independent domestic and foreign policy” of russia. the influence of the conflict in ukraine... 43 the us and its allies exert political, economic, military and informational pressure over russia and even attempt to disrupt integrational processes in euro-asian space, where russia claims its leadership. nato and its “military build-up, endowment with global functions, further extension towards the russian borders” is directly referred as a threat to russian national interests (“î ñòðàòåãèè íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè ðô”, 2015). at the same time, russia asserts that current european security system based on nato and eu failed. ukraine is not at all mentioned in the document of 2009. in 2015, the conflict in ukraine is listed among the biggest threats to russian national security and is, of course, depicted as a civil war. article 17 of the chapter ii states as follows: “the support of the united states and the european union for the anti-constitutional coup d’etat in ukraine led to a deep split in ukrainian society and the emergence of an armed conflict. the strengthening of far right nationalist ideology, the deliberate shaping in the ukrainian population of an image of russia as an enemy, the undisguised gamble on the forcible resolution of intrastate contradictions, and the deep socioeconomic crisis are turning ukraine into a chronic seat of instability in europe and in the immediate vicinity of russia’s borders” (“russian national security strategy”, 2015, p.4). however, ukraine is depicted here as an object of the foreign policy interests of the us and eu rather than an independent actor. therefore, russia depicts itself being in conflict not with the ukrainian government alone, but with the global west. 3.2. economic level. impact of sanctions on the military modernization process sanctions against russia were introduced in march 2014 as a reaction of ukraine, the european union, the united states and some other countries on russian illegal annexation of crimea. they were extended because of russia’s involvement in the war in donbas and prolonged until now. military cooperation between russia and other countries also suffered because of the sanctions. the us put on hold all military exports to russia on march 28, 2014 (ëè, 2014). in june 2014, ukraine stopped all military cooperation with russia, including delivery of weapons and military hardware and joint projects in the military industrial complex (“óêðàèíà çàìîðîçèëà ïîñòàâêè”, 2014). on july 31 of the same year, the european union imposed an embargo on military and dual-use products to russia. these sanctions affected the development of the russian armed forces both directly and indirectly. cancellation of a number of international contracts for military hardware delivery is their direct effect in a short-term perspective. at the same time, the sanctions also contributed to the general slowdown of the russian economy, which loses up to 2% of the gpd growth annually (êàëþêîâ, 2017). however, the main factor that hits the russian economy hardest is the oil price, which plummeted from $105 per barrel in early 2014 to $35 per barrel in early 2016 and remains at an average level of $50 in 2017. such decrease in oil prices is not connected with the conflict in ukraine, but it has a large negative influence on the russian financial positions. this means less money for the national defense and security sphere in a middle-term perspective. after constant increase in the military spending since 2010, in 2016 the defense budget stagnated and then was cut by 27% in 2017 (“ïóòèí ïîîáåùàë”, 2017). the next state armament program 2018 – 2025 is also likely to receive less funds than the previous gpv-2020 m v44 – 17 trillion rubles ($283 billion in prices of 2017) comparing to 19,4 trillion rubles – $646 billion in prices of 2010 (àâåëüÿíîâ, 2017). however, we can clearly define the negative impact of sanctions on the current russian state armament program (gpv-2020). russia had to substitute more than 3000 components from ukraine, including gas-turbine engines for frigates, helicopter engines, and maintenance service for strategic missiles ss-18 “satan” (russ. ðñ–36ì) and many other smaller parts (“the military balance 2016”, 2016, p.171). western sanctions also hit the capabilities of the production of military equipment in russia. import substitution programs had to compensate for more than 800 components, produced in europe and north america for the russian military enterprises (the military balance 2016, p.172). military cooperation and trade restrictions from ukraine and western countries are especially tangible for modernization of the russian navy. – france cancelled the deal about two mistral-class amphibious assault ships, which had to be delivered to russia in 2014 2015. russian naval r&d bureau “nevskoye” presented a domestic variant of a big amphibious assault ship, but the possibility of its construction lies beyond the gpv-2020 (“â ðô ñîçäàí ïðîåêò êîðàáëÿ”, 2015). russian substitute “priboy” – should be developed until 2018 and the two ships should be built in 2020–2024 and 2022–2026 respectively (âàëàãèí, 2017). however, these plans look very unrealistic, taking into account the fact that russian shipyards now experience problems even with constructing corvettes and frigates, not to mention the total absence of contracts for building any larger ships in the post-soviet period. furthermore, the only shipyard that built aircraft carriers for the soviet union is now situated in mykolaiv, ukraine. – corvettes “steregushchiy” (project 20385) – only two ships out of initially planned eight will be built in the 20385 modification of the project. delivery of engines from germany (mtu friedrichshafen) was cancelled in 2014; they will be replaced by russian engines of kolomna plant with lower capacity. the 20385 modification will be shut down because of the problems with import substitution (“ïðîåêò êîðâåòîâ çàêðîþò”, 2015). however, in 2017 first corvette of the modified version of the project (20386) was laid down. it will be equipped with russian gas turbine engines. – frigates “krivak v” (11356 “burevestnik”) – the initial series of six ships will be reduced to three because of the cancelation of engines delivery from ukraine. russian enterprise “saturn” failed to develop an engine fitting for the existing project of the ship. the hulls of the three remaining ships will be most probably sold to india, but the situation remains unclear (“ñìè óçíàëè î ïðîäàæå”, 2016). – frigates “admiral gorshkov” (project 22350) – ukraine delivered engines only for two ships (out of four in construction and eight initially planned to be built). the construction of the ships is now put on hold until the development of a new gas turbine engine by “saturn”. the series is likely to be reduced to six ships (“òðåòèé ôðåãàò ñïóñòÿò íà âîäó”, 2016). – small missile ship “buyan-m” (project 21631) delivery of engines from germany (mtu friedrichshafen) was cancelled in 2014; they are replaced by chinese engines without delay in production (ëàòûïîâ, 2015). gpv plans for the aerospace forces also suffered from the conflict with ukraine. the influence of the conflict in ukraine... 45 ukrainian corporation “antonov”, which specializes in constructing transport airplanes, was crucial for modernization of russian airlift units. russia planned to construct 60 medium transport aircraft an-70, 10 light aircraft an-140, 15 an-148 and unknown number of heavy aircraft an-124 for the needs of its military in cooperation with ukraine until 2020. however, according to the decision of ukrainian national defense and security council, an-70s from the joint ukrainian-russian enterprise, situated in ukraine, will not be delivered for the need of the russian armed forces. the same situation is with an-140s: russia will build three planes on its own facilities, but will not extend the series by another 10 planes, as it was planned before. certain difficulties may with an-148 transport planes, which are produced in russia, but use many components from ukraine (òåëüìàíîâ, 2015). another big issue is helicopter engines. russia has an ambitious plan to have more than 1 thousand new transport and combat helicopters put into service by 2020, and until 2014 it relied on a ukrainian company “motor sich”, which specializes in manufacturing helicopter engines. the national company “russian helicopters” (“vertolyoty rossii”) cannot meet the demand of the state armament program, despite the significant progress in the last years. russia may also experience problems with air-to-air missiles for fighter planes. missiles aa-10 alamo are manufactured in ukraine in kyiv, another plant produces the seeking system for aa-11 archer. most russian fighter planes are armed with these two types of missiles (clarke & sutyagin, 2014). russian military space program was hit by western sanctions. in the last decades, russia was struggling to develop and modernize its own network of satellites to make its glonass system work (russian analog of gps). in 2014, french company “thales alenia space” put on hold the production of reconnaissance satellites for the needs of the russian aerospace forces. later the contract was cancelled because of the eu sanctions (gertz, 2014). electronics for domestically manufactured communication satellites “sphere-v” was also produced in france and fell under the export ban. this resulted in the need to replace them with older “meridian” devices, as the “sphere” satellites became too heavy after import substitution with russian electronics (“import substitution made satellites heavy”, 2016). the impact of cutting ties with ukrainian military industrial complex is not visible for the russian nuclear forces now, but it may become a big problem in a couple of years. heavy silo-based icbms ss-18 satan (r-36m voyevoda) were designed and manufactured in ukraine at “yuzhmash” plant in the soviet times. currently these missiles constitute almost 15% of russian land-based nuclear forces and carry 43% of warheads (kristensen & norris, 2017, p.116). now they need maintenance procedures to be capable of staying in service until 2022. until that time, russia hopes to substitute the ss-18s by a heavy “sarmat” icbm. however, the project obviously experiences big problems, as the pop-up launch tests of the missile have been constantly postponed since 2016 (êàçàê, 2017). it means that unless the sanctions are lifted, the ss-18s will be gradually degrading without maintenance service and the new heavy icbm will not be ready in time to substitute the bulk of the russian nuclear shield. additionally, ss-19, ss-25 icbms, which carry 20% of all land-based warheads use ukrainian guidance system from “khartron” plant in kharkiv (malmlöf, 2016, p.13). the modernization program for the ground forces and the airborne troops has been least affected by sanctions. the main reason is that russia possesses integrated technological and manufacturing capacities for production of most types of military hardware needed for these branches of service, e.g. small arms, ammunition, tanks, ifvs, apcs, artillery, rocket m v46 launchers etc. some components such as aiming systems, thermal sights or anti-tank missiles were manufactured in ukraine or france for the needs of the russia army (malmlöf, 2016, p.15). however, these components were successfully substituted with domestically produced ones. in august 2014, the deal between the russian mod and the german company “rheinmetall” for construction of the 333rd combat training center of the western md in mulino near nizhniy novhorod was cancelled. germany did not deliver laser imitation systems and mobile control centers for the needs of the center. however, its construction was completed without foreign components and the center hosted first trainings of the russian land units in 2015 (“ìèíîáîðîíû äîñòðàèâàåò ïîëèãîí”, 2015). to conclude, western sanctions indeed have a negative impact on the russian plans to modernize its military, causing significant delays in delivery of certain weapons. however, they are unlikely to disrupt the general modernization capabilities of the russian armed forces in the nearest future, allowing russia to adjust its military to modern threats and challenges. at the same time, if the sanctions remain in effect for longer period, the long-term perspective for modernization of the russian military look much less optimistic. russian dependence on western electronic components will take a minimum of 5–6 years to overcome, even if they will be partly substituted by chinese or southeast asian. russia also relied on foreign machine tools for modernizing its military production base. now most of russian military industrial enterprises are under sanctions and will thus have restricted access to western dual-use goods. the lack of western machinery will cause significant delays in manufacturing newest technologically advanced weapon systems such as s-500 air defense complexes, t-14 armata tanks, pak-fa multi-role aircraft, destroyers and submarines (cooper, 2014). therefore, the new state armament program 2018–2025, which includes mass production of the above-mentioned systems and development of perspective modern weapons, is likely to suffer from these restrictions. 3.3. military level. reorganization of the russian armed forces 3.3.1. reinforcing contingents on the western borders after the annexation of crimea and start of the conflict in eastern ukraine, russia focused its military development efforts on strengthening troops in the western part of the country – at the ukrainian border. these efforts can be subdivided into two parts – creation of a new military contingent in crimea and reinforcement of the southwestern direction of the “mainland” border with ukraine. crimean military contingent. apart from a great symbolic meaning of “returning the russian land”, crimea has a strategic military importance for maintaining control over the black sea. before 2014, russian military forces in crimea consisted of a naval base with surface ships of the black sea fleet and a naval infantry brigade in sevastopol, two naval aviation regiments in kacha and novofedorovka and a couple of auxiliary units (áîëòåíêîâ, 2015). immediately after the annexation of the peninsula in march 2014, russia started to reinforce its military contingent, struggling to create an anti-access/area denial zone (a2/ad) in crimea1. 1 see appendix 1. the influence of the conflict in ukraine... 47 in 2016, the black sea fleet in sevastopol received two krivak-v (project 11356) frigates and is supposed to receive up to four more if russian military industrial complex solves the problem with import substitution of ukrainian gas turbine engines. additionally, sevastopol naval base will be reinforced with at least three buyan-m (project 21361) and three karakurt (project 22800) small missile ships until 2020 (“áàëòôëîò ñïàñàþò”, 2017). all of these new ships will be equipped with kalibr-nk missiles, capable of reaching ground targets more than 2500 kilometers away. the land component has been significantly strengthened as well. a range of new units was created on the peninsula, partly upon military bases, hardware and personnel of the former ukrainian units. the newly formed 22nd army corps of the black sea fleet united an artillery regiment, a coastal defense brigade, a coastal missile brigade and an air defense regiment under its command. the russian naval infantry brigade in sevastopol incorporated the former ukrainian naval infantry battalion in feodosiya. in addition, a reconnaissance brigade was created, directly reporting to the black sea fleet command. until the end of 2017 russia plans to deploy a separate airborne regiment of the 7th air assault division in dzhankoy (áîãäàíîâ, 2016). russian aerospace forces also got substantial representation on the peninsula. two divisions – a two-regimental air defense and a three-regimental mixed aviation – were created to defend the sky of crimea. they partly use former ukrainian bases and equipment, but are being gradually rearmed for russian military hardware. the air defense regiments, which received new s-400 complexes in 2016–2017, build up the first main component of the a2/ad zone in crimea. the second one consists of coastal missile complexes “bal” and “bastion” in the coastal missile brigade. together with fighter aircraft and sea-launched cruise missiles of surface ships, they are deployed to prevent any potential enemy from operating in the waters of the black sea and in the sky over crimea. similar anti-access zones are formed near other russian major naval bases – kaliningrad (baltic fleet) and kola peninsula (northern fleet). military build-up on the southwestern strategic direction. in february 2014, russia conducted large snap inspections in the western md at the ukrainian borders, accompanying its military operation in crimea and preventing kyiv from taking any countermeasures. this exercise engaged more than 150 thousand personnel from all military districts, 880 main battle tanks, 120 helicopters etc. afterwards at least a part of these forces remained at the ukrainian border for many months to exert pressure over ukraine, while russia inspired the uprising in its eastern and southern regions and then fueled the war in donbas. the reason for such an improvised ad hoc build-up can be explained by the fact that in 2014 russia had actually no large land units situated within the range of 300 kilometers from the ukrainian borders. the last big formation – 10th guards tank division in boguchar, voronezh region – was disbanded and transformed into a military equipment storage base in 2009 during the “new look” reforms of anatoliy serdyukov. despite the calculations in kremlin, ukraine did not collapse and managed to contain the spillover of separatism and russian intervention to parts of two regions only – donetsk and luhansk. for russia, it also meant that it needed to strengthen its military component of pressure over ukraine and transform its temporary military presence at the strategic south-western direction into something more solid and systematic2. the implementation of these plans began in 2015, when the headquarters of the 20th army as well as 9th control 2 see appendix 2. m v48 brigade were redeployed from the rear region of nizhnyi novgorod to the city of voronezh right at the border, where they had been situated before 2010. the redeployment of this army headquarters undeservedly received less attention in the media than the formation of the 1st guards tank army near moscow, which took control over the existing 2nd motor rifle and 4th tank divisions. however, it was the 20th army, which united all relocated and newly formed units in the western md. main combat capacity of the 20th army will constitute of two new motor rifle divisions – 3rd in valuyki, belgorod oblast, and 144th in smolensk, which are still at the formation stage. each of them will consist of six regiments – three motor rifle as well as tank, artillery and air defense ones. these divisions did not emerge from scratch. in 2016, three brigades from the rear of the western and central mds were transferred to the western borders and transformed into motor rifle regiments for the purpose of their coming into being. therefore, new 3rd motor rifle division was formed on the basis of 9th and 23rd brigades and new 144th – on the basis of 28th brigade (“çàïàäíûé âîåííûé îêðóã”, 2017). besides, another military unit may appear at the ukrainian border soon. russian military leadership consider creating a tank brigade on the grounds of the abovementioned military equipment storage base in boguchar, voronezh oblast, and even reviving the 10th tank division. however, the results of such talks are unclear until now. similar processes take place in the southern md. in 2016 the 33rd mountain motor rifle brigade was relocated from maikop in the north caucasus to novocherkassk, not far from rostov-on-don. this brigade is currently being developed into a new 150th motor rifle division, which will be therefore situated in the operational rear of two russia-backed separatist enclaves in the eastern ukraine. a newly restored 8th army in novocherkassk will take control over this division and a couple of other combat support units. it is the only army in the russian military with only one large combat unit in its composition. this fact allows us to assume that this army will be de-facto in charge of the separatists’ 1st and 2nd army corps in donetsk and luhansk, which were previously coordinated by the center of territorial troops and even directly by officers in the hq of the southern md (“ðåîðãàíiçàöiÿ 12 êîìàíäóâàííÿ ðåçåðâó”, 2015). units of the 8th army are also likely to act as operational reserve and provide direct support to the militants in case of any potential escalation of the conflict. additionally, three motor rifle brigades, situated in the north caucasus, are also due to be united in the 42nd division (“þæíûé âîåííûé îêðóã”, 2017). this region lies beyond the research object of the text, but it demonstrates a general trend for revival of regiment-division structure in the russian ground forces. therefore at least three new divisions and a number of brigades will appear on the russian southwestern flank until 2018 (íèêîëüñêèé, 2016). such large reinforcement makes it compelling to research its motives. russian officials describe the restoration of military presence near the ukrainian border as a defensive and reactional measure. nato military build-up in poland and baltic states, “militarization of ukraine” (“ïóòèí îáåñïîêîåí”, 2015) and spillover prevention of the “civil war in donbas” are the official arguments for reconstruction of old military bases near rostov, bryansk, smolensk and voronezh. however, such explanations may be good for internal propaganda, but they definitely fail a reality check. the main counterargument is that russia and its recent activities directly caused and triggered all abovementioned processes. ukraine began reviving and strengthening its armed the influence of the conflict in ukraine... 49 forces in 2014 after the russian annexation of crimea and its involvement in the donbas war. the same did the alliance with its “enhanced forward presence” operation, deploying more international troops to poland, latvia and estonia, which feel the most threatened by russia’s aggressive behavior. finally, the conflict in donbas was mainly inspired and generously supported by russia, which sent its money, weapons and “volunteers” to fight against the ukrainian government forces. thus, it was russian proactive behavior, which forced other parties to react, and not vice versa. deeper analysis of russian military and security policies allows defining three underlying motives of the buildup. firstly, russia wants to preserve military superiority of the forces situated in the western part of the country over the ukrainian army in quality and numbers. this superiority is important to be able to exert constant pressure over ukraine and detain kyiv from any plans of starting an offensive in donbas. in case of any “careless movements”, there will be russian troops at a short notice ready to invade – openly or covertly – as they did in august 2014, cancelling out the initial success of the ukrainian offensive and making kyiv’s bargaining positions weaker. secondly, by creating large military units in the western part of the country russia sends a signal to the west that it will be ready to defend its national and geopolitical interests, including with military means. taking into account russian strategic culture and previous experience, offensive operations can also be explained by defensive narrative (ermarth, 2006, p.5). these actions look even more formidable together with the plans to purchase more than 2300 new tanks and unknown number of other combat vehicles as well as constant spot inspections involving tens of thousands soldiers. abovementioned facts mean that the russian leadership perceives the possibility of a direct conflict between russia and nato to be higher than any time after the fall of the soviet union. however, they do not mean that russia is preparing to start such a war. thirdly, reinforcing the western borders sends an internal message that russia (and its leader vladimir putin) is strong and prepared to defend its national interests from all threats, which now, as in the times of the soviet union, are coming mostly from the west. for example, formation of the 1st guards tank army itself is a double signal – satisfaction of the soviet nostalgia (1st guards tank army was a renowned force during the wwii and an elite unit afterwards) and display of power to the west. 3.3.2. other military developments influenced by the conflict in ukraine reviving the regiment-division structure. before 2008, the great deal of units in the russian armed forces was the so-called cadre-strength or “skeleton” units and military equipment bases, manned up to 10% of the wartime ranks. this structure was inherited from the soviet union and deeply reconsidered during the “new look” reforms of anatoliy serdyukov in 2008. according to the reform plans, all “skeleton” units had to be eliminated, giving place to permanent readiness units, which should be fully manned and ready to engage into combat within a short period. the division / regiment structure was found obsolete as well, it had to be replaced with permanent readiness brigades (gressel, 2015). these plans were successfully implemented in 2008–2012. m v50 serdyukov’s successor, minister of defense sergey shoygu gave up the idea of the “brigade-only” structure of the russian armed forces as far as in 2013, before the conflict in ukraine. at that time two “elite” units regained its division status – 2nd motor rifle division and 4th tank division, both situated in the western md not far from moscow. similar developments took place in the airborne troops (vdv): shoygu stopped the conversion process of four airborne divisions and gave order to start transformation of one additional vdv brigade into a division. nevertheless, a permanent readiness brigade remained the main structural unit of the russian armed forces, especially in motor rifle troops, air defense troops of the ground forces, army aviation, special forces etc (ãîðåíáóðã, 2013). however, it was after 2014, when the regiment-division structure made its wide comeback to the russian army. russian leadership started creating big military formation, using existing brigades. three new motor rifle units at the ukrainian borders are divisions with six regiments each – 3rd, 144th and 150th. three existing brigades in the north caucasus were united in the new 42nd motor rifle division of the southern md. former 32nd motor rifle and 7th tank brigades were converted into the 90th tank division in chebarkul, central md. this recent trend suggests that in the nearest time we may see more divisions formed in the russian armed forces. at the same time, the number of active military personnel remains unchanged – around 1 million people on paper, 800 thousand in the ranks (“×èñëåííîñòü àðìèè ðîññèè”, 2017). therefore, new divisions will not be fully manned, even if they are partly formed on the basis of existing brigades. creating and testing battalion tactical groups. the notion of battalion tactical groups (btgr) is not new for the russian army. first btgrs were formed during russian campaigns in chechnya (1999–2001) and georgia (2008). it was a forced ad hoc decision to overcome the lack of personnel and hardware and create more or less equipped and combat ready units. these groups often consisted of servicemen from different brigades or regiments. as a rule, tactical groups were dismissed after completing a certain mission they were created for (ñèäîðåíêî & ãóðüÿíîâ, 2012). modern image of battalion tactical groups appeared in 2012, partly because of the inability to maintain fully manned and equipped brigades, envisaged by the “new look” reforms of 2008 – 2012. they were created as more or less permanent units in each brigade of the ground forces and airborne troops. these btgrs had to be fully manned with professional servicemen (“kontrantniki”) with the experience of participation in real combat actions (ñèäîðåíêî & ãóðüÿíîâ, 2012). however, the idea was fully revived after successful deployment of russian btgrs during the conflict in eastern ukraine. russia directly deployed large numbers of its troops in donbas twice – in august 2014 during the battle of ilovaisk and in february 2015 during the battle for debaltseve. both times btgrs were main operational units, which brought victory over kyiv’s government forces. in 2014, airborne and motor rifle tactical groups reversed the initial success of the ukrainian army’s offensive and caused its heaviest defeat near the town of ilovaisk. in 2015, russian tank and motor rifle btgrs together with the local militants took control over the ukrainian foothold around the city of debaltseve (czyperski et al., 2015). us military expert amos c. fox argues that “as the russian–ukrainian war illustrates, the battalion tactical group has proven to be a uniquely responsive and effective tool for conducting siege warfare” (fox, 2017). the influence of the conflict in ukraine... 51 positive experience during the conflict in ukraine led to further development of the idea of battalion tactical groups in the russian army. according to russian chief of staff valeriy gerasimov, each brigade or regiment had to be able to maintain two combat ready btgrs, fully manned with contract service personnel – 700 to 900 servicemen each. therefore, the number of these groups should double from 66 in early 2016 to 125 in 2018. battalion tactical groups in the russian army do not have fixed structure. motor rifle btgrs may consist of 2–3 motor rifle companies, a tank company, artillery and mrl companies. it looks like a full-strength battalion, reinforced with artillery (“the military balance 2017”, 2017, p.184). priority for airborne and ground forces. the existing russian state armament program 2011–2020 (gpv-2020) has a clear priority for the navy and the aerospace forces chart 1. state armament program 2011–2020 2,62,6 13%13% 4,74,7 24%24% 3,43,4 18%18% 5 26%26% 1 5%5% 2,72,7 14%14% ground forces and airborne troops air forces* aerospace defense forces* navy strategic missile troops other expenses source: ñîâåùàíèå ïî âûïîëíåíèþ ãîñïðîãðàììû âîîðóæåíèÿ â ÷àñòè îñíàùåíèÿ ñóõîïóòíûõ âîéñê è âäâ (2012, july 3). ïðåçèäåíò ðîññèè. retrieved november 19, 2017, from http://kremlin.ru/ events/president/news/15868 the new gpv-2025 has to be adopted until the end of 2018, and even then it will be mostly classified. however, in may 2017, putin hosted three meetings about rearmament and modernization problems of the russian military, which shed some light on the priorities of the program. first meeting was devoted to ground forces and airborne troops, which will get the most attention in 2018–2025. according to a representative of the russian military industrial commission, the experience of recent conflicts demonstrates the need for prioritized rearmament of land units, as they carry the heaviest burden on the battlefield total: 19,4 trillion rubles * in august 2015 these services were united into the aerospace forces m v52 (íèêîëüñüêèé, 2017). this conclusion was based on the experience of the russian military in the conflict in ukraine and, to a lesser extent – syria. while in syria the russian armed forces mostly used its naval and air units, in ukraine motor rifle and airborne troops carried out most of the missions. modernization of the aerospace forces, the strategic missile troops and the navy was discussed during one meeting only, which demonstrates their secondary role in the new gpv. the main task for the missile troops is to ensure the development of a new heavy icbm “sarmat” on time, which should substitute the existing silo-based missiles “voyevoda”. until now, the development has suffered many problems, which result in constant postponement of launch tests (“ïðîèçâîäñòâî áàëëèñòè÷åñêèõ ðàêåò”, 2017). russian military and civilian space programs were discussed separately due to huge problems caused by western sanctions and particularly export ban on electronics for russian satellites and launch vehicle systems. training ground. the war in donbas gave russian military leadership an opportunity to test its land units and new weapons in a real combat. according to keir giles, expert on russian military, “ukraine, in particular, has provided russia with valuable experience fighting a contemporary enemy of comparable capability, in combat involving heavy use of main battle tanks, infantry fighting vehicles, and unmanned aerial vehicles (uavs). defensive aids and reactive armor have been tested in action against modern anti-armor weapons” (giles, 2017). another important issue was testing the new means of electronic warfare. russia tested and widely used its newest electronic warfare stations such as “leer-3” (gsm-signal depression station), “borisoglebsk-2” (electronic signal depression station), “zhytel” (automatic jamming station), “torn” (electronic warfare station) etc (sukhanin, 2017). all these complexes were put into service after 2010 and therefore it was their first use in combat conditions. electronic warfare stations proved highly effective in three main tasks during the active phase of the conflict in donbas: – identification of radio emission sources and locations of command posts and positions of ukrainian government forces; – jamming of communication and control lines, as well as blocking the operation of gsm-mobile communication devices and the internet; – distribution of disinformation messages (ãóñàðîâ, 2016). all abovementioned military developments have been deeply influenced by the conflict in ukraine. some of them, such as reinforcement of crimean military contingent or formation of new units on the southwestern direction, were directly caused by the conflict and would not have been carried out but for the events of 2014. the other ones, such as creation of btgrs or revival of division/regiment structure, had been envisaged before 2014, but received a strong impulse in their implementation after the start of the conflict. the change of security environment for russia caused deep rethinking of the armed forces created during serdyukov’s “new look” reforms, finally discarding the idea of a fully professional army and reviving some soviet structures. the influence of the conflict in ukraine... 53 4. conclusions the conflict in ukraine has a broad influence on the development of the russian armed forces in all spheres – tactics and military planning, procurement of weapons and military hardware, strategic approach to international security environment and the role of russian military in it. firstly, the conflict directly influenced russian military policy in the sphere of troops deployment. immediately after the annexation of crimea, russia started to strengthen its military contingent on the peninsula – both understanding the strategic importance of crimea for control over the black sea and preventing any potential ideas about belligerent solution of the “crimean problem” on the part of ukraine. for this purpose, an a2/ad zone was created on the disputed peninsula. because of unexpected resilience of ukraine as a sovereign state in the conflict in donbas as well as western unwillingness to accept the post-crimean status quo, russia also restored its military presence in the western part of the country – at the borders with ukraine. three armies, three divisions and a number of brigades were formed or redeployed in the recent three years to reinforce the so-called southwestern strategic direction. this military build-up pursuit two goals – exerting constant pressure over ukraine and demonstrating strength to the nato. secondly, economic sanctions from ukraine and western countries, imposed after russian annexation of crimea and involvement in the war in donbas, had a negative impact on the planned military modernization activities. in the short-term perspective they led to cancelling a number of contracts for supply of military hardware and components, which put russian military industry before the immediate need of import substitution – above all in shipbuilding, aircraft construction and space program. the demand has not been fully satisfied until now. in the long-term perspective, they put the whole modernization program of the army at risk if russia does not cope with its wide dependence on western electronics, machine tools and technologies. thirdly, changes in the security environment in europe, caused by the conflicted in ukraine, triggered the rethinking of russian approaches to understanding the international security situation. despite proclaiming the nato as a major threat for russian security in the official documents and speeches, in reality the russian leadership did not believe in a major conflict between russia and the nato countries, adjusting its army for waging limited local wars and decreasing military contingents in the western md. however, this changed after 2014 – aggressive rhetorics both in the media and the official documents, formation of new units on the western borders, increased frequency of snap inspections gives us grounds to claim that russian ruling elites perceive the probability of a large conflict with the nato as higher, though they do not intend to start such a conflict under existing global balance of power. at the same time, such perception makes russia a more aggressive and unpredictable actor, and contributes to destabilization of european and global security order. m v54 references clarke, m., & sutyagin, i. (2014). ukraine military dispositions — the military ticks up while the clock ticks down. briefing paper. rusi. retrieved november 19, 2017, from http://www.rusi.org/downloads/assets/ukranianmilitarydispositions_ rusibriefing.pdf cooper, j. (2014, august 12). sanctions will hurt russia’s rearmament plans. the moscow times. retrieved november 19, 2017, from http://www.themoscowtimes.com/opinion/ article/sanctions-will-hurt-russia-s-rearmament-plans/505006.html czyperski, m. et al. (2015, may 6). hiding in plain sight. putin’s war in ukraine. atlantic council. retrieved july 10, 2017, from http://www.atlanticcouncil.org/images/publica tions/hiding_in_plain_sight/hps_english.pdf ermarth, f.w. (2006). russian strategic culture: past, present, and… in transition? defense threat reduction agency. retrieved november 19, 2017 from https://fas.org/irp/agency/ dod/dtra/russia.pdf fox amos, c. (2017, january 17). the russian–ukrainian war: understanding the dust clouds on the battlefield. modern war institute at west point. retrieved november 16, 2017, from https://mwi.usma.edu/russian-ukrainian-war-understanding-dust-clouds -battlefield/ gertz, b. (2014, december 9). french company suspends sale of spy satellites to russian military. the washington free beacon. retrieved november 19, 2017, from http:// freebeacon.com/national-security/french-company-suspends-sale-of-spy-satellites-to-rus sian-military/ giles, k. (2012). who gives orders in the new russian military, research paper, nato defense college, no.74. retrieved november 19, 2017, from www.ndc.nato.int/down load/downloads.php?icode=324 giles, k. (2017, may 03). assessing russia’s reorganized and rearmed military. carnegie endowment for international peace. retrieved november 16, 2017, from http://carnegieendowment.org/2017/05/03/assessing-russia-s-reorganized-and-rearmed-military -pub-69853 gressel, g. (2015). russia’s quiet military revolution and what it means for europe. european council on foreign relations. policy brief. retrieved november 16, 2017, http:// www.ecfr.eu/publications/summary/russias_quiet_military_revolution_and_what_it_ means_for_europe4045 import substitution made russian satellites too heavy to launch (2016, february 19). real russia today. retrieved november 19, 2017, from https://realrussiatoday.com/2016/02/19/ import-substitution-made-russian-satellites-too-heavy-to-launch/ kristensen, h.m., & norris, r.s. (2017) russian nuclear forces, 2017. bulletin of the atomic scientists, 73:2. 115–126. http://dx.doi.org/10.1080/00963402.2017.1290375 lannon, g.p. (2011). russia’s new look army reforms and russian foreign policy, the journal of slavic military studies, 24:1. 26–54. http://dx.doi.org/10.1080/13518046.2 011.549037 malmlöf, t. (2016) a case study of russo-ukrainian defense industrial cooperation: russian dilemmas, the journal of slavic military studies, 29:1. 1–22. http://dx.doi.org /10.1080/13518046.2015.1094941 the influence of the conflict in ukraine... 55 mcdermott, r.n. (2009). the restructuring of the modern russian army, the journal of slavic military studies, 22:4. 485–501. http://dx.doi.org/10.1080/13518040903355737 military, b. (2016). international institute for strategic studies. london, uk: routledge for international institute for strategic studies. military, b. 2017 (2017). international institute for strategic studies. london, uk: routledge for international institute for strategic studies. renz, b. & thornton, r. (2012). russian military modernization, problems of post-communism, 59:1. 44–54. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.2753/ppc1075–82165 90104 russian national security strategy, december 2015 – full-text translation (2015). retrieved november 19, 2017, from http://www.ieee.es/galerias/fichero/otraspublicaciones/inter nacional/2016/russian-national-security-strategy-31dec2015.pdf sukhanin, s. (2017, may 24). russian electronic warfare in ukraine: between real and imaginable. jamestown foundation. eurasia daily monitor 14:71. retrieved november 16, 2017, from https://jamestown.org/program/russian-electronic-warfare-ukraine-real -imaginable/ àâåëüÿíîâ, à. (2017, june 6). î ïðîãðàììå ãïâ 2018–2025, å¸ ñåêâåñòðå è îáîðîííîé äîñòàòî÷íîñòè. âîåííîå îáîçðåíèå. retrieved november 17, 2017, from https://topwar.ru/117173-o-programme-gpv-2018–2025-ee-sekvestre-i-oboronnoy-dostatochnosti .html áàëòôëîò ñïàñàþò ÷åðíîìîðñêèìè «áóÿíàìè-ì» (2017, may 18). interpolit. retrieved november 16, 2017, from http://interpolit.ru/blog/baltflot_spasajut_chernomorskimi_ bujanami_m/2017–05–18–7623 áîãäàíîâ, ê. (2016, march 16). îñèíîå ãíåçäî. lenta.ru. retrieved november 16, 2017, from https://lenta.ru/articles/2016/03/16/crimea/ áîëòåíêîâ, ä. (2015, march 23). êðåïîñòü êðûì. âîåííî-ïðîìûøëåííûé êóðüåð. retrieved november 16, 2017, from http://vpk-news.ru/articles/24412 âàëàãèí, à. (2017, may 31). ðîññèÿ ïîñòðîèò ñâîè «ìèñòðàëè» ñ «êàòðàíàìè». ðóññêîå îðóæèå. rg.ru. retrieved november 17, 2017, from https://rg.ru/2017/05/31/rossiia -postroit-svoi-mistrali-s-katranami.html âîåííàÿ äîêòðèíà ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè (2010, february 5). ïðåçèäåíò ðîññèè. retrieved november 19, 2017, from http://kremlin.ru/supplement/461 ãîðåíáóðã, ä. (2013). ðîññèéñêèå âîîðóæåííûå ñèëû ïðè ñåðãåå øîéãó. ïðîäîëæèòñÿ ëè ðåôîðìà? ïîíàðñ åâðàçèÿ. àíàëèòè÷åñêàÿ çàïèñêà ¹ 253. retrieved november 15, 2017, from http://www.ponarseurasia.org/sites/default/files/policy-memos-pdf/ pepm_253_russ_gorenburg_june2013.pdf ãóñàðîâ, â. (2016, september 20). ðàäèîýëåêòðîííàÿ áîðüáà ðîññèéñêèõ òåððîðèñòè÷åñêèõ ñèë â íà÷àëüíîé ôàçå âîåííîãî êîíôëèêòà â óêðàèíå. èíôîðìàöèîííîå ñîïðîòèâëåíèå. retrieved november 16, 2017, from http://sprotyv.info/ru/news/kiev/ radioelektronnaya-borba-rossiyskih-terroristicheskih-sil-v-nachalnoy-faze-voennogo çàïàäíûé âîåííûé î. (2017), milkavkaz. retrieved october 1, 2017, from https://web-beta.archive.org/web/20170405181013/http://www.milkavkaz.net/2015/12/zapadnyj -voennyj-okrug.html m v56 èñòî÷íèê: â ðô ñîçäàí ïðîåêò äåñàíòíîãî êîðàáëÿ íà ñìåíó «ìèñòðàëÿì» (2015, june 16). ðèà íîâîñòè. retrieved november 17, 2017, from http://ria.ru/defense_safety/ 20150616/1072268145.html êàçàê, ñ. (2017, july 3). ñìè óçíàëè î ïåðåíîñå áðîñêîâûõ èñïûòàíèé ðîññèéñêîé ìáð «ñàðìàò». ðèà íîâîñòè. retrieved november 19, 2017, from https://ria.ru/ arms/20170703/1497711440.html êàëþêîâ, å. (2017, april 28). â îîí îöåíèëè ïîòåðè ðîññèè è «ïðîòèâíèêîâ» îò ñàíêöèé â òðè ââï ýôèîïèè. ðáê. retrieved november 17, 2017, from http://www.rbc.ru/ economics/28/04/2017/590332b69a7947ae385244b0 ëàòûïîâ, ò. (2015, december 11). ðåíàò ìèñòàõîâ: «ìû äîëæíû áûòü ãîòîâû ê òîìó, ÷òî â áëèæàéøåå âðåìÿ áóäåò çàïðîñ íà ãðàæäàíñêèå ñóäà». áèçíåñ online. retrieved november 19, 2017, from https://www.business-gazeta.ru/article/147574 ëè, ó. (2014, march 28). ñøà ïðèîñòàíîâèëè ëèöåíçèðîâàíèå ýêñïîðòà îáîðîííûõ òîâàðîâ â ðîññèþ. ãîëîñ àìåðèêè. retrieved november 17, 2017, from https://www. golos-ameriki.ru/a/us-bans-export-of-defense-items-to-russia/1881067.html ìèíîáîðîíû äîñòðàèâàåò ïîëèãîí â ïîñåëêå ìóëèíî, è ïåðâûå 2 òûñ. âîåííûõ óæå ïðîøëè òàì ïîäãîòîâêó (2015, july 23). politikus.ru. retrieved november 19, 2017, from http://politikus.ru/army/54648-minoborony-dostraivaet-poligon-v-poselke-mulino -i-pervye-2-tys-voennyh-uzhe-proshli-tam-podgotovku.html íèêîëüñêèé, à. (2016, january 12). çàïàäíóþ ãðàíèöó ðîññèè ïðèêðîþò òðè íîâûå äèâèçèè. âåäîìîñòè. retrieved july 15, 2017, from https://www.vedomosti.ru/politics/ articles/2016/01/13/623777-granitsu-prikroyut íèêîëüñüêèé, à. (2017, may 19). ó íîâîé ãîñïðîãðàììû âîîðóæåíèé áóäóò íîâûå ïðèîðèòåòû, âåäîìîñòè. retrieved november 16, 2017, from https://www.vedomosti.ru/ politics/articles/2017/05/19/690524-novoi-gosprogrammi ïðîåêò êîðâåòîâ 20385 çàêðîþò èç-çà ïðîáëåì ñ èìïîðòîçàìåùåíèåì (2015, may 20). ðèà íîâîñòè. retrieved november 17, 2017, from https://ria.ru/spb/20150520/ 1065534862.html ïðîèçâîäñòâî áàëëèñòè÷åñêèõ ðàêåò îòñòàåò îò ãðàôèêà (2017, january 27). íåçàâèñèìîå âîåííîå îáîçðåíèå. retrieved november 16, 2017, from http://nvo.ng.ru/arma ment/2017–01–27/2_934_red.html ïóòèí îáåñïîêîåí ìèëèòàðèçàöèåé óêðàèíû (2015, february 09). êîððåñïîíäåíò.net. retrieved july 15, 2017, from http://korrespondent.net/world/worldabus/3477022-putyn -obespokoen-mylytaryzatsyei-ukrayny ïóòèí ïîîáåùàë ñîêðàòèòü âîåííûå ðàñõîäû áåç óùåðáà äëÿ ïåðåâîîðóæåíèÿ (2017, august 2017). lenta.ru. retrieved november 17, 2017, from https://lenta.ru/news/ 2017/08/15/budget/ ðåîðãàíiçàöiÿ 12 êîìàíäóâàííÿ ðåçåðâó ïiâäåííîãî âî çñ ðô ó öåíòð òåðèòîðiàëüíèõ âiéñüê (2015, december 2). ukrainian military pages. retrieved november 16, 2017, from http://www.ukrmilitary.com/2015/12/centr-tervijsk-zs-rf.html ñèäîðåíêî, e. & ãóðüÿíîâ, h. (2012, september 19) áàòàëüîíû âìåñòü áðèãàä. âçãëÿä. retrieved november 16, 2017, from https://vz.ru/society/2012/9/19/598822.html ñìè óçíàëè î ïðîäàæå èíäèè ïðåäíàçíà÷àâøèõñÿ äëÿ ×åðíîìîðñêîãî ôëîòà ôðåãàòîâ (2016, august 5). lenta.ru. retrieved november 19, 2017, from https://lenta.ru/ news/2016/08/05/noships/ the influence of the conflict in ukraine... 57 òåëüìàíîâ, ä. (2015, march 6). àí-70 ïîëåòèò ìèìî ðîññèè â èðàí. ãàçåòà.ru. retrieved november 19, 2017, from https://www.gazeta.ru/politics/2015/03/06_a_6436473.shtml òðåòèé ôðåãàò òèïà «àäìèðàë ãîðøêîâ» ñïóñòÿò íà âîäó â 2017 ãîäó (2016, september 3). òàññ. retrieved november 19, 2017, from http://tass.ru/armiya-i-opk/3590238 óêàç ïðåçèäåíòà ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè îò 12 ìàÿ 2009 ã. n 537 «î ñòðàòåãèè íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè äî 2020 ãîäà» (2009, may 19). ðîññèéñêàÿ ãàçåòà. retrieved november 19, 2017, from https://rg.ru/2009/05/19/strategia -dok.html óêàç ïðåçèäåíòà ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè îò 31 äåêàáðÿ 2015 ãîäà n 683 «î ñòðàòåãèè íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè» (2015, december 31). ðîññèéñêàÿ ãàçåòà. retrieved november 19, 2017, from https://rg.ru/2015/12/31/nac -bezopasnost-site-dok.html óêðàèíà çàìîðîçèëà ïîñòàâêè âîîðóæåíèé â ðô (2014, march 29). ðèà íîâîñòè óêðàèíà. retrieved november 17, 2017, from http://rian.com.ua/economy/20140329/ 342322543.html ×èñëåííîñòü àðìèè ðîññèè íà 2017 ãîä (2017). èíôîðìàöèîííûé ïîðòàë î ñëóæáå â àðìèè ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè. retrieved november 16, 2017, from http://contract-army. ru/info/chislennost-armii-rossii/ þæíûé âîåííûé îêðóã (2017), milkavkaz. retrieved october 1, 2017, from https://web-beta.archive.org/web/20170406014752/http://www.milkavkaz.net/2015/12/yuzhnyj -voennyj-okrug.html m v58 appendix 1. reinforcement of crimean military contingent since 2014 the navy s u r f a c e fo r c e s 6 new frigates “krivak v” (project 11356) 3 new small missile ships “buyan-m” (project 21631) 3 new small missile ships “karakurt” (project 22800) c o a s t a l fo r c e s 22nd army corps of the black sea fleet (formed in 2017) – 8th artillery regiment – simferopol, occupied crimea (2014) – 126th coastal defense brigade – perevalne, occupied crimea (2014) – 1096th air defense regiment “osa”, occupied sevastopol (2014) – 15th coastal missile brigade occupied sevastopol (2014) 127th reconnaissance brigade – occupied sevastopol (2014) 501st naval infantry battalion of the 810th naval infantry brigade – feodosiya, occupied crimea (2014) t h e a e r o s p a c e fo r c e s – 31st air defense division – occupied sevastopol, (2014) – 27th mixed aviation division – belbek, occupied sevastopol (2014) o 38th fighter regiment – belbek, occupied sevastopol (2014) o 37th mixed aviation regiment – gvardeyskoye, occupied crimea (2014) o 39th helicopter regiment – dzhankoy, occupied crimea (2014) a i r b o r n e tr o o p s – 97th regiment of the 7th air assault division – dzhankoy, occupied crimea (planned in 2018) the influence of the conflict in ukraine... 59 appendix 2. new and redeployed units on russia’s western borders western md 1st guards tank army (odintsovo, moscow oblast) – formed in 2015-2016 20th army (voronezh) – redeployed from nizhniy novgorod towards the western borders in 2015 3rd motor rifle division (boguchar, voronezh oblast) – in formation stage till 2018 – 9th motor rifle brigade (boguchar, voronezh oblast) – transferred from nizhniy novgorod in 2015 – 23rd motor rifle brigade (valuyki, belgorod oblast) – transferred from samara in 2016 144th motor rifle division (yelna, smolensk oblast) – in formation stage till late 2017 – 28th motor rifle brigade (klintsy, bryansk oblast) – transferred from yekaterinburg in 2016 1st tank brigade (boguchar, voronezh oblast) – restored after 2014 southern md 8th army (novocherkassk, rostov oblast) – is formed since early 2017 150th motor rifle division (novocherkassk, rostov oblast) – in formation stage till 2018 – 33rd motor rifle brigade (novocherkassk, rostov oblast) – transferred from maikop in 2015 tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 tina n zhorzholiani*1 orcid: 0000-0002-8274-9028 the assessment of corruption impact on the inflow of foreign direct investment in the case of georgia, armenia and azerbaijan abstract the aim of this study is to investigate the influence of corruption on the inflow of foreign direct investment (fdi) in georgia, armenia and azerbaijan, from 2012 till 2018. the study attempts to answer the question: “what influence does corruption have upon the volume of foreign direct investment inflow to a country?” using the statistical data from unctad for foreign direct investment and corruption perception index (cpi) from transparency international, within a period of 7 years, that is between 2012–2018, we assess the specific influence of corruption on fdi using gdp as the control variable. a regression model was developed to establish the relationship between fdi and corruption perception index. co-integrating regression analysis was carried out using relevant econometric techniques. the model is grounded in a theoretical approach to be found in relevant economic literature. the results obtained in the present research paper confirm the standpoint of the majority of literature on the subject and show a significantly negative correlation between the variables analyzed, but to a lesser degree than expected. keywords: corruption perception index, corruption, foreign direct investment, gross domestic product. * grigol robakidze university (tbilisi, georgia), e-mail: zhorzholianit@yahoo.com 2019, no. 1 (12), pp. 181–192 published online december, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.012 t z182 1. introduction nowadays, given the fact that the economies of the countries recipient of fdi’s are developing, the said flows play a major role. fdi can supply foreign currency for investment and foreign capital, create domestic investment in matching funds, increase local market competition, support the transfer of technological knowledge and managerial skills, generate modern job opportunities, increase global market access for export commodities, etc. corruption currently serves as one of the determinants that influence fdi in the host country. the influences of corruption on economic activities have received ample attention in modern economic literature. in theory, corruption can act as either “a grabbing hand” by increasing transaction costs and confusion, which should thwart fdi, or “a helping hand” by “greasing” the wheels of commerce in the existence of feeble regulatory framework, which should promote fdi (quazi, 2014). thus, in general, there are two hypotheses on how corruption influence the fdi, which are: the “grabbing hand” theory, which has it that corruption gives rise to uncertainty and scares foreign investors from entering the recipient country, whereas the “helping hand” theory states that corruption helps to decrease the “red tape” in the host country and increases the fdi in the recipient country. therefore, there are two theories on how corruption affects the fdi, which are the “grabbing hand” theory indicates that corruption produced uncertainties and deterred foreign investors from entering the host country and the “helping hand” theory, which indicates that corruption helps to reduce the red tape in the host country and increase the fdi in the host country. the level of corruption in the host country has been introduced as one factor among the determinants of fdi allocation (al-sadiq, 2009). the results found in the empirical literature can be described as “indeterminate”, as several studies found the data seemingly supporting the grabbing hand hypothesis, i.e. corruption reduces fdi, just as several other studies alluded to the opposite data that seems to corroborate the helping hand hypothesis, i.e. corruption facilitates fdi, and a few studies found no evidence to support either hypothesis. generally, corruption affects the investment attractiveness of the country, but it is not the major factor affecting the fdi inflow. first of all, investments go into the countries with an attractive, transparent and open economy, with low levels of corruption. the reason is that it is then easier for investors to make the decision about an investment, or to calculate the profitability of the project. this is confirmed by the exemplars of such countries as the usa, uk, canada, australia and others. however, the kohonen map shows that the leading positions are occupied by the countries with high level of corruption, as well as of foreign direct investment, such as china, brazil, india, which constitute – among others – top ten investment-attracting countries, and also russia, which fell down to 16th position due to its economic sanction. wide markets, low labor costs, a wide banking network, wealth of natural resources, access to warm seas all these factors increase the investment attractiveness of bric countries and outweigh the corruption costs. also, bric countries are relevantly similar in the type and stage of their respective economies and have similar political regimes, hence corruption in these countries has common roots – it is controlled and predictable. so, the investors operating in these countries have an opportunity to take into account the corruption costs in business projects. the assessment of corruption impact on the inflow... 183 2. literature review while there are many different definitions of corruption in the modern economic literature, the one given by the world bank, which is (wb) “the abuse of public power for private gain” (world bank, 2000) and by transparency international (ti), which is “the abuse of entrusted power for private gain” (transparency international, 2017), are the ones which are most often applied. world bank maintains that corruption “undermines the rule of law and weakens the institutional foundation on which economic growth is based, that is why it is one of the biggest obstacles to economic and social development” (world bank, 2017). the causes and consequences of corruption, because of these above effects, are one of the main concerns of policy makers and economists. corruption includes bribery and any other behaviors of persons, having the responsibility in the public or private sector, which violates their duties in order to secure any improper advantage for themselves. the majority of researchers regard corruption as an illegal tax, a barrier for entering of new participants, as well as the undermining of the legitimacy of the state and its ability to provide services that support the proper functioning of an economy. the modern literature on the impact of corruption on investment decisions of foreign investors contains two opposing views: the “grabbing-hand” and the “helping-hand” theory of corruption. the “grabbing-hand” theory addresses the issue of corruption by resorting to the concept of cost, and so this theory posits a negative relationship between corruption and fdi. the theory claims that the necessity to bribe in order to enter profitable foreign contracts, to get privileged access to markets or to obtain government permits and licenses creates an extra cost to foreign investors. thus, corruption, just like a tax, decreases the expected return/profit of an investment project by increasing the cost of doing business, engendering uncertainty, and disrupting the allocation of resources, thus deterring foreign investors, whose main goal is to make profit, and hence ultimately decreasing fdi inflows. according to researchers, corruption negatively impacts the other determinants of fdi, such as the productivity of public investment, economic growth, and quality of infrastructure, having an indirect negative effect on fdi inflows (al-sadiq, 2009; alemu, 2012; castro & nunes, 2013; quazi, 2014). by contrast, some researchers argue that corruption does not necessarily reduce fdi inflows, with the relevant evidence being the fact that some developing and developed countries known to have high levels of corruption also attract a high amount of fdi. for instance, the researchers teixeira and guimarães (teixeira & guimarães, 2015) and habib and zurawicki (habib & zurawicki, 2002) report that despite high levels of corruption in recent years argentina, brazil, belgium, china, indonesia, india, italy, malaysia, mexico, poland, russia and thailand have attracted high amounts of fdi. this can be accounted for by the helping-hand theory of corruption, wherein corruption is regarded as a factor encouraging fdi inflows rather than reducing them. according to the helping-hand theory, especially in countries with a weak institutional structure and rigid red tape, corruption can be an effective “lubricant” (quazi, 2014; fahad & ahmed, 2016). the world bank studies show that corruption significantly reduces the volume of domestic and foreign investment. looking at corruption as a kind of “tax” on business, they believe that every increase of this “tax” by 1% reduces the inflow of direct investment into the country by 5%. joseph s. brada conducted a study using the data of fdi in 49 donor countries and 167 host countries in 20052009 years. the results showed that the corruption of the t z184 host countries has a negative impact on the volume of fdi inflows. daniel f. runde used the data of 48 countries from 1998 to 2014 in order to determine the relationship between fdi and corruption. the results showed that corruption constitutes a statistically significant variable and has a negative impact on the investments inflow. he argues that the 1% decrease of corruption level can lead to the approximately 10% increase of fdi inflow into the country. cuervo-cazurra analyzed the inflow of foreign investment in 106 host countries. his research also showed that corruption has a negative impact on the investment inflow. in this work what is also highlighted is that investors from oecd member countries with a high level of corruption are not afraid to invest in countries with high levels of corruption. this is owing to the fact that these investors already have experience working with corrupted officials, so the mechanisms for doing business in such an environment are well known to them. johnson and dahlström conclude that in developing countries corruption has a negative influence on the inflow of foreign direct investment. furthermore, many economists such as aparna, woo and alemu found that corruption discourages investments and all these researchers have concluded that the reduction of the corruption level at 1% can lead to an increase of fdi inflows in emerging economies by 9%. however, these scholars did not pay special attention to the countries that counted as exceptions and neither did he analyze the reasons why these countries did not conform to the generally accepted rules. the aim of this paper is an assessment of the impact of corruption on fdi inflows, as well as determining the countries which are exceptions to the common rule. 3. foreign direct investments types of fdi: 1. mergers and acquisitions: the partial or full acquisition of companies by foreign investors; 2. business development: increasing fdi holdings in companies; 3. greenfield investment: greenfield pertains to the establishment of companies; direct investment; 4. firm restructuring: financial losses of direct investment companies by foreign direct investors through capital injection. (bnr statistics, 2013; siemiątkowski, 2013). the effects of fdi: a) direct effects (capital formation, commercial transactions growth, employment,); b) indirect effects (transfer of managerial skills and technology to local firms); c) horizontal effects = horizontal spillovers (within the industry): – positive (diffusion of technology within the industry by job reallocation; imitation process; entry of international firms specialized in related services); – negative: “stealing market” or competition effects (market/business stealing effect). d) vertical effects = vertical spillovers (between industries – organizing vertical supply chain): – upstream chain: when locals enterprises are suppliers of inputs for foreign firms (positive effect due to increased demand for inputs for local firms, which could lead to a decrease in average costs); – downstream chain: foreign enterprises are suppliers of inputs for local companies (positive effect). the assessment of corruption impact on the inflow... 185 corruption index – “the corruption perception index (cpi) provides a metric regarding the perceived levels of corruption in a given country and is available for 180 countries” (corruption perceptions index 2018, 2019). a perception index is employed to classify countries by their level of abuse of power for private gains among governmental institutions and the integrity of people in a position of authority is specified by the corruption index. categories of corruption: – systematic corruption (high level institutionalized corruption as social corruption that modifies national laws, legislative norms in favor of specific private firms); – instrumental corruption (“big corruption” which could affect a given social institution and/or an entire economic sector); – incidental corruption (individual “small corruption” that doesn`t affect the majority of people from a country). 4. methodology to analyze issues related to corruption and fdi, one needs sound data concepts for the purpose at hand, an empirical dynamic model of fdi, and an econometric approach devoid of important inconsistencies that could bias consequences when dealing with panel data. data variables – fdi inflows are drawn from unctad database for 3 countries georgia, azerbaijan and armenia. we also use the real gdp for the countries analyzed as a control variable and the corruption perceptions index, transparency international’s flagship research product. the most frequently used measure is the corruptions perceptions index (cpi), reported annually by transparency international and investigating the phenomenon of corruption. since 1995 this non-governmental organization studies corruption trying to draw attention to the damage caused by corruption and to stimulate governments to adopt and implement anti-corruption regulations (amarandei, 2013). by ranking countries and territories from all over the globe, the index presents an annual snapshot of the relative degree of corruption. in 2018 in 180 countries and territories, cpi draws on 13 surveys and expert assessments to measure public sector corruption, giving each a score ranging from zero (highly corrupt) to 100 (very clean)” (corruption perceptions index 2018, 2019). tab. 1. description of the variables measure data source(s) calculation observed fdi foreign direct investment: inward and outward flows and stock in millions usd log fdi 2017–2018 cpi transparency international draws on 13 data sources from 11 globally dispersed institutions for this index. it ranges from 0 to 100, with high values indicating absence of corruption. the cpi is a composite index using data compiled or published between 2017 and 2018 for the 2018 measure. specifically, it is computed as an un weighted average of all estimates for a particular country. currently, 180 countries are assessed. 2017–2018 ddp unctad database real gdp in billions us dollars 2017–2018 t z186 the present article analyzes the foreign direct investments inflows in georgia, azerbaijan and armenia, with respect to their gdp and corruption perception index. the main data was gathered from transparency international, unctad organizations, with the data being published online, for the period 2012–2018. based on theoretical and empirical research we want to see if there is a correlation between corruption perception index and fdi inflows. table 2 presented below juxtaposes the changes across the years 2012–2018. tab. 2. the evolution of fdi, cpi and gdp for georgia, azerbaijan and armenia in the years 2012–2018 georgia azerbaijan armenia fdi (usd million) cpi (score) gdp (usd biliion) fdi (usd million) cpi (score) gdp (usd biliion) fdi (usd million) cpi (score) gdp (usd biliion) 2012 1023 52 15.50 2005 27 69.60 497 34 10.62 2013 1021 49 16.14 2632 28 74.16 346 36 11.12 2014 1818 52 16.51 4430 29 75.24 404 37 11.61 2015 1653 52 13.99 4048 29 53.07 17 35 10.55 2016 1566 57 14.30 4500 30 37.70 33 33 10.55 2017 1894 56 15.00 2867 31 40.70 250 35 11.53 2018 1232 58 16.21 1403 25 46.94 254 35 12.43 source: transparency international and unctad. the ranking in table 1 is based upon studies about corruption in 180 countries between years 2012-2018. with just above the medium score georgia with approx. 55 points out of 100, for the time period 2012–2018 and the lowest score and most corrupted country, azerbaijan (29 out of 100). when comparing table 2 in the case of georgia, within the time period 2012–2018, in search of a connection between corruption perception index and fdi inflow, we see that georgia is being perceived as a moderately corrupted country (with its scores changing very little from 2012 to 2018) but still with some impact on fdi inflows. as the country is perceived as more corrupt and the corruption index gets lower, fdi inflows decrease from 2012 to 2013. there is a little discrepancy in 2018, in which although the country gets a corruption score lower than the year before, 2017, the amount of fdi inflows increases. we may assume that the difference in corruption score from 52 in 2012 with a fdi inflow of 1023 million dollars, to 58 corruption score in 2018, with a 1232 million dollars fdi inflow, wasn’t an “alarm trigger” for foreign investors, georgia being a country with a medium level of corruption. azerbaijan doesn’t follow the trend of georgia, in 2018 registering the lowest corruption score for the country (25 corruption score), the amount of fdi inflows for 2016 surpassing the 2017 amounts of fdi inflows, when azerbaijan was perceived less corrupt than the year before (in 2016 – 1 4500 million dollars fdi inflows, 2017 – 2867 million dollars fdi inflows). in the case of azerbaijan, there isn’t a connection between the corruption perception index and the amount of fdi inflows received by the country from 2012 to 2018. also, armenia records a better total of fdi inflows from 2012 to 2014. therefore, having analyzed table 1, one can conclude that there is no correlation or strong connection between the assessment of corruption impact on the inflow... 187 a countries` perceived corruption and investment inflows to that country, with these facts sustaining the opinion of some researchers about the influence and impact of only corruption on the volume of fdi flows in a country. 5. econometric analysis the model is based on a theoretical approach found in the relevant academic literature. we use control variables such as gdp, in order to isolate the effect of corruption on foreign direct investment. 𝐹𝐷𝐼𝑖,𝑡 = 𝛼 + 𝛽1𝐶𝑃𝐼𝑖,𝑡−1 + 𝛽2𝐺𝐷𝑃𝑖,𝑡−1 + 𝜀𝑖,𝑡 where: 𝑖 the country subscript, 𝑡 the time subscript,𝜀𝑖, the usual random disturbance term. 𝛽 unknown parameters to be estimated, in order to avoid simultaneity with the dependent variable, all independent variables are one year shifted back in time, because taking into account those decisions to invest abroad take time. 6. interpretations and results the multivariate regression technique is used in our analysis. according to the correlations table, the results show that between the perceived corruption and fdi there is a negative and statistically significant correlation, that is, a rise in the number of the recorded instances (or the suspicion) of corruption in the countries analyzed deter the expected inflows of fdi for the next years. also, what can be noticed is a moderate direct relation between market potential and foreign direct investments received by georgia, azerbaijan and armenia. table 3 shows that the model chosen for our analysis is significant (.sig<.005) and adequate. tab. 3. correlations matrix fdi cpi gdp pearson correlation fdi 1.002 -.386 .747 cpi -.386 1.002 -.109 gdp .747 -.109 1.002 sig. (1-tailed) fdi . .001 .000 cpi .001 . .125 gdp .000 .125 . n fdi 120 120 120 cpi 120 120 120 gdp 120 120 120 source: author’s own calculations using spss 20. t z188 tab. 4. model summary model r r square adjusted r square std. error of the estimate change statistics r square change f change df1 df2 sig. f change 1 .766a .548 .537 3327.2017 .478 47.249 2 115 .000 a predictors: (constant), gdp, cpi. source: author’s own calculations using spss 20. the model summary table displays that by adding other institutional variables in equation beside corruption, with the former variables being such as, say, democracy and the quality of bureaucracy, government stability, democracy, law and order, our model could be improved in order to have better values of r and r square. our analysis confirms the results of empirical analyses for the qualitative assessment of the influence of corruption on fdi for the countries. fig. 1. the evolution of fdi and cpi for georgia in the years 2012–2018 1023 1021 1818 1653 1566 1894 1232 52 49 52 52 57 56 58 52 49 52 52 57 56 58 44 46 48 50 52 54 56 58 60 0 500 1000 1500 2000 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 c or ru pt io n pe rc ep ti on in de x fo re ig n d ir ec t i nv es tm en t m ill io n georgia fdi (usd) cpi (score) . .. … source: transparency international and unctad. still, we must mention that the country of caucasia which exhibits the greatest degree of freedom from corruption is georgia with a cpi score higher than 55. the highest level of fdi inflows is attracted by georgia even if the cpi index shows the lowest levels for the country under analysis. these results can be explained by the active policy promoted by the georgian government for attracting foreign direct investors (by dint of mainly fiscal incentives). georgia stands alone in the group. we can see that in georgia even if the effect of the economic crises is reflected in the levels of fdi inflows; from 2012 to 2018, the perceived corruption is constantly improving. the assessment of corruption impact on the inflow... 189 fig. 2. the evolution of fdi and cpi for azerbaijan in the years 2012–2018 2005 2632 4430 4048 4500 2867 1403 27 28 29 29 30 31 25 27 28 29 29 30 31 25 0 5 10 15 20 25 30 35 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 c or ru pt io n pe rc ep ti on in de x fo re ig n d ir ec t i nv es tm en t m ill io n azerbaijan fdi (usd) cpi (score) . .. … source: unctad and transparency international. first of all, the figure 2 shows that azerbaijan is considered a highly corrupted country. the evolution of perceived corruption improved over time. regarding fdi inflows attracted by azerbaijan, we can observe that they are correlated with the evolution of cpi index. the decrease of the measure of corruption (meaning a rise in the perceived corruption (0-highly corrupted to 100 – very clean)), correspond with lower values of fdi inflows in the next year. fig. 3. the evolution of fdi and cpi for armenia in the years 2012–2018 497 346 404 17 33 250 254 34 36 37 35 33 35 35 34 36 37 35 33 35 35 31 32 33 34 35 36 37 38 0 100 200 300 400 500 600 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 c or ru pt io n pe rc ep ti on in de x fo re ig n d ir ec t i nv es tm en t m ill io n armenia fdi (usd) cpi (score) . .. … source: unctad and transparency international. analyzing georgia, azerbaijan and armenia we can observe a mainly indirect relation between foreign direct investments and cpi. azerbaijan and armenia have a characteristic trend of the perceived corruption showing the same evolution. after a period of reforms and particular efforts made towards reducing corruption, the emergence of the economic crises marked decreases in the levels of corruption perception index and in fdi inflows. t z190 7. conclusions the aim of this paper is an assessment of the impact of corruption on fdi inflows, as well as singling out the countries which are exceptions from the common rule. generally, corruption affects the investment attractiveness of the country, but it is not the major factor affecting the fdi inflow. receiving the fdi, the host countries expect foreign investments to support technological and employment progress, and competitiveness and economic growth. for georgia, azerbaijan and armenia they were also expected to improve their respective efficiency and to facilitate the transition process. but the transformation from a centralized economy to market economy exhibited many challenges handled by each country under consideration in their own peculiar ways. the emergence of systematic corruption proved to be one of these challenges for these countries. our investigations focus on the effects of corruption on foreign direct investment flows attracted by georgia, azerbaijan and armenia. our conclusions show a negative statistically significant correlation between fdi and corruption and gdp using such determinants as the cpi index, and between gdp and fdi there is a noticeable positive significant correlation. these results can be explained by the fact that after a complex analysis of the business environment the foreign direct investors decide to invest or not. so, we can affirm that for georgia, azerbaijan and armenia the influence of market potential, however high, is still diminished by the other factors related to stability and predictability of the regulatory system. our analysis shows that when it comes to the perceived corruption, what is necessary are immediate reforms of public administration in order to lessen all the forms of corruption and bribery. armenia, as a highly corrupted country after transparency international methodology, needs reasonable reforms in reducing corruption, and simultaneously it needs to enhance its locational attractiveness for foreign direct investors. summing up, it can be concluded that generally corruption affects the investment attractiveness of the country, but it is not the major factor affecting the fdi inflow. references aidt, t. s. (2003). economic analysis of corruption: a survey. the economic journal, 113(491), 632–652. akçay, s. (2001). is corruption an obstacle for foreign investors in developing countries? a crosscountry evidence. yapi kredi economic review, 12(2), 27–34. alemu, m. a. (2012). effects of corruption on fdi inflow in asian economies. seoul journal of economics, 25(4), 387–412. al-sadiq, a. (2009). the effects of corruption on fdi inflows. cato journal, 29(2), 267–294. aparna, m. (2011). foreign direct investment, corruption, and democracy. applied economics, 45(8). appelbaum, e., & katz, e. (1987). seeking rents by setting rents: the political economy of rent seeking. economic journal, royal economic society, 97(387), 685–699. balboa, j., & medalla, m.e. (2006). anti-corruption and governance: the philippine experience. apec study center consortium conference, 1–28, ho chi minh city, viet nam. the assessment of corruption impact on the inflow... 191 bardhan, p. (1997). corruption and development: a review of issues. journal of economic literature, xxxv, 1320–1346. bevan, a.a., & estrin, s. (2000). the determinants of fdi in transition economies. discussion paper center for economic policy research, 2638. birsan, m., & buiga, a. (2009). fdi determinants: case of romania. transition studies review, 15(4), 726–736. boycko, m., shleifer, a., & vishny, r. (1995). mass privatisation in russia, in: oecd, mass privatization: an initial assessment. paris: oecd. brada, j.c. (2014). corruption and multinational investment: micro-foundations and empirical evidence. retrieved december 12, 2019, from https://scholar.google.com/scholar_ lookup?hl=en&publication_year=2014&author=j.+c.+brada&title=corruption+and +multinational+investment%3a+micro-foundations+and+empirical+evidence castro, c. & nunes, p. (2013). does corruption inhibit foreign direct investment? politica / revista de ciencia politica, 51(1), 61–83. cuervo-cazurra, a. (2006). who cares about corruption? journal of international business studies, 37(6), 807–822. dahlström, t. & johnson, a. (2007). bureaucratic corruption, mnes and fdi. jönköping international business school paper, 82. dunning, j.h. (1993). multinational enterprises and the global economy. wokingham: addision-wesley. egger, p., & winner, h. (2005). evidence on corruption as an incentive for foreign direct investment. european journal of political economy, 21(4), 932–952. gastanaga, v., nugent, j., & pashamiova, b. (1998). host country reforms and fdi inflows: how much difference do they make?, world development, 26(7), 1299–1314. glass, a. j., & wu, x. (2002). does corruption discourage foreign direct investment and innovation? texas: a&m university. grossman, g., & helpman, e. (1991). innovation and growth in the global economy. cambridge: mit press. gyimah-brempong, k. (2002). corruption, economic growth and income inequality in africa. economics of governance, 3(3), 183–209. habib, m., & zurawicki, l. (2002). corruption and foreign direct investment. journal of international business studies, 33(2), 291–307. hausmann, r., & fernández-arias, e. (2000). foreign direct investment: good cholesterol? interamerican development bank working paper, 417. jaspersen, s., aylward, a., & knox, a. (2000). the effects of risks on private investment: africa compared with other developing areas. in p. collier & c. pattillo (eds.), investments and risks in africa (pp. 71–95). new york: saint patrick press. jones, j., & wren, c. (2012). foreign direct investment and the regional economy. ashgate publishing ltd. kendall, t. & zhou, y. (2009). the impact of corruption on fdi. retrieved december 12, 2019, from https://editorialex press.com/cgibin/conference/download.cgi?db_name=serc2009&paper_id=212. lambsdorff, j.g. (2003). how corruption affects productivity. kyklos, 56(4), 457–474. li, h., xu, c., & zou, h.-f. (2000). corruption, income distribution, and growth. economics and politics, 12(2), 155–182. t z192 loree, d.w., & guisinger, s. (1995). policy and non-policy determinants of u.s. equity foreign direct investment. journal of international business studies, 26(2), 281–299. lui, f.t. (1985). an equilibrium queuing model of bribery. journal of political economy, 93(4), 760–781. macrae, j. (1982). underdevelopment and the economics of corruption: a game theory approach. world development, 10(8), 677–687. mauro, p. (1995). corruption and growth. quarterly journal of economics, 110(3), 681–712. mauro, p. (1997). the effects of corruption on growth, investment, and government expenditure: a cross country analysis. in k.a. elliott (ed.), corruption and the global economy. institute for international economics. mo, h. (2001). corruption and economic growth. journal of comparative economics, 29(1), 66–79. moosa, i. a., & cardak, b. (2006). the determinants of foreign direct investment: an extreme bounds. murphy, k., shleifer, a., & vishny, r. (1993). why is rent-seeking so costly to growth? american economic review, 83(2). noonan, j.t. (1984). bribes. berkeley, ca: university of california press. quazi, m.r. (2014). corruption and foreign direct investment in east asia and south asia: an econometric study. international journal of economics and financial issues, 4(2), 231–242. quazi, r., vemuri, v. & soliman, m. (2014). impact of corruption on foreign direct investment in africa. international business research, 7(4), 1–10. rose-ackerman, s. (1999). corruption and government: causes, consequences and reform. cambridge university press. runde, d.f. (2014). the cost of corruption. retrieved december 12, 2019, from https:// csis-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/legacy_files/files/publication/140204_hameed_costsofcorruption_web.pdf. schneider, f., & frey, b.s. (1985). economic and political determinants of foreign direct investments. world development, 13(2), 161–175. shleifer, a., & vishny, r. (1993). corruption. quarterly journal of economics, 108(3), 599–617. siemiątkowski, p. (2013). british foreign direct investments in the light of the world financial crisis. torun international studies, 1(6), 55–66. doi: 10.12775/tis.2013.006 tanzi, v., & davoodi, h. (1997). corruption, public investment, and growth. imf working paper, 97(139). tanzi, v., & davoodi, h. (2000). corruption, growth, and public finances. imf working paper, 100(182). teixeira, c.a.a. & guimarães, l. (2015). corruption and fdi: does the use of distinct proxies for corruption matter? journal of african business, 16(1–2), 159–179. wei, s.-j. (2000a). how taxing is corruption on international investors. review of economics and statistics, 82(1), 1–11. woo, j. y. (2010). the impact of corruption on a country’s fdi attractiveness; a panel data analysis, 1984–2004. journal of international area studies, 17(2), 71–91. worldbank. (2017). combating fraud and corruption. retrieved december 12, 2019, from www.ifc.org/wps/wcm/connect/topicsextcontent/ifcexternalcorporatesite/achome/. tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 nataliia karpchuk*1 orcid: 0000-0002-9998-9538 bohdan yuskiv**2 orcid: 0000-0001-7621-5954 political communication discord between the government and the citizens: the case of ukraine abstract political communication is a major factor in the democratisation of power relations, since the latter are based on public policy, ensuring a constant interconnection between political actors at all levels. through political communication, it is possible to overcome the tensions that stymie the democratisation of society. the article is a critical examination of the present-day communication interaction between the citizens and the government of ukraine. the term developed here to describe this phenomenon is the communication discord between the citizens and the government provoked by the heterogeneity of interests and goals of society and factors associated with the activity of the government. communication policy of the government is aimed at involving citizens in the decision-making process while communication activity of the citizens is oriented on the formation of public opinion, the exchange of ideas and arguments and, later on, on the influence on the government and the decision-making process. the distinction of these two communication processes is also facilitated by the tendency of mediatisation of communications in the modern world, related to technical development, the internet and social media. what is researched in the present paper are the models of the communication interaction between the government and society. furthermore, special attention is paid to the potential of social media in the political communication of the ukraine’s government and the citizens. finally, recommendations to improve the the political communication of the ukraine’s government are developed. keywords: state autrhority, civil society, communication policy, communication discord model, decision-making process * lesya ukrainka eastern european national university, (lutsk, ukraine), e-mail: karpchuknata@gmail.com * lviv polytechnic national university, (lviv, ukraine), e-mail: yuskivb@ukr.net 2019, no. 1 (12), pp. 157–168 published online december, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.010 n k , b y158 1. introduction political communication as a type of interaction between people, social communities and institutions allows of the exchange of information and social experience in the context of political reality; it is carried out by actors of politics in the process of struggle for power or its implementation. in his work communication power, m. castells (castells, 2009) examines power through the prism of communication and observes that the effective exercise of power does not require physical force, violence and coercion that destroy interaction between people; it requires communication that promotes the creation of social institutions and the adoption of important decisions. the effectiveness of power depends directly on the means of information exchange, establishment and maintenance of permanent links between its actors, since it is impossible to imagine power without indirect forms of communication and special means of communication between different media, and between the government and society. current research in political communication is based on three models of interaction between media and politics by d. c. hallin and p. mancini (hallin & mancini, 2004), who, after four theories of the press by f. t. siebert, th. b. peterson, and w. schramm (siebert, peterson & schramm, 1956), and their critique by f. webster (webster, 1995), became best known for the development of public communications in democratic societies. political functions of mass media in countries with different political regimes were defined and summarized by a german researcher g. stromeyer (stromeyer, 2004), who believed openness to be one of the main functions of political communication. d. j. lellecker (lellecker, 2006) analyzed over 50 concepts, theories, strategies and activities related to political communication in public policy and public administration. the approaches to the notion of political communication represent two perspectives: 1) the position of the state authority – political communication is treated as the process of transmission, exchange of information, which structures political activity and gives it new meaning, shapes public opinion and contributes to political socialization of citizens, taking into account their needs and interests, and 2) the position of citizens – political communication is understood as interaction between policy makers through the exchange of information in the process of power struggle or its exercise; they are related to the deliberate transmission and selective reception of information without which the political process is impossible. these two types of approaches demonstrate different types of visions of political communication, namely, the government intends to influence the citizens while the citizens expect equal exchange of information. such a dichotomy lays the groundwork for the authors’ elaboration on the “government – citizens” interaction. in this context we see it necessary to introduce the concept of communication discord, defined as the “lack of agreement or harmony (as between persons, things, or ideas)” (merriam-webster dictionary, 2019); “the strife and tension that arises when two sides disagree on something” (vocabulary com. dictionary, 2019), which can provoke a conflict. in the article, we put forward the hypothesis that although communication is oriented towards the harmonization of relations, however, in the real communication interaction of the government and the citizens there is a discord. to some extent the mentioned discrepancies can be explained in terms of n. luhmann’s (luhmann, 1981) concept of improbability of communication: 1) it is unbelievable that one individual understands, in principle, what the other means by autonomy and the individualization of their consciousness; 2) communication is unlikely to reach more people than those political communication discord... 159 involved in a particular situation; 3) the likelihood of communication success: even if the communication is clear, it does not mean that it will be accepted. successful communication depends on the perceiver’s selective content of communication as a prerequisite for his/her behavior. the goal of the article is to analyze the models of the political communication interaction between the government and the citizens of ukraine and to prove the existence of communication discord. 2. methodology in the research, the authors have employed an interactive approach to understanding the nature and essence of communication, which enables to analyse communication as a two-(multi) vector process, in which particular attention is drawn to the expectations and reactions of communication participants as well as to the realisation of their communicative intentions. within the framework of the interactive approach, the theory of communicative action by j. habermas (habermas, 1996), who scientifically elaborated on the role of communication in the modern political process, is the methodological basis of the study. in particular, the scholar stresses that the process of open discussion and the equal exchange of arguments on fundamentally important social problems is a way to build a democratic, civilized society characterised by the expansion of social equality and freedom and the democratisation of the state, the creation of an open communication space between the authority and the public; the discussion should be based on the exchange of arguments, and whether they lead to just compromises depends essentially on the conditions of maintaining the discussion process, and they should be assessed from the standpoint of morality. the sources of the analysis are represented by 1) foreign and domestic scientific publications, including theses, monographs, professional papers, reports, applied studies, documents, etc., concerning the theoretical basis of communication policy; 2) official documents of the national government in the field of development and implementation of communication policy; 3) official information from the sites of authority bodies and of non-governmental organisations. 3. results and discussions in the information and communication space the behaviour of a government can be of three types: 1) autarkic – associated with the ‘closure’ of the national information space, the total ban or the curtailment of the rights of citizens to use information of foreign origin and the one perceived as hostile; 2) active – the government tries to establish a certain control (various degrees of rigidity) for the media through counter-propaganda, actively promoting the dissemination of information which reflects the opinion of the national governing elite beyond the borders of the state; 3) liberal – based on the principles of non-interference in the communication process, recognition of the right of citizens to receive information from any sources, and the promotion of the free circulation of information. the efficiency of the authority depends directly on the means of information exchange, the establishment and maintenance of constant relations among its actors, because it is impossible to imagine the power n k , b y160 without mediated forms of communication and special means of communication between different bodies of authority as well as between the government and society. special means of information transmission which ensure unity of will, integrity, a single direction of actions of individuals provide a direct contact with citizens (pipchenko, 2014:46). 3.1. the communication policy of the government the long-lasting impact on the target audience to create a favourable attitude to the provided information and the source of information is ensured by the communication policy. in this research, the authors treat the communication policy of a government as a set of principles and measures aimed at the objective and unbiased dissemination of information about the activities and policy of the governmental structures, the establishment of transparent relations between governmental institutions and civil society and business, attending to the needs and requirements of citizens and attracting them to the processes of making important decisions. in general, the communication policy of the government has two directions: 1) an internal communication policy is oriented to the citizens of the state and is aimed at their involvement in the process of making important decisions; 2) external communication policy is oriented to the leadership of other states as well as to international/regional organizations and to the public of other states in order to promote the national interests of the state. both internal and external communication and communication policies should be based on certain principles. for instance, the eu documents define the basic principles of the eu communication and communication policy. we believe that such principles should be the basis for effective communication policy of a democratic government; namely, the rights to information and freedom of expression, which are the cornerstone of any communication policy and are enshrined in national constitutions and relevant regulatory documents. furthermore, all citizens should have the right to receive information of public interest in their languages and through preferred channels. additionally, everyone should be assisted in developing skills for accessing and using information. what is more, the communication policy must respect all points of view of all citizens during public discussions. eventually, citizens should have the right to express their points of view, to be heard and to engage in a dialogue with decision-makers (commission of the european communities, 2006). at the practical level, the interaction between the government and the society can be carried out by the following communication policy models: table 1. government’s communication policy models (sungurov, 2009) model characteristic gardener’s model provides for the adoption of an appropriate regulatory framework for the development of civil society institutions partnership model implies a parity of interaction between government and the public when the state authorities avoid any forms to govern the civil society, they cooperate with the society in a dialogue creating the so-called ‘negotiation platforms’ political communication discord... 161 architect’s model implies an active role for the public in creating new institutional structures of state authorities paternalistic model provides some autonomy of civic organizations while supporting certain political forces or individual candidates in the relevant electoral process, providing them with some institutional and financial assistance “model of drive belts” characterises the domination of the authorities’ interests over the interests of civil society model of ignoring is realised when there is a lack of any forms of interaction between the state authorities and the public model of public disobedience and struggle against the enemy characterises certain confrontational relations within the society when state authorities resort to total control over the activities of civil society institutions seeing them as a major danger to the authorities’ activities; in response to this, citizens are forced to resort to appropriate protest actions (rallies, pickets, protests) for the democratic states, the gardener’s model, the partnership model, and the architect’s model are the most productive. the gardener’s model is being implemented in ukraine as well. thus, in november 2010, the cabinet of ministers of ukraine promulgated the resolution no. 996 “on ensuring public participation in the formation and implementation of state policy” (verkhovna rada of ukraine, 2010), which emphasises what follows: public consultations are held with the aim of involving citizens in the governance of state affairs, providing them with free access to information on the activities of executive bodies, and ensuring publicity, openness and transparency of these bodies. consultations with the public should facilitate the establishment of a systematic dialogue between the executive authorities and the public, the improvement of the quality of making decisions on important issues of state and public life taking into account public opinion, the creation of conditions for the participation of citizens in the decisiondrafting. public consultations are held on issues related to the socio-economic development of the state, the realisation and protection of the rights and freedoms of citizens, the satisfaction of their political, economic, social, cultural and other interests. the results of public consultations are taken into account by the executive bodies when making a final decision or in their further work. the document is of utmost importance as it stipulates that the authorities are obliged to consult with the citizens of ukraine. the partnership model. in ukraine there is a government site “civil society and the authority” (civil society and the authority, 2008) which provides interactive forms of communication with both individual citizens and representatives of civil society organisations. in particular, it is possible to take part in the discussion of drafts of normative acts. one can submit suggestions and comments to each project, get acquainted with different points of view, learn about the projects that have been discussed. in 2011, ukraine joined the international initiative “open government partnership” (open government partnership, 2011) the main directions of which were the following: to promote the activities of civil society institutions, their participation in the formation and implementation of state policy; to provide access to public information; to prevent n k , b y162 and counteract corruption; to improve the quality of administrative and social services; to introduce e-government technologies; to develop e-democracy. on july 2, 2015, the verkhovna rada of ukraine (supreme council) adopted amendments to the law “on citizens’ appeal regarding e-appeal and e-petition” (unian, 2015). the law introduced a mechanism for submitting appeals in electronic form as well as a new tool for addressing the president of ukraine and the verkhovna rada, the cabinet of ministers as well as local self-government bodies as an electronic petition. e-petitions are filed through the official websites of the relevant authorities or the websites of the public organisations. the architect’s model. the revolution of dignity in ukraine (november 2013 – february 2014) demonstrated the strengthening of the role of civil society in building the state and protecting the european integration course of ukraine. the increase in the political activity of citizens and civil society institutions showed their desire to have legitimate mechanisms for the protection of their rights and freedoms, for the impact on the actions of state authorities, and the prosecution of officials who use power for their own respective benefits rather than for meeting public needs. despite some communication problems at the national level, successful e-participation projects initiated by the public are gradually being developed and implemented in ukraine. for instance, the open city initiative (open city, 2016), launched by east europe foundation in 2013, aims to provide effective electronic interaction between local authorities, communities and businesses while addressing community-related issues. the initiative has already been implemented in 15 ukrainian cities. the project created a geoinformation web resource, where users could identify and describe specific problems of their communities. their messages are sent to the appropriate city council office. users are able to track the status of their messages and the steps taken to fix the problem. partners of the eastern europe foundation – public organisations from pilot cities – can establish effective cooperation with local authorities, and are able to moderate the work of the resource in their region, to inform and educate citizens on the use of the system, and to coordinate local initiatives aimed at solving problems owing to self-organisation of citizens. at the end of 2013 and during 2014 in ukraine there was a surge of social activity and the demand for new mechanisms and forms of democratic control over the activity of the authorities. a great number of online projects have been developed aimed at promoting self-organisation of like-minded people, combining efforts to solve the topical problems of modern ukrainian society, initiating questions for consideration, preparing, discussing and submitting proposals concerning the decisions of state authorities and local self-government. representatives of the public sector create their resources and actively use facebook and twitter. to study the interaction level of local authorities and citizens, we have analysed the sites of ukraine’s regional centres’ city councils and found out some interesting features. in general, all the sites aim to inform as fully as possible about their activities, to offer a large number of legal documents (being of little interest to ordinary citizens). city councils present general plans for city development but do not provide citizens with an opportunity to influence these plans. furthermore, city councils talk a lot about public discussions, which are held only at definite addresses in the city and at a certain time. unfortunately, there are almost no e-consultations. most sites contain information on procurement plans and articles of expenditure of the local budget. however, citizens are deprived of the opportunity to advise on cost political communication discord... 163 priorities. reports on processing requests for information are submitted. in the vast majority of sites an interactive site survey is run to improve the efficiency of the site. however, ukraine also implemented a model of public disobedience and struggle against the enemy. in november 2013, the euro integration course of ukraine’s domestic and foreign policy was in jeopardy. the order of the government on “the issues of the conclusion of the association agreement between ukraine, on the one hand, and the european union, the european atomic energy community and their member countries, on the other hand” (cabinet of ministers of ukraine, 2013) of november 21, 2013, caused a wave of protests. on november 28, 2013, at the 3rd eu eastern partnership summit in vilnius, the then-president of ukraine viktor yanukovych did not sign the association agreement between ukraine and the eu. the official version of the government discussed the economic risks associated with the reduction of trade with ukraine‘s eastern neighbours and the “forced pause” in the european integration. communication failures of the authorities (ignoring communication with citizens, belated explanations of the advantages and disadvantages of the european integration, the adoption of a number of laws aimed at narrowing the constitutional rights and freedoms of citizens) led to a mass explosion – the revolution of dignity. 3.2. the model of society’s communication: the communication discord model from the perspective of the role played by the participants in the communication process, in all the models described above, the government dominates because even in the partnership model or the architect’s model, it is the government and its institutions that create communication platforms with the “call” to the society to be involved; in general, the government is imposing key topics for discussion which are important for it at a certain stage of its development. the communication of the government is permanent, homogeneous and implemented through many interconnection channels introduced and controlled by the state authorities (conferences, seminars, press conferences, briefings, brochures, leaflets, electronic newsletters, direct telephone lines, special events, projects, programs, e-petitions, referendums). to impose its communication, to underline its efficiency, the government develops a communication policy. in other words, the government and its institutions always need communication and develop the communication policy. it also emphasises the establishment of subject-subject relations with citizens. however, at a practical level, the government carries out communication precisely for the sake of communication, being not too concerned about the effectiveness of the messages and feedback; that is, the subject-object model of relations is realised. unlike the homogenous governmental structures, another participant in the political communication process – the society – is represented by various groups, communities, associations, etc., i.e., it is heterogeneous. each member of the society has his/her problems and interests which form interests and problems of the local level; therefore, the interest of the society in communication with the government is not constant, it may be absent or belated, and arises only in the case of a certain, oftentimes an urgent need (during the election period or under the influence of some spontaneous needs or threats; say, to civil rights, from the authority’s side). consequently, the interests of the government and the interests of society in communication rarely intersect. n k , b y164 communication policy of the government is aimed at involving citizens in the decision-making process. communication activity of the society is oriented on the formation of public opinion, the exchange of ideas and arguments and, later on, on the influence on the government and the decision-making process. in the ukrainian society, citizens are not equal partners in communicating with the government (this much has been established since the soviet era) and rely entirely on the authority, that is, the society is dominated by such an understanding of the “authority – citizens” relations, as is evidenced by what follows: “the authority must provide me with ... ”. (unlike a western society dominated by individualism, where citizens rely on themselves (“i have to provide myself with... ”)). it is rather the position of a consumer, not a subordinate who is not interested in a truly permanent two-way communication with the authority. thus, in actu, we can observe the following model of communication between society and the government: the government develops its communication (usually long-term) policy with a clearly defined purpose and desired influence on the society; the processes of self-organisation of the society, based on its heterogeneous goals and interests, provoke challenges for the communication policy of the government. the reaction of the society to the government’s communication policy may be conscious (consent, support, further participation in communication activities, disagreement, criticism, ignoring) or unconscious, spontaneous (“explosion” in the society as the result of the dissemination of unpopular messages, protest voting in referenda etc.). it is difficult for the government to respond effectively to all goals of the society, so a communication discord is formed; and the greater delay of government’s response to new challenges and transformation of its communication is, the more obvious the probability of a conflict in the relations between the society and the government becomes. in our opinion, the very existence of discord is caused by the fact that the process of mutual communication is clearly divided into two communication processes – 1) the implementation of the communication policy of the government and 2) the communication policy of the society. furthermore, it must be stated that the interaction of the society and the government takes place as the interconnection of both of these processes. the differences between the goals and essence of the policies are the primary reason for the said division. the differentiation of these two processes, both independent and relatively autonomous, is also connected with the ways and means of communication in modern society. each policy represents a set of definite (coordinated and uncoordinated) actions, and in order to execute them, subjects make certain efforts as well they use resources and time, based on their capabilities and potential. to a large extent, modern societies use (though not exclusively) media to overcome time and/or spatial barriers, that is, they use mediated communications which involve traditional mass media (press, television, radio, films), telecommunication media (telephone, internet), and multimedia (cd rom, various kinds of video, virtual reality). the modern process of using media is called “mediated quasi-interactions”. new media (social networks) particularly revolutionise mediated interactions oftentimes even replacing direct interaction. as t. goban-klass (goban-klass, 2011:182) writes, face-to-face communication is a type of interface-to-interface communication. in this communication, the participants are focused not on direct communication with other people, but on the development and/ or selection of content that is aimed at a clearly defined audience. moreover, such interactions are deliberately created as a one-way monologue rather than dialogue. in fact, new media-mediated relations are created within the society and between the society and the state political communication discord... 165 authorities, i.e., it is all labelled as the medial (“mediated”) society. cyberspace in the form of the internet is a new agora, stage and arena, which does not have a clear division between actors and spectators; so, in a sense, they are all active participants in the communication process. the acceleration, “the culture of impatience” become more and more conspicuous. a modern person, to cope with new requirements or to take advantage of the various huge offers, develops the ability to perform many actions in parallel and simultaneously perform many different roles (goban-klass, 2011:184). this is how communication takes place on the part of the state uathorities concerning the society, both within the society itself and on the part of society towards the government. however, communication discord is provoked not only by the heterogeneity of interests and goals of the society, but also by factors associated with the government’s activity; namely, the communication interaction between the government and the society is arranged around information drives interesting to the media only and on topics important to the authorities; certain events reported are not strategic, and therefore the public does not consider them to be an information occasion. the lack of effective and creative communication technologies in the activities of the state authorities leads to the dissemination of rumors that in the future hinder the effective provision of truthful and efficient information. furthermore, we can witness the absence of clear coordination of the communication interaction between the structural units of the state authorities in the field of strategic communication. there is also insufficient involvement of highly professional specialists for the implementation of special communication measures. finally, we can observe the deficiency of methods for evaluating content analysis, diagnosis and public opinion on the support/rejection of the projects implementation (romanenko, 2014). 3.3. ways to decrease the political communication discord certainly, it is not possible to completely avoid communication discord, but one should strive to reduce its negative consequences. since society consists of various groups, movements, organisations that develop their communications independently of each other, the communication policy of the society is a synergetically formed “flow” of diverse, shifted in time spontaneous communication actions that cannot be fixed anywhere. nor can they be joined by some general plan, and therefore the implementation of these actions cannot be governed. in these conditions one can only speak of general recommendations for particular groups/movements/organisations regarding their effective influence on the state authorities and their communication policy, in particular: − communication should always be a part of a general activity strategy; − communication should not be limited to the spokespersons’ responsibility, it is necessary to involve all members of groups / movements / organizations and other leaders; − it is necessary to communicate ideas and suggestions to the audience to enhance the understanding of the future and to put forward the possible solutions to current problems; − consumers of information (citizens, business) should always be informed because the effectiveness of communication, and the whole process of implementation of decisions also depend on their awareness; − the opinion of the general public should be constantly studied since it is citizens’ ideas, their aspirations and proposals that should be the cornerstone of any policy; n k , b y166 − national mass media must be constantly involved as their support has a significant impact on citizens’ attitudes towards decisions having been made or decisions that are only being developed; − key messages should be addressed to citizens in a form accessible to them without bureaucratic jargon and in the language they prefer and by priority channels; − the main actors must have a clear idea of how to act, which messages to pass and how to coordinate their messages with similar messages of the other civil society organisations on the same issues. if the messages are disseminated in different directions, the overall impact level will be low. however, in this aspect, it is important not to conceal the diversity of thoughts, but to look for interconnections between them. one should choose the most successful (both traditional and newest) channels of communication with the audience (lubetkin, 2011); − press secretaries and leaders of groups/movements/organisations etc. and leaders must undergo training in effective communication. possible guidelines for the governmemt: − to communicate on topics that are primarily of interest to the society rather than to the authorities; − to monitor the problems and needs of the society and to take them as the basis for the communication; − communication with the society should never be just “communication for the sake of communication”, all government’s communications must always accompany or be accompanied by real acts that are necessary to society. modern ukrainian government, especially the prime minister o. honcharuk, are criticised for the lack of systemanic communication with media. just to illustrate, cabinet sessions are held without journalists; the communication with parliament is rather poor. however, the positive moment is that the prime minister’s intends to support efficient two-way communication with the ministers and ministries (kravets, 2019). in september 2019, the prime minister of ukraine, o. honcharuk, launched his own blog “cup of the premier”. videos were scheduled to be released every sunday. the prime minister’s goal was to inform citizens about everything that had happened the previous week. he also promised to read and respond to comments, questions under published posts on social networks. however, in october this initiative seemed to come to an end. conclusions so, in modern democratic societies communication plays a vital role in harmonizing and econciling relations between the state authority and the public, but it is not an equal type of interaction. the most popular models of the government’s communication interaction and society have been analysed. it is empirically shown that in these models the government plays the role of the communication subject, while society is assigned the role of the object of the communication influence. however, in actu, it is the society with its heterogeneous, spontaneous interests and requirements that influence the government and its communication policy. the interests of the state authorities and the interests of the society in communication rarely coincide as the government is constantly developing its communication while political communication discord... 167 society enters this interaction in emergency cases only. consequently, the communication discord emerges being provoked by the existence of two communication processes – the communication policy of the government and the communication policy of the society. the interaction of the society and the government takes place as the interconnection of both of these processes which are predetermined by the tendency of communication mediation related to the development of the internet. this vision is the basis of the proposed model of the communication discord of interaction between society and the government. to reduce the negative impact of communication discord, general recommendations for certain groups/ movements/organisations representing the public interests, as well as for the government, have been suggested. references cabinet of ministers of ukraine. (2013). the government has issued a decree to suspend the process of preparation for the conclusion of the association agreement with the eu. retriveed august 12, 2019, from http://old.kmu.gov.ua/kmu/control/uk/publish/article?art_ id=246864953&cat_id=248439752. (in ukrainian) castells, m. (2009). communication power. new york: oxford university press inc. civil society and the authority. (2008). secretariat of the cabinet of ministers of ukraine. retrived june 10, 2019, from http://civic.kmu.gov.ua. (in ukrainian) commission of the european communities. (2006). white paper on a european communication policy. retrieved august 20, 2019, from http://europa.eu/documents/comm/ white_papers/pdf/com2006_35_en.pdf. goban-klas, t. (2011). wartki nurt medi´ow. ku nowym formom społecznego zycia informacji. pisma z lat 2000–2011. krakow: ta/wpn universitas. habermas, j. (1996). between facts and norms: contributions to a discourse theory of law and democracy. cambridge: polity press. hallin, d. c., & mancini, p. (2004). comparing media systems: three models of media and politics. cambridge: cambridge university press. kravets, r. (2019, november 6). how the goncharuk government works. who is whose minister, closed cabinet session and rotation threats. ukrayins’ka pravda. retrieved december 26, 2019, from https://www.pravda.com.ua/articles/2019/11/6/7231108/ (in ukrainian) lelleker, d. j. (2014). political communication and cognition. london: palgrave macmillan. lubetkin, m. (2011). civil society and the need to communicate with impact. retrieved august 8, 2019, from https://www.civicus.org/index.php/media-resources/news/1375-civil -society-and-the-need-to-communicate-with-impact. luhmann, n. (1981). the improbability of communication. international social science journal, 1, vol. xxxiii, 122–133. merriam-webster dictionary. (2019). definition of discord. retrieved november 10, 2019, from https://www.merriam-webster.com/dictionary/discord. open city. (2016). strengthening citizens’ participation in a local community development. east europe foundation. retrieved july 17, 2019, from http://eef.org.ua/programi/ efektivne-upravlinnya-ta-gromadyansk/vidkryte-misto/. (in ukrainian) n k , b y168 open government partnership. (2011). cabinet of ministers of ukraine. retrieved july 17, 2019, from https://www.kmu.gov.ua/ua/gromadskosti/gromadyanske-suspilstvo-i-vlada/ partnerstvo-vidkritij-uryad. (in ukrainian) pipchenko, n. (2014). social media in the structure of foreign policy of leading international actors. kyiv: tsentr vilnoyi presy. (in ukrainian) romanenko, ye. (2014). models of the communication policy of a state and instruments support of the interaction of the state authority bodies and the public democratic governance. academic papers collection, issue 14 “democratic governannce”. retrived july 16, 2019, from http://lvivacademy.com/vidavnitstvo_1/visnyk14/fail/romanenko.pdf. (in ukrainian) siebert, f.t., peterson, th.b., & schramm, w. (1956). four theories of the press: the authoritarian, libertarian, social responsibility, and soviet communist concepts of what the press should be and do. chicago: university of illinois press. stromeyer, g. (2008). politics and the media. kyiv: kyiv-mohyla academy publishing house. (in ukrainian) sungurov, a. (2009). models of interaction of state authority bodies and civil society structures: russian experience. retrieved august 12, 2019, from https://www.civisbook.ru/files/file/ sungurov_modeli.pdf. (in russian) unian. (2015). rada introduced electronic petitions for citizens’ appeals. retrived july 17, 2019, from http://www.unian.ua/politics/1096102-rada-vvela-elektronni-petitsiji-dlya -zvernen-gromadyan.html. (in ukrainian) verkhovna rada of ukraine. (2010). on ensuring public participation in the formation and implementation of state policy.. retrieved august 12, 2019, from https://zakon4.rada. gov.ua/laws/show/996-2010-%d0%bf. (in ukrainian) vocabulary com. dictionary. (2019). discord. retrieved november 10, 2019, from https:// www.vocabulary.com/dictionary/discord. webster, f. (1995). theories of the information society. new york: routledge. tsm2018.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 anna moskal*1 orcid: 0000-0001-9070-069x the impact of brexit on the european union’s future development in the context of european integration abstract the future of the european union is a topic which frequently generates numerous heated debates amongst politicians, lawyers and political scientists. this issue is even more burning and contentious after the brexit referendum, which is a turning point in the history of european integration. in response to the first withdrawal of a member state from the european union, the european commission published the “white paper on the future of europe. reflections and scenarios for the eu27 by 2025”, which was immediately subjected to severe criticism. in this publication five possible scenarios for the future development of the european union were presented with a view to “launching a process in which europe determines its own path”. in september 2017 the president of the european commission, jean-claude juncker, in his “state of the union address 2017” outlined his own unique and alternative sixth scenario for europe’s future, which concentrates principally on freedom, equality and the rule of law. the main aim of this article is to compile and provide an analysis of the effect of the united kingdom’s withdrawal on the european union’s future development in the context of european integration. this paper consists of five parts which include the history of european integration, an analysis of the brexit referendum and its impact as well as a presentation of the six possible future development scenarios. the research methodology of this study combines both qualitative and quantitative methods. keywords: brexit, european union, withdrawal, european future, development scenarios * faculty of law and administration, jagiellonian university in cracow, e-mail: annamariamoskal@gmail.com 2018, no. 1 (11), pp. 25–36 published online november, 2018 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2018.002 a m26 1. introduction the european union (eu) is commonly known as one the most significant and sui generis international organisations. it consists of 28 member states which cover an area of almost 4 500 000 km² and has 500 million citizens (eurostat, 2018). without a doubt, the eu is a major world trading power thanks to its single market of 28 european countries. according to the eurostat, the eu’s gdp (gross domestic product, the most frequently used measure for the overall size of an economy) was equal €15.3 trillion in 2017. the european union is the largest trade block in the world. it is the world’s biggest import market for over 100 countries and a significant exporter of manufactured goods and services (european union [eu], 2018b). together with china and the united states of america, the eu is one of the three largest global players in international trade. without a doubt, these economic statistics themselves make european union one of the most influential political actors in the world (tonra, 2009). european union’s enlargement strategy turned out to be an effective and powerful tool also for social transformation in those member states which have undergone significant economic, democratic and societal developments. such improvements were possible thanks to the eu policy which assumes cooperation in order to achieve peace, freedom and prosperity as well as to assert europe’s role in the world (eu, 2018a). the main aims of the eu include assuring the well-being of its citizens, combating social exclusion and discrimination and deepening the solidarity between members states while respecting their history, their culture and their traditions (preamble to the treaty on european union, 2018). these noble goals are not easy to achieve in a group of 28 countries, each with its own, unique perspective and different political and economic priorities. during several decades of its existence, the european union went through various peaks and valleys. it was the last decade that was particularly tough – since 2008 the eu has had to face several crises: financial, russian-ukrainian and migration one (prawda, 2018). even though the eu handled each of them, more and more negative opinions about the eu’s actions and the eu itself emerged. since the last decade whenever the eu was mentioned on the media, there were always contentions about the eu crisis expressed (borkowski, 2018). the sentence “the european union is on the verge of crisis” was repeated over and over again on the media without deeper reflection and substantive explanation. this narrative has been built over the years and reached its peak on 24 june 2016 when the brexit referendum results were published. the controversial referendum in which the united kingdom’s citizens decided to leave the european union has an unprecedented implication – the first withdrawal of a member state from the eu. therefore, it initiated a new chapter in the eu’s integration history. the results of the referendum also imply that the eu has run out of original ideas in both a conceptual and functional sense (barburska, 2017). nowadays, after decades of its existence the european union has to face the lack of vision and unprecedented brand identity crisis (de santis, 2016). a reaction to this predicament was a publication by the european commission of the “white paper on the future of europe. reflections and scenarios for the eu27 by 2025”, which provides five possible scenarios of the eu’s future development. in order to thoroughly predict how the withdrawal of the united kingdom will affect the european union and which of the presented scenarios is the most plausible, the essence of the european union’s integration mission has to be taken into consideration. t b e u ’ ... 27 2. history of european integration the idea of european integration emerged during the second world war. in 1941 a founding father of the eu, italian politician altiero spinelli, and an italian actor ernesto rossi declared in their “manifesto of ventotene” the necessity of creating an international organisation that would prevent countries from starting bloody wars (spinelli & rossi, 1941). two years later during a meeting of the french committee of national liberation french political and economic adviser jean monnet, who is widely known as an architect of european unity, declared: “there will be no peace in europe, if the states are reconstituted on the basis of national sovereignty... the countries of europe are too small to guarantee their peoples the necessary prosperity and social development. the european states must constitute themselves into a federation...”. the political impulse for the realisation of this vision was a speech delivered by the then british prime minister, winston churchill, in 1949 in zurich. churchill called for “united states of europe” in order to prevent future wars in europe. on 9 may 1950, the then french foreign minister, robert schuman, announced the so-called “schuman declaration”, which was a plan for european supranational cooperation. however, it needs to be pointed out that this idea was originally thought out by jean monnet (segers, 2009). the unification of the european countries started in the 1951 through the creation of the european coal and steel community by six founding members; that is, belgium, france, italy, luxembourg, the netherlands and west germany (rittberger, 2012). six years later, in 1957, with a view to ensure enduring peace, economic development and democracy the aforementioned six founding members signed the treaty of rome, which called into existence the european atomic energy community and the european economic community (gilbert, 2012). in the beginning of 1973, the group gained three more members: denmark, ireland and the great britain. within the next fifteen years greece, portugal and spain joined the group. the next milestone in the history of european integration was the signing of the single european act in 1986, which created the single market and cleared up problems stemming from the free flow of trade between european countries. the european union was formally constituted after the signing of the maastricht treaty in 1992 by twelve european states (dinan, 2005). that was a turning point in european integration and a breakthrough in the cooperation between european countries. after this historic moment the european union enlargement policy was a fact. in 1995 austria, finland and sweden joined the european union. fifteen years later no fewer than 10 new countries joined the eu, followed by bulgaria and romania, which achieved the status of eu member states in 2007. in 2013 croatia became the latest eu member state. what was set up for purely economic reasons within years of the successful cooperation evolved into a unique organization which covers areas such as safety, justice, migration, climate change and health. furthermore, the european union has become a major political player worldwide, desiring to foster stability, prosperity, democracy, fundamental freedoms and the rule of law at the international level. in 2000 the eu even established its own official motto “in varietate concordia” (eng. ‘united in diversity’). according to the european commission the motto means that, via the eu, europeans are united in working together for peace and prosperity, and that many different cultures, traditions and languages in europe are a positive asset for the continent. without a doubt, the european integration process is a unique phenomenon on a global scale. a m28 unfortunately, the impact and consequences of the european union’s expansions quickly became noticeable and the eurosceptic tendencies grew in strength. nationalist and populist parties have been gaining more and more supporters and the initial enthusiasm derived from the creation of the union has burnt out (savin, 2017). there are several reasons for being dissatisfied with the functioning and the policy of the european union – bureaucracy, weakened sovereignty of the nation states, internal sabotage exemplified by blocking various ideas proposed by member states as well as economic and migration crises. however, the real economic and political turmoil was caused by the brexit referendum, which was conducted on 23 june 2016. the united kingdom’s citizens decided to leave the european union and soon afterwards the government respected the nation’s decision. on 29 march 2017, the united kingdom officially initiated the eu withdrawal procedure regulated in article 50 of the treaty on the european union (tue). after a two-year period of negotiating the conditions of leaving and the future relations between united kingdom and european union, brexit will have come into effect by 30 march 2019. it will be a real watershed in the history of european integration because the united kingdom, one of the oldest member states, will become the first country to ever leave the eu. taking into consideration the numerous discussions and doubts regarding the shape and condition of the eu which burst out after the british referendum, the current situation of the eu could be described as the largest crisis of this group since the beginning of its functioning (szymczyński, 2016). 3. the brexit referendum and the first withdrawal of a member state from the european union history indicates that the british decision to withdraw from the european union had been in the minds of the islanders for generations (zadarneko, 2017). it was a result of underlying euroscepticism which fluctuated in the last few decades on the british political scene. it also must be pointed out that from the very beginning of european integration, the united kingdom had private interests outside of europe which did not necessarily match the european community policy and some of the common institutions and postulates did not serve the british purposes’ (gowland & turner, 2000). for decades, many myths and untruths about the dark side of the eu were aired on the british media and political leaders did not manage to adequately elucidate the positive features of european integration (howorth, schimdt, 2016). in 1993, an extremely eurosceptic party, the united kingdom independence party (ukip), was established. within years, ukip prospered and grew – in 2004 it achieved the third place in european elections, in 2009 – second place and in 2014 the party ranked number one with 27.5% of the total vote. ukip’s growth and success have been regarded as one of the most important correlates of the support for the “leave” campaign in the referendum (pruitt, 2017). due to political pressure to conduct a referendum regarding british status in the eu, in 2013 the then british prime minister, david cameron, outlined the challenges facing europe and declared to renegotiate british membership in the eu on the condition that his conservative party won an upcoming general election in 2015 (cameron, 2013). the conservative party managed to win the general election with a majority and soon afterwards the european union referendum act was submitted to make the referendum come into effect. t b e u ’ ... 29 on 20 february 2016, david cameron announced that the referendum would be held on 23 june 2016. soon afterwards the vigorous and forceful “leave” campaign was launched. it was led by several eurosceptic groups, the most popular of which were vote leave, leave. eu and grassroots out. the supporters of leaving claimed that great britain would be in a better position outside the eu and correctly pointed out many of the eu flaws and problems. even though their campaign was really powerful, withdrawal from the eu still seemed to be unrealistic. and to the astonishment of the whole world, 51.89% of the british citizens made a historic decision by voting in favour of leaving the european union, while only 48.11% opted for remaining (bbc, 2016c). however, it must be noted that there was a considerable difference of opinion across the united kingdom. scotland, northern ireland and london voted for remaining, while wales and england (except london) voted in favour of withdrawal from the eu. it is hardly possible to provide one, univocal answer why so many people decided to vote for leaving the eu. in the literature there are several reasons quoted: risk assessments, emotional reactions to eu membership and leader image heuristics, economicand migration-focused benefit-cost evaluations and finally a diverse mix of calculations, emotions and cues (clarke, goodwin, whitley, 2017). after the publication of referendum results, david cameron, a supporter of the “remain” group, announced that he would have resigned by october 2016 (bbca, 2016). on 13 july 2016, then home secretary, theresa may, became the next prime minister. in january 2017, the united kingdom supreme court ruled in the famous judgement r (miller) v secretary of state for exiting the european union that the government needed parliamentary approval to trigger article 50 tue (uk supreme court, 2017). consequently, the house of commons voted for a government bill authorising the prime minister to invoke article 50 tue (bbc, 2017). on 29 march 2017 theresa may triggered article 50 tue with the view to withdrawing the great britain from the eu. her letter was delivered to the european council president, donald tusk, and since then the two-year period to the uk’s withdrawal has been counting down. after 46 years of cooperation within the european union the united kingdom will leave its structures. the withdrawal from the eu constitutes a phenomenon not only for the united kingdom but also for the eu which has to cope with the departure of one of the oldest member states and the various political consequences thereof. 4. the future of the european union after brexit referendum results the result of the brexit referendum shocked the world and the eu in particular. the implications of the withdrawal of one the most significant member states were not easy to forecast. in a survey conducted among almost 10.5 thousand eu citizens between 4 april–12 may 2016, 70% of the interviewees declared that the uk’s withdrawal would be unfavourable for the eu (kirk, 2016). however, only 51% of eu citizens in the examined 10 countries (including france, germany, greece, hungary, italy, the netherlands, poland, spain, sweden and the united kingdom) said that they shared a positive view of the eu itself (stokes, 2016). the world’s media present a wide array of reactions to the brexit referendum from sarcastic wishes of good luck for both the uk and the eu to the welcoming support of other non-eu countries (osborne, 2016). a m30 the eu leaders reacted quickly to the news and shared their opinion about the implications of brexit on the eu’s future. for instance, the president of the european commission, jean-claude juncker, peremptorily stated that the result “would not be the beginning of the end of the eu”, while the president of the european parliament, martin schulz, calmly commented that “we respect the result. we have clarity for the uk to go its own way. now is the time for us to behave seriously and responsibly.” (bbc, 2016b). the reasonable reaction of the president of the european council, donald tusk, is also worth mentioning: the former polish prime minister said that “this is not a moment for hysterical reactions. today on behalf of the 27 leaders i can say that we are determined to keep our unity as 27. until the uk formally leaves the eu, eu law will continue to apply to and within the uk, and by this i mean rights, as well as obligations.” (bbc, 2016b). however, more empathic and self-critical voices from european politicians could also be heard. for example, the french left party member of european parliament jean-luc melenchon stated that «this is the end of a world that begins with this brexit. this teaches a lesson to the whole of europe; either we change it or we leave it. this is the time for a plan b”. similarly, foreign minister paolo gentiloni warned that “the decision of the british voters must be a wake-up call.” and the senior member of angela merkel’s christian democratic union (cdu) party norbert röttgen decried brexit as the “biggest catastrophe in the history of european integration.” (mcbride, dewast, 2016). 4.1 the debate on the future of the european union in 2017 the idea of 5+1 possible future development scenarios after months full of numerous lively disputes over the future of the eu which were caused by the united kingdom’s decision to withdraw from the european union, the european commission on 1 march 2017 released the “white paper on the future of europe. reflections and scenarios for the eu27 by 2025”, in which five future development scenarios for the eu were presented (european commission [ec], 2017). in the foreword the president of the european commission, jean-claude juncker, explained that the main goal of the publication is to “map out the challenges and opportunities ahead of us and present how we can collectively choose to respond”. in the introduction, the european commission reiterated the essence of european integration and its stormy growth, diagnosed what citizens consider to be the eu’s flaws and made assurances that the eu would evolve and adapt to the current uncertainty. hypothetical scenarios have always been known as useful tools to define potential future paths with the aim of achieving desired goals. rather than just being simple, detailed and ready to use plans, they are thought-provoking illustrations of future possibilities. the european commission strongly emphasised that the five proposed visions of the future development of the eu were not considered mutually exclusive. furthermore, they can combine and complement each other (ec, 2017, p. 15). on 13 september 2017, the president of the european commission, jean-claude juncker, in his state of the union address 2017 proposed his own alternative, ambitious idea regarding eu’s future development in order to “build a more united, stronger, more democratic europe for 2025” (juncker, 2017, p. 2). t b e u ’ ... 31 4.2 scenario 1: carry on the first presented scenario titled “carry on” can be considered to be the upholding of the status quo as it preserves the ongoing modus operandi of the eu. the scenario assumes that the remaining 27 member states will “focus on delivering positive reform agenda” (ec, p. 16). with this optimistic view the european commission proposes to concentrate on jobs, growth and investment, as well as on intensifying activity in the single market, specifically by stepping up investment in digital, transport and energy infrastructure. the eu would like to repeal obsolete laws, ensure that majority of all state aid measures are in the hands of the authorities outside the eu and deepen cooperation in the field of defence. luckily, brexit simplifies at least this last issue — the united kingdom has always been the most fierce opponent to europeanisation and funding military operations from the eu budget (novaky, 2016). on the other hand, the withdrawal of the eu’s largest financial contributor means that remaining member states will be forced to pay more into the budget. it is also worth noting that after 29 march 2019 the most significant member state with a common law system will leave and thus some reforms can be legislated faster, as the uk has always required legal measures to be applied in accordance with its unique fundamental legal rules. in regard to foreign policy, the scenario assumed idealistic vision of “the eu speaking with one voice”. as an obvious drawback of this policy, the european commission points out the fact that the smooth and productive process of decision-making can be achieved only if all the 27 member states readily agree on the discussed issues. this, however, is highly questionable due to the fact that each of the countries has its own priorities and perspectives. especially after brexit, the common views are blurry and unsettled and the countries concentrate more on their national preferences. in the light of current polish and hungarian democracy crises and their eurosceptic attitude “speaking with one voice” could be difficult to achieve. although this scenario can be evaluated as feasible, especially due to the uk’s withdrawal, it is not easy to implement and it is not really effective nor promising in the long run. moreover, it does not solve the eu’s problem with the faulty cooperation between member states and their attitudes. 4.3 scenario 2: nothing but the single market the second scenario assumes gradually shifting focus to the single market without deepening cooperation in new areas if no consensus is achieved between the member states. specifically, the eu would concentrate on maintaining and improving five freedoms without affecting national sovereignty. as the european commission notes the single market would be transformed into the main raison d’être of the eu (ec, 2017, p. 18). this scheme basically assumes regressing the eu from the union into a financial partnership and seems to be contrary to the eu’s axiology and developmental direction. although this vision might be flawless from an integrationist perspective there is no doubt that it would be a huge step backward in terms of european integration. especially after brexit, the eu, at least in the author’s opinion, should decide on a policy which would strengthen the integration of the member states instead of loosening ties which currently bind them. professorial research fellow and co-director of the dahrendorf forum ian begg rightly noted that this agenda is too little too late even for the mainstream supporters of the withdrawal from the european union (begg, 2017). it is not surprising that the president of the european commission was reserved when presenting this particular scenario. taking into consideration the essence of the european integration a m32 and the current stage of development of the eu this scheme seems to be unrealistic and highly unfavourable. 4.4 scenario 3: those who want more do more the third scenario assumes deepening cooperation in selected policies but only by those member states which are interested in solidifying collaboration (ec, 2017, p. 20). in areas such as taxation, social matters, defence and internal security member states which are willing to cooperate would have this opportunity provided regardless of the resistance of other european countries. unquestionably, differentiated integration enables quicker and more effective cooperation and opens new outstanding possibilities for at least some of the eu member states. on the other hand, in this scheme differences in citizens’ rights would be clearly noticeable and some member states might feel excluded. although the european commission predicts that this model of flexible coalitions would make it possible to achieve general progress on a deeper single market, the division between the leading member states and other countries would inevitably grow. this vision of the eu à la carte is an answer to the controversial concept of multi-speed europe which has been forced and favoured by the united kingdom for years. in fact, the uk has kept this approach even after announcing its withdrawal from the eu. that was particularly visible during the beginning of the negotiation process between the eu and the uk. an idea of multi-speed europe is constantly pushed by germany and france against strong resistance of the visegrád group and reservation from finland and austria. the scenario “those who want more do more” is undoubtedly realistic and relatively easy to achieve (even in the nearest future) but it creates a definite risk of frustration and disaffection from those member states that would not be included in certain collaborations. the selective solidarity introduced by this scheme might also become a serious threat to european integrity. 4.5 scenario 4: doing less more efficiently the fourth scenario, titled ‘doing less more efficiently”, focuses on quick and successful development in selected political areas (ec, 2017, p. 22) chosen by all the remaining 27 member states. the obvious drawback of this strategy is severe difficulty in achieving agreement on which aspects should be prioritised. if this major challenge were to be somehow overcome, not only would the single market develop in key areas but the eu would also act as one in international trade. with this scheme the european border and coast guard and the european defence union would be well funded. a significant improvement would also be noticed in trade, security and digitalisation. this forth scenario potentially enables the creation of a coherent, operational and fully functional european union. unfortunately, this wonderful vision will never materialise for two main reasons. firstly, as it was mentioned before, it is highly implausible that all 27 member states would agree which policy fields should be prioritised and to what extent. each country has its own political interests and preferences. secondly, in the era of globalisation, constant development and interdependence of new policies, it is nearly impossible to separate most policy areas and expand only some of them with fully positive results. policies are frequently combined and complementary, especially in the fields such as economy or new technologies. moreover, for several countries, among others the united kingdom, this vision would be also partly unappealing due to their reduced role in employment and social policy (begg, 2017). t b e u ’ ... 33 4.6 scenario 5: doing much more together the last scenario which was presented by the european commission might be read as a call for a federal union. it assumes that “cooperation between all member states goes further than ever before in all domains” by sharing power, resources and decision-making across the board (ec, 2017, p. 24). in this ambitious scheme, the single market would be strengthened, the euro would be stabilised and the eu would have one coherent approach in foreign policy. similarly to the fourth scenario, decisions would be made faster but action would be taken in all common areas. furthermore, according to the fifth scenario, the european union would become a global leader in the areas of both humanitarian and environmental issues. as the main flaw of this scheme the european commission correctly pointed out that such deep and broad integration might be received by some eu citizens as an illegitimate and excessive interference in matters of national sovereignty of individual member states. although the last proposed scenario seems promising, it has to be evaluated as extremely difficult to pursue, especially nowadays when the eurosceptic and populist slogans are receiving more and more media exposure and, consequently, support. the brexit “leave” campaign perfectly illustrates how strong and convincing this narrative can be. moreover, there are some member states which clearly and openly express that what they wish is to restrain rather than deepen the eu integration process. poland and hungary are the perfect examples. this unfavourable approach together with the constitutional dilemmas regarding assenting to extending the eu competences which would certainly arise in many member states make this scenario nearly impossible to be realised in the current situation. 4.7 juncker’s alternative scenario: union of freedom, equality and democracy on 13 september 2017 the president of the european commission, jean-claude juncker, delivered the “state of the union address 2017” in the european parliament (juncker, 2017). in the speech juncker not only announced particular priorities and action in specific policy areas but also laid out his own ambitious vision of “a more united, stronger, more democratic europe for 2025” (juncker, 2017, p. 2). the european commission president declared that europe is something more than just a single market and a currency union. it is a union based on fundamental values such as freedom, equality and rule of law which should be developed and enhanced. by “union of freedom” juncker understands both freedom from any oppression or dictatorship as well as lack of censorship, especially on the media. equality applies both to the member states and eu citizens (with special emphasis on workers and consumers). the last key area mentioned (and currently perhaps the most important one taking into consideration the recent actions taken by poland and hungary) is democracy. the president of the european commission emphasises the necessity of respecting the verdicts of the european court of justice and its judges by the member states. an independent judiciary is the essence of the rule of law and thus should be particularly respected and protected. these three principles are believed to be the key to the consolidation and enhancement of the european union. juncker’s roadmap for “a more united, stronger, more democratic europe” was topped off by concrete proposals on the subjects such as trade, industry, fight against climate change, migration, investment screening and cybersecurity. however, from the perspective of maintaining european integrity after brexit this scenario seems to focus on the a m34 most important and prominent factors, it has been widely criticised for juncker’s political postulates (namely merging the european council and european commission posts, almost compulsory participation in the eurozone, obligatory participation of all the member states in the schengen zone, prioritisation of climate change policy and new rules on financing of political parties). 5. conclusions unquestionably, the withdrawal of the united kingdom from the eu is a serious blow to european integration. however, as the most important eu leaders rightly noted, it cannot be read as an irreparable loss nor as the beginning of the end of the eu. at the present time, more than ever before, member states have to unite and overcome the difficulties and doubts resulting from the departure of one of the oldest member states. it is not easy to choose one correct path for the eu nor to predict what the eu will look like in the next decades. out of all analysed six visions of the eu’s future development after brexit the mix of the first (“carry on”) and third (“those who want more do more”) scenarios seems to be the most plausible and achievable given the present member states’ attitude towards the european union. the second scenario presented by the european commission would be an undesirable step back in the european integration while the schemes number four and five require a consent of all the member states, which is highly unrealistic. juncker’s vision places emphasis on praiseworthy and necessary european values but is strongly opposed due to political changes it postulates. regardless of which course of action member states will choose after 29 march 2019, in order to support and develop a 60-year-long successful cooperation, they have to stand together with a strong sense of unity and solidarity. as robert schuman prophesied on 9 may 1950, “europe will not be made all at once, or according to a single plan. it will be built through concrete achievements which first create a de facto solidarity” (schuman, 1950). references: barburska, o. (2017). jaka ue w jakim świecie? wpływ czynników międzynarodowych na obecny i przyszły stan unii europejskiej. studia europejskie, 4(84), 9-33. bbc. (2016a). brexit: david cameron to quit after uk votes to leave eu. retrieved from https://www.bbc.com/news/uk-politics-36615028 bbc. (2016b). brexit: world reaction as uk votes to leave eu. retrieved from https://www. bbc.com/news/uk-politics-eu-referendum-36614643 bbc. (2016c). eu referendum results. retrieved from http://www.bbc.com/news/politics/ eu_referendum/results bbc. (2017). brexit: mps overwhelmingly back article 50 bill. retrieved from https://www. bbc.com/news/uk-politics-38833883 begg, i. (2017). the commission’s white paper on the future of europe – a case of what might have been… evidence-based analysis and commentary on european politics. the london school of economics and political science. [blog post]. retrieved from http:// blogs.lse.ac.uk/europpblog/2017/03/08/the-commissions-white-paper-on-the-future-of -europe-a-case-of-what-might-have-been/#author t b e u ’ ... 35 brokowski, p. (2018). unia europejska: kryzys opowieści, kryzysowa opowieść. sprawy międzynarodowe, (71/2), 85-105. cameron, d. (2013). prime minister david cameron discussed the future of the european union at bloomberg. retrieved from https://www.gov.uk/government/speeches/eu -speech-at-bloomberg clarke, h. d., goodwin, m., & whitley, p. (2017). why britain voted for brexit: an individual level analysis of the 2016 referendum vote. parliamentary affairs, 70/3. 439–464. doi:10.1093/pa/gsx005 de santis, n. (2016). scenarios 2016/2025 four identity based scenarios looking into the potential futures of europe and their impact on uk and the world. eu: referendum special report. retrieved from http://www.brandeu.eu/wp-content/uploads/2016/05/brexit -and-future-of-europe-scenarios-2025.pdf dinan, d. (2005). ever closer union: an introduction to european integration. (4th ed.) hampshire: palgrave macmillan. european commission. (2017). white paper on the future of europe. reflections and scenarios for the eu27 by 2025. brussels: european commission. retrieved from https://ec.europa.eu/commission/publications/white-paper-future-europe_en european union. (2018a). about the eu. goals and values of the eu. retrieved from https:// europa.eu/european-union/about-eu/eu-in-brief_e european union. (2018b). about the eu. the economy. retrieved from https://europa.eu/ european-union/about-eu/figures/economy_en eurostat. (2018). key figures on europe 2017 edition. retrieved from https://publications. europa.eu/en/publication-detail/-/publication/ec0bf3c8-bac1-11e7-a7f8-01aa75ed71a1 gowland, d., & turner, a. (2000). reluctant europeans: britain and european integration 1945-1998. harlow: pearson education limited. howorth, j., & schimdt, v. (2016). brexit: what happened? what is going to happen? politique etrangère 4/2016, 123-138. retrieved from https://www.cairn-int.info/load_pdf. php?id_article=e_pe_164_0123 juncker, j-c. (2017). state of the union address 2017. retrieved from http://europa.eu/rapid/ press-release_speech-17-3165_en.htm kirk, l. (2016). wider europe shares cameron’s eu vision. euobserver. [blog post]. retrieved from https://euobserver.com/news/133723 mcbride, b., & dewast, l. (2016). brexit a ‘wake-up call’ and ‘end of a world’ for global leaders. abc news. [blog post]. retrieved from https://abcnews.go.com/international/ end-world-leaders-express-grim-reality-brexit-vote/story?id=40099408 novaky, n. (2016). who wants to pay more? the european union’s military operations and the dispute over financial burden sharing. european security, 2016/2, 1-14. doi:https:// doi.org/10.1080/09662839.2016.1141764 osborne, s. (2016). brexit: how the world’s media reacted to the eu referendum result. [blog post]. retrieved from https://www.independent.co.uk/news/world/europe/brexit -how-the-worlds-media-reacted-to-the-eu-referendum-result-a7102051.htm prawda, m. (2018). krajobraz po szoku. in j. barcz, s. domaradzki, r. kuligowski, m. szewczyk & e. szklarczyk-amati (eds.). polska w unii europejskiej nowe wyzwania. (pp. 9-17). warszawa: komisja europejska przedstawicielstwa w polsce. a m36 pruitt, s. (2017). the history behind brexit: the often-rocky relationship between britain and the european union stretches back nearly a century. [blog post]. retrieved from https://www.history.com/news/the-history-behind-brexit rittberger, b. (2012). the treaties of paris. in jones, e., menon, a. & weatherill, s. (ed.). the oxford handbook of the european union (pp. 79-94). oxford: oxford university press. savin, l. (2017). crisis of the general policy of european integration. [blog post]. retrieved from http://katehon.com/1223-10-crises-of-the-european-union.html schuman, r. (1950). the schuman declaration – 9 may 1950. retrieved from https://europa.eu/european-union/about-eu/symbols/europe-day/schuman-declaration_en spinelli, a., & rossi, e. (1941). the ventotene manifesto. ventotene: the altiero spinelli institute for federalist studies. retrieved from https://www.cvce.eu/content/publication/1997/10/13/316aa96c-e7ff-4b9e-b43a-958e96afbecc/publishable_en.pdf stokes, b. (2016). euroskepticism beyond brexit. significant opposition in key european countries to an ever closer eu. [blog post]. retrieved from http://www.pewglobal. org/2016/06/07/euroskepticism-beyond-brexit/ szymczyński, t. (2016). brexit a wyzwania identyfikacyjne w odniesieniu do procesu integracji europejskiej z perspektywy hermeneutycznej. rocznik integracji europejskiej, 10. doi: 10.14746/rie.2016.10.5 tonra, b. (2009). the european union as a global actor. 1-24. retrieved from ssrn electronic journal, http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1484740 treaty on european union. official journal of the european union, c 326, 26 october 2012. united kingdom supreme court. (2017). miller & anor, r (on the application of ) v secretary of state for exiting the european union. uksc 5 (24 january 2017). retrieved from http://www.bailii.org/uk/cases/uksc/2017/5.html zadarenko, k. (2017). the impact of brexit on britain’s labor and immigration policies. (unpublished thesis). new york:state university of new york. retrieved from https:// webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:iwbymho8k7ej:https://elearning. unyp.cz/pluginfile.php/58141/mod_data/content/1752/zaderenko%252c%2520kristina_510878_senior%2520project%2520thesis.pdf+&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 elżbieta posłuszna*1 orcid: 0000-0001-8652-5729 inferiority and violence islamic terrorism seen against the ressentiment theory abstract the paper addresses the problem of the relation between ressentiment and islamic terrorism. the analyses of that correspondence are carried out on the basis of reflections friedrich nietzsche’s, the renowned german scholar and creator of the first theory of ressentiment, and two american researchers – lauren langman and douglas morris. in the author’s view, the transition from ressentiment to terrorism essentially stems from the mechanism of the revaluation of values and the reaction to its final product, namely compensatory values, which manifests itself in the form of fundamentalism and fanatism. keywords: ressentiment, terrorism 1. introduction the concept of ressentiment is used extremely rarely to explain the contemporary social phenomena. this is presumably due to the fact that the concept refers to the phenomenon which is elusive and imponderable by nature, which in turn makes the very concept ambiguous. generally speaking, ressentiment can be described as a permanent mental attitude, arising from the experience of one’s humiliation (shaped by intense feelings of envy, jealousy, urge to retaliate, schadenfreude). consequently, the values which had previously been perceived as highly desirable, become distorted. the distortion itself consists in the depreciation of the desired yet unachievable values by an individual and in the glorification of those values which he is the part of and feels committed to. * military university of aviation (dęblin, poland), e-mail: elzbieta.posluszna@wp.pl. 2019, no. 1 (12), pp. 169–179 published online december, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.011 e p170 the analyses of ressentiment are mainly based on friedrich nietzsche’s concept, thoroughly discussed in his famous work entitled on the genealogy of morality. nietzsche is known to have believed in will power as the driving force of historical processes and individual aspirations1. will power is a desire to overcome resistance and to dominate others. when for a variety of reasons, this does not prove feasible (due to limited possibilities: material, spiritual or physical), there appears a feeling of inferiority and ressentiment, developing at its foundations. thus, at the heart of ressentiment there is an overwhelming sense of unfulfilled desire for power (powerlessness), which emerges when individuals are unable to achieve values that are essential to them. such a feeling does not involve all persons but only those who, due to various mental or physical defects, are forced to bear depreciation or an inability of self-creation and confirmation of one’s own value; those have limited possibilities to confront the challenges of the reality – “tailored” to people free from these defects and powerlessness. therefore, people who are weak and incapable are bound to suffer, and the suffering is extremely painful as it relies on one’s own negative image (nietzsche, 1995: 27). the suffering is always accompanied by intense hatred, both in relation to the world that is ruled by values inaccessible to them and towards those who represent these values. hatred in a natural way gives rise to a desire for revenge that cannot be executed directly. certainly, there are numerous sources of such a lack of contentment. usually, the fear may arise from an inability to admit one’s inferiority or a failure when confronted with the better one who lives in undeserved glory, as is usually claimed by the “worse” one, disadvantaged by fate. fear has got another crucial feature (especially when long-term); namely, it severely undermines one’s self-esteem. moreover, it poisons, raises doubts, inflicts pain. therefore, an individual who is experiencing pain must act – they must create (on an unconscious level) strategies that will enable them to rebuild the lost sense of their own dignity. an example of such a strategy is suppressing hatred, anger, jealousy or a desire to retaliate. owing to such an “operation on emotions”, it is possible to forget their source, their direct painful cause (a specific situation or a perpetrator of the suffering). obviously, suppression does not eliminate jealousy, anger or a desire to retaliate. the emotions continue to stay on, yet they are less “palpable”, less “tangible”. therefore, it is easier to separate them from a real ressentiment cause. besides, they are easier to interpret, which enables us to set a new direction. suppression is not a solution to all issues. muffled emotions continue to affect one’s psyche. they do not cease to hurt, tease, invoke bitterness or cause misery. ultimately, the individual who is torn by these emotions generates a new, enhanced strategy, relying on the depreciation of the desired yet unattainable values and on the glorification of those values which he feels doomed to (nietzsche, 1997: dissertation 1, paragraph 14). this strategy clearly runs counter to real desires and aspirations. however, due to such an approach, the man of ressentiment ceases to feel jealousy and anger because of the absence of specific values – the value of these values is depreciated. at the same time, those who are holders of these values cease (at least on the conscious level) to experience anger, the willingness to retaliate, becoming mere objects of mercy. from now on, the only and indisputable objects of pride will be those values that are represented by them. moreover, they form the foundation of his new psychic and axiological “backbone”. 1 in nietzsche, the role of will power has two aspects. on the one hand, the will power has no direction. it does not aim to achieve any ideal. on the other hand, it entails a specific evaluation, which in practice means that it must be geared towards specific objectives and objects, without which it may not exist (nietzsche, 1988: 563). inferiority and violence islamic terrorism seen against... 171 2. literature review the complex phenomena known as ressentiment have been of interest to relatively few researchers. the first person to deal with this phenomenon was frederick nietzsche. he discussed the issue mainly in his work on the genealogy of morality (nietzsche, 1997). in nietzsche, it is possible to find two levels of analysis of ressentiment: psychological and historical-philosophal-cultural contexts. at the first level, nietzsche deals with personality causes of the formation of ressentiment. at the second level, nietzsche is interested in the manner in which ressentiment revaluation affects the shape of european culture and how it annihilates the culture. another distinguished german thinker, max scheler, combined two perspectives: a philosophical and sociological one, in his ressentiment analyses. in the framework of the first perspective, the author of ressentiment and morality (scheler, 1978) clarified and elaborated upon many of nietzsche’s claims and analyses. in the sociological perspective, scheler strongly exceeded nietzsche’s claims; he stated that apart from psychological factors, a very important role in the formation and development of ressentiment is played by different aspects of the social structure, such as age structure, sex structure, structure of social roles and structure of social positions. max weber’s work wirtschaft und wissenschaft presents merely a sociological approach towards the phenomenon of ressentiment (weber, 2008). contrary to scheler, who distinguished many social forms of ressentiment, weber linked it with the axiological activity of the members of the lowest layers of society, who believed that the cause of the inequalities of “mundane destiny” is sin and injustice of privileged groups. ressentiment, according to weber, includes its manifestations of the glorification of suffering and a promise of the abolition of the loathed social order. the issue of ressentiment has never become a subject of systematic studies or analyses in social sciences. the last thirty years, however, brought several studies (e.g. by carl nordstrom, edgar friedenberg, hilary gold society’s children: a study of ressentiment in the secondary school (nordstrom, friedenberg, gold, 1967), david williams “ressentiment and schooling” (williams, 1976), john thomas english “nietzsche’s concept of ressentiment: an aplication to higher education”, leon wurmser die zerbrochene wirklichkeit. psychoanalyse als das studium von konflikt und komplementaritaet (wurmser, 2001), die maske der scham. die psychoanalyse von schamaffekten und schamkonflikten (wurmser, 1988), flucht vor dem gewissen, ramon leon, cecilia romero, joaquin novara i enrique quesada “una escala para medir el resentimiento” (leon, romero, novara, quesada, 1990), which used the category of ressentiment in pedagogy, sociology and psychology. however, the works were mainly emprical in their character, and they additionally employed a much broader concept of ressentiment. nowadays, this phenomenon plays a more and more significant role in analyses in the field of political sciences as it is closely connected with widely discussed problems of fundamentalism, fanaticism, extremism and terrorism, as in lauren langman i douglas morris “islamic terrorism: from retrenchment to ressentiment and beyond” (langman, morris, 2002) or ronald pies “a simple way to end terrorism” (pies, 2001), chip berlet „taking tea parties seriously: corporate globalization, populism, and resentment” (berlet, 2011), henry munson “islam, nationalism and resentiment of foreign domination” (munson, 2003), manfred frings “max scheler and the psychopathology of the terrorist” (frings, e p172 2005) or finally: thomas auchter “das selbst und das fremde: zur psychoanalyse von fremdenfeindlichkeit und fundamentalismus” (auchter, 2016). it must be highlighted that in the areas of political sciences and sciences of security, dealing with the considerations on the phenomena of ressentiment consequences, the research into the phenomenon which is most interesting to the author (also the related phenomena of fanaticism, fundamentalism or terrorism) will play the most crucial role. 3. methodology ressentiment is an extremely complex phenomenon. this is why, in the opinion of the author, the research perspectives cannot be of a homogeneous character but they must complement and illuminate one another. therefore, my research related to ressentiment (and broader islamic terrorism), although clearly concentrated on the problems of security, has also an interdisciplinary dimension. it was carried out both in the domain of security studies and in the domain of philosophy, political sciences, sociology and history. i believe that such a contravention of the “purity” of disciplines does not have to condemn the researcher to a superficial and flattened grasp of the topic. quite the contrary, many significant theories and conceptualizations occur at the intersection of various disciplines. hence, limiting oneself in the research process to only one discipline and its proper research methods is necessarily connected with narrowing the cognitive fields, and therefore with a simplified grasp of the scrutinized phenomenon. i intend to avoid it. in spite the fact that the goal of my research was reaching objective truth, in the process i have tried not to impose on myself in advance any universal methodological standards, which would later force me to formulate certain theoretical judgments, regarding, for example, the choice and number of the methods used as well as the accepted theoretical conceptualizations. in the research practice it means adopting an attitude close to theoretical pluralism, but without the voluntarist anarchism, which is so representative of the former. such an attitude is defined, above all, by the openness to the multitude of alternative grasps of the research problems, which serve as both external standards of criticism and imagination extending “orientation points”. it is also defined by the fact that it allows the possibility to change the methodology, even while conducting the research procedures. a philosophical basis of this approach is the feyerabendian view that bias is uncovered not by analysis but by contrast (feyerabend, 2001: 30). this is why the multiplicity of various methodological or theoretical approaches, even if they are adopted only for a while, will neither impoverish, nor darken the final picture; on the contrary, they will enrich and clarify it by bringing in a particular epistemological perspective that allows to grasp the reality in the multifaceted light of truth. the consequences of adopting such a cognitive attitude in my research were twofold. firstly, i decided to go beyond a simple monistic perspective that inclines the researcher to depict the phenomenon from the point of view of only one discipline. secondly, it was my intention to come up with a non-one-dimensional depiction that would be created through many dimensions and many domains, especially philosophy, political science, and sociology. inferiority and violence islamic terrorism seen against... 173 4. problem with superiority is it possible to apply nietzsche’s concept of ressentiment to explain the behaviour of islamic extremists? in the opinion of such scholars as lauren langman and douglas morris, the authors of the article entitled “islamic terrorism: from retrenchment to ressentiment and beyond”, the answer is ‘yes’. according to them, utter commitment to exterminate the unfaithful, an ostentatious contempt for the western lifestyle and a strong emphasis on the value of tradition derive from deprivation, which has befallen islamic communities and which leads to ressentiment. as commonly known, the history of mutual relationships between the west and the world of islam has not always been based on depreciation and ressentiment of the latter. from 7th until the end of the 15th century, it is possible to speak with all certainty about the triumph of the islamic culture and its military power. the first wave of muslim expansion, which took place from 7th to mid-8th century, ended in its dominance over north africa, having established their sway over the iberian peninsula, persia, north india and the middle east. although towards the end of 11th century, christians invaded the western part of the mediterranean, also conquered sicily and toledo, yet they failed to enter the holy land. in 1291 they had to surrender their last stronghold akka to muslims. approximately at that time also the ottomans began their own conquests. initially, they threatened and considerably weakened byzantium. later, they conquered a part of the balkans and north africa. in the end, in 1453, they conquered constantinople and in 1529, for the first time, besieged vienna. however, the triumph of the muslim military slowly began to decline. in the 15th century christians slowly began to reconquer the iberian peninsula, with the most important event being annexation of granada in 1492. in this period, western inventions in the fields of navigation allowed surrounding muslim territories and reaching india, which very quickly translated into the development of trade and the growth of prosperity in western countries. the power of the ottoman empire was gradually getting diminished. the defeat of ottoman turks in the battle of vienna in 1683 became a symbolic end point. the fight of the balkan nations for the liberation from the turkish occupation and the expansion of the habsburg monarchy completed their downfall. after world war i, france, italy and the united kingdom established their reign on lands belonging to the ottoman empire (except for the republic of turkey). in the 1920s, only four muslim countries, i.e. turkey, saudi arabia, iran and afghanistan remained free from political influences of the west. this state of affairs was a source of deep humiliation for the muslim world. launched in the 1920s and 1930s, the decay of the era of colonialism did not change much in this respect. even though colonialism fell, the structure of dominance remained. moreover, it began to affect not only the economic or military sphere, but also that which constitutes the identity of every human community, namely culture. following langman and morris, muslims today are humiliated and insulted; with their own culture, tradition and religion being pushed aside by the more “attractive”, hedonistically-oriented culture of the west. the development of satellite television and the internet has made them aware that they are perceived as lazy, dirty, treacherous, prone to violence barbarians. in other words, they are worse: “the conditions of modernity have fostered greater and greater ressentiment. one of the consequences of globalization has been the annihilation of time and space. islamic cultures have been increasing exposed to the secular values of the west, especially its shallow materialism, individualism and instrumental rationality that have challenged many traditional beliefs of orthodox islam. the diffusion (and appeal) of the popular culture of the west, with its narcissistic hedonism and sexual freedom, e p174 among the educated classes, especially youth, has been an affront to the culturally dominant conservative traditions of islam. further, the growth of satellite television and/or vcrs and media representations of the west have highlighted the value differences between islam and the west. large numbers of muslims, have access to mass media (many have access to the internet). many muslims receive reports from family members that are part of the migrations and student sojourns to europe and the us. muslims witness how they are represented as subalterns in the west. ‘orientalism’ constructs the muslim (and islamic culture) as denigrated other. she is seen as lazy, dirty (despite islam’s almost fanatical concerns with cleanliness), ignorant, treacherous, duplicitous, corrupt, violent and/or barbaric. muslims everywhere see how blatantly their societies are materially poor compared to the west. they are well aware of the power of the us and the many injustices it fosters. they find that their religious values are challenged and in response, they are more likely to defend their values, even as they often know it is hard to defend certain laws and practices, e.g., slavery, the treatment of women and autocracy. this disposes the embrace of fundamentalism that valorises and sacralises their culture that is denigrated by others. nevertheless, fundamentalism, while rarely violent, may become used as its justification” (langman, morris, 2002: 153–154). 5. problem with inferiority a long-lasting sense of defeat, experiencing a loss of dignity and recognition, and ultimately powerlessness in confrontation with the other power, according to langman and morris, inevitably had to yield ressentiment which is full of hatred (langman, morris, 2002: 156–157). the ressentiment as a “suppressed form of hatred against the other, turns towards the self as a disease, as devouring self-hatred”. (langman, morris, 2002: 151), prompting the self to self-destructive actions, such as alcoholism, drug abuse and various forms of violence2. naturally, the internalised ressentiment is extremely dangerous for the subject. in accordance with theory of ressentiment, in such a case it is necessary to develop a strategy to cope with it – to discharge it on the outside without the risk of a direct confrontation with the stronger and dominant other. as argued by langman and morris, the islamic culture is struggling to cope with ressentiment by using exaggerated values, which consist in removing the values and the things which are the veiled objects of desires, and a the same time, a tool of dominance of a foreign culture – wealth, mundane power, individual freedom, hedonistic happiness, and also strengthening those who in some way oppose them – asceticism, afterlife, community hierarchy, tradition and virtues. revaluation makes it possible to come to terms with a lack of specific values. it also enables a perception of values and the built-in power of the other, as essentially evil, as something that deserves contempt and condemnation.) another manner of coping with ressentiment is terrorism. following langman and morris, terrorism allows at least a partial redirection of ressentiment hatred and its turning now outside, towards those who have become the subject of contempt and condemnation, thanks 2 this phenomenon has been repeatedly described by psychologists, investigating various personality defence mechanisms. for example, howard b. kaplan devoted his work entitled deviant behavior in defense of self to analyse this issue, in which he presents and supports by an empirical material, the theory that binds the phenomenon of negative self-assessment with the phenomenon of a defensive rejection of the norms, binding in the groups, in which the standards could not be met. (kaplan, 1980: 215). inferiority and violence islamic terrorism seen against... 175 to revaluation. so far, the power of terrorist actions is quite limited. but that is not the point here. terrorism is not only a means of overcoming political, economic and cultural powerlessness. it is also cathartic, which strengthens the community identity, allowing a restitution of the sense of power and dignity. these are not the only advantages of terrorism. according to langman and morris: “membership in a terrorist organization, from the time of schooling and/or recruitment, to training camps to the planning/execution of missions, places one in a highly valued publicly esteemed, cohesive community. 2) resting upon the legacy of the esteemed warrior, the terrorist finds recognition and dignity in his acts (on some occasions her acts). some gain pride in this life (seculars), those who go on to the next (holy warriors), are remembered and esteemed by friends and family. 3) powerlessness, lacking agency to shape one’s own destiny, leads to intense anger and hatred that is turned upon the self. but as a terrorist, by turning passivity into activity, empowerment and agency are realized, however destructive and inhumane may be the consequences. 4) finally, given the historical legacies/current realities that engendered ressentiment, in face of the rapid social changes of the modern world and attendant anomie, exposed to the empty materialism of the west with its “disenchantment of the world”, terrorism, sacred or secular, provides a framework of values and meaning that saves one from insignificance, finitude and even the fear of death” (langman, morris, 2002: 169). 6. problem with revaluation how can ressentiment with its inherent attribute of the revaluation of values be used to explain the phenomenon of muslim violence? without doubt it is not difficult to find values which are part of the re-assessment scheme? let us start with the supreme value, that is the value which is the starting point for all ressentiment feelings and emotions. this value is obviously might. might equals success, usually translating into an access to certain material assets, respect of the environment, a sense of agency or of making a difference to the world. in modern times, this success does not coincide with the possession of specific values that are referred to as fundamental or primary. they include individualism, hedonism, secularity, democracy, freedom to self-determination, materialism. when the power becomes unattainable, for a variety of reasons, (e.g. it is obstructed by a lack of education, money or cultural competences), the values with which it was combined (primary values), must be depreciated and rejected. they are replaced by secondary values – artificially produced, which are not a primary object of desires – asceticism, community hierarchy, tradition, decency, orientation on afterlife. the secondary values are a product of pure compensation. they are characterised by an opposition to primary values (in some way, they are their contradiction). for the ressentiment subject, it is important for the values to be easily achievable. they must not become a subject of disappointment or frustration. therefore, they are usually a part of tradition, “cultural kit” of a given group or a community, a ressentiment safety belt awaiting a revival. is it possible to create secondary values with impunity? is it feasible (without incurring psychological consequences) to move from original values (which were the subject of desires and a guarantee of might) to secondary values (created artificially, as a result of compensation)? it does not seem to be psychologically possible. it must be borne in mind that the essence of revaluation is forging dreams. the man of ressentiment must convince himself that his former desires, directed towards unattainable values, were erroneous, whereas the e p176 new ones were properly addressed, legitimate, and truly authentic. if he was able to effectively make operations on wishes, i.e. if he managed to erase from his awareness primary desires and replace them with the fake secondary ones (artificially constructed), undoubtedly, he would be successful. however, the problem is that these initial desires embody what he really wishes, whereas the secondary desires are an imaginary creation (born in the struggle to maintain self-assessment, and thus non-authentic, shaky and weak. therefore, the revaluation of values can never be fully effective. always the “true” values (i.e. those which the man of ressentiment turns to in its original desires) will, as scheler used to say, “shine through” (german “transparent hindurchscheinen”) underneath the illusive rights which they cover (scheler, 1978: 17–18). in this manner, inside the ressentiment individual, there arises an emotional discord and double axiological awareness built upon it. without doubt, the instability of secondary axiological preferences and an emotional dissonance must give rise to doubts in the ressentiment individual, in relation to the sincerity of the created system of values. thus, it can be expected that the next element of the strategy is the need to legitimize – to gain confidence by creating metaphysical references to the absolute that the system of ressentiment-shaped values is one and only. as observed by richard smith, the men of ressentiment must permanently kindle the belief that their way of reality perception and assessment is justified and indisputable. however, their way of dealing with the above always proves unreliable – they selectively collect information about the reality, ignoring the unfavourable portion of it, they contradict the uncomfortable facts so that not a single doubt breaches their field of awareness (smith, 1993: 140–141). this tendency to justify oppresses the spirit of scepticism (a healthy need to criticise). in this way, fundamentalism enters the justification of secondary desires. 7. problem with fundamentalism however, fundamentalism is not always free from worries. it is always exposed to a confrontation with other fundamentalisms and their justifications. always in such a situation further doubts may arise, this time concerning a unique and absolute status of fundamentalist justifications. how can the justifications be preserved in such a situation? some insight into the issue is to be traced in the studies conducted by leon festinger, henry riecken and stanley schachter (festinger, riecken, schachter, 2008). the aim of the study was to verify the assumptions of the theory of cognitive dissonance. the key was the question why in a cognitive dissonance situation (tensions induced by a discrepancy in beliefs), people are inclined to distort their views on reality rather than treat them as wrong. the object of research was a sect that believed that on 21 december, as a result of great flooding, the world will come to an end. the sect members could have been rescued from death by an intervention of alien creatures from planet clarion. the extraterrestrials were to take away the members to shelter on flying saucers3. when preparing for the galactic expedition, the sect members abandoned their work, gave away money and possessions, and even left their families. the group of researchers was curious about what would happen if the announced prophecy would not come true. when the world doomsday began to approach, the calm and remote sect started to gain 3 one of the sect members, marian keech, contacted the extraterrestrials. inferiority and violence islamic terrorism seen against... 177 new members and use various propaganda actions which they had previously shunned4. on 21 december, when the prophecy did not come true, contrary to sound expectations, the sect members (after a short breakdown and rationalisation, under which the earth had been saved from the cataclysm, thanks to a deep faith of the sect followers) did not abandon their faith. just the opposite, the sect members started to spread the faith extremely actively. festinger does not provide in-depth psychological explanations of his research. nevertheless, it was not his intention. it does not change the fact that the case described by him contains a certain analogy to our deliberations, leading to a hypothesis on the sources of fanaticism (a hypothesis which must be closely examined, also empirically). following festinger’s path and transferring the conclusions of his research on the grounds of considerations that are of our interest, it can be presumed that when fundamentalist values and their justifications cannot withstand doubts cast by other fundamentalisms (other competitive visions of the world), the faith in other metaphysical conviction becomes more acute. this faith is combined with a fanatical activity (on the spiritual or physical level) to dissipate the arising doubts. this fanatical activity is not only (as it used to be the case of fundamentalism) an intellectual protection against the doubts created by the subject himself, but a response to threats coming from the outside that may lead to a loss of faith. when the threats are “serious” in their character, when they strongly affect the world outlook built on secondary values, they will inevitably result in frustration (associated with the inferiority pain), which, in favourable circumstances, becomes transformed into aggression and violence. whether this is the case depends upon numerous factors, in particular whether under the ideology, linked by fundamentalism, violence is accepted or condemned (whether others are attracted to other forms of relieving frustration)? while projecting these claims on the grounds related to considerations on islam, the following hypothesis can be drawn: if the fundamentalist values, conceived on the grounds of islam are ressentiment in their character, then in a clash with other systems (especially when they appear to be politically and economically successful), it will entice their admirers into fanatic and aggressive attempts of authentication. 8. conclusions: in search for a solution is it possible to prevent ressentiment fundamentalism and fanaticism? even a superficial insight into the essence of ressentiment leads to an observation that this phenomenon is difficult to eliminate. the ressentiment-laden structure of awareness is extremely complicated, particularly if it triggers secondary cognitive disturbances, i.e. revaluation of values. in this case, axiological preferences efficiently hide hatred, making it concealed not only for others but for the awareness itself. it is not easy to separate individuals who are affected by ressentiment. besides, it is not easy to eliminate the causes that generate it5. is it possible, therefore, to cope with muslim ressentiment? 4 they contacted the press, radio and tv. 5 naturally ressentiment does not necessarily have to go through both stages of cognitive disturbances. it may as well stop on the level of an incorrect assessment of specific persons or groups. even then, when it reaches a level of a false identification of values, a return to the previous stage, even to the level of conscious hatred seems to be possible. e p178 theoretically, a condition to deal with it might be avoiding ressentimental revaluation (to reject primary and secondary values which were created in a compensatory manner) and its consequences (fundamentalism, fanaticism and extremism). this can be achieved in two ways. the first would be to bolster people who might be affected by ressentiment. in practice this would mean enabling them to gain all that was missing and which made them feel inferior (education, labour, material resources). in fact, the governments of many western countries attempted, through various social programmes aimed at professional activation, language learning, cultural integration to provide the basis for achieving these values. in relation to a large part of emigration community of muslim roots, such attempts have failed, even in countries which prepared for it quite solidly. despite the inclusion of multiculturalism into political projects, it still raises reluctance or even open opposition. in 2005, the archbishop of york, john sentamu, stated: “multiculturalism has seemed to imply, wrongly for me, that other cultures are allowed to express themselves but the dominant culture cannot tell us about its glories, its struggles, its joys, its pains at all” (gledhill, 2005). in 2007, the chief rabbi of great britain, jonathan sacks, in an interview with the sunday telegraph, admitted that the model of a multicultural society causes an increase in intolerance and deepens social divisions. multiculturalism itself poses a threat to the cultural identity of the british (wynne-jones, 2006). moreover, sacks added that the experiment of a multicultural society failed, and that continuing along this path will intensify difficulties. the second way would be to eliminate the possibility of an emergence of planes for comparison. as aptly noted by max scheler, the largest load of ressentiment is to be found in societies in which an official social and political equality goes hand in hand with a huge diversification of actual authority, possession and education – in a society in which “everyone has the right to be equal to another and yet they cannot equal anyone”. thus, ressentiment will become a rare phenomenon in caste societies and in societies with a clear state division (scheler, 1978: 9). obviously, such societies due to a too low number of potential beneficiaries and a cultural-moral mismatch are unlikely to be established within the western world. a certain modification of this concept would be a postulate of having separate cultures, i.e. a far-reaching disintegration. in practice, it would mean a creation of a new policy that might popularise actions exercising little popularity: banning “culturally alien” emigration, bringing humanitarian aid only at “a conflict site”, avoiding an aggressive articulation of minorities’ “cultural claims” and obviously a very rare interference into state affairs belonging to other cultures. both ways are purely theoretical in their character. they do not seem possible to be implemented in any form. if we wish to effectively defend ourselves against ressentiment and its destructive consequences, we need to think of something totally new. otherwise, we will never manage to control ressentiment that may reveal its even more destructive face. revaluation in one way or another will return. inferiority and violence islamic terrorism seen against... 179 references auchter, t. (2016). das selbst und das fremde: zur psychoanalyse von fremdenfeindlichkeit und fundamentalismus. psyche: zeitschrift fuer psychoanalyse und ihre anwendungen, 70 (9–10). berlet, ch. (2011). taking tea parties seriously: corporate globalization, populism, and resentment. perspectives on global development and technology, (10), 11–29. feyerabend, p.k. (2001). przeciw metodzie. wrocław: wydawnictwo siedmioróg. festinger, l., riecken, h.w., schachter, s. (2008). when prophecy fails. london: printer&martin. frings, m. (2005). max scheler & the psychopathology of the terrorist. modern age, 47 (3). gledhill, r. (2005, november 22). multiculturalism has betrayed the english, archbishop says. the times. retrieved december 22, 2019, from www.thetimes.co.uk. kaplan, h.b. (1980). deviant behavior in defense of self to analyse this issue. new york: academic press. langman, l., & morris, d. (2002). islamic terrorism: from retrenchment to ressentiment and beyond. in h. kushner (ed.), essential readings on political terrorism: analyses of problems and prospects for the 21st century. new york: richard altschuler & associates. leon, r., romero, c., novara, j., & quesada, e. (1990). una escala para medir el resentimiento. in estudios acerca del resentimiento. lima: consejo nacional de ciencia y tecnologia. munson, h. (2003). islam, nationalism and resentiment of foreign domination. middle east policy, 10 (2). nietzsche, f. (1988). nachgelassene fragmente 1884–1885, kritische sudienausgabe. herausgegeben von giorgio colli und mazzino montinari. berlin/new york: deutscher taschenbuch verlag de gruyter. nietzsche, f. (1995). ecce homo. krakow: wydawnictwo baran i suszczyński. nietzsche, f. (1997). z genealogii moralności. kraków: znak. nordstrom, c., friedenberg, e., & gold, h. (1967). society’s children: a study of ressentiment in the secondary school. new york: random house. pies, r. (2001). a simple way to end terrorism. journal of mundane behavior, 2 (3). scheler, m. (1978). das ressentiment im aufbau der moralen. frankfurt am main: klostermann. smith, r.a. (1993). nietzsche: philosopher of ressentiment? international studies in philosophy, 25 (2), 135–143. weber, m. (2008). wirtschaft und gesellschaft – grundriss der verstehenden soziologie. frankfurt am main: zweitausendeins. williams, d. (1976). ressentiment and schooling. educational theory, 26 (1), 72–80. wurmser, l. (2001). die zerbrochene wirklichkeit. psychoanalyse als das studium von konflikt und komplementaritaet. göttingen: vanenhoeck & ruprecht. wynne-jones, j. (2006). britain must regain a pride in its identity, chief rabbi warns. the telegraph. retrieved december 22, 2019, from: http://www.telegraph.co.uk/news/ uknews/1529037/britain-must-regain-a-pride-in-its-identity-chief-rabbi-warns.html, of 17.09.2006. tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 maryana prokop*1 orcid: 0000-0003-0135-863x arleta hrehorowicz**2 orcid: 0000-0003-1656-5252 between political apathy and political passivity. the case of modern russian society abstract it is safest to remain agnostic as to whether the russian society is completely active or passive. what counts in favour of the former view is the high voter turnout, whereas a low level of involvement in political life should make us rather incline towards the latter. the research focuses on determining the extent of activity/passivity of the russian society in the years 2000– 2012. the results of the analysis revealed a degree of participation of the russian citizens in the electoral decision-making process and their involvement in political life. it constituted an answer to the question: to what extent russian legislation allows society to participate in the political life, by estimating a political activity index (wap(ap)). additionally, the political activity correlate index (wap(k)) was checked, which enables us to correct the obtained result on the basis of legal provisions according to the real dimension of the russian political activity. keywords: political absenteeism, political apathy, social anomie, civic passivity, russian society 1. introduction it is difficult to characterize the essence of the russian society. on the one hand, we could witness a high voter turnout during presidential and parliamentary elections, but, on the other – a low involvement of citizens in political life. government policy against opposition parties * jan kochanowski university in kielce (poland), e-mail: maryana.prokop@ujk.edu.pl. * warsaw university of life sciences (poland), e-mail: arleta_hrehorowicz@sggw.pl. 2019, no. 1 (12), pp. 109–123 published online december, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.007 m p , a h110 had a clear influence on citizens’ membership in political groups. here we can mention difficulties in proposing and registering candidates in elections, as well as excessive legal restrictions and unequal treatment with respect to conducting an election campaign. the research aimed at analyzing the political activity of the russian society, i.e. where citizens of the modern russia can be placed on the spectrum from extreme passivity to high activity. the results of this analysis allow us to determine the level of political apathy and political activity of the society. the research covers the years 2000–2012, with the starting point being the victory of vladimir putin in presidential election. in turn, the year 2012 marks the end of second presidential term of v. putin and one term as prime minister of the russian federation, and begins the next term of his presidency after the amendment to the constitution of russia federation of 2008 (changes entered into force on may 7, 2012), which extended the terms of the president from 4 to 6 years. 2. the concept of political apathy researchers studying the passivity of society use various categories, i.a. political abstention, political alienation or political apathy. on the one hand, it seems right to use these terms interchangeably and treat them as unambiguous categories. on the other – it should be emphasized that political apathy manifested in the passivity of society is treated as dysfunction of democracy (deluca, 1995; szczegóła, 2013a, pp. 173–186). considering abstention, we are facing to some extent a “dissonance” since abstention should be understood as non-participation of society in voting. political apathy is a clear feature of authoritarian regimes, where the election process is usually characterized by high turnout. in the case of democratic regimes, public participation in elections is a tool for the legitimacy of power. in turn, alienation is associated with decoupling from the political reality. in our opinion, the concept of political apathy is much broader and can include both political abstention and political alienation; that is why using these categories interchangeably is not justified (lubecki, & detailed, 2007, pp. 74–92). the reflections on political apathy of charles w. mills and david riesman are based on the research on american society. they point out that decreased involvement of society in public life is associated with the increase in a sense of disappointment, a sense of the loss of influence, lack of interest and distance to those in power (mills, 2011). meanwhile, krzysztof korzeniowski maintains that low efficiency and a way of functioning of a new government in the state, in common with high expectations of the society, can lead to the situation in which a boycott of political life presents a following evolution of the public feelings: disappointment – frustration – alienation – apathy (korzeniowski, 1999, p. 74). therefore, a given sequence shows a precedence of political apathy over alienation, abstention or passivity. the absence of extensive and intensive political mobilization is a specific example of a lack of interest in political life, which can to a great extent contribute to the alienation, discouragement and, consequently, to the political apathy (prokop, 2016, pp. 152-153). krystyna skarżyńska analyzed a relationship between political activity and political passivity. she emphasized that political activity can be understood as any form of individual involvement aimed to influence the decisions of the authorities such as behavior towards political parties and/or political position as well as a kind of emotional involvement coupled with the raised interest in political issues (skarżyńska, 2002). in the current research, we conceive of both political activity and political participation in terms of the definition put between political apathy and political passivity... 111 forward by k. skarżyńska, assuming at the same time that political activity is a much broader concept. it seems to be right to consider the perception of activity in the context of civic participation. meanwhile, without interest and involvement in political affairs, the mere fact of political participation does not determine the functioning of a democratic state. in this case, we recognize participation as a constitutive feature of the democracy. considering political apathy in terms of the lack of political participation or low participation (i.e. involvement in political life), it is appropriate to analyze particular factors which demotivate society to participate in direct and indirect forms of democracy (kaźmierczak, 2011, p. 85). electoral participation is a sine qua non condition for democracy. robert dahl stated that in the classical sense it means that we can either talk about participation or a lack of it (dahl, 1995, p. 316). political participation in the case of elections is a manifestation of democracy only when the individual taking part in voting believes that he has a real impact on the shape of state power. elections represent a mechanism enabling political participation of the society. however, participation in elections should be treated as a milestone of political participation, which is conducive to stimulating the formation and structuring of the civil society. therefore, participation in elections is a tool encouraging other forms of participation (szczegóła, 2013b, pp. 49–60; mider, 2013, pp. 12–30). political apathy is to some extent a rational way of mass behavior, which arises as a result of the individuals’ conviction that their voice means nothing. jean baudrillard studies a relationship between political participation and political regime. in his opinion, democracy comes down to shaping a set of rules aimed at legitimizing a bourgeois power. thus, the phenomenon of apathy reveals a refusal of participation of the mass of people, who legitimize power through voting, which becomes a proof of the unlawfulness of the bourgeois power (baudrillard, 1983, p. 23). krzysztof korzeniowski, considering the concept of political alienation, emphasizes the importance of distinction between modern alienation and classical alienation presented by karl marx. according to k. marx, alienation comes to defining the specific, objective attitude of the man towards the objective world. this world, as a creation of man, became alien and dominating towards him, and caused a loss of individual’s essence and then his enslavement. modern perception of alienation means loneliness and helplessness of man in the world surrounding him. by translating this type of approach into political realities, it is possible to define alienation as a low level of political involvement due to the awareness of the impossibility of influencing its course. another significant difference between alienation according to k. marx and alienation observed nowadays is explained by k. korzeniowski, who states that in case of the former – a person does not recognize his alienation, because once alienation has been recognized, it transforms into dealienation. considering a modern perception of this phenomenon, society consciously shapes its passive attitudes towards politics (korzeniowski, 1993, pp. 158–159). ada w. finifter distinguished two elements of political alienation. the concept was identified by the category of passiveness treated as a lack of willingness to understand political phenomena in common with unreadiness to take part in political life, mainly due to the lack of confidence in its effectiveness. the second element can be described as “perceived anomie”, which is associated with a conviction concerning deviation from generally accepted norms in the political environment (finifter, 1970, pp. 389–410). stephen long analyzes political alienation by using the concept of passiveness, dissatisfaction, cynicism, alienation and helplessness (long, 1976, pp. 267–268). in this case, s. long presents the behavior of society in m p , a h112 relation to the ruling elite that largely reveals a reaction to its helplessness. political apathy means the indifference of the part of citizens to political activities such as elections, participation in shaping public opinion and civic responsibilities (nnenna, 2013). while analyzing political activity and passivity, oksana kuleba distinguishes the following forms: apathy, loyalty, negativism, citizens’ participation and organized form of activity. apathy is treated as a state in which a person does not participate in events and political life, and neither is he interested in generally recognized national values. loyalty is a manifestation of the interest of an individual in politics, e.g. through participation in the elections and socio-political initiatives. negativism boils down to the absence of approval of the authorities’ actions by various forms of protest. this form includes belonging to the opposition, while the extreme manifestation of negativism is reflected in terrorism, which is an unlawful form of political participation. public participation provides compulsory participation in elections, discussions, public assessment of leaders and functioning of the state authorities. organized form of activity is considered to be the most advanced form of political activity and includes i.a. participation in political parties (kuleba, 2010, pp. 67–68). political activity of citizens can be regarded as a tool increasing the effectiveness of functioning of the political system under the conditions of institutional mechanisms and legal rules. however, a significant increase in public activity may also have a negative impact on the functioning of the state, e.g. a much larger number of political and social groups may cause the increase in the number of protests, strikes, and the increase of democracy, and thus disturb the state order (compare: michalak, 2013, p. 340). the study of political apathy using the category of political participation cannot be based solely on the analysis of election results. the shape of participation is also influenced by choice alternatives, including the decision not to participate in them (marsh, o’toole, & jones, 2007, pp. 11-12). therefore, political apathy should be defined as a lack of public involvement in the political life, expressed by the low level of participation in the various forms of political activity (elections, referendums, electoral initiatives), resulting from the conviction concerning the impossibility of influencing the decision-making processes and from a visible decline in trust to the state institutions. 3. research methodology the methodological basis for the research of political apathy is the analysis of the opposite category of political activity by virtue of studying legal provisions regulating political participation of the society and the dimension of its implementation. the conclusions were made according to the following considerations: does the legislation in russia promote an activity of the society and to what extent the provisions, guaranteeing the participation of society in political life, reflect the real state of its involvement. 3.1. political activity index wap the study of political activity index mainly required an analysis of the legislation ensuring political participation. however, such analysis of the legal provisions allow for examining the political activity in the legal context – wap(ap), but not the evaluation of the actual state of involvement of the society. between political apathy and political passivity... 113 with the aim to calculate political activity index we will use the following formula: wap(ap) = z 1 + z 2 +… +z n , [1] where: z 1 – the possibility of forming and acting in various types of political associations (freedom of association); z 2 – the possibility of participating in parliamentary and presidential elections (active and passive suffrage); z 3 – the possibility of organizing and conducting a referendum and of starting a legislative initiative. if the implementation of the particular variable in the state legislation is completely ensured, we get the result – “1.” meanwhile, if the legislation does not provide a necessary regulation or introduces mechanisms limiting the implementation of the variable, the result is “0.” considering the situation when the legislation partially ensures an implementation of the variable – the result is “0,5”, because it is difficult to clearly determine whether the condition is met or maybe it is not guaranteed. the next study focuses on the implementation of the legal provisions. even if the abovementioned possibilities are ensured in the provisions of the russian legislation, we cannot translate the given result into the dimension of actual implementation of political activity. therefore, it seems to be appropriate to correct the abovementioned coefficients by using correlation variables (della porta, & kreating, 2008, pp. 253–254). the indicator is defined as a political activity index (a correlate index) – wak(k) and determined by analyzing the mechanisms reflecting the dimension of the actual implementation of political activity in the society. verification of the variable z 1 (how the possibility of forming and acting in various types of political associations is ensured) is examined by the evaluation of x 1 (the number of new groups) and x 2 (the participation of citizens in political parties or other forms of associations). the possibility of forming and acting in various political associations is ensured to a significant extent if what is observed is a formation of new groups in the state with the participation of the society therein. this possibility is partly ensured if any of the aforementioned variables is not fully realized or the establishment of new groups and/or the participation of the society in them have a decreasing trend during the examined period. in turn, the realization of a given opportunity is not ensured or it is ensured to a negligible extent if the number of new groups is insignificant and the participation of the society in official forms of the political associations reflects low level of activity. considering the variable z 2 (the extent to which the possibility of participation in parliamentary and presidential elections is ensured), the verification is carried out by assessing x 3 – voter turnout in the parliamentary/presidential elections and x 4 – participation of political groups in the elections. ensuring the possibility of participation in elections should be regarded as implemented to a significant extent if the voter turnout reflects a large statistical result of over 50 percent and political groups actively participate in the election process (panicz, 2011, pp. 107–108, 111). the possibility of participation in elections is partly performed if the voter turnout does not reflect large involvement of the society in the election process (the wap(ap) = z 1 + z 2 +… +z n , m p , a h114 result is at the level of 25–50 percent). however, it should be noted that such a result does not imply citizens’ apathy. on the other hand, in such case the possibility of participation of the political groups is partly shaken due to the restrictions on the implementation of pluralism. this translates into how the legislation regulating the election process results in the number of participants therein. the implementation of a given possibility should be considered as insignificant or guaranteed to a small extent if the voter turnout is low (it means below 25 percent), while only few groups participate in the election process (lipset, 1998, pp. 231–232). the last variable z 3 (the extent to which the possibility of organizing and conducting a referendum and of starting a legislative initiative is ensured) is carried out by assessing x 5 – organization of the referendum and x 6 – the possibility of starting a legislative initiative. the possibility of organizing and conducting a referendum should be regarded as ensured to a significant extent if important issues related to the functioning of the state are consulted with the society on the referendum and an opportunity to start a legislative initiative by the society is ensured. the possibility is partly provided if a referendum is held only for some aspects related to the functioning of the state and the possibility of legislative initiative is implemented sporadically. the possibility is not ensured or it is ensured to a negligible extent if, despite the existence of the institution of referendum, authorities rarely refer to it and civic legislative initiative is not taken. therefore, the score “1” introduces ensuring the implementation of the variables to a large extent (it confirms effectiveness of legal provisions and their implementation), while the score “0” shows that legislation does not guarantee the implementation of a given variable. the implementation of the variable is partially ensured (score of 0,5) if it is difficult to determine whether the regulations have been completed or not. consequently, the index obtained on the basis of legislation analyzing can be corrected by using correlation variables. the political activity index (correlate index) is calculated as an average value according to the equation: [2] where “x” is a result obtained for each of the operationalization questions, and “n” is the number of variables. particular attention should be paid to the situation when the wap(k) has a score “0” or “1.” in case of “1” – obtained results of correlation confirm the results of legislation analysis. doubts will arise when the result is “0.” this will mean that correlate index will not correct the result obtained on the basis of legislation analysis. however, it will confirm that under certain guarantees of the implementation of a given rule in a given country, it is violated. the final result of the political activity index (wap) is calculated as follows: wap = wap(ap) x wap(k). 3.2. the index value if all variables that operationalize political activity are completely implemented, the value of index is wap = (2,0 – 3,0). then we can state that the implementation of the principle of political activity reflects the level of democratic regime. the result ranging within 2,0 and 3,0 shows the case when some variables are implemented partially (z = 0,5). therefore, index reflects the implementation of the principle of power alternation at the level of unconsolidated democracy. in case of wap = (0 – 1,0) we can state that level of implementation of the wap(k)=(x 1 +x 2 +x 3 +x 4 +x 5 +x 6 )/n, between political apathy and political passivity... 115 principle of political activity is low or even absent. it reflects the apathy of society as a basic feature of authoritarianism. if legislation ensures a participation in various political groups, but does not translate it into the formation of groups (and participation of society in them) or the participation in the election process – we can say that political activity is not fully implemented – wap = (1,1 – 1,9). in such a situation there are visible manifestations of apathy, which determines the implementation of a given feature within combination of democratic and authoritarian regimes, i.e. it takes the form of hybrid regimes. the use of scale makes it possible to determine the degree of political activity in russia. three possibilities for its implementation are considered: a) the level of democratic regime (reflecting the participation of the society in the various forms of political activity); b) low level of political activity, which is associated with the emergence of political apathy typical of authoritarian regimes, and c) hybridity of a given feature expressed by occasional political activity with elements of political apathy. 4. political activity of the russian society political activity of russian society in 2000–2012 is measured by using the following equation: wap = wap(ap) x wap(k). firstly, two variables of the political activity index in the legal aspect are examined. it lets us evaluate the level of implementation of political activity of the russian society on the basis of the russian legislation. then, the political activity correlate index is checked, which enables us to correct the obtained result on the basis of legal provisions according to the real dimension of the russian political activity. 4.1. the possibility of forming and acting in various types of political associations z1 we focus on analyzing the provisions related to the implementation of the possibility of forming and acting in political associations by russian citizens. therefore, it appears appropriate to recall the key provisions of the russian federation in this matter: the federal law on political parties no. 95–fz of june 21, 2001 and the federal law on public associations no. 82–fz of may 19, 1995. the provisions of the russian basic law in relation to various types of citizens’ associations ensure the equality before the law and the prohibition on the associations which are contrary to the russian legislation. with regard to the political public associations, the constitution draws attention to the recognition of political pluralism and multiparty system. the possibility of joining and forming political parties derives from the definition of the political party in the federal law (hereinafter: fl) on political parties, which is defined as a public association created for the participation of the russian federation citizens in the political life of society through the participation in elections and referendums (art. 3 (1), no. 95–fz). the fl on political parties and the fl on public associations contain the provisions that declare a right to form associations on a voluntary basis in order to protect the common interests of citizens and to achieve common goals. the fl on political parties confers the right to form voluntary political parties in accordance with their beliefs (art. 3, no. 82–fz; art. 2 and art. 8, no. 95–fz). it also defines the requirements that a political party should m p , a h116 meet. attention should be paid to the provision regarding the requirement to create regional branches in more than half of the subjects of the russian federation. furthermore, one should take heed of the fact that the provisions indicate the minimum number of members of the political party, that has been changed frequently. it is also noteworthy that the specified minimum number seems to be relatively large. in 2001 the fl determined this number at the level of 10 thousand members, while based on the amendments in 2012 it was reduced to 40,000 citizens. during the last 5 years, the required number of party members ranged from 10,000 up to 50,000, so this trend has not led to the mobilization of the society with respect to their participation in political groups. members of political parties and the citizens’ association may be citizens of the russian federation who has reached the age of 18 (art. 19, no. 82–fz, art. 23(2), no. 95–fz). in the context of examined issues, it is appropriate to indicate the provisions ensuring the right of political parties: to participate in decision-making process of the state government bodies and local governments; to participate in elections and referendums; to establish local and regional branches; to organize and hold meetings, rallies, demonstrations, marches, pickets and other public event; to use state and municipal media on an equal basis (art. 26, no. 95–fz). what is additionally worth noting is a legal basis for registration and funding of the political parties. in addition to the required documents specified in the fl on political parties, these associations should pay a registration fee. political parties are entitled to receive funds from the federal budget in case if these parties participated in previous elections and had not lesser than 3 percent of electors’ votes (art. 33, no. 95–fz). 4.2. the possibility of participating in parliamentary and presidential elections z2 considering the political activity, particular attention should be paid to the legal regulations related to the electoral participation, i.e. the right to vote and to be elected. according to the constitution of the russian federation the right to vote is conferred upon every citizen who has attained the age of 18. in turn, the right to be elected in presidential elections is conferred upon the citizens of the russian federation over 35 years and residing in the territory of the state for the last 10 years; while in case of elections to the federal assembly of the russian federation, the right to be elected is held by citizens who have attained the age of 21 (art. 81, par. 1; art. 97, par. 1, the constitution of the russian federation). further considerations on the implementation of the examined possibility require an analysis of the provisions related to the electoral regulations in the context of candidacy registration and submission. according to the fl on the election of deputies of the state duma of the federal assembly of the russian federation no. 175–fz of december 20, 2002, the registration of candidates starts 30 days after an officially published announcement of the elections. in turn, in the fl no. 51–fz of may 18, 2005 it is stated that the submission of candidates takes place not earlier than 10 days and not later than 30 days after a published announcement of the elections (articles 38–40, no. 175–fz; articles 36, no. 51–fz). both regulations specify the deadline for candidate registration – not earlier than 75 days and not later than 45 days before the voting day (art. 45, art. 46, no 175–fz; art. 42, par. 4, no. 51–fz). when registering a candidate in a single-mandate electoral district is required to make an advance payment of 15 percent of its electoral fund. the advance payment is returned to those who obtained a result of 2 percent of the number of voters and those who participated in the distribution of deputy seats between political apathy and political passivity... 117 (in case of the candidate in a single-mandate electoral district). the groups participating in the distribution of seats as well as those who obtained not less than 4 percent of the number of voters can expect a return of payment (art. 71 (1–2), no. 175–fz; art. 66, no. 51–fz). in 2009, the provision concerning the requirement to make an advance payment during the registration of parties in elections was removed. this requirement has been replaced by the obligation to collect signatures. another issue requiring attention concerns provisions regarding the collection of signatures and paying the registration fee. in case of the fl of december 20, 2002, the candidate is required to collect signatures in support of his candidacy in the single-mandate electoral district. a support should be expressed by at least 1 percent of voters. when candidates are nominated by parties in a multi-mandate electoral district, the number of signatures should be not less than 200 thousand; but among them – not more than 14 thousand signatures of voters residing in any single entity of the russian federation. (art. 42, par. 1–2; art. 43, par. 1–3, no. 175–fz). according to the fl on the election of deputies of may 18, 2005, political parties which have reached the electoral threshold in previous parliamentary elections are exempted from the obligation to collect signatures of support. in other cases, a political party that keeps collecting signatures of voters shall collect at least 150 thousand signatures and in case of the next convocations such a political party shall collect at least 120 thousand signatures with no more than 5 thousand signatures per entity of the russian federation (art. 39, no. 51–fz). 4.3. the possibility of organizing and conducting a referendum and to start a legislative initiative z3 according to the basic law of the russian federation, the right of legislative initiative is held by: the president of the russian federation, members of the federation council, deputies of the state duma, the federal government, entities of the russian federation having legislative power as well as the constitutional court, the supreme court and the supreme arbitration court within their competence (art. 104, par. 1, the constitution of the russian federation). the basic law does not provide a legislative initiative of the citizens. the constitution regulates referendum provisions in a very general way, recognizing that it is one of the forms of supreme direct expression of the power of the people (art. 3, par. 3, the constitution of the russian federation). the president has a power to announce a referendum in accordance with the procedure established by federal constitutional law (art. 84, par. 1, the constitution of the russian federation). the constitution distinguishes between a national referendum aimed at adoption of a constitution of the russian federation and local referendums falling under the competence of local self-government. the process of organizing and conducting national referendum is regulated in detail by federal constitutional law (hereinafter: fcl) (fl no. 124–fz; fl no. 67–fz, fcl no. 2–fkz, fcl no. 5–fkz). in particular, issues that cannot be discussed at referendum are identified, such as: a change of status of a constituent entity of the russian federation; whether to shorten or extend a presidential and parliament terms or to hold early elections of the president of the russian federation and the state duma; to adopt changes to the state budget; whether to adopt changes to federal taxes and fees. a referendum cannot be held under the conditions of a state of emergency or martial law, as well as during the last year of the presidential term or during the election campaign preceding the presidential and m p , a h118 parliamentary elections (art. 5 and art. 7, no. 5–fkz). the initiative to conduct a referendum is held by citizens of the russian federation who attained the age of 18 and have the right to vote. the number of citizens should be not less than 2 million people, including no more than 50 thousand citizens from any constituent entity of the russian federation (art. 14, par. 1, no. 5–fkz). it is worth noting that the fcl of the russian federation about referendum of the russian federation of june 28, 2004 provides a stringent control on the organization of the referendum. this applies to the multi-level registration of the initiative groups and the introduction of strict deadlines for meeting specific requirements. in turn, according to the fl no. 67-fz of june 12, 2002 “on basic guarantees of electoral rights and the right of citizens of the russian federation to participate in a referendum,” organization of a referendum in the election year is prohibited. the application of this type of provisions may be guided by concerns regarding the possibility of calling a referendum by the only significant opposition group – the communist party of the russian federation. therefore, on the one hand, the legislation of the russian federation is the basis for shaping the political activity of the society, while on the other, it introduces provisions that do not implement the principle of equal treatment of all entities or significantly limit the emergence of the new ones. the legislative process omitted the right to public legislative initiative. the possibility of calling a referendum, which is an exclusive power of a president himself, creates a warning regarding its treating as a form of consultation with the society, because it can be used only in the case when the president deems it appropriate. 5. results of the study the analysis of the legal legislation regulating the implementation of the abovementioned possibilities let us state that while considering the possibility of forming and acting in various types of political associations, one should take heed of a certain dualism: on the one hand, a lot of provisions promoting equality of all entities contain such that largely discourage society from political activity, i.a. regarding the relatively high number of members required to form parties and the requirement to create regional branches in more than half of the subjects of the russian federation. therefore, a possibility can be treated as partially guaranteed with a score – “0,5.” the possibility of participation in parliamentary and presidential elections is also guaranteed, but not completely. federal law introduces a range of privileges for entities that have obtained a certain level of support in previous elections, such as exemption from the obligation to make an advance payment during the registration of parties in elections and to collect signatures of support. consequently, the implementation of a given possibility is neither fully ensured, merely with a score – “0,5.” the last variable introduces the possibility of organizing and conducting a referendum and the right to legislative initiative. russian legislation ensures citizens a possibility of participating in all kinds of referendums and the possibility of initiating a referendum. meanwhile, the basic law does not provide an opportunity for citizens to start a legislative initiative, that is why the score is “0.5”. between political apathy and political passivity... 119 considering legal aspect, the calculation of the political activity index is as follows: [4] [5] consequently, wap(ap) equals 1,5. in this case we cannot speak of the implementation of political activity at the level of democratic state. the next part of the research concerns the real dimension of the implementation of political activity (correlates). x 1 – the number of new associations. according to the changes in russian legislation, until 2012, what is observed is a significant reduction in the number of political groups, rather than its increase through the creation of new ones. this is largely influenced by the amendment to the provisions of the fl on political parties regarding the increase in the minimum number of members of a political association. there is no available information on official websites about how many new groups were created. it is difficult to find the information regarding the number of registered associations in particular years because only the latest data are available. in this case, one must resort to the information from secondary sources. the verification of the possibility concerning the participation in political associations is determined on the basis of the number of registered groups in particular years. at the beginning of 2000, there were 48 political parties registered in the russian federation (139 parties were registered a year earlier). in 2001, the fl on political parties specified the minimum number of 10 000 members of the political party, which contributed to the reduction in the number of registered entities (to 40 parties) in 2001–2002. in 2003, 44 parties were registered, while in 2003 – 43 and in 2005 – 46 parties. according to the amendment to the provisions of the fl on political parties in 2004, the required number of party members significantly increased – to 50,000. so, when provisions entered into force, it resulted in a significant reduction of political parties. in 2006, 16 of 32 registered parties did not meet the requirements. in 2007, the number of registered political associations amounted to 19, in 2008 – 15, and in the years 2009–2011 only 7 parties (the foundation for civil society development). the next changes in a required number of party members at the level of 500 people in 2012 caused a significant increase in the number of political associations – over one year, 43 new parties were registered (then in 2013 – 19, 2014 – 6, 2015 – 2 parties). currently, the number of registered entities amounts 77. it is also noteworthy that in most cases, the said new parties are actually only nominally new, as they are in fact formed on the basis of already existing groups. in 2007, among 19 groups only 4 were actually new – the “civilian power”, the “patriots of russia”, the “fair russia” and the “party of social justice.” actually, the only new party on the russian political scene only the “civilian power”. among seven parties registered in 2011, the “right cause” can be considered as a new one, although it is also not a completely new party because it was founded as a merger of three parties participating in the parliamentary elections in 2007 – “civilian power”, “union of right forces”, and “democratic party of russia” (meleshevich, 2007, pp. 150-160). x 2 – participation of citizens in civic and political associations, which represents the scenario in which that legal provisions significantly limit a given possibility. according to the study of levada centr (nekhaychuk), only 3–4 percent participates as members in the voluntary social organizations, while another 3 percent – engaged but are not members of wap(ap) = z 1 + z 2 + z 3 wap(ap) = 0,5 + 0,5 + 0,5 m p , a h120 the organizations. there are about 350,000 organizations registered in russia, while only 38 percent of them actually function. the politicization of civic organizations is noticeable to a large extent. the research of the civil society monitoring shows that 10 percent of citizens declared their membership in third sector organizations in 2009, while in 2010 – 8 percent of citizens (cscsns). considering the extent of satisfaction related to the possibility of participation in political life: 12 percent of respondents declared a full satisfaction, 21 percent – are rather satisfied, 25 percent – are rather dissatisfied, 14 percent are absolutely dissatisfied and 28 percent remained undecided. in turn, the answer to the question about the willingness to participate in political life at least at the level of the city looked as follows: 7 percent answered “definitely yes” in 2008 and 5 percent in 2010; “probably yes” – 21 percent in 2008 and 2010; “probably not” – 30 percent in 2008 and 28 percent in 2010; “definitely not” – 33 percent and 34 percent respectively; and 9 percent remained undecided in 2008, while 13 percent in 2010 (levada centr, 2010). the results reveal depoliticisation of the society because the desire to participate in political life is declared by less than 30 percent of the citizens while over 60 percent – are not interested in such issues. roman bäcker points out that a lack of interest in politics and low level of political activity translates into a high level of political apathy, confirming the existence of an authoritarian regime according to the definition of j.j. linz (bäcker 2014, pp. 219–220). x 3 – participation of citizens in election process by taking into account a voter turnout during parliamentary and presidential elections (treisman, 2011, pp. 590–609). the voter turnout during presidential election was 68,64 percent in 2000; 64.38 percent in 2004; 69 percent in 2008; 65,34 percent in 2012. however, in case of elections to the state duma the voter turnout was 55,75 percent in 2003; 63,71 percent in 2007; 60,2 percent in 2011. despite constant stability in public participation in the elections, a special attention should be paid to various types of administrative resources and falsifications of election results (central election commission of the russian federation). x 4 – participation in political associations. there were 23 political parties taking part in the parliamentary election in 2003, 11 parties in 2007 and only 7 in 2011 (central election commission of the russian federation). the results show the actual situation related to the implementation of electoral legislation in the shape of political activity carried out by the participation of political parties in elections. they confirm that russian legislation adversely affects the implementation of the right to be elected. x 5 – a referendum should reflect a mechanism of consultations between the society and authorities on public affairs. a referendum in russia was organized twice at the local level in the years 2000–2012. in comparison, the referendums in ninetieth were conducted for legitimizing the power of state authorities during the process of political transformations, e.g. the referendum in april 25, 1993 and in december 12, 1993 regarding constitutional foundations of the state. x 6 – russian legislative process omitted the right to public legislative initiative. the study of the abovementioned six indicators allows us to calculate the political activity correlate index as follows: [6]wap(k)=(x 1 +x 2 +x 3 +x 4 +x 5 +x 6 )/n between political apathy and political passivity... 121 the analysis of conditions relating to public political activity brings about the following results: 1. the possibility of forming new groups, in particular opposition ones, is insignificant [x 1 = 0]; 2. despite strict provisions regarding the participation of the society in political and social groups, society undertakes a given type of activity [x 2 = 0,5]; 3. the society participates in parliamentary and presidential elections, but results of elections and voter turnout are manipulated (it is proved by the analysis of the election process during the study regarding the implementation of the principle of alternation of power) [x 3 = 0,5]; 4. political groups insufficiently participate in the election process, which is confirmed by legislative conditions [x 4 = 0,5]; 5. referendum, as actually conducted, does not reflect a stipulated mechanism of consultations between the society and authorities on public affairs; yet, granted, it was neither used as a tool to legalize undemocratic behavior of the authorities [x 5 = 0,5]; 6. the society does not have a right to start a legislative initiative [x6 = 0]. [7] [8] [9] the result (wap = 0,5) indicates that political activity in russian society is not implemented at the level of democratic regime. despite some social attempts at sparking political activity, many particular manifestations thereof are severely limited with a wide array of mechanisms exercised on the part of the state. 6. conclusions political apathy is a complex phenomenon and its study requires in-depth analysis of the society as well as its economic and cultural conditions. in order to avoid potential mistakes in the analysis of political apathy of the russian society, we have used the opposite category of political activity. therefore, it became possible to operationalize a concept of political activity without providing a sociological research. thus, we analyzed the legislation which is the basis for implementation of political activity in the russian society. simultaneously, we introduced political activity of the russian society in its real dimension. results of the study confirmed the proposed hypothesis – russian society, in the years 2000–2012, was characterized by political apathy and at the same time by low and limited activity. it proved undemocratic mechanisms which actually operate in the state. the fact of insufficient implementation of political activity is also proved by estimated index (wap = 0,5). consequently, it should be conceived of in terms of the opposite feature of political apathy, because even at the level of legislation we can find particular provisions aimed at limiting a given activity of the society, which largely translates into the real wap(k) = 0 + 0,5 + 0,5 + 0,5 + 0,5 + 0/6 = 0,33 (0,3) (wap) = wap(ap) x wap(k) (wap) =1,5 x 0,3 = 0,45 (0,5) m p , a h122 dimension of its implementation. the low level of political activity reflects a political apathy of the russian society, which was formed as a result of rigorous legal regulations preventing and discouraging from the participation in all forms of political activity. references baudrillard, j. (1983). in the shadow of the silent majorities. new york: semiotext(e). central election commission of the russian federation. retrieved october 10, 2019, from http://www.cikrf.ru/. constitution of the russian federation (1993) (passed by nation-wide voting of december 12, 1993) (with the amendments of december 30, 2008, february 5, july 21, 2014). dahl, r. (1995). demokracja i jej krytycy. kraków: znak. della porta, d., & kreating, m. (2008). approaches and methodologies the social sciences. a pluralist perspective. cambridge-united kingdom: cambridge university press. deluca, t. (1995). the two faces of political apathy. philadelphia: temple university press. federal constitutional law. (1995). no. 2-fkz of 10 october 1995 on the referendum of the russian federation. federal constitutional law. (2004). no. 5-fkz of 28 june 2004 on the referendum of the russian federation. federal law. (1997). no. 124-fz of september 19, 1997 on basic guarantees of electoral rights and the right of citizens of the russian federation to participate in a referendum federal law. (2002). no. 175-fz of december 20, 2002 on the election of deputies of the state duma of the federal assembly of the russian federation. federal law. (2005). no. 51-fz of may 18, 2005 on the election of deputies of the state duma of the federal assembly of the russian federation. federal law. (2002). no. 67-fz of june 12, 2002 on basic guarantees of electoral rights and the right of citizens of the russian federation to participate in a referendum, (as amended on september 27, december 24, 2002; june 23, july 4, 2003). federal law. (1995). no. 82-fz of may 19, 1995 on public associations. federal law. (2001). no. 95-fz of june 21, 2001 on political parties. finifter, a.w. (1970). dimensions of political alienation. american political science review, 2 (64). pp. 389–410. kaźmierczak, t. (2011). partycypacja publiczna: pojęcie ramy teoretyczne. in a. olech (ed.), partycypacja publiczna. o uczestnictwie obywateli w życiu wspólnoty lokalnej (pp. 83–99). warszawa: instytut spraw publicznych. korzeniowski, k. (1993). alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne. in j. reykowski (ed.), wartości i podstawy polaków a zmiany systemowe. szkice z psychologii politycznej (pp. 155–192). warszawa: wydawnictwo instytutu psychologii pan. korzeniowski, k. (1999). między rewolucją a normalnością. rzecz o alienacji politycznej. in b. wójciszke, & m. jarymowicz (eds.), psychologia rozumienia zjawisk społecznych (pp. 61–78). warszawa–łódź: pwn. levada centr. (2010). retrieved october 13, 2019, from https://gtmarket.ru/news/2010/06/ 25/6247. lipset, s.m. (1998). homo politicus. społeczne podstawy polityki, warszawa: pwn. between political apathy and political passivity... 123 long, s. (1976). political alienation among black and white adolescents: a test of the social and political reality model. american politics quaterly. 4. pp. 267–268. lubecki, j., & szczegóła, l. (2007). o źródłach apatii politycznej w transformującym się społeczeństwie. in j. garlicki (ed.), społeczne uwarunkowania transformacji systemowej w polsce (pp. 74–92). warszawa: dom wydawniczy elipsa. marsh, m., o’toole, t. & jones, s. (2007). young people and politics in the uk apathy or alienation. new york: palgrave macmillan. meleshevich, a. (2007). party systems in post–soviet countries a comparative study of political institutionalization in the baltic states, russia, and ukraine. new york: palgrave. michalak, b. (2013). mieszane systemy wyborcze. cele. rozwiązania. konsekwencje. toruń. mider, d. (2013). partycypacja polityczna a legitymizacja systemu politycznego. studia politologiczne. 18, pp. 12–30. cscsns. (n.a.) monitoring the status of civil society, hse centre for studies of civil society and nonprofit sector. retrieved october 13, 2019, from http://www.hse.ru/ monitoring/mcs/ustmcs. prokop, m. (2016). hybridity of ukrainian society in the years 2000 – 2012. between political activity and political apathy, kultura i edukacja. 4 (114), pp. 150–161. the foundation for civil society development [fond razvitiya grazhdanskogo obshchestva], doklad rossiyskaya partiynaya sistema: tekushcheye sostoyaniye i perspektivy razvitiya. retrieved october 10, 2019, from http://civilfund.ru/mat/view/42. kuleba, o. (2010). politychna uchast’: sut’, riznovydy ta osoblyvosti. ukrayins’ka natsional’na ideya: realiyi taperspektyvy rozvytku. vypusk 22. pp. 65–69. nekhaychuk, yu. (2012). grazhdanskaya aktivnost’na karte rossii. retrieved october 13, 2019, from http://www.levada.ru/2012/05/30/grazhdanskaya-aktivnost-na-karte-rossii/. tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 marta gębska *1 orcid: 0000-0002-2254-9366 human trafficking as a challenge for international security and security in europe abstract human trafficking is a constant challenge to the security of states and international communities. despite the official abolition of slavery in many countries in the 20th century and by the league of nations in 1926, this problem has not been resolved; nay, it has been intensifying thanks to new communication technologies and means of transport. the aim of this article is to present the issue of trafficking of human beings in europe in the context of international security and with special attention paid to security in europe, as well as personal security of victims. the paper offers the definition of human trafficking and reviews international documents concerning human trafficking. moreover, the purposes of human trafficking, profile of victims and scale of that phenomenon in europe is described. finally, the similarities and differences of that dirty business in europe are compared with other regions of the world. what is also investigated is the profile of this crime and the policy of some european countries facing a modern slavery problem. the paper adduces the latest reports edited by the international organizations specializing in trafficking of human beings from a legal, research-related, theoretical and practical side. keywords: human trafficking, europe, security, crime, international organizations 1. introduction human trafficking exists locally and internationally. it is often associated with conducting criminal activities on an international scale. this problem also occurs in europe. first of all, this region, as more economically developed than a significant part of asia and the whole africa, is therefore an attractive destination for victims of human trafficking, most often used * war studies university, (warsaw, poland), e-mail: m.gebska@akademia.mil.pl 2020, no. 1 (13), pp. 41–56 published online april, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.004 m g42 by torturers as the forms of forced labour (including sexual exploitation). victims of human trafficking come also from europe and are abused in their country of origin or, most often, transported to richer regions of the world. the purpose of this article is to present the issue of trafficking in human beings in europe as a challenge for personal, state and international security. the following research questions guided the study: (1) what is a definition of human trafficking in the international law and what are the international documents concerning a human trafficking issue? (2) what are the purposes of trafficking in human beings, the scale of the problem and the victim profile? (3) what are differences and similarities of a modern slavery problem between the selected regions of europe and other regions of the world? the additional issue discussed in the paper is a posture of some european countries to the problem of human trafficking and the profile of that crime in europe. trafficking in human beings is a spreading phenomenon, which is connected with crime, forced labour, sexual exploitation, sham or forced marriages, begging, robbery or other law-infringing actions. in europe, usually adults become the victims of trafficking, because they are exploited as cheap workforce. in most cases men are offenders, but there is a new, quite intensive trend of recruiting new victims by women, because women easily inspire trust. the victims come from different parts of europe and more than half of them is trafficked within a moderate distance, not to neighbouring country, but within a distance no greater than 3500 kilometres. the article offers the definition of human trafficking, which is used by international community, and reviews international documents in human trafficking. moreover, the purposes of human trafficking are revealed and the profile of victims and the scale of this phenomenon in europe is described. finally, similarities and differences in this dirty business in europe are compared with other regions of the world. what is also investigated is the profile of this crime and the policy of european countries in the area of modern slavery. it should be mentioned that the issue of human trafficking remains of great interest to states and organizations, due to victims’ safety and a desire to eliminate this practice, but also to scientists studying that phenomenon. journal of human trafficking (edited by taylor & francis online 5 times a year) is entirely devoted to the issue. it promotes the greater understanding of human trafficking by publishing diverse scholarly works on all the forms of contemporary slavery. the main areas of journal’s interests cover: anti-trafficking policy and legislation, child trafficking, commercial sexual exploitation of children, child soldiers, organ and tissue extraction, forced labour and slavery, forced marriage, involuntary domestic servitude, debt bondage, behavioral and medical consequences of human trafficking, as well as survivor issues, outcomes and resources (journal of human trafficking, 2020). 2. methodology in order to achieve the aim of this paper and answer the research questions, the united nations office on drugs and crime (unodc, 2016; unodc-icmpd, 2013; unodc, 2018a, 2018b), the european union (eurostat, 2015; european commission, 2016, 2017a, 2017b; european parliament, 2011) and other international organizations (international centre for migration policy development, 2017; council of europe, 2005a, 2005b) reports were analysed. the paper also analyses certain legal acts, most of which were drawn human trafficking as a challenge for international security... 43 up by the european union (document 32011l0093, 2011; document 32012l0029, 2012; document 32011l0036, 2011; document 32004l0081, 2004; document 32011l0093, 2011; document 32004l0080, 2004). they contain: legal basis of a discussed issue, statistical analyses and qualitative research conducted by different international institutions. the paper employs a method of analysis-synthesis, which is swiftly followed by a conclusion. unodc (united nations office on drugs and crime) is the main global organization focused on the problem of modern slavery, it cooperates with international organizations (the european union, unicef and international organization for migration) in order to limit the phenomenon of human trafficking (unodc, 2018a). the last report (unodc, 2018b) is based on information collected from 142 countries, encompassing more than 94% of the world’s population. statistical data presented in various international and european reports come from the member states and from global organizations cooperating with them. 3. results and discussion human trafficking is an international problem. in 2016, all over the world there were an estimated 40.3 million victims of modern slavery, which is more than were enslaved during the transatlantic slave trade (bryant, landman, 2020). more victims of trafficking in human beings were reported to unodc in 2016 than at any time over the past 13 years, which means that about 40% more victims were detected, as compared to 2011 (unodc, 2018b). slavery is penalized by the international institutions and by most of the countries. they confirm that this crime collides with the fundamental human right of self-ownership as well as with their dignity. children and adults of both sexes become the human trafficking victims, especially when they are poor, uneducated, during migration process, and when they are in search for a better life. they are often driven to despair and because of the lack of carefulness, their naivety or the lack of awareness of potential threats, they therefore become victimized. this modern slavery hits both social and personal1 (gębska, 2017) as well as international security, because multinational criminal groups exploit their victims such as, say, soldiers, and henceforth the former train the latter to ultimate become robbers or terrorists (szpak, 2015). the united nations with regional organizations, such as the council of europe drew up a number of legal documents which define the concept of human trafficking and recommend precautionary measures which should be rtaken to protect the victims and fight against this kind of crime. fight against human trafficking consists in the procecution and penalization of criminals who, directly or even indirectly, are involved in this business, as well as the protection of their victims. 1 in personal and structural aspect, the term security is described as the possibility of free development of subject and the guarranty of undisturbed existence, the achievement of social growth and prosperity of individuals, as well as the state of peace and certainty and the lack of threats. the state and process of personal security relies on the creation of such conditions of life to individuals and whole groups, which facilitate personal flourishing and self-realization. next, the state and process of structural security relies on the right orientation of activities of social instuitutions (the state institutions, international organizations, occupational groups, local communities) in order to guarantee personal security. personal security is a freedom its subject have from the threats or acceptation of those threats with the possibility of remaining human dignity, the right to liberty, life and development. m g44 3.1. human trafficking definition and international documents concerning human trafficking issue the legal base for international environment on trade in humans is the protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children (called palermo protocole), which is the supplement of the convention against transnational organized crime, adopted by the united nations on the 15th october 2000 (dz.u.2005.18.160, 2005). the second base is the council of europe convention on action against trafficking in human beings, adopted on the 16th may 2005 (the council of europe, 2005b). moreover the palermo protocole appeals to the resolution of united nations general assembly no. 53/111, adopted on the 9th december 1998, which established the intergovernmental committee to prepare international convention against transnational organised crime and to draw up international legal instrument to protect human trafficking victims, especially women and children. palermo protocole (dz.u.2005.18.160, 2005; unodc, 2009) aims to prevent and to suppress human trafficking, undertaking the wide international activities to limit this kind of crime in the country of origin, destination and transit, as well as to develop countermeasures to punish the perpetrators and to protect the victims and enforce human rights, which are important for international community. in accordance with the article 3: “trafficking in persons shall mean the recruitment, transportation, transfer, harbouring or receipt of persons, by means of the threat or use of force or other forms of coercion, of abduction, of fraud, of deception, of the abuse of power or of a position of vulnerability or of the giving or receiving of payments or benefits to achieve the consent of a person having control over another person, for the purpose of exploitation. exploitation shall include, at a minimum, the exploitation of the prostitution of others or other forms of sexual exploitation, forced labour or services, slavery or practices similar to slavery, servitude or the removal of organs”. moreover, the agreement of the victim of human trafficking to planned usage is not important, if there was used any methods of usage, as well as “the recruitment, transportation, transfer, harbouring or receipt of a child for the purpose of exploitation shall be considered “trafficking in persons” even if this does not involve any of the means set forth (…). child shall mean any person under eighteen years of age”. in accordance with article 5 of palermo protocole each country, which ratifies the protocole, “shall adopt such legislative and other measures as may be necessary to establish as criminal offences the conduct set forth in article 3 of this protocol, when committed intentionally. each state party shall also adopt such legislative and other measures as may be necessary to establish as criminal offences: (a) subject to the basic concepts of its legal system, attempting to commit an offence established in accordance with paragraph 1 of this article; (b) participating as an accomplice in an offence established in accordance with paragraph 1 of this article; and (c) organizing or directing other persons to commit an offence (…)”. in accordance with article 3 of the united nations convention human trafficking is the activity connected with international organised crime, because it is often commited in more than one country or it is commited in one country but the important part of its preparation, planning, leading or controlling, takes place in another country, or it is commited in one country, but affects another one. what is more, penalization includes the entry into agreement with one or more people to obtain financial benefits or other material profit, as well as the knowledge about participation in the organised crime group, and organization, leading, human trafficking as a challenge for international security... 45 helping, instigatating, facilitating or advising in commiting the crime. penalization concerns laundering dirty money (article 6), corruption (article 8), and entails prosecution, sanction, confiscation (article 11, 12) for the participation in the crime. palermo protocole describes the issues connected with the protection of human trafficking victims, including assistance to and protection of victims (article 6), status of victims in receiving states (article 7), restitution for victims (article 8), as well as the prevention of trafficking in persons (article 9), information exchange and training (article 10), border measures (article 11), security and the inspection of documents (article 12), legitimacy and validity of documents (article 13). the protocole confirms that any activities should be interpreted and applied not to discriminate the victims of human trafficking (article 14). one of the most important un documents on trafficking in human beings is the convention for the suppression of the traffic in persons and of the exploitation of the prostitution of others. it was approved by the general assembly resolution 317 (iv) of 2 december 1949 and entered into force on 25th july, 1951. according to its provisions, dealing with prostitution does not fall under the sanctions; however, the member states are obliged to introduce certain changes in their intra-state legislation that would require the necessity of having special documents issued to those dealing with prostitution or to the ones only suspected of that crime (article 6). the convention obliges also to such preventive measures as preventing trafficking in human beings and undertaking operational control activities in public places where emigrants reside (e.g. railway stations, seaports and airports). unfortunately, so far, the document has been ratified only by 82 member states of the un (united nations, 1950). the council of europe convention defines the issue of human trafficking, describes victims and methods of operation against trafficking in the same way as documents of the united nations. however, it presents activities in the wider context, which should be undertaken by the countries to prevent trafficking in human beings. those activities include: promotion of human rights actions, tightening relevant policies and introducing educational programs which would explain the problem of human trafficking, the implementation of training programs as well as social and economic initiatives directed to people who are at risk of becoming the victims of modern slavery. moreover, the convention regulates the issue of identification of victims, protection of private life, assistance for victims, recovery and reflection period, resistance permit, compensation and legal redress, reparation and return of victims, gender equality (chapter iii), as well as substantive criminal law (chapter iv). solutions of problems are just the same as in the documents of the united nations, but what is more, they state clearly that the victims should not be penalized for any unlawful act if they were forced to commit it (article 26). the chapter v and vi shows the issue of investigation, prosecution and procedural law as well as the international cooperation and the one with civil society (council of europe, 2005a). trade in humans is forbidden in the european union and penalized in accordance with the article 83 of the treaty of the functioning of the european union. next, the directive of the european parliament and the council no. 2011/36/eu of 5th may 2011 on the prevention of human trafficking and fight against this kind of dirty business and victims protection describes the ways of cooperation and coordination of the activities in the eu (european commission, 2016; european parliament, 2011). the european union is a party to the united nations convention against transnational organized crime and additional protocols to that m g46 convention. eu has developed many different documents containing recommendations on fight against human trafficking. an example of such document is the brussels declaration signed in 2002, which was adopted at the european conference against trafficking in human beings. the declaration includes the list of the standards recommended to the eu members that would serve to improve the effectiveness of the fight against trafficking in human beings. this document highlights the assistance programs, inter-state exchange of information, promotional campaigns of preventive nature, and also mentions the need to learn the reasons for trafficking in human beings. however, the declaration does not entitle one to lawfully take actions, but serves merely as a source of information that might be used by eu countries to combat human trafficking (refworld, 2002). actions of eu aimed at combating and preventing trafficking in human beings are defined by extra legal acts. the most important of them are (document 32011l0093, 2011; document 32012l0029, 2012; document 32011l0036, 2011; document 32004l0081, 2004; document 32011l0093, 2011; document 32004l0080, 2004): – brussels declaration on preventing and combating trafficking in human beings; – directive 2011/36/eu of the european parliament and of the council of 5 april 2011 on preventing and combating trafficking in human beings and protecting its victims, and replacing council framework decision 2002/629/jha; – residence permit for victims of human trafficking; – directive 2011/93/eu of the european parliament and of the council of 13 december 2011 on combating the sexual abuse and sexual exploitation of children and child pornography, and replacing council framework decision 2004/68/jha; – directive 2012/29/eu of the european parliament and of the council of 25 october 2012 establishing minimum standards on the rights, support and protection of victims of crime, and replacing council framework decision 2001/220/jha; – council directive 2004/80/ec of 29 april 2004 relating to compensation to victims of crime. 3.2. purposes of trafficking in human beings, the scale of the problem and the victim’s profile the statistics presented in this article are based mainly on the international reports published periodically by the united nations office on drugs and crime. this un programme came into existence in 1997 and it helps the member countries to combat international crime and illegal drug trade and it implements un anti-terrorist programs, as well as coordinates activities in this area. the results of research are presented according to the world division into: western and central europe (it is divided into western and southern europe and central and south-eastern europe), eastern europe and central asia2, north and central america and the caribbean, south america, east asia and the pacific, south asia, sub-saharan africa and north africa as well as the middle east (unodc, 2016; unodc 2018b). 2 eastern europe and central asia covers such countries as: armenia, republic of azerbaijan, belarus, georgia, republic of moldova, russian federation, kasakhstan, kyrgyzstan, tajikistan and uzbekistan. because of the lack of information on eastern europe (without asia) this region will not be subject to our scrutiny. human trafficking as a challenge for international security... 47 from an international security point of view it is important to mention that available scientific research indicates that there is a positive correlation between the occurrence and intensity of the problem of human trafficking and the extent and length of conflicts. the examples of criminal groups pointed out are: boko haram, the islamic state, lord’s resistance army of uganda and the revolutionary united front of sierra leone. it is arguable that states which are better at addressing the crime of modern slavery are more likely to experience a shorter intrastate conflict. however, there is no evidence that trafficking of human beings can tip the scales of conflict in one way or the other, but it is likely that it can at the very least sustain a rebel group in a material way (bowersox, 2018, june 22). armed conflicts can increase vulnerability to slavery in different ways. areas with the lack of resources to respond to crime and with weak rule of law provide criminals with a fertile terrain to carry out their actions. this is exacerbated by many individuals and families in dire straits, lacking resources to satisfy their basic needs. some armed groups involved in a conflict and other criminals may exploit civilians and take the opportunity to traffic victims, both adults and children (unodc, 2018b, p. 11). according to unodc (unodc, 2018b) victims exploited in conflict areas were mostly used as persons coerced into sexual slavery, exploited in a forced marriage, as porters by armed groups and to extract minerals, diamonds and gold. on the other hand, victims abused while fleeing conflict areas were exploited in industries and service sectors or in a forced marriage. as for refugees, they were subject to sexual exploitation. according to 2018 report western and southern europe3 and central and south-eastern europe4 subregions are characterized by similar indices. in western and southern europe 52% of identified victims were women and the most important reason for human trafficking was sexual exploitation (66% of detected victims), among convicted people there were mostly men (76% of detected criminals). about 51% of offenders came from the country of their victims’ origin. the victims were transported within some distance and what was recorded there was the increasing trend of human trafficking for forced labour (unodc, 2018b). in southern europe and central europe 51% of detected victims were women and the main reason for trafficking was sexual exploitation (70% of detected victims), among convicted people there were mostly men (82% of detected crimers). as much as 80% of offenders come from the country of their victims’ origin. the victims mainly come from western and central europe and their place of destination is eastern europe and central asia. over the period 2012–2014 there was noticeably increasing trend of victims’ exploitation for begging and getting forced marriage (unodc, 2016; unodc, 2018b). over the period 2012–2014 in western and southern europe there were detected about 15 200 cases of human trafficking, 56% of them were women, 19% men, 18% girls and 7% boys. compared with previous years there was an increasing trend of men trafficking, especially in austria, denmark, germany, ukraine, norway, and the united kingdom. other countries recorded stable indicators (about 10% share of men), while the lowest indicator was 3 this subregion covers such countries as: andora, austria, belgium, danemark, finland, france, greece, germany, irland, italy, malta, the netherlands, norway, portugal, spain, switzerland, turkey, and the united kingdom. 4 this subregion covers such countries as: czechia, slovakia, latvia, estonia, hungary, poland (central europe) and albania, bulgaria, montenegro, romania, serbia, slovenia, former yugoslav republic of macedonia (south-eastern europe). m g48 recorded in turkey (1%). at the same time the share of trafficked children was stable, and there was a decreasing number of trafficked women (unodc, 2016). next, over the period 2012–2014 in central and south-eastern europe about 6870 cases of human trafficking were reported, 75% of them were women and girls at different age. compared with previous six years a decreasing trend of men and boys trafficking was observed; it was increasing only in serbia and czechia (unodc, 2016). over the period 2012–2014 in western and southern europe as much as 67% of victims were sexually exploited, 30% were forced to work, especially in agriculture, construction, housework and cleaning service. about 4% of victims were trafficked for other purposes, while the lowest share fell upon begging (0,7%) and forced crime (0,7%). single cases of forced or sham marriages were recorded. about 85% of victims were women, especially young ones. only 4% of sexual victims were men (unodc, 2016). on the other hand, in central and south-eastern europe 65% of victims were sexually exploited, 97% of them were women. about 23% of victims were trafficked for forced labour and 86% of them were men. 14% share of woman is the lowest compared with other regions of the world. about 0,1% of victims were trafficked for organ removal and 12% of victims were used for other purposes, such as begging and forced or sham marriage (1% of victims). the other purposes of human trafficking in this region were: forced commission of crime, pornography, and trafficking pregnant women to sell their children. over the period 2012–2014 7 cases of trafficking for organ removal were noticed (unodc, 2016). according to the unodc report 2018 (unodc, 2018b) between 2014 and 2017 in western and southern europe, there were cases of victims of human trafficking from 124 countries, in comparison to 41 countries in central and south-eastern europe. those numbers especially reveal the international nature of the deal. similar figures may be found in the reports of the european union. according to the eurostat, over the period 2010–2012 as much as 30 146 cases of human trafficking were reported in 28 countries of the eu, 80% of them were women and 65% of them were citizens of the eu. moreover, more than 1000 sexually exploited children were recorded. about 71% of all men victims were taken advantage of as cheap workforce. at that time in the eu 8 805 people were prosecuted because of human trafficking, 70% of them were men, and 3 855 people were convicted (eurostat, 2015). next years, over the period 2013–2014 15 846 cases of human trafficking were recorded, 65% of them were citizens of the eu, 15% of them were children. among the eu countries the biggest number of victims was identified in romania, bulgaria, the netherlands, poland, and hungary, while the biggest number of extra-european victims were from nigeria, china, albania, vietnam and maroko. at that time 6 324 people were heard because of a suspicion of human trafficking, 4079 people prosecuted and 3 129 convicted (european commission, 2016). according to unodc (unodc, 2018b) the criminal income earned from the exploitation of trafficking victims in western and southern europe was: 25–65 euro per act, 1000 euro and 240 usd per day (3 sexual exploitation cases), and 300–500 euro, 300–1000 euro and 750 euro per day (2 begging cases). in central and south-eastern europe the income was 200 and 150 euro per day (2 sexual exploitation cases). human trafficking as a challenge for international security... 49 3.3. trafficking in human beings in europe compared with other continents the victims of human trafficking in western, central and south-eastern europe were usually sexually exploited (about 65,5% of victims), compared with 31% of victims in eastern europe and central asia, 29% in subsaharian africa and 55% in northern america, 57% in central america, the caribbean and southern america, and 61% in east asia and pacific. in eastern europe and central asia people were taken advantage of as cheap workforce (64% of victims), compared with 30% in western and southern europe and 23% in central and south-eastern europe. compared with other regions of the world all subregions of europe recorded small amount of other forms of exploitation, such as organ removing, begging, sham and forced marriage and sale of children (unodc, 2016). in the next unodc report (unodc, 2018b) it was said that trafficking for forced criminality was mainly reported in western and southern europe, while trafficking for organ removal was primarily detected in north africa, eastern europe, and central and south-eastern europe. other forms, such as trafficking for exploitation in begging or for the production of pornographic material, were reported in different parts of the world. the detection of other forms of modern slavery may partly reflect the ways in which the states chose to criminalize different forms of exploitation. globally in 2016 trafficking for the purpose of sexual exploitation was the most frequent form of trafficking. those victims comprised 59% of the detected victims. at the same time one victim out of three detected was trafficked for forced labour, and 7% of detected victims were trafficked for other purposes (unodc, 2018b). fig. 1. shares of different forms of exploitation among detected trafficking victims, by region of detection in 2014 (or most recent year) source: (unodc, 2016, p.29). m g50 compared with other regions of the world all european subregions recorded a small share of trafficked children. in 2014 and 2016 they constituted 25–26% of all victims in western and southern europe, and 26% in central and south-eastern europe in 2016 but 34% in 2016 (unodc, 2016; unodc, 2018b). much bigger indicators were recorded in the regions of the world with high demographic development and the lack of birth control (in some countries the lack of registration of newborn children), hence in subsaharian africa, central america and the caribbean as well as in south america. fig. 2. shares of adults and children among detected trafficking victims, by region in 2014 (or most recent) source: (unodc, 2016, p.26). all subregions of europe were a common destinantion for migrating people and trafficked ones, because of high level of social and economic development of the destination areas. the offenders were able to obtain huge financial gains as a result of exploiting people. smuggling of people, transportation, which were often connected with human trafficking, bribing administration or board guards to receive false documents or residence permits, as well as the creation of special conditions for illegal immigration, incur enormous cost, so a major part of victims from richer parts of the world migrated within a medium or long distance, inter alia to europe. on the other hand, the victims of modern slavery from the poorest regions of the world migrated mostly within a short distance, so they stayed usually in the coutry of their origin or were smuggled to neighbouring countries. in case of subsaharian africa 98% of victims stayed in their region, compared with 94% in central america and the carribean, and eastern europe and central asia, 93% in east asia and the pacific, and 89% in south america. in western and southern europe, central and south-eastern europe those indicators were much smaller and they respectively amounted to the number of 69% and 73% (eurostat, 2015). human trafficking is often linked to a different type of criminal activity; that is, illegal migration involving criminal groups or individual smugglers may be accompanied by drug human trafficking as a challenge for international security... 51 trafficking, organ trafficking and even terrorist activities. trafficking in human beings and migration may also involve counterfeiting identity documents, or forcing criminal activities, such as theft (czarnecka, 2018; wawrzusiszyn, 2017). 3.4. profile of crime in western and southern europe in spite of the fact that in western and southern europe women involved in trafficking crime were often detected, the share of cases which brought accusation against offenders and cases with conviction was one of the smallest in the world. it is estimated that about 31% of prosecuted people and 22% of convicted people were women (similar indicators apply in 2018). in 2014 about 58% of prosecuted ones were offenders outside the region, mainly from central and eastern europe (28%) and subsaharian africa (13%) as well as from both americas (5%) and asia (6%). this means that human trafficking is an international crime. about 40% of convicted people came from the country of crime detection. in 2014, 73% of investigated people were men, and 27% women. they came from 10 countries. 69% of men and 31% of women were prosecuted. they came from 8 countries, 78% of men and 22% of women were convicted (eurostat, 2015; unodc, 2018b). over the period 2012–2014 in western and southern europe detected victims of human trafficking came from 137 countries, instead of just several african, oceanian, central american countries and f.e. saudi arabia, oman or australia. the biggest number of detected victims came from central europe (14%) and south-eastern europe, especially from bulgaria and romania, as well as from subsahrian africa (16%) and east asia and the pacific (7%) (eurostat, 2015). the biggest number of victims detected in france, germany, the netherlands and the united kingdom came from central europe. about 52% of victims, as a result of trafficking, migrated within a medium distance (between two countries that don’t share a border and with the border of the origin less than 3500 km away from the closest border of the destination country), and 26% of victims migrated within a long distance (more than 3500 km). cameroon, ghana, gwinea, sierra leone, and first of all nigeria, were the countries of origin of the biggest flow of modern slaves to europe. among asian countries the biggest number of victims came from china, indonesia, philippines, thailand and vietnam. at that time a surge in migration and trafficking was noticeable, in particular from east africa to the united kingdom, from eastern europe and central asia to turkey, from southern america to france and spain and from north africa to france, and first of all, from subsaharan africa to many european countries (eurostat, 2015). in 2018 the main origins of inbound flows remained the countries in central and south-eastern europe, while the detection of these flows declined markedly compared to 2012 and 2014. victims from south-eastern europe were recorded in large numbers in almost every part of this subregion. victims from central europe were also detected in many parts of western and southern europe, though to a lesser extent. what is more, some western european states reported detection of the victims from the baltic states such as latvia and lithuania, with larger numbers in the united kingdom. it look as if countries in western and southern europe were increasingly detecting victims from other affluent countries in this area. outside of the region of western and central europe, sub-saharan africa remained the most relevant origin of detected trafficking flows into western and southern europe. (unodc, 2018b). m g52 research data released by unodc and brazilian ministry of justice indicate that western europe (mainly spain, the netherlands, italy and switzerland) was a place of destination for the trafficking victims from brazil, paragway, and columbia, including lgbt and transsexual people (unodc-icmpd, 2013). 3.5. profile of crime in central and south eastern europe over the period 2012–2014 70% of human trafficking offenders in this region were men. the investigation was carried out against 700 people. they came from 10 countries. in total, 2400 people were prosecuted but finally 550 people were convicted. the biggest share of women-offenders was recorded in latvia (unodc-icmpd, 2013). in 2014 as much as 95,8% convicted offenders came from the country of victims’ origin, only 2,9% came from other countries of central and south-eastern europe, 0,8% from africa and middle east and 0,4% from south-eastern asia. at that time one human trafficking network in switzerland and three networks in hungary were detected. moreover, romanian people were recruited in switzerland for slavery work in agriculture in portugal. in 2014 the victims detected in central and south-eastern europe came from 13 countries. 41% of them were exploited in their country of origin, 28% of them were forced to migrate to another country, 14% of them to eastern europe and central asia, 4% of them to africa and middle east and 3% of them to south asia. at that time poland and czechia recorded the victims who were trafficked from eastern europe, above all from ukraine. across the region 55% of victims were trafficked within a short distance, 28% within medium distance and 17% within a long distance (unodc-icmpd, 2013). the huge majority of the people convicted of trafficking in this region were citizens of the country of conviction (80%), or of neighbouring countries in central and south-eastern europe or eastern europe. central and south-eastern europe is a region of origin for detected victims who were trafficked to other european countries, especially to western and southern europe as well as in other countries within central and south-eastern europe. this area was also a place of destination for victims. large numbers of them were citizens of the country of detection. important detected flows originate from eastern europe, including the one from ukraine often directed to poland and other countries in central europe. poland and czechia were mainly destinations for victims originating from south-eastern europe. victims from east and south asia have been detected in the more affluent countries of this region (unodc, 2018b). 3.6. european countries and human trafficking issue the countries of western and southern europe accepted the definition of human trafficking which was proposed by the united nations up to 2012. individual countries differ in the area of legal status of fight against human trafficking. for example the netherlands accepted the law in the area of sexual exploitation in 1911 and germany in 1971, but both countries adjusted the law according to the un recommendation in 2005, like other european ones (gradually since 2002). the pace of legal adjustment generally depends on the number of detected cases of trafficking (the countries with a huge number of convicted offenders have a tendency to change the law), e.g. on average 90–150 people a year are detected in germany and the netherlands. about 62% of people against whom criminal proceedings were human trafficking as a challenge for international security... 53 initiated were accused, and 32% of accussed people received criminal judgement in the first instance (unodc-icmpd, 2013). the countries of central and south-eastern europe were the first countries in the world that accepted the definition of human trafficking proposed by the united nations. albania, bulgaria, lithuenia, latvia, serbia and montenegro started to fight against trafficking crime before accepting the protocole, in the period 2002–2003. in romania and bulgaria on average 60–100 people a year are detected. other countries detect more offenders than in other regions of the world. the sooner accepted the law, the bigger number of legal cases is heard, and social awareness increases (unodc-icmpd, 2013). 4. conclusions many countries in the world are afflicted with the problem of human trafficking. despite of the abolition of slavery in the majority of countries in the 19th century (e.g. in 1833 in the british empire, in 1848 in france, in 1865 in the united states), as well as signing the convention on slavery on the 25th september 1926 by the le ague of nations, many forms of slavery and exploitation remain, even in democratic countries, which are seen as the models of law and order. trafficking in human beings is a spreading phenomenon which is connected with crime, forced labour, sexual exploitation, sham or forced marriages, begging, robbery or another activity against the law. currently the increasing trend of exploitation of victims to remove their organs, use of children as soldiers, or forcing women to give birth to children to sell them, is seen. palermo protocole, adopted by the united nations in 2000, is the main document dedicated to human trafficking issue. it defines it and outlines rules for dealing with victims and criminals. it is supplemented with the document of the council of europe convention on action against trafficking in human beings, drawn up in 2005. most of european countries have signed these documents and implemented them into their legal basics. the european union has proposed a number of legal acts that aim to protect the victims of human trafficking. in europe usually adults became the victims of trafficking because they were exploited as cheap workforce. last years in most cases men were offenders, but there is a new, quite intensive trend of recruiting new victims by women, because women easily inspire trust. the victims came from different parts of europe and more than half of them was trafficked within a medium distance, not to neighbouring countries, but within a distance smaller than 3500 kilometres. european regions, such as western and southern europe, as well as central and south-eastern europe have fairly similar indicators on victims of trafficking – their sex, age and ways of exploitation, also criminals involved in this kind of crime. the last scheme of activity of unodc for the years 2015–2016 was supported by 11 mln euros and it was concentrated on preventing human trafficking (european commission, 2017a; european commission, 2017b), especially among migrants who come from africa, asia, southern europe and latin america. the assumption of such an action is that nowadays modern slavery is connected with migration and refugee crisis, which has been so intensive since 2015. in 2016 the international centre for migration policy development (icmpd), in the light of the migration crisis in europe, aimed to fight against the human trafficking, especially protecting from danger the people who migrate and seek for the refugee status. icmpd m g54 cooperated with the eu, jordan, turkey, western africa and ecowas (economic community of west african states) in the area of asylum, border and visa management, illegal migration and retrace, legal migration and integration, migration and development, as well as the human trafficking (international centre for migration policy development, 2017). in european countries there are no internal or international conflicts that would cause significant migration processes, and thus no trafficking in human beings, but most european countries are an attractive destinations for migrants and victims who in most cases prefer to stay in a new country rather than return to the country of their origin. references bowersox, z. (2019). does human trafficking extend conflict duration?, journal of human trafficking, 5(4), 267–280, doi:10.1080/23322705.2018.1486630 bryant, k, & landman, t. (2020). combatting human trafficking since palermo: what do we know about what works?, journal of human trafficking, 6(2), 119–140. doi: 10.1080/23322705.2020.1690097 council of europe. (2005a). council of europe treaty series – no. 197 council of europe convention on action against trafficking in human beings. retrived from january 12, 2020, from https://rm.coe.int/168008371d czarnecka, m. (2018). migration crisis in 2013 as an example of the lack of political cohesion of eu countries. torun international studies, 1 (11), 139–141. doi: http://dx.doi. org/10.12775/tis.2018.012 document 32004l0080. (2004). co uncil directive 2004/80/ec of 29 april 2004 relating to compensation to crime victims. retrived march 17, 2020, from https://eur-lex.europa. eu/legal-content/en/txt/?uri=celex%3a32004l0080 document 32004l0081. (2004). residence permit for victims of human trafficking. retrived march 17, 2020, from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/lsu/?uri=celex %3a32004l0081 document 32011l0036. (2011). directive 2011/36/eu of the european parliament and of the council of 5 april 2011 on preventing and combating trafficking in human beings and protecting its victims, and replacing council framework decision 2002/629/ jha. retrived march 17, 2020, from lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/?uri=celex %3a32011l0036 document 32011l0036. (2011). the eu anti-trafficking directive 2011/36/eu. retrived march 17, 2020, from https://ec.europa.eu/anti-trafficking/node/4522 document 32011l0093. (2011). residence permit for victims of human trafficking. retrived march 17, 2020, from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/?uri= legissum%3al33187 document 32012l0029. (2012). di rective 2012/29/eu of the european parliament and of the council of 25 october 2012 establishing minimum standards on the rights, support and protection of victims of crime, and replacing council framework decision 2001/220/jha. retrived march 17, 2020, from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ en/txt/?uri=celex:32012l0029 dz.u.2005.18.160. (dz. u. z dnia 31 stycznia 2005 r.). protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający human trafficking as a challenge for international security... 55 konwencję narodów zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez zgromadzenie ogólne narodów zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. retrived january 10, 2020, from http://handelludzmi.eu/hl/baza-wiedzy/ przepisy-prawne/miedzynarodowe/organizacja-narodow-zj/6231,protokol-o-zapobieganiu -zwalczaniu-oraz-karaniu-za-handel-ludzmi-w-szczegolnosci.html european commission. (2016, may 19). report from the commission to the european parliament and the council. report on the progress made in the fight against trafficking in human beings (2016) as required under article 20 of directive 2011/36/eu on preventing and combating trafficking in human beings and protecting its victims. retrived january 11, 2020, from https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/whatwe-do/policies/organized-crime-and-human-trafficking/trafficking-in-human-beings/ docs/commission_report_on_the_progress_made_in_the_fight_against_trafficking_in_ human_beings_2016_en.pdf european commission. (2017a). eu anti-trafficking action 2012–2016 at a glance. retrived january 12, 2020, from https://ec.europa.eu/anti-trafficking/publications/eu-anti-trafficking-action-2012-2016-glance_en european commission. (2017b). the global action to prevent and address trafficking in persons and the smuggling of migrants. retrived january 11, 2020, from https://ec.europa.eu/anti-trafficking/eu-projects-and-funding/gloact_en european parliament. (2011). directive 2011/36/eu of the european parliament and of the council of 5 april 2011 on preventing and combating trafficking in human beings and protecting its victims, and replacing council framework decision 2002/629/ jha. retrived january 10, 2020, from http://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/ ?uri=celex%3a32011l0036 eurostat. (2015). trafficking in human beings. eurostat statistical working papers. 2015 edition. eurostat. gębska, m. (2017). wymiar ekonomiczny bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego na przykładzie wielowymiarowego wskaźnika ubóstwa (mpi). in k. drabik & m. żyła (eds.), bezpieczeństwo personalne wobec współczesnych zagrożeń i wyzwań. warszawa: akademia sztuki wojennej. international centre for migration policy development. (2017). making migration better. annual report 2016. vienna: international centre for migration policy development. refworld. (2002), br ussels declaration on preventing and combating trafficking in human beings. retrived march 17, 2020, from https://www.refworld.org/docid/4693ac222. html szpak, a. (2015). cities and human security. torun international studies, 1 (8), 122–123. doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2015.011 the council of europe. (2005b). konwencja rady europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, sporządzona w warszawie dnia 16 maja 2005 r. retrived january 11, 2020, from http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/wdu20090200107/o/ d20090107.pdf un ited nations. (1950), convention for the suppression of the traffic in persons and of the exploitation of the prostitution of others. retrived march 17, 2020, from https://treaties. un.org/doc/publication/mtdsg/volume%20i/chapter%20vii/vii-11-a.en.pdf unodc. (2009). protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children, supplementing the united nations convention against m g56 transnational organized crime (new york, 15 november 2000). retrived january 10, 2020, from https://www.unodc.org/documents/treaties/special/2000_protocol_to_prevent_ 2c_suppress_and_punish_trafficking_in_persons.pdf unodc. (2016). global report on trafficking in persons 2016. vienna: united nations office on drugs and crime. unodc. (2018a). annual report. covering activities during 2018. vienna: united nations office on drugs and crime. unodc. (2018b). global report on trafficking in persons 2018. vienna: united nations office on drugs and crime. unodc-icmpd. (2013). enafron research. assessment of trafficking in persons in the border areas. retrived january 10, 2020, from http://www.justica.gov.br/sua-protecao/ trafico-de-pessoas/publicacoes/anexos-pesquisas/enafron_in_web.pdf wawrzusiszyn, a. (2017). migration policy and the cross-border security. torun international studies, 1(10), 29–37. doi: http://dx.doi.org/10.12775/tis.2017.003 tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 roman s. czarny*1 orcid: 0000–0002–1923–7660 the arctic: numerous interests and multiple players abstract the article attempts to present what seems to be of critical importance to the planet in terms of the influence on the life of all of us, namely the current changes occurring in the arctic, as well as tries to show how complex the issue is. the work also tries to prove that the leading entity governing the arctic, i.e. the arctic council is slowly turning into another unmanageable institution, not unlike the united nations. in addition, the work endeavors to describe briefly the extremely aggressive policy of china towards the arctic, a fairly new country with the permanent observer status in the arctic council wishing rather desperately to obtain a “chunk of the pie” in the division of arctic riches, seemingly targeting especially greenland as of late. the author attempts to present the complexity of international relations and diversified interests of separate countries and organizations, as well as evaluates some potential developments in the arctic geopolitical sphere. keywords: the arctic, arctic council, china, greenland, arctic interests 1. introduction much has been written about the importance of the region, be it in the context of the climate and its global impact or the riches the arctic might hold. after even a glimpse on the map, the strategic importance of the region becomes obvious in terms of security. “the developments in the arctic will have lasting ramifications for international relations, international law, international climate change policy, international trade, and international human rights. the arctic’s strategic location will not only influence government policies, but also affect strategic business decisions and global economic development over the coming decades. the arc* jan kochanowski university in kielce (poland), e-mail: roman.czarny@ujk.edu.pl 2019, no. 1 (12), pp. 125–142 published online december, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.008 r s. c126 tic institute believes that an interdisciplinary approach to arctic studies, bringing together researches and experts from a variety of disciplines, is key to fully understanding the ongoing transformation of the region and making progress towards sustainable arctic development” (arctic institute, 2012). the truth is that the whole mendeleev’s periodic table can be found in the arctic, with the notable position of energy carriers, i.e. oil and natural gas, not to mention abundant fisheries, new maritime passages and incredibly rich wildlife. in terms of maritime life alone, after all, there must be a reason why whales migrate up north to find the richest acqua hunting grounds. in short, there is no shortage of reasons why the arctic is drawing the international interest and becoming increasingly important to the world’s most powerful countries and their economies. nature has a way of alarming us about possible disasters, especially when the climate changes. “heat waves from greece to siberia – and fires north of the arctic circle – are the latest signs this summer that the arctic is warming twice as fast as the rest of the world. this once-inhospitable corner of the globe is becoming the next global commons as the polar ice cap melts. this will have broad implications for the arctic as well as non-arctic nations, and for local and global ecosystems. but the changing environment, new sea lanes and potential new commercial opportunities also open up global security and diplomacy questions” (mcfarland & lide, 2018). there is no doubt that the arctic council came into being because of climate changes. people simply became alarmed at what was happening, and most of all – at the speed of it. and the place that has been showing all the tell-tale signs of the changes was the arctic region. 2. administering the arctic this section briefly describes the role of the arctic council in responding to the problem of climate changes and presents the countries vying for the participation in it, including their possible reasons for doing so. commonly, the list of pressing issues includes the following themes pertaining to each country involved in the artic: sovereignty, energy, security, new transport passages, oil, gas and other natural resources including fisheries, environment protection, and the welfare of indigenous people inhabiting the area. terminology is of vital importance and so is the understanding of the context, players involved in the issues of the arctic, as well as major factors contributing to the intensified interest in the region. if the article is to examine what is at stake for the world and why so many countries wish to be involved in it, we need to establish first what it is exactly that is being examined and perhaps, more importantly, why. 2.1. international importance of the arctic: rules and regulations, multiple players according to the us geological survey, some 30% of the world’s undiscovered reserves of natural gas, and 13% of the undiscovered oil, lie in the arctic. it also contains coal, iron, uranium, gold, copper, rare earths, gemstones and much more, including, of course, fish. in the case of the resource-hungry economies of north-east asia – china, japan and south korea – the chance to exploit these riches should or must not be missed. the same applies to the hope t a : n i m p 127 that the north-east passage above russia, also known as the northern sea route (nsr), as well as the north-west passage from the atlantic over the top of north america, will become navigable for several months each summer. the nsr cuts the voyage from shanghai to hamburg by 6,400 km (4,000 miles) compared with the southern journey through the strait of malacca and the suez canal (raspotnik & humpert, 2013). one of the main problems and a potential source of conflict in the arctic are its undetermined borders. history has already noted some territorial disputes in the region of which perhaps the most famous was between russia and norway settled in 2010. in addition, there have been arguments between russia and the united states in the bering and chukchi seas, and between canada and denmark over hans island and in the lincoln sea. the south china sea shows how minor territorial disputes can flare dangerously, especially when natural resources are at stake. another major issue is the arctic’s relatively undetermined modus operandi, or fairly weak international institutions combined with huge resource base. unlike in the case of the antarctic, there exists no arctic treaty. the arctic coastal states opposed such a solution, arguing that the arctic, as the ocean surrounded by land, was well governed by the existing international law. the primary international law governing the arctic is unclos1 which provides a framework for managing international waters. in addition, it sets forth measures for solving maritime boundary disputes and territorial claims. the primary institutional framework is the arctic council whose major task is the international cooperation in environmental protection and sustainable development. the first step towards the formation of the council occurred in 1991 when the eight arctic countries signed the arctic environmental protection strategy (aeps). the 1996 ottawa declaration established the arctic council as forum for promoting cooperation, coordination, and interaction among the arctic states, with the involvement of the arctic indigenous communities and other arctic inhabitants on issues such as sustainable development and environmental protection. the arctic council has conducted studies on climate change, oil and gas, and arctic shipping. in 2011, the council member states concluded the arctic search and rescue agreement (signed by all arctic countries), the first binding treaty concluded under the council’s auspices. the third major international and legal framework is provided by imo – international maritime organization (imo. n.d.). it is the united nations specialized agency with responsibility for the safety and security of shipping and the prevention of marine pollution by ships. although all arctic states are members of it, its impact is somewhat limited by the necessity of unanimity in all its decisions and recommendations, just like the arctic council. 1 united nations convention on the law of the sea. here is the problem again. with the traditional mistrust of international organizations and the fear that us may be subject to foreign laws, the united states has never ratified it. another example of such an attitude, although undoubtedly for various different reasons is the much publicized and criticized the kyoto protocol to the united nations framework convention on climate change (unfccc). the united states was among the nations that participated in the third united nations conference on the law of the sea, which took place from 1973 through 1982 and resulted in the international treaty known as the united nations convention on the law of the sea (unclos). the united states also participated in the subsequent negotiations of modifications to the treaty from 1990 to 1994. the unclos came into force in 1994. although the united states now recognizes the unclos as a codification of customary international law, it has not ratified it. r s. c128 finally, the source of potential conflict may also be the involvement or the wish to be involved as expressed by major world powers, of which more is written below. by nature of their geography, the u.s. is already in the arctic council, and so is russia, but china, india, and brazil are vying for some measure of involvement, which would then obviously include all the bric countries, not to mention the european union, and other interested organizations and states. 2.2. the arctic council “the ottawa declaration of 1996 formally established the arctic council as a high level intergovernmental forum to provide a means for promoting cooperation, coordination and interaction among the arctic states, with the involvement of the arctic indigenous communities and other arctic inhabitants on common arctic issues, in particular issues of sustainable development and environmental protection in the arctic” (arctic council-f., n.d.). the council, which includes the eight states with arctic territory and representatives of the region’s indigenous populations, has evolved into a decision-making organization with a permanent secretariat and budget and it now attracts more attention from the rest of the world.2 this organization, alongside with the countries geographically belonging to it, has granted the status of a permanent participant to six international organizations representing arctic indigenous peoples (arctic athabaskan council – aac, aleut international association – aia, gwich’in council international – ggi, inuit circumpolar council – icc, russian arctic indigenous peoples of the north – raipon, saami council – sc), which in itself presents a new approach in the international political decision making and governance. however, equally interesting is the list of observers, and the criteria applied when granting such a status. observer status in the arctic council is open to: non-arctic states, inter-governmental and inter-parliamentary organizations, global and regional, and non-governmental organizations (arctic council-d. n.d.). the work of the council is primarily carried out in six working groups (arctic council-c. n.d.):  the arctic contaminants action program (acap) acts as a strengthening and supporting mechanism to encourage national actions to reduce emissions and other releases of pollutants.  the arctic monitoring and assessment programme (amap) monitors the arctic environment, ecosystems and human populations, and provides scientific advice to support governments as they tackle pollution and adverse effects of climate change.  the conservation of arctic flora and fauna working group (caff) addresses the conservation of arctic biodiversity, working to ensure the sustainability of the arctic’s living resources. 2 the ottawa declaration of 1996 formally established the arctic council as a high level intergovernmental forum to provide a means for promoting cooperation, coordination and interaction among the arctic states, with the involvement of the arctic indigenous communities and other arctic inhabitants on common arctic issues, in particular issues of sustainable development and environmental protection in the arctic. arctic council member states are canada, denmark (including greenland and the faroe islands), finland, iceland, norway, russian federation, sweden, and the united states of america. t a : n i m p 129  the emergency prevention, preparedness and response working group (eppr) works to protect the arctic environment from the threat or impact of an accidental release of pollutants or radionuclides.  the protection of the arctic marine environment (pame) working group is the focal point of the arctic council’s activities related to the protection and sustainable use of the arctic marine environment.  the sustainable development working group (sdwg) works to advance sustainable development in the arctic and to improve the conditions of arctic communities as a whole. the council may also establish task forces or expert groups to carry out specific work. the task forces operating during the chairmanship of finland (2017–2019) are:  task force on arctic marine cooperation (tfamc),  task force on improved connectivity in the arctic (tfica). during the 2017–2019 finnish chairmanship there is also one expert group operating: expert group in support of implementation of the framework for action on black carbon and methane (egbcm). the chairmanship of the arctic council rotates every two years among the arctic states. the first country to chair the arctic council was canada (1996–1998), followed by the united states, finland, iceland, russia, norway, the kingdom of denmark, and sweden. the second cycle of chairmanships began in 2013. on 11 may 2017, the second united states chairmanship concluded, and the second chairmanship of finland (2017–2019) began. the next country to assume the chairmanship is iceland (2019–2021). 2.3. “new” and “old” states and organizations with the observer status the criteria for admitting observers to the arctic council are (arctic council-e, n.d.) as follows: in the determination by the council of the general suitability of an applicant for observer status the council will, inter alia, take into account the extent to which observers: • accept and support the objectives of the arctic council defined in the ottawa declaration. • recognize arctic states’ sovereignty, sovereign rights and jurisdiction in the arctic. • recognize that an extensive legal framework applies to the arctic ocean including, notably, the law of the sea, and that this framework provides a solid foundation for responsible management of this ocean. • respect the values, interests, culture and traditions of arctic indigenous peoples and other arctic inhabitants. and the observers need to have: • demonstrated a political willingness as well as financial ability to contribute to the work of the permanent participants and other arctic indigenous peoples. • demonstrated their arctic interests and expertise relevant to the work of the arctic council. • demonstrated a concrete interest and ability to support the work of the arctic council, including through partnerships with member states and permanent participants bringing arctic concerns to global decision making bodies. r s. c130 thirteen non-arctic states have been approved as observers to the arctic council (arctic council-e. n.d.): • france – barrow ministerial meeting, 2000; • germany – iqaluit ministerial meeting, 1998; • italian republic – kiruna ministerial meeting, 2013; • japan – kiruna ministerial meeting, 2013; • the netherlands – iqaluit ministerial meeting, 1998; • people’s republic of china – kiruna ministerial meeting, 2013; • poland – iqaluit ministerial meeting, 1998; • republic of india – kiruna ministerial meeting, 2013; • republic of korea – kiruna ministerial meeting, 2013; • republic of singapore – kiruna ministerial meeting, 2013; • spain – salekhard ministerial meeting, 2006; • switzerland – fairbanks ministerial meeting, 2017; • united kingdom – iqaluit ministerial meeting, 1998. thirteen intergovernmental and inter-parliamentary organizations have an approved observer status: 1. international council for the exploration of the sea (ices) – fairbanks ministerial meeting, 2017; 2. international federation of red cross & red crescent societies (ifrc) – barrow ministerial meeting, 2000; 3. international union for the conservation of nature (iucn) – barrow ministerial meeting, 2000; 4. nordic council of ministers (ncm) – barrow ministerial meeting, 2000; 5. nordic environment finance corporation (nefco) – reykjavik ministerial meeting, 2004; 6. north atlantic marine mammal commission (nammco) – barrow ministerial meeting, 2000; 7. ospar commission – fairbanks ministerial, 2017; 8. standing committee of the parliamentarians of the arctic region (scpar) – iqaluit ministerial meeting, 1998; 9. united nations economic commission for europe (un-ece) – iqaluit ministerial meeting, 1998 ; 10. united nations development programme (undp) – inari ministerial meeting 2002; 11. united nations environment programme (unep) – iqaluit ministerial meeting, 1998; 12. world meteorological organization (wmo) – fairbanks ministerial meeting, 2017; 13. west nordic council (wnc) – fairbanks ministerial meeting, 2017. thirteen non-governmental organizations are approved observers in the arctic council: 1. advisory committee on protection of the sea (acops) – barrow ministerial meeting, 2000*; 2. arctic institute of north america (aina) (formerly arctic cultural gateway (acg)) – reykjavik ministerial meeting, 2004 (as: arctic circumpolar route); 3. association of world reindeer herders (awrh) – barrow ministerial meeting, 2000; t a : n i m p 131 4. circumpolar conservation union (ccu) – barrow ministerial meeting, 2000; 5. international arctic science committee (iasc) – iqaluit ministerial meeting, 1998*; 6. international arctic social sciences association (iassa) – barrow ministerial meeting, 2000; 7. international union for circumpolar health (iuch) – iqaluit ministerial meeting, 1998*; 8. international work group for indigenous affairs (iwgia) – inari ministerial meeting, 2002; 9. national geographic society (ngs) – fairbanks ministerial meeting, 2017; 10. northern forum (nf) – iqaluit ministerial meeting, 1998; 11. oceana – fairbanks ministerial meeting, 2017; 12. university of the arctic (uarctic) – inari ministerial meeting, 2002; 13. world wide fund for nature-global arctic program (wwf) – iqaluit ministerial meeting, 1998. the role of the observers is listed at the arctic council official site (arctic council-e. n.d.) as follows: • decisions at all levels in the arctic council are the exclusive right and responsibility of the eight arctic states with the involvement of the permanent participants. • observers shall be invited to the meetings of the arctic council once observer status has been granted. • while the primary role of observers is to observe the work of the arctic council, observers should continue to make relevant contributions through their engagement in the arctic council primarily at the level of working groups. • observers may propose projects through an arctic state or a permanent participant but financial contributions from observers to any given project may not exceed the financing from arctic states, unless otherwise decided by the saos. • in meetings of the council’s subsidiary bodies to which observers have been invited to participate, observers may, at the discretion of the chair, make statements after arctic states and permanent participants, present written statements, submit relevant documents and provide views on the issues under discussion. observers may also submit written statements at ministerial meetings. under the arctic council rules, the decision to admit a country or a non-state entity must be unanimous by the eight permanent members of that body. it would be extremely difficult to present the reasons, if known and made public, and the behind-the-curtains jockeying for the position as regards granting the observer status, but perhaps an example of such attitudes is called for here, as well as some of the problems and challenges posed by multiple and much diversified interests of the bodies involved. such attempts appear to range from logical and reasonable to occasionally bordering on surprising, oblique, cheeky, if not outright blatant. the last category can be exemplified by a chinese businessman who surprised everybody with a curious bid to purchase the northern-most 10 per cent of iceland for development as a golf resort – icelandic territory straddling the arctic circle. iceland rejected the offer (marketspace, n.d.). one cannot help but notice the curious absence of the european union amongst the permanent observers. at the kiruna ministerial meeting in 2013, the arctic council “received the application of the eu for observer status affirmatively”, but deferred a final decision. r s. c132 until such time as ministers of the arctic states may reach a final decision, the eu may observe council proceedings. “since 2008, the eu has stated that such a status is important for its future engagement in the region” (european commission, 2008). its bid in 2009, however, was vetoed by canada, which stated that ‘canada doesn’t feel that the european union, at this stage, “has the required sensitivity to be able to acknowledge the arctic council’ (cbc news, 2009). this was attributed to the eu’s 2008 import ban on seal products, which was particularly contentious for canada. at the ministerial meeting in 2011, the decision concerning observer status applicants was deferred again until 2013. the eu (represented by the european commission) has nonetheless been attending arctic council meetings as an ad-hoc observer by consecutively requesting participation. in reality, the coveted position as a ‘permanent’ observer does not entail much more than a regular invitation to attend arctic council meetings and the opportunity to contribute to its working groups, an option already available to ad-hoc observers (arctic council-e. n.d.). the emphasis the eu has placed on achieving observer status is thus more symbolic than tangible in nature: being accepted as an ‘in-group’ member confers more legitimacy as an arctic actor than the practical outcome of the status in itself ” (østhagen, 2013). naturally, there exist conflicting opinions on the issue. to illustrate the point, here are two quotations from reputable authors: luke coffey, director of douglas & sarah allison center for foreign policy, in the article titled “no european union membership in the arctic council” and the opposite view presented by timo koivurova, the director and a research professor of the arctic centre, university of lapland, finland in the article titled “the eu in the arctic: correcting misconceptions.” one of them must be right. “since the eu commission is a supranational organization, it does not meet the criteria established by the arctic council to become an observer. the eu commission has no business applying for, much less becoming, an observer in the arctic council. this was the case in 2009, when the arctic council rejected the eu’s application, and it is still true today. supporting the eu commission’s application for observer status is not in the interest of the u.s.—nor of the other members of the council—as it erodes the importance of state sovereignty in the arctic” (coffey, 2013). “the time has come for arctic states to try to understand the european union and acknowledge its investments in research, development and education in the region, and its contribution to arctic governance. it should be formally accepted as an observer to the arctic council” (koivurova, 2016). the canadian source, “interests and roles of non-arctic states in the arctic: background brief ” (openacanada. 2011), dated to october 2011, enumerates the interests of some of those countries in the arctic as follows: china: – scientific research on climate change and marine species. – new shipping routes. – oil and gas for energy security. – natural resources security. – great power competition. t a : n i m p 133 japan: – scientific research on climate change and marine species. – new shipping routes. – natural resources (including rare elements and metals) for food and resource security. republic of korea: – scientific research on climate change and marine species. – liquefied natural gas (lng). – natural resources for food security. – new shipping routes. – new commercial activity for their shipyards. india: – scientific research on climate change and global warming (the melting sea ice and permafrost will impact their people and ecosystems). – oil and gas to provide energy security. – natural resources for food and resource security. – new shipping routes. – great power competition. european union’s policy is based on the following principle: – protecting and preserving the arctic together with its population, inter alia taking account of climate change and its various potential impacts including on fishing. – promoting sustainable use of natural resources. – contributing to enhanced governance in the arctic through implementation of relevant agreements, frameworks and arrangements, and their further development. – emphasizing the need for maritime and fishing regulations for the arctic that do not unduly hamper access on the part of non-arctic states. the reasons for admitting non-arctic countries are substantiated by the reasoning that engaging these countries into arctic activities more deeply will on the one hand encourage them to pay more serious attention to the environmental concerns, especially, the concerns which pertain to shipping and future resource exploration, which takes place in the fragile arctic environment. in addition, usa, russia and canada would benefit from stronger arctic engagement by these states and will better understand their position towards the arctic while giving up very little of their direct influence on arctic matters. rejecting the applications arctic states will send a very strong negative political message to the countries seeking the permanent observer status. by accepting observers and therefore enhancing its openness and inclusiveness, the council will help the international community to better appreciate its work, thus expanding its international influence and reputation (sipri, n.d.). even if we agree that china indeed is a ‘near-arctic state,’ what about singapore which sits on the equator? “the answer is that in 2012, as the summer ice melted, 46 ships sailed through arctic waters, according to the research group called arctis, mostly from far eastern ports to europe. they carried 1.2 million tons of cargo, a third more than in 2011. this ‘northern route’ could erode singapore’s position as a global shipping hub. and the melting r s. c134 of the greenland glaciers could threaten its existence: singapore’s highest point, bukit timah, is only 164 m (538 ft) above sea level” (economist, 2013). as usual, the opinions on the issue of granting the observer status to non-arctic countries are diverse. on the one hand, as said before, the arctic council may gain a lot by allowing other countries in. on the other, however, concern is voiced by many, including especially indigenous people, that the “enlargement” of the arctic council might blur the basic issues and principles of it which should govern its activities. “as a matter of established arctic council principle, states seeking observer status must respect the sovereignty of the arctic states and the rights of the arctic indigenous peoples. several commentators noted that this is where the european union application was questioned, as the eu is perceived to be on the wrong side of a critical issue regarding indigenous rights to hunt and sell their products on global markets (…) adding to this, it was heard from many that some applicants for observer status – china, japan and south korea, for example – have polar assets, such as an arctic science research station and icebreaker ships, but that may not be sufficient to qualify them for membership” (canada as an arctic power, 2012). overall, the arctic council is perceived favorably by the media and the public. the council is viewed positively as an organization grouping states working together on important environmental issues. the council, according to the respondents, registers medium success in raising awareness of its mission. “the council usually communicates what it does fairly well. but there is a lot of potential for confusion about what it does – especially because there are so many issues happening in the arctic that the council doesn’t deal with – which makes it significant when it attracts accurate coverage of its activities” (charter & bluth, 2017). 3. complex relations: the case study of china “for china and the eu and other entities to want to become part of the council—those are issues that at first glance maybe seem a little bit surprising. that china, a country without any arctic territory, would want a seat at the table in an arctic international institution is a bit like canada wanting to become a member of the african union. china’s interest was unusual, and the reasons behind it inspired more coverage” (charter, bluth, 2017). the promise of the natural resources seems an obvious answer to the question why so many countries want to join/observe/be in the loop, keep an eye, etc. much controversy has surrounded the bid for the arctic council observer by the economic world power, china. the arctic institute center for circumpolar security studies states that “in his address to conference, chinese ambassador to norway zhao yun described his as a ‘near-arctic state’, and – in a sign that china’s diplomatic approach is paying off – there are new indications that both canada and norway are open to chinese observer status. canada might elect to support china’s bid, but not that of the eu. norwegian minister of foreign affairs espen barth eide has announced that norway will work towards admitting china as an observer state, as said in the barents observer” (casey, 2013). other sources claim, however, that denmark supports china’s bid, which is not surprising taking into consideration the increase in trade between the two countries and china’s high hopes for investing in greenland’s minerals. norway initially dropped its support of chinese observer status after beijing cut off political and human rights dialogues with oslo when the nobel committee awarded imprisoned chinese activist liu xiaobo with the nobel peace prize in october 2010 (bennet, 2012). beijing t a : n i m p 135 also took other retaliatory measures such as enforcing stricter controls on norwegian salmon imports, causing their sales to fall dramatically. on the other hand, china can count on the support of canada as the former country “has already invested millions in the athabaska oil sands. it is also planning to invest in quebec’s plan nord, the province’s strategy for developing its northern half. last august, quebec premiere jean charest traveled to china and japan to promote asian investment in his province. on january 12, wuhan iron and steel co., china’s third-largest steelmaker, successfully closed the deal to create a joint venture with adriana resources, a canadian iron ore producer, to develop deposits in lac otelnuk, in nunavik, quebec. jilin jien nickel also recently announced a can $400 million investment in a nickel mine near kangiqsujuaq, nunavik, and it has signed agreements with three inuit communities to pay royalties” (bennet, 2012). if we had a third hand, we could say that although canada is for granting china the observer status, it is averse to doing so in the case of european union. once again, the reasons seem to be purely economic. despite an inuit exemption, the eu ban on trade in seal products has had a devastating effect on inuit communities in the canadian arctic. “canada hasn’t been quite as open in its support but there has been nothing to suggest that canadians are in fact opposed to the chinese; probably they would be quite happy to see the chinese on. the complicating factor for canada of course is that it has strong views on the european union’s effort to join as an observer because of the europeans’ position on seal trade” (sevunts, 2013). china has invested both financially and diplomatically in the arctic. the arctic institute, a washington think-tank, notes that china spends more on polar research than america, though, to put this in perspective, so does south korea” (raspotnik & humpert, 2013). the condemnation of norway by china for liu xiaobo’s nobel peace prize has some scandinavians questioning beijing’s temperament to join the arctic council. china retaliated following liu’s 2010 award, suspending talks on a free trade agreement, snubbing visiting diplomats, and imposing new import controls on norwegian salmon. oslo reported beijing to the world trade organization over the fishing dispute. norway worked to resolve the tensions and stressed the independence of the nobel committee. after many disputes and several debates, cold shoulders and retaliations, norway seems to have warmed up to the idea of china being granted an observer status at the arctic council. however, foreign minister jonas gahr stoere says norway favors accepting new observers in 2013 – but with two conditions. the first is codifying the difference between full members – canada, greenland, norway, russia, the united states, sweden, finland, and iceland – and the role of permanent observers, which currently include the netherlands, the united kingdom, germany, france, poland, and spain. the second is respect for arctic council principles linked to the convention of the law of the sea3 and the obligation to settle conflicts through consensus-based 3 while the secretary general of the united nations receives instruments of ratification and accession and the un provides support for meetings of states party to the convention, the un has no direct operational role in the implementation of the convention. there is, however, a role played by organizations such as the international maritime organization, the international whaling commission, and the international seabed authority (the latter being established by the un convention). the international seabed authority, which has 165 members and whose primary goals are to regulate deep seabed mining and to give special emphasis to ensuring that the marine environment is protected from any harmful effects which may arise during mining activities, including exploration, would seem to be very useful for the deliberations regarding the north, but one more time, as its signatories, out of 8 member states of the arctic council it lists canada, denmark, iceland, finland, norway, r s. c136 negotiation (voice of america, 2012). according to “the arctic portal”4, norway has declared ready to accept china as an observer in the arctic council. after a political dispute over liu xiaobo was awarded the nobel peace prize in 2010, foreign minister espen barth said it was irrelevant to the issue. “we want people to join our club. that means they will not start another club”. sweden foreign minister carl bildt backed his colleague. “the arctic council should be the arena for arctic issues.” earlier, iceland has already welcomed china as an observer. ambassador to norway for the people’s republic of china, zhao jun and ambassador to norway from the republic of korea, byong hyun lee both advocated including stakeholders from outside the arctic to be granted observer status in the arctic council when giving speeches at the arctic frontiers in tromsø (arcticportal, 2013). on january 21, 2013 chinese media reported that norwegian foreign minister espen barthe eide (original spelling by the chinese press) said that norway will support china’s application for the status of a permanent observer to the arctic council. “we are supportive to the enlargement of the number of observers and we are now working with other members towards a decision at the coming ministerial meeting in may” on the applications including that from china, eide said at a press conference held after signing the agreement on setting up the secretariat of the arctic council in tromso, a northern norwegian city. norway wants to discuss arctic-related issues with all relevant countries and china is clearly a country to have such dialogue with, said eide. “you know, norway and china are neighbors with only one country between us,” added the norwegian foreign minister (english.news.cn, 2013). if not iceland and perhaps not norway, then may be denmark and/or russia, and some other arctic countries? china cannot physically claim arctic territory, but it can buy stakes and invest heavily in the arctic ventures. “the nation struck a free-trade pact with iceland in 2013, and it has held free-trade discussions with norway since 2008. finland has jointly called for greater cooperation with china, in the context of european union trade policy. canada and china in december extended exploratory free-trade talks after being unable to launch a formal round. chinese agencies are already common financiers of arctic projects, including several russian initiatives. they have placed early bets on resources in greenland, which have yet to pan out. and when president donald trump visited china in november, the oil giant sinopec, china investment corp., and bank of china ltd. pledged to help finance alaska lng, a $43 billion gas-export project” (roston, 2017). as writes anne-marie brady, by china’s definition, the polar regions, the deep seabed, and outer space are all res nullius (literally, “no one’s property”), and hence are ripe for “colonization”. “in 2015, the chinese government announced that the polar regions, the deep seabed, and outer space are china’s ‘new strategic frontiers’ (zhanlüe xin jiangyu), strategically important areas from which china will draw the resources needed to become a global power. although this vision has only recently been made public by china’s senior leader xi jinping, the thinking behind it has been developing for many years” (brady, 2017). russia, and sweden but not the united states. 4 the arctic portal is an endorsed ipy-project no. 388 lead by iceland’s senior arctic official in consultation and co-operation with other members of the arctic council and its working groups, permanent participants, northern forum, uarctic, the arctic centre at the university of lapland, the arctic and antarctic research institute of roshydromet, the international centre for reindeer husbandry and others. t a : n i m p 137 according to a-m brady, the map was developed by a chinese geophysicist, and used for more than a decade by scientists and military. i her opinion, it shows both the scope of the nation’s ambitions and just how concentrated this part of the world really is. the map was first made public in 2014. “the arctic makes up only six percent of the earth’s surface, and yet neighbors feel like they live on the other side of the world from each other. china’s vertical map projects a view of the world few westerners have considered. but it’s a world that has china squarely at its center and is marked conspicuously by a lack of ice at the north pole” (roston, 2017). it so happens that a country like china, with world ambitions and lots of money to invest, certainly would like to sit at the arctic table for a variety of reasons, to mention only new sea routes and energy resources. as writes camilla t.n. sørensen (2018, p. 2) in her policy brief, china as an arctic great power: potential implications for greenland and the danish realm, dated to february 2018, “china’s first arctic white paper, released in late january 2018 states that china, due to its status, size and proximity to the arctic, has legitimate interests in the region and should therefore be respected and included as an important stakeholder. furthermore, it emphasizses that the arctic should not be regarded as a demarcated region but has global implications and international impacts, and therefore it is not up to the arctic states solely to establish the rules and norms for the future development of and access to the region and its resources. non-arctic states like china also have a legitimate role to play and a right to engage in arctic research, navigation, overflight and a series of economic activities such as resource extraction, fishery, cabling and piping.” 4. denmark and greenland5 the only reason why denmark is an arctic state is because greenland is part of the danish realm. without greenland, denmark would lose the opportunity of sitting at the table with great powers such as canada, russia, and the united states; something which is quite unique for a small state like denmark. it is of primary importance that denmark take utmost care of the relationship with greenland and treat any possible disagreements between nuuk and copenhagen with great mutual respect. legally, the stage is set for greenland to sever links with denmark, whenever greenland’s population wishes to do so. that is nailed down in the act on greenland self-government, §21. economic realities do, however, make such a decision unlikely in the foreseeable future since the block grant of 3.64 billion danish kroner account for more than 25 percent of greenland’s total public budget (act on greenland self-government, 2009, p. 20, as quoted by jacobsen). full independence from denmark at this stage would therefore result in indecent deteriorations of the general living standards in greenland, unless significant mineral finds are made, simultaneously with substantial rises in global commodity prices. in the overall picture, that does not have a significant effect. according to the report to the benefit of greenland it would require 24 large-scale mines operating simultaneously in order to zero out the block grant (rosing, 2014, as quoted by jacobsen). if oil is found it is a completely different matter, but continuing explorations 5 the section in cursive is based entirely on marc jacobsen’s, denmark’s strategic interests in the arctic: it’s the greenlandic connection, stupid! the selection was made by r.s. czarny, with some language modifications introduced. the text has been edited and condensed for the purpose of this article. r s. c138 since the 1970s has not yet resulted in any kind of oil production whatsoever, so at present it does not seem to be the shortest path to increased economic independence. for the moment, denmark, or rather greenland, seems to be targeted by china, not forgetting about other possibilities. china has been proceeding very carefully as the relations as not to tread on any of danish rights and seeks support in copenhagen for its activities (sørensen, 2017, p. 5). nevertheless, the direct interest of china in greenland was evidenced by, for example, “the recent agreement – a so-called memorandum of understanding (mou) – between the chinese state oceanic administration (soa), which is part of the chinese ministry for land and resources, and the greenlandic ministry of education, culture, research and church,” as quoted in sørensen (2017). “the agreement, which became effective in may 2016, aims to increase research networks and exchange between china and greenland” (petersen, 2016, p. 5). subsequently, the chinese side has followed up on the agreement with efforts to establish a research station and a satellite receiving station in greenland (breum, 2017, p. 5). in addition, the visit by greenland’s minister for independence, foreign affairs and agriculture, suka k. frederiksen, to the chinese ambassador in copenhagen in the beginning of january 2018 is also noteworthy. according to the subsequent press release from the chinese embassy, the ambassador first stressed that the meeting concerned ‘local exchanges’ and then encouraged the two parties – china and greenland – to increase their exchanges and cooperation within areas such as culture, tourism and the unspecified ‘arctic affairs’, which seems to complicate limiting the meeting to ‘local exchanges’ (chinese embassy, 2018; sørensen, p. 5). as somebody smug said – and scholars, loath, abominate, detest and reject such statements – greenland, for example, may assume the name of the north-american and european, viking, democratic, people’s, sino-nordic, indigenous, sustainable and natural world habitat of the kalaallit.6 admittedly, it may be a bit of a mouthful, not to mention the impossible acrostic, but that way greenland would have incorporated more or less all the interests of the competing countries, combined the semantic with the political, and at the same time preserved the tradition and history of this island reflecting simultaneously the spirit of political correctness and prevailing trends. china’s arctic vision stretches out past 2049, the centennial of its revolution (roston, 2017), and it seems to be realized in a very deliberate and methodical way. “china’s thinking on the polar regions and global oceans demonstrates a level of ambition and forward planning that few, if any, modern industrial states can achieve. if china succeeds in its goals in the polar regions, the high seas, outer space, and cyberspace, then its quest for international status and power will be assured” (brady, 2017). recently, president donald trump expressed his interest, presumably on behalf of the united states, in buying greenland. almost unanimously, it has been condemned, laughed if not jeered at, rejected and considered crass and undiplomatic if not plain arrogant. be as it may, it has sent a powerful and unambiguous signal to china and other powers that the united states is interested in the arctic and most probably will not tolerate any attempts aiming at changing the status quo in the arctic. 6 the name of the island in the indigenous greenlandic language is kalaallit nunaat (“land of the kalaallit”). the kalaallit are the indigenous greenlandic inuit people who inhabit the island’s western region (stern, 2004, p. 89). t a : n i m p 139 5. conclusions if we take the member states of the arctic council (8) and their respective memberships in various organizations (e.g. the eu, nato, add to them permanent participants (6), observer states (13), intergovernmental and inter-parliamentary organizations (13) and non-government organizations (13) with the observer status and the countries and organizations currently applying for the observer status , together with their affiliations, and complement that situation by the variant of the changing chairmanship, and then multiply the received number by international, multilateral political and economic relations of each of the entities, the result will be mind-boggling. the situation is dynamic, ever-changing and what is written today will probably no longer hold true tomorrow. with the right of veto enjoyed by the state members and the complexity of various interests, a comparison with the united nations organizations seems to suggest itself. even if we examine the investors, following the obvious trail of money, in the global world of economy today and the very complex ownership of companies, the picture does not become much clearer. the political games are very much on. because, hypothetically speaking, one could ask a question which is pure conjecture and an example only: why would russia even wish to risk/enjoy/block the eu’s bid for the observer status at the arctic council when the united states is openly against it, as it is on public record, when the decision of the member states needs to be unanimous?7 some critics of the arctic attempted solutions claim that the arctic council with its veto rights and multiple players becomes as manageable as the un, and it is not a compliment in this context. the same kind of people state that if the issues become so complex that no layman appears to be able to make the heads or tails of them, so it probably is about money. optimists say, however, and let us hope it proves true in the future, that the global community finally has a chance to make the arctic governance not only about the money but also about security, socially and ecologically responsible distribution and access to the resources, shared maritime passages, protection of the environment, common and transparent defense strategies, honoring and protecting indigenous peoples’ right, and sustainable development. may they all agree. 7 “the senate should seek clear guarantees from senator kerry that he will: (…) veto the european union’s attempt to join the arctic council. the question of sovereignty is also important in terms of defining actors in the arctic. only national or sub-national bodies or purely intergovernmental organizations should have a role in arctic matters. supranational bodies should be excluded from having a formal role in arctic matters” (coffey, 2013). r s. c140 references act on greenland self-government. (2009). retrieved january 12, 2017, from http:// naalakkersuisut.gl/~/media/nanoq/files/attached%20files/engelske-tekster/act%20 on%20greenland.pdf. arctic council-a. (n.d.). retrieved february 20, 2017, from http://www.arctic-council. arctic council-b. (n.d.). retrieved january 12, 2019, from https://arctic-council.org/images/ pdf_attachments/maps/admin_areas.pdf. arctic council-c. (n.d.). retrieved february 20, 2017, from https://arctic-council.org/index .php/en/about-us. arctic council-d. (n.d.). retrieved february 20, 2017, from http://www.arctic-council.org/ index.php/en/about-us/partners-links. arctic council-e. (n.d.). retrieved february 20, 2017, from https://arctic-council.org/index.php/en/about-us/arctic-council/observers. arctic council-f. (n.d.). retrieved february 20, 2017, from https://oaarchive.arctic-council.org/. arctic council-g. (n.d.). retrieved february 20, 2017, from https://oaarchive.arctic-council .org/bitstream/handle/11374/1905/edocs-4244-v1-arctic-council-diagram-official -spring-2017.pdf?sequence=1&isallowed=y. the arctic institute center for circumpolar security studies. (2012). retrieved january 12, 2013, from http://www.thearcticinstitute.org. arctic portal. (2013, january 24). norway welcomes china to arctic council. retrieved march 15, 2014, from http://arcticportal.org. bennet, m. (2012, february 2). snubbed by norway, china looks elsewhere for support in arctic (foreign policy blogs, canada based). eye on the arctic. retrieved december 12, 2012, from http://eyeonthearctic.rcinet.ca. bluth, n. (2017, may 3). media perceptions of the arctic council. world policy. retrieved january 15, 2018, from https://worldpolicy.org/2017/05/03/media-perceptions -of-the-arctic-council/. brady, a. (2017). china as a polar great power. cambridge: cambridge university press. doi: 10.1017/9781316832004.002. breum, m. (2017, october 18). kina vil bygge kontroversiel forskningsstation i grønland. retrieved april 12, 2018, from http://sermitsiaq.ag/satellitstation-kan-del-kinesiskgps -system. casey, k. (2013). the arctic this week: 19 january 2013 – 25 january 2013. retrieved february 5, 2014, from http://www.thearcticinstitute.org/. cbc news. (2009). canada against eu entry to arctic council because of seal trade ban. retrieved fberuary 14, 2018, from www.cbc.ca/news/canada/north/canada-against-eu -entry-to-arctic-council-because-of-seal-trade-ban-1.806188. chinese embassy. (2018, january 15). ambassador deng ying meets with minister for independence, foreign affairs and agriculture of greenland self-government. retrieved february 14, 2018, from http://dk.china-embassy.org/eng/zgxw/t1525818.htm. coffey, l. (2013, january 24). hagel, kerry, and brennan senate confirmation hearings: u.s. policy on arctic security.the heritage foundation leadership for america. issue brief no. 3840. t a : n i m p 141 the economist. (2013). outsiders in the arctic. the roar of ice cracking. will asian countries consolidate or disrupt arctic stability? retrieved february 3, 2013, from www. economist.com. english.news.cn. (2013). retrieved february 2, 2013, from http://news.xinhuanet.com. european commission. (2008). the european union and the arctic region. communication from the commission to the european parliament and the council. retrieved february 14, 2018, from eeas.europa.eu/arctic_region/docs/com_08_763_en.pdf. imo. (n.d.). retrieved february 14, 2018, from http://www.imo.org. jacobsen, m. (2016, may 4). denmark’s strategic interests in the arctic: it’s the greenlandic connection, stupid! the arctic institute, center for circumpolar security studies. retrieved may 3, 2018, from https://www.thearcticinstitute.org/denmark-interests-arctic -greenland-connection/. koivurova, t. (2016). arctic deeply. retrieved march 16, 2017, from https://www.newsdeeply. com/arctic/community/2016/02/29/the-eu-in-the-arctic-correcting-misconceptions. marketspace. (n.d.). retrived january 25, 2013, from http://marketspace.thinktosustain.com. mcfarland, k. & lide, v. (2018, july 30). the arctic is melting. here’s why cooperation and diplomacy get so complicated. the washington post. retrieved march 16, 2019, from https://www.arctic.gov/arctic_update/2018/2018jul30.html. the munk-gordon arctic security program. (2012). canada as an arctic power: preparing for the canadian chairmanship of the arctic council (2013–2015). retrieved february 5, 2013, from http://www.arctic-report.net/wp-content/uploads/2012/06/canada -as-an-arctic-power.pdf. opencanada. (2011). interests and roles of non-arctic states in the arctic: background brief. retrieved august 14, 2016, from http://www.opencanada.org. petersen, s. (2016, may 19). tættere forbindelser indenfor arktisk forskning med kina, sermitsiaq. retrieved february 14, 2018, from http://sermitsiaq.ag/taettere-forbindelser -indenfor-arktisk-forskning-kina. raspotnik, a., & humpert, m. (2013). banyan: snow dragons. as the arctic melts, asia shudders at the risks but slavers at the opportunities. retrieved march 16, 2016, from https://www.economist.com/asia/2012/09/01/snow-dragons. rosing, m. (2014). to the benefit of greenland. university of copenhagen & ilisimatusarfik (university of greenland). retrieved february 14, 2018, from http://greenlandperspective.ku.dk/this_is_greenland_perspective/background/report-papers/to_the_benefit _of_greenland.pdf. roston, e. (2017, december 29). how a melting arctic changes everything, part iii: the economic arctic. retrieved janury 15, 2018, from https://www.bloomberg.com/graphics/ 2017-arctic/the-economic-arctic/. sevunts, l. (2013, january 25). canada’s delicate balancing act at arctic council: ‘yes’ to china, ‘no’ to eu (foreign policy blogs, canada based). eye on the arctic. retrieved december 12, 2013, from http://eyeonthearctic.rcinet.ca. sipri. (n.d.). retrieved february 5, 2013, from http://www.sipri.org/research/security/ arctic/arcticevents/the-arctic-council-in-transition-nordic-to-north-american-leadership. the state council information office of the people’s republic of china. (2018). china’s arctic policy. retrieved july 1, 2019, from https://www.chinadailyasia.com/articles/ 188/159/234/1516941033919.html. r s. c142 stern, p. (2004). historical dictionary of the inuit. lanham, maryland: the scarecrow press. sørensen, c. (2017). promises and risks of chinese investments in greenland seen from nuuk, copenhagen and beijing. in k.søby and j.rahbek-clemmensen (eds.), greenland and international security in a changing arctic. oxford: routledge. sørensen, c. (2018, february). china as an arctic great power: potential implications for greenland and the danish realm. danish defence policy brief. voice of america. (2012, june 5). norway questions china’s temperament for seat on arctic council. retrieved fabruary 1, 2013, from http://blogs.voanews.com. østhagen, a. (2013). in or out? the symbolism of the eu’s arctic council bid. the arctic institute. tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 punsara amarasinghe*1 orcid: 0000-0002-9539-7770 sanjay k. rajhans**2 orcid: 0000-0003-2864-2614 tracing the civilizational influences in the construction of chinese and russian approaches to international law abstract this article seeks to examine the rigor of civilizational values in modern international law as a crucial factor and how historically different civilizational values have inculcated different approaches to international law. while critiquing the civilizational rhetoric built by european nations in creating eurocentric international law, this article illuminates how international law has been perceived by china and russia following their historical complexities as unique states. the results emerging from this paper will demonstrate the diversity in international law in across different countries. keywords: civilization; colonialism; pragmatism; russia; china; identity, hegemony, international law 1. introduction the key question of civilization in the realm of international law is vague and a complicated question that gives no exact clue. yet, the phrase “civilization” has been a crucial term which has maintained its relevance in parallel to the historical development of international law. in * institute of law, politics and development, scuola superiore sant anna (pisa, italy), e-mail: punsaraprint10@gmail.com ** department of public policy, national research university higher school of economics (moscow, russia), e-mail: ufindarts@gmail.com 2020, no. 1 (13), pp. 5–21 published online february, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.001 p a , s k. r6 tracing the most outrageous and dubious history of international law filled with biased narratives and many other inexplicable anomalies, one can easily comprehend the decisive role played by the concept of “civilization“ in constructing some of the ironies of international law. the interplay between the importance of civilization and the construction of international law has been mainly imbued with the idea of glorifying one civilization or culture and vanquishing the other. this formula remains incontrovertible since the days of yore of world civilizations. when greeks excelled themselves after defeating persians and even prior to that, the former perceived the latter as pessimistic, crude and darker ones as the understanding of civilization was sort of greek-centered. hence, outsiders were considered barbarians. when rome began its growth from being a tiny city near river tiber to become a world conqueror after their successful victory over carthage in punic wars, their attitude towards the other nations in diplomacy was predominantly based on their feeling of superiority which eventually culminated in their victory over king antiochus iv in 164 bc resulting in rome’s unparalleled hegemony over both western and eastern nations. since then till rome reached its ebb, the mechanism of international diplomacy between rome and all other nations was based on rome’s superiority over the other. as a matter of fact, these historical elucidations enhance our understanding in order to ascertain the critical importance of civilizational context in the international law from the very inception and further helps in identifying the respective fascination towards one’s civilization with a certain sense of superiority over the others. in appreciating and critically evaluating the historiography of modern international law, it becomes an evident factor that the values standing in modern day international law are the creations of european christian civilization. francisco vittoria, alberico gentili and hugo grotius are usually regarded by students of international law as the holy trinity of constructing modern european narrative of international law and it is a fact beyond dispute that all three had emerged within the christian civilization of post-medieval europe despite their ideological differences. from these three great stalwarts of the development of international law, spanish jesuit jurist vitoria remained a champion of preserving natural rights as his opinion on native indian tribes under spanish expansion was driven by apotheosizing the idea of natural law as the very foundation of international legal order (meerills, 1968, p.189). he was known for his partial view on native indian tribes in america as he regarded them to be a nation with their own system of governance. prior to this revolutionary exclamation of vitoria, it was asserted that the human affairs were governed by divine law and papal authority was held in high esteem and christian monarchs in europe sought papal authority to legitimize their territorial invasions beyond christendom as a justified spread of christianity over heathens. the religious decree played an important role in validating the acts of the sovereign. as an example, pope alexander vi’s papal bull divided the known world between portuguese and spanish empires. however, vitoria liberated the application of international law from extreme religious dogma, yet, his reluctance to recognize native indians as an equal state of christian europe clearly evidenced his civilizational standards. the pervading picture of the historiography in international law is not different from a civilizational clash and a complex discourse having emerged from the superior civilizations that would legitimize their claims under some legal guise. especially in the western world order that flourished after the peace of westphalia, european picture of law of nations depended on the reception of traditional christian values and their common civilizational t c i c c r ... 7 values stood as a set of constitutive norms that governed the relationship among the family of nations which was sometimes depicted as “ius publicum europaeum” and it excluded non-christian, non-european nations from the domain of law of nations. 2. materials and methods in this article we attempt to trace the civilizational roots that had shaped the understanding and reception of international law in china and russia. in particular, we contend that the idea of eurocentric construction of international law is no different from what both china and russia perceived as international legal system from their civilizational perspectives. the purpose of this paper is to examine the gravity of intrinsic civilizational values of china and russia in creating their international legal norms and the study of these roots will unveil both countries yearning to aggrandize their position in international legal order. tracing civilizational values behind the pillars of international law would be rather audacious or perhaps an ambiguous task and consequently scholars cannot apodictically claim how many civilizations are there nowadays. yet, understanding the civilizational perspective from these two unique states will help us to understand their world view better. because one cannot neglect what david kennedy wrote about the general nature of international law as he stated it is fundamentally being practiced differently in different places (kennedy, 1999, p.9). 3. discussion 3.1. philosophical speculation behind chinese attitude towards an international legal order confucian philosophy and his teachings performed a critical role in every aspect of chinese society, while acting as a great moral force. nevertheless, depicting confucian philosophy as a pacifist teaching has been a major myth nowadays. on the contrary, chinese history has vividly illuminated the fact that the rigor of imperial foreign policy grew under confucian influence in china. secondly, in ascertaining chinese philosophical bent behind their civilizational approach to international law, one cannot forget the contribution made by sun tzu as his philosophical analysis of war always played a dominant role in chinese attitude towards international affairs. sun tzu’s classic work “art of war“ was a text which chinese imperial military generals held in high esteem as sun tzu’s strategies in war legitimized china’s long-standing quest for territorial expansion. in particular, when west was fascinated with the malian dialogue by thucydides and how political realism can bring the end results at any cost, the chinese imperial strategy opted for sun tzu’s philosophical wisdom that unveiled the art of subduing one’s enemy even without waging a war. the ethical and moral conducts invoked by sun tzu have illustrated the amicability in handling a warlike situation, but, his astute reading of war was not a mere text narrating meekness. the philosophical value generated by sun tzu always remained in chinese psyche even after the decline of chinese imperial order. the essence of confucianism and sun tzu are vitally relevant in understanding chinese philosophical speculation on international legal order and relations. p a , s k. r8 the imperial expansion of china and its central foreign policy towards its neighbors were inherently based on the recognition of china as the superior state. if the expansion of china was simply driven by mere cultural assimilation, it would have been a forlorn task to explain how chinese power since quing dynasty (221-206 bc) began to grow till the times of quing empire (1644-1911). the historical statistics on chinese involvement in interstate warfare are the best evidence that simply disrupt the myth of idealizing confucian pacifism as the cardinal feature in chinese diplomacy, because the historical references have shown that china was involved in 3131 wars from quin dynasty to last quing dynasty, which conclusively demonstrates that china had acted as violently as europe did when it comes to its interstate wars (yin, 2017). victor hui has stated: war, not confucian ideals, explains how china expanded from the yellow river valley in the warring states era to the continental empire in the quing dynasty (tin-bor hui, 2008, p.58). furthermore, chinese emperors were well aware of the repercussions of being more pacifist in their diplomacy as they considered it an act of timidity. to illustrate, the above, during han dynasty in the period of emperor xuan, his son (future emperor yuan) was keen on appointing many confucian pacifists in key positions of the imperial court, which finally exasperated the emperor himself, who regarded it as a manner of weakening the statecraft. this simple story is a testimony to the fact that chinese rulers took more interest in preserving their hegemony rather than idealizing pacifism. the chinese conception of considering themselves superior was always an inherent part of interstate relations, which later transformed into their vision of international law. in examining the chinese maritime expansion in ming dynasty, the salient principle acted upon by ming mariners was to explore distant seas and it was further strengthened by creating commercial avenues for china. however, during one of treasure voyages of ming dynasty, its famous admiral zheng he and his fleet were attacked by the hostile sinhalese ruler in kotte kingdom of sri lanka around 1410 a.d which caused the return of zheng with a large chinese troop and it easily defeated sinhalese army, which resulted in taking kotte ruler and other sinhalese officials as captives to china (elleman, 2019, p.23). the historical reports have narrated that waging war against kotte was mainly induced by the disrespectful and hostile behavior of sinhalese towards the chinese fleet. even after presenting kotte ruler as a chinese prisoner, chinese emperor granted him pardon after receiving the meek apology and complete obedience. this is just an example that enables us to identify the chinese perception of small nations. as china located itself as the middle kingdom or omnipotent cultural, political authority, chinese attitude towards less powerful states always took a paternalist bent as it was aptly portrayed in the concept of le. gift giving has been another intrinsic feature in chinese mode of international legal and state practices, which dates back to the original teachings of china’s ethical guru confucius, whose notion of uplifting a state was not to be essentially understood in terms of law but was rather supposed to be based on virtue. according to confucius: law is necessary, when virtue fails. in contrast, if a ruler leads first with law, the populace will not have a conscience and will only fear punishment (turner, 1993, p.287). in emulating the principle of virtue, the importance given to ritual has played a rather significant one, because in the chinese ancient book of rites, the governance and giving were linked to ritual. it was believed that gift giving as a ritual was filled with reverence and sense of generosity and also it was expected to receive blessings from the receiver. this ideal of gift giving continues even today as an important t c i c c r ... 9 principle in chinese approach to interstate relations. in chinese world view, china, being the central state of the earth, continues its influence on smaller states poignantly through gift giving. as a matter of fact, this confucian ideal has proved to be efficient in most of the states in which china upholds its influence. particularly, in sri lanka the pro-chinese governments of sirimavo bandaranaike and mahinda rajapaksa were frequently blessed with chinese gifts as the former’s only international convention center and theater were built by chinese government as tokens of comity (amarasinghe & jayawardane, 2018). it clearly indicates how persistently chinese confucian ideal of gift giving works in modern chinese view on interstate relations, which has always been the phenomenon the western world failed to grasp. 3.2. direction of international law after the formation of people’s republic of china the disbandment of chinese imperial order and the definitive end of traditional chinese social order through the communist upheaval raised a new question of seeking a new legal identity as it wiped out the confucian influences which prevailed in pre-revolutionary china. the entire revolutionary discourse in china was not akin to the bolshevik idea of revolution in russia although china was heavily influenced by marxist –leninist thought. nevertheless, the revolutionary efforts in china were predominantly mixed with chinese nationalism that persisted even after the establishment of people’s republic of china. after the demise of stalin and after khrushchev’s ascending into power as a general secretary of cpsc, a certain tendency for the detente was pursued internationally, which means courting the west at the international level while the process of de-stalinization was unleashed at the domestic one. these two policies created an unavoidable cleavage amongst the communist bloc. mao zedong emerged as a champion of authentic communist doctrine and took up china as an alternative communist bastion against moscow. china’s ambition of locating itself in her destined unique position in the world became the paramount feature of chinese attitude towards international law since 1949. as i stated above, chinese nationalism appeared to be the overarching principle of this broad project and by all means it could be then easily comprehended why nationalism became a greater concern for chinese vision of international law through tracing its colonial encounters with west and its decay of power at the hands of european nations. the inconsistent and self-serving usage of international law by european powers serving to expand their respective influences by, say, forcing imperial china to enter into unequal treaties paved the path to create a suspicion among chinese elites towards international law. for them, it was still china that held the helm in civilized world and european international law was nothing more than an oppressive tool. the skepticism towards universalized international law continued to exist in post-revolutionary china and communist party’s astute mechanism of placing china in its unique place was very much aligned with its nationalism. secondly, these bitter experiences china got from its past encounters with western nations enabled china to believe in its physical strength rather than to believe in an international legal order. in fact, it was not just an expression when chairman mao stated “power grows out of the barrel of a gun“ (zedong, 1927). he meant – among other things – that china had to face the fact that any political and legal authority presupposes international physical power. in an article written by an american attorney named daniel j. hoffheimer titled “china and the international legal order; an historical introduction “, he states: p a , s k. r10 pragmatism is the most important theme that parameters china‘s ever changing practice of international law. it possesses a dialectical capacity to turn adversity to advantage and weakness to strength. despite the continuities in the past and china’s bitter distrust of western international legal rules and ideals, china has, in some important ways, become a zealous believer in some of the basic assumptions of the western legal order (hoffheimer, 1979, p.264). however, the changes primarily occurred in chinese legal academia in post-revolutionary china which has treated international law as a unique system which should not confict with domestic law. as an example, wang tang china’s premier jurist in post-revolutionary era advocated the mutual harmony and the robust separation of international law from domestic law. the academic discourse that intensively grew in china caused some profound changes in their attitude towards international law and most of chinese scholars were enthusiastically applying confucian philosophy to modern international legal disputes. in particular, the reluctance of chinese government to approach international court of justice as a method of settling international disputes could be perhaps understood as an issue arising from china’s civilizational attitude towards li. in its confucian culture the prevalence of li always encouraged the disputants to solve their problems through mutual dialogue rather than seeking justice by litigation, because in confucian philosophy, minimum order was characterized by the absence of litigation. chinese pragmatic view on international legal order took a massive shift in 1978 when the chinese government decided to open china to the world and to shift the priority from class struggle to economic development. the rapid changes that took places in china for past few decades in transforming itself to a modernized economic boomer affected its systematic adoption of international law as a realist project. chinese scholars primarily accepted and affirmed the priority of states in this paradigm shift of their attitude towards international law. especially, wang tang was one of key proponents who put a crucial emphasis upon states. he states that: the sum total of principles, rules, regulations and systems which are binding and which mainly regulate interstate relations, while states are subject to the binding force of international law, they are also the makers of international law. therefore, the basis for the legal effect of international law can only be attributed to states themselves, that is, the will of states (wang & wei, 1981, p.1). the bottom line of any inquiry exploring the civilizational features of chinese attitude towards international law would be based on understanding china’s political changes of transforming itself from a decadent imperial feudal state to a revolutionary state. also it requires to understand how the chinese citizens have assimilated confucian construal of the international law and relations as their civilizational legacy. it is true that certain changes like pragmatism and flexibility entered chinese perception on international law, yet the core element of chinese legal thought (li) still plays a paramount role in shaping china’s global vision of international law as a factor exerting influence upon the chinese value system. regarding the civilizational legacy predominantly appearing to be important in china, prof. pan juwu states: in the chinese mind, international law and international li are generally inseparable and before the establishment of international li, international law cannot be called a real law. in that case, priority should be given to the work of establishing or revisiting li at the international level (junwu, 2011, p.238). t c i c c r ... 11 3.3. modernity of peter the great and russia’s entry into international law russian position on international law prior to peter the great’s herculean task of modernizing russia remained fairly obscure. but, this does not imply that russia was totally alienated from understating international legal practices during its initial stage as a community of principalities of which the rus tribe consisted in 10th century. rus nobility was known to medieval europe and their relations were extended to germany and poland, with byzantium having been considered to be their spiritual shrine. nevertheless, russian geopolitical space became completely obsolete and deviated from western europe when kiev russ principalities were crushed by mongol invaders. even so, after moscow grand duchy upheld its power over mongol tartars, the consequences of the isolation from latinized western europe continued to be noticeable in the russian state apparatus (taube, 1905, p.26). in ascertaining the intrinsic civilizational position of russia on international law, one has to obviously look at its medieval dark political anarchism filled with catastrophic events. russia’s alienation from western european states had the biggest impact on the former’s entire history. from an international legal point of view, its effects were visible in xviii-century russian diplomacy, even after russia embraced western modernity under peter the great. peter’s victory over swedish empire in battle of poltava was an iconic moment in russian history in many ways. politically, it cemented russia’s position as a newly awakened giant from a long slumber as peter’s victory was followed by russian entry into the baltic region resulting in the swedish decline. but, peter’s victory over swedes became more decisive in russian ideological history as the reforms implemented by peter the great in the aftermath of poltava opened a vast new area for russia in western geopolitical map to operate on. a prominent scholar in western academia on russian approach to international law william e butler states: peter the great’s reign sharply accelerated what theretofore had been a gradual reception of european ideas. his keen interest in tapping russia’s natural resources, securing its frontiers, strengthening its military power, and reforming its antiquated institutions meant that western technology and learning were sought actively rather than tolerated passively. agents were dispatched abroad to purchase libraries and recruit personnel. facilitated by the introduction of a new civil script in 1708, the translation of european books into the russian language increased, and young russians were sent to study in european centres of learning (butler, 2002, p.6). as peter accelerated the process of modernizing russia as a european state, the attitude towards international legal practice became more coherent than its previous form. moreover, under peter’s supervision european international law literature written by scholars like grotius and pufendorf was translated into russian. however, the attempt to assimilate russia into christian european nations which conformed to international law was attributed to peter shafirov who served as a minister in the court of peter the great. shafirov and his role in creating international law scholarship in russia in a systematic way have been considered from a different angle in the modern academia. the view expressed by butler towards peter shafirov has portrayed shafirov as a less significant jurist, who cannot be compared with the 17th century canonical jurists in international law such as grotius, because butler regarded shafirov’s effort as a mere panegyric attempt to glorify peter the great p a , s k. r12 and his victory over swedes. but, i argue shafirov’s attempt of introducing international law to tsarist russia was more than an act of a panegyrist or rewriting the existing international legal practice. because, he explicitly claimed that russia is a civilized country on par with western european states even though russia stumbled upon ius publicum europaeum as a latecomer. by the time peter started his modernizing process in russia, international law in europe was in a relatively stable and advanced position. especially, the reception of international law in western europe was considered a privilege and it was never regarded as a universalized law applicable to all the nations equally. the notion of “civility” was the main yardstick that opened the gate for international law and civilized status was only confined to latinized europe, whereas the ottomans, africans and other nations outside europe were excluded from this prestigious club. the situation with russia was rather peculiar and indeed, its western europe-related egacy did not allow russia to be completely isolated from christian europe, yet its domination under mongol yoke for a longer period and the great schism with rome made russia’s position incompatible with western european nations. also, the rift between moscow and latin europe was not exclusively attributed to western arrogance: rather, it was mutual (malksoo, 2008, p.216). in such a historical context, the attempt of shafirov in his scholarly work was akin to an act of yielding to gain acceptance in the european club of international law. however, the trajectory developed in pre peterite russia had disdained latinized europe as a heretic civilization which persissted in the wrong faith. on the other hand, constantinople, being the paragon example – in moscow’s eyes – of a sort of second rome, fell into the hands of ottomans in 1453. moreover, it’s union with latinized florence before its decline had already displeased russians. orthodox monk filofei’s letter to moscow grand prince vassilij iii and ivan the terrible in 16th century had appealed both of tsars to accept moscow as third rome. the “third rome doctrine” developed by filofei in 16th century seemed to have emboldened russian tsars to consider russia’s position eligible for christianity and their attitude towards latin nations took a skeptical turn (klimenko & yurtaev, 2019, p.235). in the backdrop of such a grim historical background, peter shafirov made his contribution of vitalizing international law in conformity with western european standards. it is quite interesting how shafirov was lamenting about that western ambivalence towards russia and he struggled to prove russia as a civilized, normal, european country. in writing his magisterial work that happened to be the first russian text on international legal practice, shafirov stated for several decades the russian people and state have been discussed and written about in other european states as are the indians and the persians and other peoples which have no communication with europe except some trade. russia was not seen as participant in european matters of peace and war and was even rarely counted among the european nations (shafirov, 1973, p.2). this paragraph indicates shafirov`s infatuation with the system of civilized nations and notion of sovereign equality, which emerged after westphalian order. however, more importantly, his text indicates how ardently he was determined to place russia in the elite club of “law of nations“, which was exclusively limited to the set of civilized nations in europe. however, the irony of shafirov’s greatest desire of admitting russia to this elite club was not compatible with what russian state interests stood for. in fact, this anomaly was one key feature that illustrated the conspicuous civilizational difference from europeans. for instance, t c i c c r ... 13 sovereign equality was one of the enshrined principles of the law of nations that shafirov reverently cherished. yet, it was not a mere principle having come out the blue as the acceptance of civilized christian nations in europe was rooted in the legacy of thirty years war, which affirmed the system of ius publicum europaeum. but, this was not the system that russia had adhered to in practice. filofei’s “third rome” doctrine was imbued with russian consciousness that urged tsars and citizens to see russia as a universalist state rather than another equal sovereign with latinized europe. peter the great and his reforms could largely sweep off the archaic state apparatus in russia, but it could not completely obliterate russian cultural and ideological difference from latin europe regardless how fervently peter urged to europeanize russia. in such a context the attempt made by peter shafirov to depict russia as a normal civilized state that could be on par with latin states in europe was an act against odds. although he portrayed russia as a state accustomed to international law, obligated to preserve sovereign equality, peter the great himself still regarded russia as an imperial power. shafirov being a panegyric to peter legitimized russian victory over swedes and the legality of the disputed territory as a province under russia’s domination from the ancient time. the conclusion of shafirov’s “discourse“ was written by peter himself, wherein tsar made some remarks completely contrary to shafirov’s idealistic vision of locating russia in the family of international law. in conclusion, peter states by the assistance of almighty god, russia has now become formidable that we now see a nation who were the terror of almost of all europe, vanquished by russians. and i dare say, thanks to god alone. they dread no power whatsoever so much as russia (butler, 1973, p.349). peter shafirov’s work significantly contributed to ascertaining russia’s civilizational value. however, russia’s regime still remained sort of incompatible with the model of international law, as conceived of by europeans. on the one hand, it was an effort of a russian jurist to justify the eligibility of his country to be a part of international law practised by latinized europe, but on the other hand, his claim that russia’s modernization should turn it into a normal western state maintaining the required standards on preserving sovereign equality principle was refuted by shafirov’s arguments that affirmed the omnipotence of russian imperial policy. in particular, the relevant passages in “the discourse” show that previous treaties russia concluded with sweden were interpreted from his disdainful perspective towards sweden and he dismissed the validity of them as he thought them to be unjust to moscow. in fact, his position of dismaying the previous treaties with sweden was another telling factor which discloses civilizational legacy russia stuck to because the yardstick to determine a treaty in russia had been of completely different nature from the normal practice in the west. in latin europe the concept of a contract was based on reciprocity and the international legal maxim “pacta sunt servenda” derives from european practice. at the same time, the place of a treaty in russia was approached traditionally, with this approach regarding entering into a contract as merely a humane matter. the disrespect for contracts as humane matters continued till the modernization of peter, but even after peter unveiled international law and european style statehood to russia, it’s old medieval attitude towards treaties and interstate relations remained prevalent. p a , s k. r14 3.4. twisted identity after the publication of discourse by shafirov, the next turning point of the russian approach to international law appeared in the second half of the 19th century with the works of fyodor fyodorovich martens. as lauri malksoo aptly described “martens’ ideas were strongly influenced by who he was: a man from the border” (malksoo, 2008, p.221). being an ethnic estonian, his legal acumen was sharpened by the germanic influence which was nothing out of the ordinary at that time as baltic region and st. petersburg were under the germanic intellectual influence. in the case of martens, his obsession of westernizing russia’s international law discourse was a project that he persisted with the solid faith that international law would play a role a “gentle civilizer of russia“ from its archaic roots. indeed, martens presented himself as a strong proponent of the idea of international law as an elite tool that applies only to civilized nations. but, his position cannot be merely regarded as a racist tendency. it was rather based on the sincere conviction of mar regarding the liberality of western attitude to international law as a more coherent and organized system that may grant more rights to its subjects. in his vision, old russia before peter i was seen as an uncivilized country, whereas his approach to revitalizing international law under europeanization was sort of a civilizing project. he argued: it would be erroneous to consider muscovy as member of international exchange and to maintain that the russian people and its government already at that time understood the necessity of international communication with western powers. the foreign relations of russia of that time were factual: in terms of its cultural conditions, social and political structure. muscovy could not possibly have entertained steady legal relationships on the basis of equality and reciprocity. such relations started only in the time of tsar peter the great and only in the time of catherine ii received a firm basis (malksoo, 2008, p.221). nevertheless, martens’ effort was not adequate to liberate russia from its permanent “otherness” and its different notion of international law. russia’s legal identity was always imbued with its discontent with western europe and russian understanding of the world has derived its legitimacy through byzantium. it is not an exaggeration that tracing russia’s historical ties with byzantium church illuminates her approach to international law. martens’ student barron michael taube disrupted martens’ school and its ardour on europeanizing the international law academia in russia. being prof. martens’ own student, he further looked into the historiography of international law in russia and argued for the paramount of role of byzantium ideology in russian history as an epoch-making factor. to illustrate, taube has traced the way bellum justum doctrine developed in the west in parallel to the separation of powers of the pope and king which further declared that waging a war against another christian state was essentially evil. but this was not the doctrine professed by byzantium, which – when it comes to war – stressed that it was the will of the ruler that decided upon it (malksoo, 2017, p.123). in taube’s account, this civilizational difference between latin europe and byzantium played a crucial role in filtering international law and diplomacy to russia. historically russia was a confederation of an alliance of many independent principalities before the rise of muscovy grand duchy in the 15th century. taube thought that those principalities such as kiev, vladimir and moscow upheld their own medieval system akin to regional international law. taube ignored martin’s argument of describing russia as an uncivilized country prior to t c i c c r ... 15 peter the great’s reforms and his narrative on russian history shows that russia continued its own standards in interstate relations and international law despite its antagonism with the west. however, russia’s relations with the west essentially began to wane after mongol-tatar invasion. he pointed out the main cause that contributed to the separation of russia from republica christiana was the two hundred years’ domination of mongol-tatar rule in russia and this rule left a despotic legacy in russian state system even after mongol-tartar rule was defeated in 1481. taube states: the old confederation of russian principalities and republics with more or less internationalist tendencies were absorbed in a new empire with moscow as political center, in a unitary and despotic state, oriental in foundation and half way tartar, half way byzantium, with orthodox mysticism and an arrogant and aggressive nationalism. it is evident that these political changes in the political structure of eastern europe did not remain without influence in the domain of international law and results could only be negative” (malksoo, 2017, p.123). the tatar legacy transformed into a military state with a rigid vison determined to lead russia as a true christian guardian. in fact, a letter written by papal delegate to moscow during the rule of ivan iv had stated “these people think that the whole world is subordinated to their sovereign and that all people are but his slaves “. perhaps, taube’s view can create a certain uproar for international law theorists today as his views on the scope of international law apotheosized its european superiority and he lamented that russia lost its greater opportunity to be a part of republica chritiana as a result of tartar domination which resulted in exposing russia to oriental despotism and asiatic practices. at a lecture in kiel university in 1927, taube stated: there were two russia’s. the pro-european upper class and the enormous half-asiatic slavic-finnish-tatar mass of the people that was unfortunately also very barbarian (malksoo, 2017, p.126). byzantium upbringing upon russia’s national consciousness as a paramount factor continued despite russia’s exposition to western europe. the authority of tsar as divine representative on earth and russia’s persistent claim for the authenticity of its christian heritage further distanced russia from its putative affinity with europe. the reforms carried out by peter the great and his successors in modernizing russia in accordance with western european traditions could not completely abandon russia’s byzantium heritage and to examining its role in international law one needs to understand that russian imperial policy at that time was much eager to preserve its distinctness from latin europe. it’s part of european concert in vienna in 1815, its cultural fascination towards france such as a speaking french as a language of elegance or its intellectual debt to germany in academia played less significant roles in pushing russia exclusively towards western international law. the civilizational difference of considering themselves unique was not entirely diminished when russia was engulfed by a massive chain of events in early 20th century which finally produced the world first socialist state, ussr, based on communist ideology. international legal scholarship existent prior to 1917 revolution was strongly affected by the bolshevik regime as marxian ideology inherently loathed law as an oppressive tool. lenin’s own position depicted in state and revolution was similarly applicable towards international law and also in a rather disdainful way, but gradually soviet union began to realize the inevitability of p a , s k. r16 dealing with international law despite their ideological abhorrence on it (amarasinghe, 2019, p.73). in particular, the international legal scholarship having bloomed after 1917 distanced itself from considering universality of international law in accordance with any international legal thought, instead their concern on state sovereignty as a cardinal argument took an adamant approach. even though the state was rejected by marxian doctrine, the soviet jurists secured state centrism as they opposed individual-centrism. the greatest dilemma looming before soviet jurists was to locate international law following communist ideology, in doing so they placed international law’s validity under the guise of soviet state interests. prominent early generation soviet jurist yevgeni korovin initially argued that the soviet union should create their own discourse on international law and denied the universality principle, but later he modified his coarse criticism on international law by replacing it with the following phrase: “international law in a time of transition” (snyder & bracht, 1958, p.62). having consolidated such a pretext, the soviet union continued to promote the concept of socialist international law as an intrinsic form of international law applicable between the ussr and other socialist states. on the other hand, it is important to note that the soviet attitude to international law throughout the cold war era was based on the foreign policy of moscow. the intensity of changes that took place in kremlin always made its impacts upon the changes in soviet interpretation of international law. maliksoo has provided a vivid picture on the susceptibility of soviet international law doctrine to their changing political principles. he states: to the extent that soviet foreign policy changed from stalin to khrushchev, for instance-international legal doctrine changed as well, and instead of the more hostile korovin, the more conciliatory tunkin became more prominent (malksoo, 2016, p.260). all in all, the central tenets of soviet reception of international law was akin to its political principles, yet, the traditional muscovy’s routine of state centrism remained static as a tsarist ghost from imperial russia and it was rather paradoxical as soviets conceived of the state as the incarnation of evil. 3.5. civilizational thinking in post soviet international law the value diffusion has continued to seep through the ages both in the czarist and post czarist russia. later on, the societal transition of the post-soviet space underwent a series of experimentation and adjustments. nowhere it could be seen more clearly than in the great struggle to become a normal country in the eyes of their erstwhile adversary . this intrinsic eurasianism had the unavoidable dyad with the europhiles in the jurisprudence where the nostalgia of the yore has to be restrained with the stark reality of the 90s. many anticipated with some sanguine hopes russia would return to europe after the collapse of their communist empire and this hope was fueled by a sense of optimism shown by boris yeltsin when russia officially joined european court of human rights in 1998. many pundits described it as an act symbolizing russia’s yearn to embrace european values as she did under peter the great in the 18th century. nevertheless, the russian position of international law in post-soviet space did not entirely transform it into a passive and pacifist one. for instance, russia’s denial of admitting individuals as a subject of international law stands as a pivotal feature in post-soviet confrontation with western international law. the abundant attention upon state sovereignty over any other rights has not been forsaken in the t c i c c r ... 17 post-soviet era. president putin’s remarks at federal assembly in 2002 on upholding its state supremacy can be regarded as russia’s state policy on maintaining their vastness as it was preserved under tsars and communists. putin stated: all our historical experience testifies: such a country as russia many live and develop in the existing borders only if it is a powerful state. maintenance of the state in a vast space, preservation of the unique community of the people while keeping strong positions of the country in the world-that is not only enormous work (malksoo, 2016, p.271). despite becoming the enthusiastic new member of the echr and coe, the selective amnesia of the violation of the human rights (in particular in the blood-shedding struggle in chechnya) made many a scholar dumbfounded . yet in the parlance of the international legal system, the last straw on the proverbial camel was crimea. in particular, the crimean crisis erupted and the constant reports on human rights abuses in other places of russia have raised doubts about international legal practice in contemporary russia. it seems to indicate that russia’s historical uniqueness of being away from latin europe still shapes its legal thinking. and it is clearly noticeable in russia’s role in the aftermath of crimean crisis that one russia has constantly deviated from the european liberal values. the above-mentioned statement of the russian leader indicates why russia eagerly strives for protecting territorial sovereignty while keeping low enthusiasm over issues such as individual rights, human rights and non-state actors. the civilizational difference between russia and the west has become a double-edged sword as russia’s real civilizational position in international law appears ambiguous. in fact, we cannot entirely exclude russia from european civilization and its intellectual influences. this twisted dilemma has perhaps sharpened russia as a unique and hybrid civilization and the sui generis practice that russia upholds in international law can be regarded as an offshoot of this civilizational uniqueness. the argument we adduced above regarding the reluctance of russia throughout its history to accept individuals as subjects of international law shows the country’s skeptical views inevitably clashing with western european values and ironically this position has undergone fewer changes in the annals of history since tsarist regime till present-day russian federation. while toying with the idea of europeanizing its legal realm , the emphasis was always put on solidifying its uniqueness from the position of strength. under the soviet union regime, any effort to encforce individual rights or to recognize individuals as subjects of international law got nipped in the bud with vehement opposition of soviet jurists. soviet opposition pointed out that brining individuals as a subject of international law would lead to undermine state sovereignty and propagate western liberal values. however, the staunch state centrism prevails in russian international law scholarship and even after the fall of communism, we can witness the continuity of soviet tradition as an inherent part of modern russian international law. a distinguished russian jurist prof yuri m kolovos once affirmed that removal of marxist leninist ideology has not completely changed the main features of russian international legal theory and it remained essentially the same as it was in the ussr with strong emphasis on state sovereignty and legal positivism (fabri, jouannet & tomkiewicz, 2008, p.169). in seeking the civilizational roots of russian approach to international law, we need to further investigate the puzzling dispute that remains unresolved about russia’s destined p a , s k. r18 position in civilizational order. contemporary russia keeps one foot in european space and its institutional legacies reminiscent of peter’s europeanization, but simultaneously it keeps the other foot in its own unique civilization as a critique of european liberal values. the long-standing antagonism between orthodox russia and latin europe seems to have resurrected anyway as russia still adheres to its muscovy tradition of orthodoxy while europe “reciprocates” with a sense of skepticism. it is a fact (and not a mere conjecture) that the notion of civilization exerted some strong influence on russia’s attitude to international law. the argument developed by russian scholar safronova proves the crucial importance of civilizational difference in ascertaining some of the features that russia is determined to abide by in its approach international law. she states values that have primary importance in europe and american civilization, are less important to other people. thus, many western ideas such as individualism, liberalism, democracy and separation of church and state and so on are not reflected in orthodox, muslim, buddhist and confucian cultures. the nature of the categories of freedom, justice and equality is understood differently. different civilizations, for example do not reject human rights or human freedom, but understand and evaluate it differently. unfortunately, current legal standardization takes place based on west european legal culture (safronova, 2013, p.43). 4. results as we stated earlier, the evaluating process of civilizational values and its contributions to international law is a horrendous task that opens for us unexpected outcomes. yet, the unique two civilizations of china and russia mentioned above have proven the importance of their respective civilizational values system while embracing and adjusting to the international legal space. the confucian model and its deeper influence upon chinese history set the cause of transforming chinese psyche into a mind of a recluse which shared nothing except the contempt for other civilizational values. the chinese notion of the middle kingdom and their lack of understanding of equal treaties never came out of the blue as those principles were completely excluded from chinese civilizational thinking. also, the intrinsic political and cultural legacy in russia has galvanized its own system of international law with a little bit of an exposition to european intellectual influences. the civilizational distance of russia from europe has always shown russia’s own heritage in many spheres and we attempted to illustrate the anomaly born out of muscovy tradition and its constant clash with latin europe. this confrontation has stood throughout the history regardless of russia’s internal changes and it still stands firm today. nevertheless, the fact that we need to understand is that the concept of “civilization” in international law should not be conceived of europocentrically (as european colonizers understood it back in 19th century while drawing a distinction between europe and rest of the world. mainly, the general scope of modern international law deals with states and not with different civilizations. but, analyzing the civilizational values in particular countries raises our consciousness and enables us to appreciate their stances properly regarding some of the key issues in international law. t c i c c r ... 19 5. conclusion in this paper in assessing the historical approaches maintained by china and russia towards international law, we tried to explain how both states showed a certain noncompliance and skepticism towards those certain features of international law which otherwise are taken for granted by the western space. in tracing their passive and resisting positions over the issues on the grounds of principle of sovereign equality and admittance of the individual rights, the paper tried to underscore the concrete civilizational influences that are intrinsically woven in the respective statehood and their engagements both at the domestic and at the interstate level. the given example of russian orthodox ideology nourished by byzantium heritage of admitting the authority of ruler’s supremacy and its deep influence upon state centrism of russian attitude to international law further proves some connection between civilizational values and international law in modern russia. the saga of modern international law has been deeply rooted in modern european history and its contributions. the desire of europeans to seek unity of their civilizational values in the political-legal sphere was escalated after the defeat of napoleon and their ardent motivation to uplift social, political and cultural values common to all european nations became the fundamental inspiration for the great creation of international law. author guizot states civilization is a sort of ocean, constituting the wealth of the people, and on whose bosom all the elements of the life of that people, all the powers supporting its existence, assemble and unite. it is evident that there is a european civilization; that a certain unity pervades the civilization of the various european states (guizot, 1997, p.11). the civilizational values europeans cherished became arch pillars of their standards of international law and their claim over its legitimacy was frequently boasted by this civilizational rhetoric. the 19th century european international law scholars could not imagine universalizing international law beyond european geopolitical space as their concept of international law was a unique product of the special civilization of modern europe. this created the dilemma of extending international law to the nations outside europe as europeans hesitated whether its potential recipients were privileged to be a part of this elite club. some victorian commentators believed that states that did not fall under european civility will be admitted to international law gradually, in particular when a given state improves civilization-wise within the realm of law. their civilizational superiority often excluded non-european states from entering into the shrine of international law. even ottoman empire and its legal practice were seen by european scholars as semi-civilized despite the fact that european states had been signing treaties with ottoman sultans since the 16th century. the humiliation envisaged by chinese at european hands in accepting unequal treaties was more or less a part of this civilizational haughtiness. nevertheless, the two historical approaches of two unique countries towards international law that we discussed here have clearly shown the notion of civilizational self-esteem and pride were not only an aggrandizement confined to europe. on the contrary, chinese pride of their position as the middle kingdom or only civilization in the word and russia’s ambivalence of accepting latin europe and its values with its orthodox belief system show us the importance of civilizational role in the practices by the states in the observance / non-observance of the international law. a plethora of historical, religious and philosophical roots pervasive in both chinese and russian societies played a vast role in emboldening them to p a , s k. r20 consider themselves unique. it becomes easy to see that those roots played a dominant role in encouraging their modern-day practices such as a strict sense of state centrism. the duty incumbent upon modern international law historians or scholars is not to persist in the retrospection of the civilizational rhetoric as 19th century european scholars did. but understating the regional difference based on civilizational legacies in different places is a vitally important fact to fathom how international law functions. the entire saga of international law may stand as a quest to seek the universality and unity for all the states. but it will never get rid of the civilizational differences that endowed the history of international law with all its shades and varieties. references amarasinghe, p. (2019). re-assessing the depth of state and international law in soviet ideology. studi europene, 14, 73–87. amarasinghe, p., & jayawardane, e. (2018, april 8). is sri lanka going to be the next china town in indian ocean? countercurrents. retrieved october 9, 2019, from https://countercurrents.org/2018/02/sri-lanka-going-next-china-town-indian-ocean butler, w.e. (2002). on the origins of international legal sciences in russia: the role of p.p. shafirov. journal of history of international law, 4.j, 1, 1–23. elleman, b.a. (2019). the making of the modern chinese navy: special historical characteristics. anthem press, 23. fabri, h.r., jouannet, e., & tomkiewicz, v. (eds.). (2008). select proceedings of the european society of international law, bloomsbury: hart publishing. guizot, f. (1997). the history of civilization in europe, london: penguin. junwu, p. (2011). chinese philosophy and international law. asian journal of international law, 1, 1–7. klimenko, a., & yurtaev, v. (2019). the moscow as the third rome concept: its nature and interpretations since the 19th to early 21st centuries. geopolitica revista de estudios sobre espacio y poder, 9, 2, 232–251. malksoo, l. (2008). the history of international legal theory in russia: a civilizational dialog with europe. the european journal of international law, 19, 1, 212–232. malksoo, l. (2016). international legal theory in russia: a civilizational perspective or can individuals be subjects of international law. in a. orford, f. hoffmann & m. clark (eds.), the oxford handbook of the theory of international law, oxford: oxford university press. malksoo, l. (2017). russian approach to international law. oxford: oxford university press. meerills, j.g. (1968). francisco de vittoria and the spanish conquest of the new world. irish jurist, 3, 1, 187–194. safronova, e.v. (2013). mezhdunarodnoe publichnoe pravo, teoreticheskie problem. moscow: rior [in russian]. shafirov, p. (1973). a discourse concerning the just causes of the war between sweden and russia: 1700–1721. oceana publications. snyder, a.e., & bracht, h.w. (1958). coexistence and international law. the international and comparative law quarterly, 7, 1, 56–79. tin-bor hui, v. (2008). how china was ruled. the american interest, 3, 4, 1–14. t c i c c r ... 21 turner, k. (1993). war, punishment, and the law of nature in early chinese concepts of the state. harvard journal of asiatic studies, 53, 2, 467–489. hoffheimer, d.j. (1979). china and the international legal order: an historical introduction. case western reserve journal of international law, 11, 2, 2–289. wang, t., & wei, m. (1981). international law. beijing: law press. yin, z. (2017). heavenly principles? the translations of international law in 19th century china and the constitution of universalit. european journal of international law, 4, 4, 1005–1023. tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 yuriy danyk*1 orcid: 0000-0001-6990-8656 maryna semenkova**2 orcid: 0000-0002-4143-5671 piotr pacek***3 orcid: 0000-0002-2182-2316 the conflictogenity of migration and its patterns during the hybrid warfare abstract the population’s tendency to protest or to get involved in conflict can be used as a method of hybrid warfare in a targeted country or region. frustrations occur due to the actual or artificially contrived resentment in a community or among some population groups. the deterioration of social and economic conditions and the lack of opportunities to improve one’s standard of living as well as the growing sense of danger or a real threat to life and security – all these elements have given rise to intensive migration processes in many regions of the world. consequently, it is the main aspect of the modern world that needs being taken heed of. the influx of refugees and migrants settling down in the new areas cause the transformation of horizontal inequality among the migrants themselves and between migrants and locals. the intensification of migration processes stems from the peculiarities of the hybrid conflicts such as a powerful cognitive, informational and psychological influence, the use of different technologies including the manipulative ones. the possibility of managing migration processes and, to a certain extent the migrants’ potential for conflict, is becoming the * ivan chernyakhovsky national defense university of ukraine, e-mail: zhvinau@ukr.net * ivan chernyakhovsky national defense university of ukraine, e-mail: 7104285@ukr.net * war studies university, warsaw, poland, e-mail: piotr.pacek@wp.pl 2019, no. 1 (12), pp. 61–73 published online september, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.004 y d , m s , p p62 feasible instrument to break down the system of regional and international security through spreading conflicts to the places towards which the migration flows are directed. keywords: migration, horizontal inequality, hybrid conflict, cognitive influence, propaganda, manipulative technologies, conflictogenity 1. introduction armed conflicts intensify migration processes. people are forced to leave their homes because of the threat of violence and terror. it applies to both internal and external conflicts. during the world war ii and the first post-war years there were more than 60 million migrants-refugees. nowadays, the migration level is still very high. people have been displaced from syria, iraq, afghanistan, libya, yemen, nigeria, which has led to the european migration crisis (unicef, 2017; unhcr, 2015). in the context of globalization which has been gathering pace since the end of the world war ii, it has become more difficult to restrain and control the migration flows. it also has become the high priority issue for many countries, which have faced the influx of migrants. this constitutes a problem to overcome for the united states, germany, the great britain, italy, poland, hungary, etc. the nature of modern conflicts has changed. more and more conflicts are regarded as “hybrid” with “the blurred or blended nature of combat.” (hoffman, 2009, p. 37). in hybrid conflicts, military operations are combined with different political, economic, diplomatic, informational, psychological, cybernetic, cognitive and other actions that, when put together, give rise to systemic destabilization in all spheres of functioning of the state that is the object of aggression. the initiation and intensification of internal conflicts in society through manipulative and propaganda methods, the organization of terrorist attacks that aggress against the peaceful population, violence, criminal activity, etc., incentivize people to leave their permanent place of residence. the process of globalization facilitated what follows: first of all, it is easier to travel long distances and secondly poor people from faraway lands become aware of the rich countries which are able to accommodate them and give them a chance for a normal life. 2. methodology monitoring the migration flows, the analysis of the figures indicating the quotas, frequency, composition, the places of their departure and arrival, as well as the peculiarities of their behavior, the conditions that intensify the migration processes and that contribute to the accumulation of the conflict potential and, besides, the analysis of other characteristics of the migration processes allow us to ascertain the existence of certain patterns. after such patterns have been identified and justified, we will be able to predict with a high probability the trends and peculiarities of the movement of migrants, to determine the current and expected level of conflict-related migration processes at a certain period of time, and whether the conflict potential of migrants can be used to destroy the system of regional and international security due to spreading conflicts to the places for which migrants are heading. the conflictogenity of migration and its patterns... 63 there is a handsome number of research works where the nexus between the migration and conflict is investigated but they are devoted to the armed conflicts of high intensity, when people leave their place of living because of the insecurity, damages of housing, absence of the social services, etc. at the same time both hybrid warfare and migration as the separate phenomena are subject to careful scrutiny in numerous scholarly works (hoffman, 2009; murray & mansoor, 2012; mattis, 2005; mccuen, 2008, gorbulin, 2017). the same goes for the forecast views of the modern military conflicts peculiarities and their possible nature (danyk, telelym, chmeljov (2008, 2010) as well as the other aspects of our study such as the migrants, internally displaced people and refugees’ problems and needs (iom, 2018a; crawford & campbell, 2012; gibney, claire, mccann, 1996; poznjak & libanova, 2010), horizontal inequality within and between states (gurr, 1970; ostby, 2008, stewart, 2010), the manipulation of social consciousness (miller, 1946; shiller, 1980; kara-murza, 2005; bojko, 2010; danyk & gudz, 2015; danyk & permiakov, 2018). we also have to mention the publications devoted to the consequences of being in a war zone for the personality and consciousness of individuals (lazebnaia, 1999; akhmedova, 2004). the purpose of this article is to identify the patterns of formation and migration processes and the emergence of horizontal inequality, as well as the models of their influence on the probability of the emergence of secondary waves of conflicts and whether the migration can be deliberately used for this purpose. to this end we are going to study the peculiarities of the migration processes in the context of the hybrid conflict and, in particular, what categories of citizens leave their permanent place of residence, why they leave it and where they mostly seek to get to. accordingly, we must determine in what way the new social and economic conditions influence the transformation of horizontal inequality both within the migrants’ community and between migrants and locals. besides, we need to find out the way these horizontal inequality transformation can be exploited in the context of the hybrid aggression and at the same time for the achievement of its goals. thus, we must identify three groups of regularities – related to the characteristics of migration flows, to the horizontal inequality and to the impact of migration flows on the possibility of new conflicts in the areas of migrants’ destination. 3. the characteristics of people leaving the hybrid conflict zone the existence of life and health hazards forces the number of people to leave the armed conflict zone. of 150 million migrants in the world 71,4 are the forced ones. among them there are both refugees and internally displaced persons (unchr, 2017a, p.7). despite the fact that the number of conflicts has been constantly decreasing since 2001 the number of forced migrants is getting higher. so, the number of forced migrants has increased by 63% comparing to the 2001 (unchr, 2017b, p.7). the forced migrants comprise 1% of the world’s population. however, what is the most critical for us researchers is to evaluate and analyze the consequences of forced migrants concentration in some areas, especially comparing to the unconstrained ones and to the locals. according to the researchers there is also the relation running in the opposite direction; that is, the number of cases wherein it is migration that sparked or escalated a conflict is increasing (koppel & sharma, 2003, p. 61). after the conflict has emerged, the probability for the new conflict to emerge in the countries located in the close proximity to the y d , m s , p p64 conflict in question is three times as high as in remote countries (chauvet & collier, 2005). although the majority of refugees, forced displaced people and migrants do not participate in the conflict, the migrants’ flows are able to spread the on-going conflict and the migrants’ movement can destabilize the security system in the country and in the region as a whole. for one of the most striking and well-known example we can adduce the great lakes region in africa, where the movement of hutu and tutsi over the frontier because of the internal conflict in rwanda (and burundi) caused the series of conflicts in congo (zaire) and, after hutu and tutsi returned, the recurrent emergence and intensification of conflict in rwanda. the majority of refugees move within their own countries or to other ones that are fragile too. however, even in relatively stable countries refugees and migrants are able to create the situations that are threatening to the social and political stability. the hybrid conflict, even in case of its low intensity or the absence of hostilities, can be accompanied by the active migration of people. the existence of the prerequisites for the conflict to be renewed or to be escalated, the creation of the political, social and economic problems and tensions instigated by the aggressor, the uncertainty about the future of the region they live in, cause the feelings of insecurity, hopelessness, etc. (danyk, 2018). as a result, people decide to leave their homes in the quest for the more prosperous places. in contrast to those who leave the violent conflict zone first of all in search for safe havens, the inhabitants of the hybrid conflict zone try to get to the places that are economically attractive, for example economic and trade centers, big cities, etc. naturally, people who go to such attractive places are going to stay there as long as possible, but not to come back as soon as their respective places of residence become safe again. besides, only those who think they have enough savings to make a living at the new location or that they are able to become successfully integrated into a new society due to available qualification level, experience, knowledge, etc. would dare to move to the highly urbanized economic centers both in the same country and in another one. there is one more category of people – the ones who expect to achieve their goals using the anti-social and illegal ways. one more important difference exists – not all people leave the conflict zone, but only the pro-active part of population, mostly young and middle-aged. for example, during the conflict in transdnistria women and children comprised 91,4% and children comprised 56,2% of all the people displaced to the right bank part of moldova (slusarevskyi & blynova, p. 175), whereas at the same time as a result of the conflict in ukraine the number of older and disabled persons among the internally displaced persons in all the regions investigated is below the average in ukraine. the young and middle-aged adults comprise the majority of internally displaced persons. children under the age of 19 years comprise 29% (iom, 2018b, p.4). moreover, at times, people only registered on the territories that are under ukrainian control in order to receive their pensions or welfare benefits but kept on living where they actually lived. that’s why their actual share can be lower than the official one. therefore, the motivation and the actions of people who leave their places of permanent residence because of the hybrid conflict is similar to the motivation of those who immigrate in search for jobs, higher income and better living conditions. they are ready for the change and want to adapt to the living in a new neighbourhood and in the new environment as much as ordinary immigrants are. at the same time there are some differences. first, people who migrate because of the conflict, inter alia the hybrid one would not leave their place of living if there were not any conflict in the first place. they usually have permanent employment and income, certain position in the society, habitual mode of life. the conflictogenity of migration and its patterns... 65 fig 1. population displacement during the hybrid conflict overstepping the conflict potential limits and the outbreak of conflict the formation of the secondary waves of conflict proactive young and middle-aged people who have savings, education or qualification to integrate into the new community people who took part in the conflict and seek high income and respect there is one more category of migrants – those that took part in conflict and they have been trained and have the specific military experience. besides, some of them are makred by the unjustified inflated sense of self-worth or the sense of unfairness. very often despite the absence of the required education and qualification they apply for and seek to get, by whatever means, the prestigious and high-paid jobs. taking the above into account, the following patterns of migration processes during hybrid warfare can be identified: the hybrid warfare initiates or intensifies migration flows, even in the absence of heavy fighting; mostly the young and middle aged population decides to leave the conflict zone; people move both internally and externally to the economically attractive centers; there is usually a share of migrants made up of people who participated in hostilities. hybrid conflict zone economically attractive zone hybrid conflict zone economically attractive zone economically attractive zone y d , m s , p p66 4. the inequality transformation patterns 4.1. migrants vs locals inequality transformation patterns the massive displacement of people from the conflict zone to a new place of residence leads to the appearance of two notional groups – migrants and locals. each of these groups has a certain level of intra-group inequality. the movement of a large number of people (getting them into the new conditions) significantly increases the risk of a change in the level of group inequality. a change in the level between group inequalities can occur along the lines of the two following scenarios. the first scenario assumes that people arrive at a new place of residence, they establish themselves in new society, eventually solidify their positions and replace the locals in key positions. after a certain period of time, the social and economic situation of the newcomers becomes better than the one of the local population. the second scenario reflects the opposite situation: the vast majority of migrants do not adapt to the new environment and after a while find themselves in a worse socio-economic situation as compared to the locals. either of these scenarios presupposes that the risk of conflict in the regions that become the target of mass arrival of migrants is increasing, because in both situations the change of the inequality level causes the exasperation or frustration of one group or another. we can identify the conditions that make the first scenario feasible. the mass arrival of migrants from the conflict zone is usually aggravated by the high competition for prestigious jobs that already exists. however, in contrast to locals they are forced to exercise greater perseverance, agility and, sometimes, aggression in order to achieve their goal. people can resort to domestic and administrative corruption as a possible means of solving vital problems under the condition of tight competition, especially if everything was not arranged in advance. as mentioned above, mainly proactive people of working age resort to migration, and their entry into new, complex conditions stimulates them and requires them to be even more active. theoretically, migrants are forced to work more, more persistently look for opportunities to climb the career ladder, expand the business because they have more expenses as compared to locals; they need to pay rent, etc. at the same time, the locals can afford to work less in case they have a passive income in the form of rent. if we are not talking about isolated cases, but about the mass phenomenon, in the event that the movement takes place within the same country or if migrants have equal employment opportunities, this may eventually lead to the replacement of a certain part of the key positions in the public and private sectors and to the improvement of the socio-economic situation of immigrants as compared to the one of local population. sometimes governments or international agencies can create additional benefits that are not available to local residents, such as cash benefits, housing, special employment programs and entrepreneurship development, etc. for displaced persons. the level of inequality and horizontal inequalities in particular is difficult to measure; in fact, it is the subject of a separate study. in this case, when it comes to assessing the inequality between migrants and locals, it should be taken into account that migrants sometimes find it hard to get official jobs. they are often self-employed or work in the informal sector. for example, 20% of the interviewed migrant workers in ukraine work formally, under an employment contract, others work by way of verbal agreement or consider themselves selfemployed (predstavnytstvo mom v ukrajini, 2016, p.8). locals, in turn, receive additional income in the form of payment for renting a house, which is often not displayed anywhere, etc. the conflictogenity of migration and its patterns... 67 socio-economic benefits are transformed into political preferences, which in turn provide the opportunity for further socio-economic growth. under these conditions, the members of the host community become hostile to refugees and tend to blame them for the former’s problems. the resentment among the local population is due not only to economic factors. the ethnic, religious and linguistic structure of the region that hosts migrants is changing. it is also perceived as a threat and can destabilize a social and political situation in society. if people displaced from the conflict zone are mostly the representatives of the certain ethnic group, and when they – after the movement to the region where another ethnic group has the leading position – gradually start dominating, then the possibility of conflict breaking out will be looming even larger. a different situation can be observed if the economy of the conflict-affected region differs from the economy of the place towards which the flows of forced migrants are directed. large cities of the country are usually the financial-economic, educational and cultural centers, while peripheral regions are mostly industrial or agricultural ones. thus, the displaced people face the problem of the lack of jobs fitting their respective specializations in the labor market. very often employers regard the individuals who have moved as a result of the conflict as unreliable workers who can leave at any time and who are not interested in the long-term employment. moreover, if people move to another country, their non-citizenship often prevents them from occupying significant positions in the public or private sectors. by the same token, young people with a certain level of education realize that they cannot count on particular positions because of the non-citizenship or because these posts are often semiclosed, with the access thereto being considerably restricted. as a result of the first scenario, migrants achieve higher income over time and, accordingly, better status characteristics. as for the second scenario – the situation is just the opposite. but both in the first and in the second case, we observe the formation and strengthening of intergroup or horizontal inequality. the level of this inequality is not constant, but ranges from the tolerable level to the dangerous one and even the critical one. such inter-group inequality can also arise in the case of the usual migration of people from the periphery to large trade and economic centers, when people migrate not in connection with the conflict, but due to the difference in wages as well as for other socio-economic reasons. 4.2. inequality transformation patterns within migrants’ community transformation of inequality can also take place among migrants themselves. this becomes possible due to the fact that migrants among whom there has already occurred the intragroup inequality find themselves in the new socio-economic conditions, which influence the social mobility. it is clear that we cannot foresee with confidence in which way the inequality among migrants will be transformed. it depends on many circumstances, such as the individual characteristics of people, the home countries and the country of arrival and, on top of that, whether migrants move internally or externally, etc. a number of trends that demonstrate signs of regularity are supposed to be identified. to that end, migrants can be loosely grouped into four categories, depending on the reason they leave the respective places of their permanent residence. as already mentioned, during hybrid warfare mostly the pro-active young and middle-aged people who have savings or the education and qualifications that are, in their opinion, indispensable to reside in a new place y d , m s , p p68 leave their respective places of residence in order to move to attractive social and economic centers. at the same time, we can identify the main motives that, in the context of the hybrid war, urge them to move: – political reasons; namely, the fears of certain individuals, groups and categories of people to be harassed by political opponents, etc. among such migrants there are politicians, high-ranked officials, law enforcement officers, journalists, etc. so, these persons are politically motivated; – economic reasons, such as the destabilization of the economic situation in the country for various reasons. for example, as a result of the interference of external actors, the cessation of the operations of enterprises in connection with sanctions or because of the loss of markets, reduction of real income, etc. in the absence of intense military action, the economic reason is the main one for people to move to the economically more prosperous places. accordingly, we can call them the economically motivated migrants. these economically motivated individuals can be divided into two subgroups. first subgroup includes those who exhibited the robust economic performance, a sufficient level of income, and they got used to working and earning. they are skilled workers of enterprises and institutions, ordinary employees of the budget sphere, owners of small and medium-sized businesses, etc. the second subgroup is made up of people without specific occupations and regular job, who do not have the necessary qualifications and education to enter a legal path. at the new place of living they do not usually seek to apply for hard or low-paid jobs, but they want to receive income and respect from society. among them there are those with specific military experience and training; – security-related reasons if there are military actions on the territory or in case of a real or artificially distributed threat. we can call them the vitally motivated persons. due to such reasons, the place of permanent residence is left by representatives of all strata of the population, but still predominantly by young and middle-aged individuals, and especially families with children. although the security aspect is the most important when people decide to move, the main thing is to get to a safe place of residence, not necessarily with the availability of socio-economic opportunities. at the same time families with children often try to get to big cities where there is a possibility to earn and support the family, to place their children in educational institutions and to provide opportunities for their development. when migrants arrive in the big economic centers, all of the above-mentioned people find themselves in a new competitive environment. taking into account the characteristic features of the representatives of each of the above groups, we can predict their possible social mobility in the near future. for the representatives of the first group to be employed for positions equal to the ones they held at their previous place of residence, is a very difficult task. the reasons may be the lack of useful social contacts and, in the case of moving abroad, the lack of knowledge of the target language and the lack of citizenship of the country to which they have moved. this makes them either agree to a less attractive job, or, if they have savings, to stay for a long time waiting for an appropriate job. thus, we can talk about the downward mobility as a prevailing trend for this group of migrants. among them there are those that, due to their financial situation, do not intend to seek employment at all, but still may experience a loss of previous positions of power in a new community. the conflictogenity of migration and its patterns... 69 the people from the first subgroup of the economically motivated migrants are considered to be the most able to adapt to the new socio-economic conditions. even if they are forced to find jobs that do not fit their qualifications in the first stage, they eventually climb the career ladder, or even begin to outcompete the locals. the same is true for the self-employed population. it can be assumed that this category of migrants does not significantly reduce their socio-economic status in comparison with what they had in their previous place. when they find themselves in the country characterized by socio-economic efficiency, they can even demonstrate the upward social mobility. the second subgroup of the economically motivated migrants expects to receive high income, but unlike the first subgroup, they do not have the necessary qualifications and are not inclined to work assiduously. however, they can receive welfare payments from the state, resort to semi-legal and even criminal activity. in such a way they can enjoy approximately the same income level they had at the place of their previous residence. accordingly, we could say that they do not change their socio-economic status. but if they move from small settlements or from the deprived regions to big and prosperous ones their needs and demands increase correspondingly; therefore, they perceive their new status as relatively lower. although the vitally motivated group of migrants can include the economically active citizens, these individuals do not usually plan their long-term stay in a new place. they can live on savings or welfare payments from the state. therefore, we can expect them to reduce their social mobility. in our view, while the first subgroup of the economically motivated migrants treat their displacement as the opportunity to improve their socioeconomic status, the politically motivated ones and the individuals subsumed under the second subgroup tend to feel the frustration and resentment and are supposed to be the bearers of conflict potential. this conflict potential can force its bearers to initiate various destructive actions (the politically motivated migrants) or can be used for organizing the right kind of people (the second subgroup of the economically motivated) to take the actions in question. moreover, the first group can initiate or nurture conflicts both in the new and at the previous places of residence. consequently, we can determine the second group of patterns associated with the transformation of horizontal inequalities. a number of migrants arriving at the large trade and economic centers from the hybrid conflict zone leads either to improvement or to the deterioration of the socio-economic situation of migrants, as compared to the local population. besides, being in the new socio-economic and political conditions leads to a change in the level of horizontal inequality within the community of migrants themselves. 5. horizontal inequality transformation and changing the conflictogenity level but it is not always necessary for the intergroup frictions to arise from the socio-economic differences that really exist. very often they occur as a result of the interpretations of socio-economic inequality in the consciousness of people. in the context of hybrid conflicts it is often supposed to be done deliberately. the tension is artificially produced for instance due to the distorted perception of the existing state of affairs, when the achievements of people of certain social groups are perceived as undeserved. the use of special technologies provides y d , m s , p p70 other factors that contribute to the conflict potential dependence on the horizontal inequality transformation the opportunity to create a condition of unrest. at the beginning it can result in the peaceful protest actions and then turn into a means to achieve a specific goal. in a context of hybrid war, it can become a significant destabilizing factor (rushchenko, 2015, p.13). the movement of people to trade and economic centers within the country contributes to a further urban expansion. at the same time, if the level of urbanization exceeds the level of economic development, the risk of political instability increases. according to a study of political crises in south africa that took place from 1955 to 1995, despite the lack of other differences, the risk of a political crisis is more than twice as high if the level of urbanization is higher than average, and the income per person is lower than average (esty, goldstone, gurr, 1999, p.58). it should also be taken into account that the conflict that occurs in a territory with a high urbanization level has a specific character and is more difficult to be resolved (brennan, 1999, p.16). there is one more category of immigrants mostly young men who took an active part in the conflict. they treat warfare as something commonplace, they seek fame and money (as when participating in hostilities), but they have no desire to work routinely. they are inclined to participate in conflict situations in their everyday lives to achieve their goals and want to receive socio-economic benefits and respect from society. besides, they have a high level of migration mobility in search for better standards of living. this category can most successfully be used purposefully for the artificial formation of controlled conflictogenity in certain places. fig 2. the formation of the conflict potential at the places being migrants’ destinations due to the horizontal inequality transformation manipulative technologies of influence, often in the form of external control (controlled chaos) high and excessive proportion of youth among migrants people with specific military experience and perception of reality increasing the urbanization level overstepping the limits of the region (accommodation, employment, etc. formation (both spontaneous and artificial) of migration processes inequality transformation in the new places, the emergence of specific concentration of migrants formation of the conflict potential the conflictogenity of migration and its patterns... 71 if we are talking about a country or region in which a hybrid conflict takes place and there is a conflicting party that is interested in further destabilization, then dissatisfaction and tensions that arose as a result of changes in the level of horizontal inequality can be effectively used to destabilize the country or region. accordingly, there is a pattern that links the transformation of horizontal inequality and the possibility of a conflict. in particular, horizontal inequality shapes and nourishes the conflicting potential of the population, which can be both a spontaneous and deliberately managed process. using this line of reasoning we would conclude that the hybrid conflict affects such aspects of migration as the migrants’ flows composition and the directions of their movements. as a result, the intergroup inequality between the newly arrived and locals emerges which tends to vary over time. on the other hand, in the context of the hybrid conflict there is a conflicting party (actor) that is interested in the undermining of the situation. it can exploit the discontent and resentment of a certain group, which resulted from aggravating inequality. moreover, such discontent can be created artificially, first of all by taking advantage of the modern information technologies potential. for example, it can be done by dint of the virtual exaggeration of the actual level of inequality and social tensions, or by promoting the certain narratives among the population. in this way, the protest potential is formed inside both local residents group and migrants group. besides, the aggressive emotional states of the population, including feelings of anger, hostility, hatred, suspicion, etc., are initiated or exacerbated. in its turn, the resentment that was both a result of the actual circumstances or an artificial creation breeds all sorts of unrest, with the division of the society and the political elite in particular. in case of a hybrid conflict, migration and, as a consequence, transformation of the horizontal inequality create a precondition for moving the conflict to the new places and for the involvement of new population groups in the conflict. we can see something similar in western europe, where large-scale relocation has not led to a conflict yet, but merely to a number of well-coordinated terrorist acts, including those on november 13, 2015 in paris and on march 22, 2016 in brussels. such attacks can be regarded as interim result of the migration flows from the region in which a war is being waged. the mechanisms of a systematic analysis of these processes make it possible to predict the feasible centers of unrest, to reduce their negative consequences and even prevent them from occurring through the development and implementation of a set of measures aimed at preventing the excessive level of intergroup inequality between displaced persons and the host community and within displaced persons themselves as well as through pursuing competent and well-developed information policy. references akhmedova, k.b. (2004). posttravmaticheskije lichnostnije izmenenija u grazhdanskikh lyts, perezhivshikh ugrozu zhizni. voprosy psikhologii, 3, 93–102 (in russian). bojko, o.d. (2010). politychne manipuljuvannja. kyiv: academiia. (in ukrainian). brennan, e. (1999). population, urbanization, environment, and security: a summary of the issues, washington. chauvet, l. & collier, p. (2005). development effectiveness in fragile states: spillovers and turnarounds. retrieved june 18, 2019, from http://www.eldis.org/static/doc16180. y d , m s , p p72 htm. crawford, m. & campbell, b. (eds.). (2012). causes and consequences of human migration. an evolutionary perspective. cambridge university press. esty, d., goldstone, j., gurr t., harff, b., levy, m., dabelko, g., surko, p. & unger, a. (1999). state failure task force report: phase ii findings. issue 5, washington. danyk, y. (2018). development and implementation of a new concept of crisis situations syndrome: “syndrome of a hybrid war”. retrieved june 18, 2019, from http://eu-jr.eu/ health/article/view-/797 danyk, y.g., telelym, v.m. & chmeljov, v.o. (2010). osnovni aspect strategii preventyvnoji oborony ta ii realizatsija. nauka i oborona, 2, 15–23 (in ukrainian). danyk, y. & permiakov, o.y. (2018). modern information technologies in providing national security and defence: current state and development trends. modern information technologies in the sphere of security and defence, 1(31), pp.159–176; danyk, y. & gudz, s. (2015). special operations for disruption of state and military control system. security and defence quarterly, 4(9). danyk, y., maliarchuk, t. & briggs, ch. (2017). hybrid war: high-tech, information and cyber conflicts. connections: the quarterly journal, 16(2), pp. 5–24. danyk, y.g. & shestakov, v.i. (2018). osoblyvosti vedennia bojovykh dij u vysokourbanizovanikh rajonakh ta shliakhy zmenshennia vtrat sered tsyvilnogo naselennia. nauka i oborona, 3, pp. 30-37 (in ukrainian). danyk, y.g., telelym, v.m. & chmeljov, v.o. (2008). preventyvna oborona jak vyd strategichnykh dij. nauka i oborona, 4, 34–41 (in ukrainian). forced displacement worldwide. (2017). retrieved june 18, 2019, from https://www.unhcr.org/news/stories/2017/6/5941561f4/forced-displacement-worldwide-its-highest-decades.html gurr, t. (1970). why men rebel. princeton: princeton university press. hoffman, f. (2007). conflict in the 21st century: the rise of hybrid wars. arlington: potomac institute for policy studies. hoffman, f. (2009). hybrid warfare and challenges. joint force quarterly, 52, pp. 34–39. horbulin, v.p. (ed.). (2017). svitova hibrydna viina: ukrainskyi front: kolekt. kyiv: natsionalnyi instytut stratehichnykh doslidzhen. [in ukrainian]. iom. (2018a). global migration indicators. retrieved june 18, 2019, from http://publications.iom.int/system/files/pdf/global_migration_indicators_2018.pdf iom. (2018b). world migration report, internally displaced people. retrieved june 18, 2019, from http://publications.iom.int/system/files/pdf/wmr_2018_update_idps.pdf kara-murza, s.g. (2005). manipuljatsiia soznaniem. moskva: eksmo. (in russian). koppell, c. & sharma, a. (2003). preventing the next wave of conflict – understanding non-traditional threats to global stability. washington. lazebnaia, y.o. & zelenova, m.y. (1999). vojenno-travamaticheskij stress: osobennosti posttravmaticheskoj adaptatsii uchastnikov bojevykh dejstvij. psikhologicheskij zhurnal, 20 (5), pp. 62–74 (in russian). mattis, j.n. (2005). future warfare: the rise of hybrid wars. proceedings, november, pp. 18–19. mccuen, j.j. (2008). hybrid wars. military review, april-may, pp. 107–113. predstavnytstvo mom v ukrajini. (2016). migratsiia v ukraine: fakty i tsyfry. (in ukrainian). the conflictogenity of migration and its patterns... 73 miller clyde, r. (1946). the process of persuasion. new york: crown publisher. murray, w. & mansoor, p. (2012). hybrid warfare: fighting complex opponents from the ancient world to the present. new york: cambridge university press. natsionalna systema monitoryngu sytuatsiji z vnutrishnjo peremishchenymy osobamy (2016). mizhnarodna organizatsija z migratsii. retrieved june 18, 2019, from http:// www.iom.org.ua/sites/default/files/iom_nms_cumulative_report_ukr.pdf (in ukrainian). ostby, g. (2008). polarization, horizontal inequalities and violent civil conflict. journal of peace research, 2)45), pp. 143–162. poznjak, o. & libanova, y. (2010). naselennja ukrajiny. trudova emigratsija v ukrajini. instytut demografii ta sotsialnykh doslidzhen’ imeni m.v. ptukhy nan ukrajiny (in ukrainian). rushchenko, i.p. (2015). pidryvni sotsial’ni tekhnologiji u strukturi gibrydnoji vijny. pravo i bezpeka, 2 (57), (in ukrainian). shyller, g. (1980). manipuliatory soznanijem. moskva: mysl. (in russian). sljusarevskyj, m.m. & blynova, o.y. (2013). psykhologija migratsii. kyrovograd: instytut sotsial’noji ta politychnoji psykhologii napn ukrajiny. (in ukrainian). stewart, f. (2000). crisis prevention: tackling horizontal inequalities. oxford development studies, 28(3), pp. 245–262. thomson, o. (1999). easily led: a history of propaganda. sutton: phoenix mill. unicef. (2017). refugee and migrant crisis in europe humanitarian situation report. retrieved june 18, 2019, from https://www.unicef.org/appeals /files/ unchr. (2017a). press coverage of the refugee and migrant crisis in the eu: a content analysis of five european countries report prepared for the unhcr. retrieved june 18, 2019, from https://www.unhcr.org/56bb369c9.pdf unchr. (2017b). global report 2017. retrieved june 18, 2019, from http://reporting. unhcr.org/sites/default-files/gr2017/pdf/gr2017_english_full_lowres.pdf tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 harsha senanayake*1 orcid: 0000-0002-5763-6240 understanding the dragon’s entry to south asia: revisiting the regional security complex theory abstract the regional security complex theory scrutinizes the security complexes including the security complex of south asia grounded on security interdependency among states situated in a geographically coherent group which could be penetrated by the external powers. the formation of the regional security complex of south asia was shaped by two major factors: 1. the rivalry between india and pakistan; 2. the dependency of small nations over the regional hegemony of india. however, the massive plan of economic growth and connectivity – bri introduced by china have changed these dynamics of the complex. the bri changed the traditional understanding of the regional security complex of south asia and forced to contemplate china as an internal member of the complex rather considering china as external power. the purpose of the study is to capture these changes and alter the theory to understand the south asian security complex sophisticatedly by considering the smaller states of south asia (sri lanka and nepal). the case study method has been employed to derive influences from the bri, and it is based on a wide range of sources, both primary and secondary. bri has changed the traditional patterns of security interdependency of the smaller states of south asia vis-à-vis big brother india while elevating the chinese ability to redefine, reorganize, reshape, and reconstruct the security patterns of south asia and establishing chinese military supremacy in indian backyard. the traditional security complex theory did not capture these changes and yet, the paper argues that the regional security complex can be understood comprehensively by transporting external powers into a given complex based on the criteria, to be qualified as an internal actor. to validate this claim, the paper will consider the case study of chinese led bri projects and the regional complex of south asia. keywords: regional security complex theory, barry buzan, bri, sri lanka, india, china, south asia * department of international relations, south asian university (new delhi, india), e-mail: sharshacpbr@gmail.com 2020, no. 1 (13), pp. 73–91 published online april, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.006 h s74 1. introduction “arise, ye who refuse to be slaves, with our very flesh and blood, let us build our new great wall!! the peoples of china are in the most critical time; everybody must roar his defence. arise. arise. arise.!! (peoples daily online, 2006).” since 2003, chinese president xi jinping and the chinese politburo have talked of “rejuvenation” of the nation to restore what has been lost. once china was regarded as the highest civilisation. in 1800 china’s power reached its peak with the qing dynasty: the chinese economy dwarfed all other civilisations and “it was ten times larger than the japanese economy and substantially mightier than the combined economies of europe. china was indisputably the leading power in asia, holding sway over a vast area of land and sea and dominating the social order (miller, 2017, p.5).” the idea of chinese rejuvenation should be understood in the light of historical facts. in 1949, after securing its victory over chiang nationalist party by the communists, the party came with the national slogan of rebuilding the nation after years of carnage and destruction. since the national rejuvenation, rebuilding the country and claims all the communist leaders in china have invoked the glorious past. subsequently, in the 1990s, the chinese foreign policy was shaped by the deng xiaoping doctrine based on the principle of “hind your strength and bide your time (vito, 2007, p.5). ”however, president jinping changed the three-decade-long policy of keeping a low profile by introducing the “chinese dream of rejuvenation (miller, 2017, p.8)”. president jinping’s agenda of rejuvenation: belt and road initiative (bri), first introduced in 2013, acknowledges the necessity for a robust economy to play a dynamic military role for self-defence and maintain influential connectivities with its neighbouring states. jinping stressed that “we must preserve the bond between rich countries and active military and strive to build a consolidated national defence (bougon, 2018, p.4).” the bri conveyed chinese influence to the south asian region through its massive port developments and economic corridor projects. the chinese government proposed several land and maritime routes under the bri, including china-pakistan economic corridor, china-bangladesh-india-myanmar economic corridor, antwerp port, piraeus port, the port of djibouti, gwadar port, hambantota port development project, and colombo port city in sri lanka (macaes, 2019, p.47). a number of these projects are laid across the indian ocean and link countries in south asia with other regions, and it is “expected to impact more than 60 countries, which is home for about 4.4 billion people, who represents about 63 per cent of the world’s population (friends of the earth, 2016, p.3).” therefore, the paper attempts to understand the regional security complex of south asia while bringing china as an internal member of the security complex. the primary research question is: in which ways has a chinese presence in south asia reinforced or reiterated the major security concerns: bilateral relations of small states with india, indian security concerns and supremacy of the region, maritime security, state sovereignty, issues created by debt diplomacy that affects the south asian regional security complex? understanding the dragon’s entry to south asia... 75 2. literature review 2.1. regional security complex the regional security complex theory primarily addresses the security and military engagements of a particular set of countries located in geographically proximate space, and these countries have a high degree of security interdependence with each other because security threats travel a short distance. barry buzan and the copenhagen school set the theoretical foundation for regional security complex: “a group of states must possess a greater degree of security interdependence which is sufficient both to establish them as a linked set and to differentiate them from surrounding security regions” (buzan & waever, 2003, pp.47–48). these describes the basic criteria of membership in a regional security complex which are: 1. they were composed of two or more states; 2. these states constituted a geographically coherent group; 3. the relationship among these states was marked by security interdependence which had to be significantly stronger among them than others; 4. the patterns of security interdependence had to be deep and durable although not permanent (buzan, waever, & wilde, 1998, p.15). the theory has identified the role of external powers, and it stressed out that the amity and enmity relations among the members of the complex could be subjected to the power and influence of external forces, expressly the penetration of external powers of the neighbouring region. however, “the patterns of the conflict stem from factors indigenous to the region and the external powers cannot, even if heavily involved usually define, organise, construct or reshape the region” (buzan & waever, 2003, p.47). however, the paper argues that the regional security complex can be understood comprehensively by transporting external powers into a given complex based on the criteria, to be qualified as an internal actor. to validate this claim, the paper will consider the case study of chinese led bri projects and the regional complex of south asia. 2.1.1. the regional security complex of south asia buzan and others describe the idea of south asian regional security complex in‘regions and power’, and define the complex based on the military tension between india and pakistan in post-partition and particularly their power struggle over kashmir. the continuation of military pressure in border areas and kashmir; several military outbreaks including first kashmir war in 1947, india-pakistan war 1965 and 1971 and kargil war has shaped the regional security complex of south asia. significantly after successful nuclear tests of the two countries, the regional security complex is comprehensively shaped by the indo-pak rivalry. according to buzan and waever, “south asia is a clear example of a security complex centred on the rivalry between india and pakistan” (buzan, waever, & wilde, 1998, p.14), and this rivalry invited many external powers to penetrate the region including china. with the cold war politics, many external powers penetrate/influence to the regional security complex of south asia, but none of these powers was able to define, reshape, organise or re-arrange the security patterns of the complex. however, the research attempts to identify the dynamic changes of the regional security complex of south asia, particularly with the announcement of the chinese led belt and road initiative. the bri has linked with many countries in south asia, significantly with h s76 the small states in the region including sri lanka and nepal. the arrival of bri into south asia has changed the dynamics of the regional security complex in some ways. primarily, it diverted the centre of south asian regional security complex towards smaller nations from indo-pakistan tension. the bilateral relations of small countries vis-à-vis india and the impact of security formations of small states gained substantial attention with the bri. it does not mean that the security-military tension between india-pakistan ceased to matter in the regional security complex of south asia. first, the smaller states in the region were all in one way or another tied to regional security complex because of their economic and social entanglements with india. their collective weight would not begin to balance against india, and also these states do not want to bandwagon completely with india. even though many countries want to balance the power against india, “these nations could not do that due to economic and political interdependency over india and the size of the indian market, economy, political power and territory” (dahiya & behuria, 2012). the equation has changed with the bri projects and particularly with the national interests of small states and their political desires to reduce dependency on india being acknowledged by china while providing massive financial, infrastructural and other political, military, economic assistance. these assistances have facilitated small states to reduce their dependency over india.for instance, bri has opened alternative ports and transits for nepal to address its trade and connectivity requirements. the studies have proved that the new port has less travel time from nepal than reaching indian ports. it has reduced nepal’s dependency over india to a considerable degree. this can be understood in the context of regional security complex theory.to qualify as an internal member, the countries requisite to maintain a higher degree of amity/enmity relationship and interdependency. chinese government looked at south asia as a geopolitical solution for the maritime issues in malacca because countries like sri lanka could open new maritime trade routes to china to continue its trade while bypassing malacca. in this context, bri has altered the security patterns of the regional security complex and most significantly the bilateral relations vis-à-vis india and small states. second, the involvement of china in south asia has questioned the current understanding of china as an external power which penetrates the regional security complex of south asia. chinese “creditor imperialism and debt diplomacy” (pandalai, 2018, p.1) have created new security issues within the small states while consolidating china’s position in strategically advance geopolitical locations in the region.for instance, the bri projects in sri lanka, including hambantota and colombo port city has locked sri lanka into chinese debt diplomacy while forcing local government to lease these ports back to china. “similar policy has locked nepal in an economic crisis, the trans-himalayan railway development projects, financial aid has questioned the sovereignty of the country, and china gains considerable political power in nepal (regmi, 2017).” however, the political behaviour of small states still welcomes china as an alternative to india despite its debt diplomacy. indian interference at the domestic issues of small states and the mistrust of indian regimes’ on its neighbours and their political regimes have questioned the equation of bilateral relations of india with small states of the region. in this context, small states welcome china based on the mid and long term national and development interests of countries by bearing the cost of debt diplomacy. according to tom miller, chinese bri is a necessary evil for small states of south asia to secure their security and economic needs in the 21st century (miller, 2017). these deviations of security patterns reshaped the bilateral relations of smaller states vis-à-vis india, and bri understanding the dragon’s entry to south asia... 77 projects linked china with the regional security complex of south asia while constructing deep interdependencies with the members of the complex. the existing theoretical understanding considers china as an external member of the regional security complex of south asia. however, with the bri, it is impossible to look at south asian regional security complex while considering china as an external member due to massive chinese engagement with the small states of south asia and its impact on the security relations of the complex. china is no longer penetrating the regional security complex based on power rivalry of indo-pakistan, but playing a pivotal role in south asian context by maintaining strong security interdependency with the members of the security complex while defining the complex. 3. methodology the case study method has been employed to derive influences from the bri, and it is based on a wide range of sources, both primary and secondary. the primary sources include the official documents and so on, particularly related to smaller nations in south asia. in addition to the primary resources, the study has also used a variety of secondary resources that include (but not confined to) journal articles, books, reports, and other online resources to analyse the creation and precise nature of the discourse on the theme(s) in question. the case study method gives more flexibility to conduct the research and particularly, it leads to a qualitative analysis of data while counting the position of smaller states. according to odell, “qualitative studies are equal or superior for generating valid theories [and] case study methods allow stronger empirical grounding for a hypothesis for the cases studied. they allow greater confidence in the validity of the premise, for the cases studied than other statistical methods” (odell, 2001, pp.169–170). 4. discussion 4.1. strategic positioning of sri lanka and bri the indian ocean region has turned an active zone of the current wave of international politics in many terms. with massive changes in the world economy, global trade, the indian ocean is becoming an important energy and trade channel to connect asian countries with west asia and europe. the asia-pacific region is upgrading its strategic value in terms of maritime connectivity route while moving towards the core of the world trade system while connecting the gulf and african regions and other resource centres. currently, the indian ocean region is listed as the most intensive sea trade route in the world (jaishankar, 2017, pp.3–9). petroleum and the trade channels in the indian ocean can be considered as a strategic lifeline for many countries to secure their national interests, national security, international trade, and connectivity. china and its bri project provide a strong threshold to change the importance of the indian ocean region while reshaping the role of the old silk route to address chinese national interests in the 21st century. the bri brings china into south asia in terms of political, military, maritime, economic aspects, and it elevates the strategic position of smaller nations h s78 in south asia. the island nation of sri lanka was one of the first countries who welcomed chinese bri in the early stage. this section discusses in which ways sri lanka is demanding a strategic position through its involvement in bri. sri lanka is positioned in a geopolitically strategic location in the indian ocean and historically the country marked connections with its trading partners: from china to the middle east and europe since the third century b.c as a pivotal player of the old silk route. as the third-largest body of water in the world, the indian ocean has strategic advantages and these advantages multiplied by sri lanka’s natural deep-water harbour facilities which can handle the world’s largest ships. “with the improvement of ports and other infrastructure, sri lanka’s strategic importance concerning sea-lane security and trade relations in indian will rise further” (weihua, 2018, p.2). from the strategic point of view, the island nation straddles a strategically important shipping lane, which is deemed as the busiest trade route in the world and it encouraged the chinese bri projects to be tied with sri lanka. mainly china heavily depends on sea transportation to export its commodities to europe and the rest of the world. some 64 percent of the global oil trade passes through the indian ocean and china alone imports nearly twothirds of its oil through this maritime corridor (grace & hao, 2018). 4.2. intertwined national interests: sri lanka and bri the primary assumption of the regional security complex theory is that “local sets of states exist whose security perceptions and concerns link together sufficiently close that their national security problems cannot realistically be considered apart from one another” (buzan, 1991, p.190).a set of countries have to maintain strong-durable amity/enmity relationships, and greater interdependency with each other to qualify as an internal member of the security complex and these countries cannot realistically address their national security problems without concerning others. these theoretical assumptions validate by the political decision of two countries: sri lanka and china to be partners of the bri based on the intertwining of these national interests. first, dynamic changes in bilateral relations of sri lanka vis-à-vis india encouraged the post-civil war government of sri lanka to meet alternatives to address and secure the national interests of the country. particularly, military victory against ltte increasedinternational pressure over the government of sri lanka. the usa along with western countries brought the resolution: “promoting reconciliation and accountability in sri lanka” against the government of sri lanka. the rajapaksa regime had sought political support from india to defeat the un resolution. however, in 2012 during the human rights session, the government of india decided to vote against sri lanka even though india voted in favour of sri lanka previously due to inability of the government of sri lanka to maintain promises made by rajapaksa government over india during troika meetings. “indian support over unhrc resolution on human rights issues has significantly damaged the core values of bilateral relations between two countries” (kandaudahewa, 2014, p.83). in this situation, the sri lankan government decided to strengthen its relationship with china to counter the resolutions by using chinese veto power while balancing india. the foreign policymakers of the rajapaksa regime stressed that “political, defence, security, economic, trade and the national survival will be the higher priorities of the government and to achieve that, sri lanka will preserve pragmatic foreign affairs with asian nations understanding the dragon’s entry to south asia... 79 comprising china, japan and pakistan” (epa, 2016, p.4). with that, sri lanka welcomed china and its bri projects while creating a great dependency and strong relationship with china. similarly, chinese national interests and the security concerns were intertwined with sri lanka particularly in terms of geopolitical advancements. chinese intention was to cut down their trade-in malacca strait due to the high cost, competition and the threats manifested by the western world including the usa, uk and japan. the political, military, economic and trade competition between usa and china increased the fear within the chinese political body since 64 percent of their maritime trade was conducted via malacca strait which was controlled by the usa. in that case, bri targeted strategically important hambantota: it is 4 212 nautical miles from shenzhen, 3 862 nautical miles from suez port, and close to kenyan port and a gateway to the east and central africa (tonchev, 2018). the strategic presence of china in the hambantota harbour cut down the trade cost of china. they could exercise it as a service midpoint of trade while improving supply chains across the region and contributes to considerable growth in trade volumes. “this megaproject would slash approximately 1, 200 miles off the sea route from suez to china and re-direct business away from the malacca strait and singapore” (tonchev, 2018, p.67). map 1: international sea traffic near hambantota, sri lanka source: ais marine traffic. (2019, december 24). marine traffic global ship tracking intelligence. retrieved december 24, 2019, from https://www.marinetraffic.com/ before the construction of hambantota harbour, the colombo port served as a midpoint for international ships and cargo vessels and it provided dockyard facilities for ships to refill food, water, fuel and services. however, limited operational power of colombo port forced international ships to use ports in south india as a midpoint and it had reduced the economic benefits for sri lanka. therefore, the government of sri lanka decided to construct a new h s80 port which is located much closer to the international sea routes and can provide a wide range of facilities. the geopolitical location of hambantota harbour is addressing the political and economic interests of sri lanka and international ships can reach hambantota harbour easily since it is located close to the shipping routes compared to other ports in sri lanka. the criteria to qualify as internal members of the regional security complex theory have pointed out to the necessity of maintaining a high degree of interdependency and amity/ enmity relationships. the intertwining national interests of sri lanka and china constructed a greater interdependency between the two states. the current theoretical understanding of the regional security complex of south asia understand china as an external member and according to the theory, external members cannot define, organise, deconstruct, construct or reshape the security patterns. the chinese presence in sri lanka, intertwined national interests, the interdependencyof two countries shifted sri lanka’s dependency away from india while twisting a considerable military threat to india. similarly, bri projects in sri lanka have reduced the equation of bilateral relations of sri lanka vis-à-vis india. for example, during the 2009–2015 period, sri lanka did not sign a single mou or any trade, economic agreement with india. however, the government of sri lanka had signed around 27 mous in political, economic, military, trade and tourism sector with china including the eight major mous signed by two countries during the visit of chinese president xi jinping to sri lanka in 2014 (ministry of foreign affairs, 2014). the changes in the security posture of south asian regional security complex deepened the security concerns of india while smaller states adjoined with china and its bri. this helps china to reshape the security patterns of the region. from a chinese perspective, building a strong interdependency with sri lanka was “a logical step for china as it confers a strategic advantage in protecting its interests in indian ocean region while providing strategic pivot in the underbelly of india” (hariharan, 2013, p.34). for instance, “chinese military participation in the sri lanka joint services exercise ‘cormorant iii2012’ which was conducted in eastern coast of sri lanka aimed at honing joint operational skills with the air force and navy in counterterrorism operations with the presence of military personnel from bangladesh, pakistan and maldives”(hariharan, 2013, p.38). this was recorded as one of the major military exercises which were held in the indian ocean region with the absence of india. the continued military operations conducted by china along with smaller nations of south asia and pakistan with the absence of india created a red alert for the security concerns of india.general military exercises undertaken by south asia including slinex has continued annually, yet the new military exercises lead by china in south asia forced india to rethink about chinese power presence in the indian ocean. particularly, chinese military activities in hambantota harbour and the indian ocean region has reshaped the security patterns of the regional security complex of south asia by changing the security and military alignments of smaller nations of south asia. previously, smaller states of south asia considered india as the main security provider and stability of the region was shaped by india as the regional hegemon. however, china was able to reshape these patterns through bri. the chinese control over the hambantota port has questioned the sovereign decision making power and the territorial integrity of the country. particularly, chinese naval vessels and submarines started appearing in sri lankan ports and this created security issues within the indian ocean region and mainly it challenged the security concerns of india. the gradual understanding the dragon’s entry to south asia... 81 increase of chinese military and political appearance in sri lanka forced india to change their foreign policy towards sri lanka to address the national security priorities of india while maintaining the order of regional security complex. particularly, rather than promoting the ethnic lines between sri lankan tamils and tamilnadu, the central government of india decided to strengthen state to state relations with the newly elected government of sri lanka. the government of india decided to enhance economic and political relations with sri lanka while carrying a moderate opinion on the issues of ethnic tamils in sri lanka. particularly, after 2016, the indian investments in sri lanka spread across the entire country rather than focusing on the northern part of sri lanka. for instance, the indian government-funded emergency ambulance services which operate in major cities in sri lanka including colombo, galle, matara and kandy. second, foreign policy shifted in new delhi, towards sri lanka, to avoid miscalculations or indifference because it can lead to china gaining a foothold in hambantota deeply and many other areas and sectors in sri lanka. “new delhi realised that matching dollar to dollar in terms of investments or trade creation should not be the priority, but being seen as honest and considerate of sri lankan peoples interests and rights while changing the negative prospect towards india which constructed throughout the history (jacob, 2015, pp.1–8).” the chinese bri projects and its involvement in sri lanka forced two governments: india and sri lanka to rethink, reshape bilateral relations between the two countries. the continuous chinese presence and debt diplomacy of china forced the sri lankan government to develop their interdependency and relationship with india to secure its economy and the security concerns.from the indian perspective, continued military presence and territorial claims of china over sri lanka forced the indian government to reshape and reorganise their security relations with sri lanka. in this context, indian prime minister narendra modi visited sri lanka in 2015, and the government decided to build 27000 new homes in jaffna (singh, 2018). to gain geopolitical advantage and to balance the chinese development projects in sri lanka, the indian government decided to offer massive development projects in sri lanka including the development of railway lines from trincomalee to medawachchiya, kankesanthurai habour development project and the oil excavation in trincomalee harbour sea (aliff, 2017, pp.321–330). the regional security complex highlights that internal members of the security complex cannot understand their national security without considering other partners due to high interdependency between one another. china led bri projects match with this theoretical presumptionbecause of the bri and chinese presence in sri lanka. mainly, the chinese activities in sri lanka stressed that neither india nor sri lanka could address their security issues without each other and similarly, it proves that these two countries are not so independent as to neglect china. the selected case study pointed out that these security concerns of three states are intertwined with each other and none of the countries could address their national security requirements realistically without concerning each other. in a larger context, china is a challenge to the security patterns of south asia while gaining the control of strategically important geolocations in the region. the bri projects in sri lanka changed the military structure of the indian ocean, and now the indian ocean is turning to sino-indian ocean (niharika & goyal, 2017). with the bri, countries like sri lanka are entangled with china and it can be considered as a change of the security patterns. this has challenged the military supremacy of india while h s82 creating a military competition between india and china in the indian ocean region. the regional security complex theory of south asia understood china as an external member which penetrates south asian regional security complex. the contemporary security alignments and interdependency of sri lanka and china through bri highlights that china can reorganise, redefine and rearrange the security patterns of the regional complex and especially bilateral relations of sri lanka vis-à-vis india. in this context, the case study provides validated evidence to detect china as a part of the complex based on the criteria identified by buzan et al. for having a clear understanding of the regional security complex of south asia. 4.3. chinese bri and strategic position of nepal the formation of the regional security complex of south asia was shaped by two major factors: 1. the rivalry between india and pakistan; 2. the dependency of small nations over the regional hegemony of india. however, the recent developments in the region have changed these dynamics of the complex, significantly the massive economic growth and innovative plan of connectivity, ie. bri. it has challenged the traditional primacy of india in the south asian region by reorganising and changing the patterns of security alignment of the region. the bri projects in smaller states in south asia elevate the political, economic capabilities of respective states while redirecting their dependency over india. for instance, in 2015, nepali prime minister welcomed bri to elevate the political and economic position of nepal while reducing its interdependency over india. nepal-china relations are marked deep-rooted historical foundation and since china launched its bri: the chinese investments, including 2431 km long lanzhou-shigatse, shigatse-kerung (564 km), and kerung-rasawagadhi train services and several hydropower projects: budhigandaki and west seti projects, flooded nepal continuously. however, the strategic position and political opinion of the government of nepal in front of the giant chinese bri projects was not clear upto 2015, and the scholarly world has questioned the political rationale of the government of nepal to either accept or reject the bri backed by china. the 2015 regime change of nepal cleared all these politically intense debates over the triangular power game of nepal government with two great powers; india and china. the recently elected prime minister of nepal khadga prasad oli’s visit to beijing followed by bilateral agreement of two countries has promoted nepal as an official member of chinese bri projects. with this basic understanding, 14 substantial connectivity, road development, hydropower and tourism development projects have been signed by the two states while several existing hydroelectric developments have been galvanised under the one belt one road (dixit, 2017)(freitas, 2018). the gravity of nepal political behaviour is shifting towards china, and bri projects are primarily geared towards boosting cross-border connectivity by promoting a more reliable partnership between nepal and china. this is proved by the joint statement released immediately after the visit of prime minister oli to china, and both countries agreed “to priorities the implementations of the connectivity-related bri-mous as it relates to ports, roads, rail and air links and overall communications activities within the trans-himalayan multi-dimensional connectivity network” (freitas, 2018). the recent political alliance between nepal and china has questioned how the behavioural changes of nepal can affect the bilateral relations vis-à-vis india. similarly, the bri projects in nepal and the political motivations of the projects influence the comprehensive security patterns of the regional security complex understanding the dragon’s entry to south asia... 83 of south asia. in this context, the paper addresses the political motivations behind nepal to welcome bri and significantly how it could reshape bilateral relations between nepal and india while testing how chinese presence in south asian regional security complex will reinforce or reiterate the major security concerns. map 2. geolocation in nepal source: groves, s. (2014, september 22). india and nepal tackle border disputes: under narendra modi’s leadership, india is addressing outstanding border discrepancies with nepal. retrieved march 31, 2019, fromhttps:// thediplomat.com/2014/09/india-and-nepal-tackle-border-disputes/ nepal is a landlocked country between india and china, and it is the world’s 45th biggest country. even though britain successfully colonised many countries and landmasses in south asia, nepal takes pride in its history of never having been colonised. the landlocked country shares 1, 415 km border with the tibet autonomous region (tar), china in the north and 1,758 km border with india. after the chinese occupation of tibet, its borders lay next to nepal, and the border issues between two nations were gradually settled by two governments. the stable borders and regular transactions over the nepal-china border are read differently by nepal and india. according to nepal, the constant borders with china brings much needed political stability and specially people-people connections and regular movements of frontiers accepted by the society of nepal as a positive marker of their relations with china. however, from an indian perspective, chinese presence in nepal borders is conceived as a potential threat to the national security of india since nepal was identified as a critical border of india since british raj. shyam saran stressed that “at least since 1960 when the china-nepal agreement was concluded, the security provisions in the india-nepal treaty, which were the result of shared perceptions of threats from china, become outdated from nepal’s point of view (saran, 2017, p.153).” however, nepal served as a buffer state between h s84 india and china since the 1960s and the significant concerns of chinese bri involvement with nepal boil down to the primary motivation of chinese government to bring its power circle next to the india-nepal borders by controlling nepal through bri. 4.4. why nepal welcomed the bri: the intertwining of national interests president xi jinping launched the bri in 2013 with five different focal priorities of the government of china including “policy co-coordination, unimpeded trade, facilitating connectivity, financial integration and bonds between people” (konings, 2018, p.24). the political motivations of the bri projects touched the national interests of nepal, particularly in the context of asymmetric power relations between india and nepal in the postcolonial epoch. these parallel political motivations and shared national interests can be understood as based on the theoretical assumptions of the regional security complex theory. according to the theory, a security complex can be formed by two or more countries whose security is heavily linked with others and could not address their national security without concerning each other. the geolocation of nepal forced it to depend on india to fulfil their political, economic interests, and particularly as a landlocked country, nepal exercise right of safe passage through indian harbours and most of the nepali trade, international transactions are conducted via kolkata harbour. this dependency over india forced nepal to be attached to the regional security complex of south asia and similarly, the port clearance tax, transportation expenditures and border tax charged by india over nepali goods made nepal more dependent over india. since the nepal government was looking for opportunities to elevate their political, financial power by getting close to alternative power, nepal welcomed bri based on their national interests. 4.5. nepal: critical border of indian geopolitical and security map post-independent india was born with critical security problems due to the partition. the creation of pakistan forced india to engage with a series of wars in indo-pakistan border areas and kashmir. this encouraged external powers to penetrate the regional security complex of south asia. the rivalry between india and pakistan invited china to stand with pakistan and similarly after the chinese annexation of tibet, the border of china came next to nepal. since nepal was considered as a critical border of india, “the indian government could not afford to maintain an attitude of tranquil detachment towards nepal (wani & chawre, 2017, p.6).” the internal political and economic conditions of india were vulnerable during the time, and the country was open to external threats, particularly to communist china. the rise of communism in china and the growing military insurgencies in tibet forced india to control nepal for the betterment of india’s future. any threat towards nepal could be a direct threat to india. to keep nepal under indian control, the indian government influenced the domestic politics of nepal. in this situation, india adopted four major principles, first, to keep nepal away from cold war tensions; second, to promote the process of democratisation in nepal; third, to assist nepal in achieving its political stability and economic prosperity as an instrument of effectively guarantee against any foreign encroachment; fourth to ensure nepal’s security against the communist menace that might ultimately develop from the china side (wani understanding the dragon’s entry to south asia... 85 & chawre, 2017, pp.3–6). the adaptation of british principles to control nepal and its political, economic and military relations grounded in treaty-based rules and regulations including the agreement: treaty of peace and friendship which had signed between to nations in 1950. these provisions of conducting relationships led nepal’s grudging acceptance of india’s dominance. it allowed nepal to balance between india and china. however, the geopolitical location of nepal inevitably influenced nepal to be subjected to the dominance of india, due to its massive dependency over india in many sections including, trade, financial aid,safe passage in international waters, third-party harbour access and for safeguarding the national security of the country. for instance, 90 per cent of global trade of nepal is conducted through the kolkata harbour; transactions are subjected to 10–15 per cent of indian government tax under the port clearance and another five per cent to border regulations fee (dahal, 2018, pp.41–66). the substantial economic dependency inevitably upgraded india to the upper position and nepal’s ruling elites and civil population of the country viewed that the bilateral relations between two countries are not beneficial for nepal and its economic development. the public opinion of nepal stresses that “india does not treat nepal as per the spirit of a ‘special relationship.’ ignoring nepal’s reservations, india managed to keep the himalayan nation in its fold for several decades. the indian establishment saw this as a success of its policies that yielded a stable relationship with its little brother (sherpa, 2018, p.13).” 4.6. newfound economic power and strategic moves of nepal the bri offered a wide range of connectivity and development projects, and infrastructure development plans to nepal through its financial aid and grants. gaining a politically influential power position within the nepal political body is mandatory for china to get closer to india as well as encounter indian hegemony in the south asian region. particularly, “china’s engagement in nepal is not new. more importantly and contrary to how it is portrayed in nepal […] it is not entirely negative compared to indian involvement in nepal” (bhandari, 2018). nevertheless, the government of nepal was looking for alternatives to reduce its economic dependency over india. the economic dependency over india brings a specific cost to nepal, notably that nepal is always subjected to the power dominance and external influences of the government of india. in this situation, nepal exploited its strategic position and geolocational value to benefit from the competition between two great powers while winning its national interests such as infrastructure development projects and facilitating its economic takeoff. with the official launch of the bri in 2013, the trans-himalayan railway network extended to nepal and it will link pokhara, kathmandu, and indo-nepal border state of lumbini. from nepal’s perspective, this reduces their dependency on kolkata harbour and india. in 2015, the prime minister of nepal agreed to sign an official agreement of bri, declaring nepal as an official partner of chinese bri projects. the bri contracts agreement worth us$ 2.4 billion and it was included infrastructure and energy projects to post-disaster reconstruction efforts. underthis agreement, the main connectivity project, the kerung-kathmandu railway will be constructed by china, and it is estimated that the 72.25 km line from the chinese border to kathmandu wouldcost us$ 2.25 billion. the tibet-qinghai railway expansion is underway and will reach to neal border in kerung by 2020, and in the second phase of the project, this will link to lumbini, and few other border states of nepal which are located close to the india-nepal border. apart from these significant connectivity h s86 projects, bri comes with hydroelectricity and energy projects including us$ 2.5 billion budhi gandaki and us$ 1.8 billion west seti projects (sigdel, 2018). even india conducted many development projects in nepal and provided many grants to the government of nepal, yet the government and the people of nepal are reluctant to maintain a close relationship with india due to indian interference in the domestic politics of nepal. for instance, the political behaviour and the pressure by india during nepal’s second constituent assembly (2013–2017) has questioned the equal partnership status between india and nepal. the constituent assembly promulgated a constitution on 20th september 2015 amid protests by madhes-based parties and other groups. in this context, the government of india expressed grave concern regarding the ongoing protests and urged the government of nepal to make efforts to resolve all issues through a credible political dialogue (dahal, 2018, p.52). the pressure of the indian government was shaped by the historical ties and the ethnic ties between nepal madhes community with the people of bihar in india. based on that, the indian government interfered in the domestic political issues of nepal to secure the rights of madhes community who descended from biharis. this created a negative public opinion about the indian role in nepal and the majority of nepalese accepted china over india based on these factors. 4.7. re creating security patterns of south asia as per the regional security complex theory, the amity-enmity relations among the security partners of a regional security complex highlights the strong connections among the members as against the external members of the complex. the security relations between india-nepal made for strong relations of amity due to their territorial proximity and particularly in the context of mutual needs and assistance to win respective national interests. nepal depended on india to address their economic needs and india became a security umbrella for safeguarding the territorial space of nepal. however, indian dominance over nepal was shaped by its national interests since the geolocation of nepal provided a buffer zone or frontline space to india and kept china out from its actual border. majority of the civil population of nepal accepted china as a friendly neighbour compared to india (bhattarai, 2018), and it encouraged nepal to welcome bri to reduce the dependency over india while looking for much comfortable and affordable economic access. for instance, a combined transportation system of rail and road via newly proposed shigatse-kerung road reduces the transaction cost and time of inter-state trades substantially. china is already using this route to send cargo and freight trains from lanzhou to kathmandu via shigatse. currently, nepal is using kolkata harbour as the major transit point for their international trade and reaching kolkata harbour, nepal cargo containers spend 35 days on a road journey. due to indian border regulation fees, transport fees, port, storage, processing charges, the government of nepal has to pay 2025 per cent of income to the government of india based on the net value of the export-import items. this has tangled the security issues of nepal. however, with the trans-himalayan connectivity network, nepal can reach to seaports in china within 12 days and it will reduce the massive transaction costs. in this context, the chinese railway in kerung can elevate sino-nepal trade and commerce and reduce nepal dependency over india (sigdel, 2018). this created security threats to india because advance positioning of china in nepal will reduce the protection of buffer state. this forced india to rethink about the security relations and bilateral relations of india vis-à-vis nepal. understanding the dragon’s entry to south asia... 87 in this context, the indian government was forced to change their relations with nepal, and the indian government reshaped the bilateral relations with nepal to reclaim its upper hand in nepal over china. india decided to fund for connectivity projects in nepal to compete with china, and under that project, india’s konkan railway corporation ltd will help nepal to construct a 130km long rail track from the indian border town of raxaul in eastern bihar to kathmandu for smoother movements of passengers and cargo to the landlocked himalayan state nepal. this plan overlay the chinese trans-himalayan rail and connectivity project which already started its constructions. officials signed an agreement to study the feasibility of a rail line linking the two countries during a regional summit of seven south asian countries in 2018 (the indian times, 2018). the mutual coordination and the strong relations of the two countries under the bri projects forced india to actively engage with the internal members of the security complex to safeguard the national interest of the country. particularly the indian re-engagement with nepal highlights that india cannot look at its national security needs without concerning and counting nepal and china. similarly, the current understanding of the regional security complex of south asia understands china as an external member who penetrates the south asian regional security complex. according to the theory, external powers cannot redefine, rearrange or reorganise the security patterns of the regional security complex. however, the reality of bri projects in nepal stressed that it had forced india to reshape their security concerns and bilateral relations vis-à-vis nepal and similarly the bri has created great interdependency with nepal based on shared national interests and amity relationship. the case study argues that the geopolitical proximity of three countries: india-china-nepal and inability of these three states to think their security concerns independently has questioned the current understanding of china as an external member of the complex. for example, the development assistance of nepali rs 100 million provided by india for nepal’s remote hilly region of mustang was followed by financial aid worth nepali rs 10 million for the construction of a library, science laboratory and school building with computers in chhoser village, the same region by china (chalise, 2017). finally, chinese led bri was welcomed by nepal to counter the hegemonic power of india and bring china into nepal. this created triangular security relations between three states while providing space to china to reorganise, redefine, reformulate the patterns of the regional security complex. in this context, the paper argues that china needs to be understood as an internal member of the regional security complex based on the criteria for internal membership rather than keeping it out from the equation. 5. conclusion the primary purpose of the paper was to derive a composite account of the regional security complex of south asia and examine as to why china has to be considered as an internal member of the security complex of south asia. an attempt has been made to outline not only the geopolitical consequences of the bri in the context of the small states of south asia yet also to study the continuation and the shifts of the security patterns in south asia in terms of bilateral relations india vis-à-vis small countries. also, it examines attempts at making economic inroads by china into south asia, using massive infrastructure development h s88 projects parallel to core bri projects as a tool to reconceptualise its relationship with south asian countries. it is an inquiry into the bri experiences in sri lanka and nepal, in india’s proximity. the regional security complex theory functions as a useful tool to analyse chinese involvement and bri effects on the security dynamics of south asia. the theory has stressed that the external powers could penetrate a regional security complex and buzan et al. brought the example of cold war politics to validate this argument. for instance, the cold war politics and rivalry of india-pakistan created a window for external powers to penetrate the regional security complex of south asia. however, these external powers are not capable of redefining, reorganising or reshaping the patterns of a regional security complex and without an invitation from an internal member which is involved with a regional power race, these external powers could not alter the dynamics in a particular regional security complex. the conventional understanding of the theory did not identify the ability of external powers to reshape existing security patterns within a given complex. the paper has questioned the conventional understanding of theory and grounded china as an internal member of the regional security complex of south asia. the political shift of china under the president xi jinping has introduced an umbrella of massive development projects: belt and road initiative to reclaim its political supremacy of the world, particularly within the neighbouring regions including south asia. the paper has looked at the bri projects and its role in the context of small states of the region, significantly how it has changed the security posture of the small states. the geopolitical reality of south asia highlights that the small states are inevitably depending on india to address their political, economic and security needs. in this context, the small states are unavoidably subjected to the dominant power of india. particularly india has interfered in the domestic politics of small states and india offered assistance to nepal based on indian political calculations while neglecting the needs of the government of nepal (regmi, 2017). similar claims have been made by sri lanka during the post-civil war period, and notably, the former president mahinda rajapaksa criticised the political role of india and the decision of india to neglect sri lanka in the platform of un. the arrival of bri into small states of south asia can be understood within the framework of regional security complex theory. to qualify as an internal member of a particular regional security complex the individual players need to fit in the primary criteria of the theory which is “the local sets of states exist whose security perceptions and concerns link together sufficiently close that their national security problems cannot realistically be considered apart from one another” (buzan, rizvi, & foot, 1986, p.21). the national interest of the small states in south asia and the national interest of the chinese government under bri mutually coexist with each other. for instance, the chinese through bri attempt to win the strategic position in hambantota sri lanka: one of the critical geolocation in the maritimesilk route as an alternative to malacca dilemma. sri lanka welcomed bri to reduce its dependency over india while maintaining healthyrelations with china to secure the position of sri lanka in the un. the massive infrastructure and substantialfinancial aid and assistance which is placed on small nations in south asia under the bri created a strong relationship between these south asian countries and china. these relations and bri projects have changed the chinese role in the regional security complex of south asia to a proactive member of the region who redefined the security patterns of the complex, particularly the bilateral relations of smaller states vis-à-vis india. understanding the dragon’s entry to south asia... 89 the small states reoriented their foreign policy towards china while walking away from india. the paper highlighted foreign policy shift in nepal in late 2015 when the political interference by india in domestic political issues of nepal forced the administration to get closer to china while reducing its dependence on india. the foreign policy shift is not unique to the context of nepal, and the paper stressed different reasons for the foreign policy shifts of sri lanka and nepal towards china. the escalation of chinese presence in indian backyard forced india to think about its security arrangements and its relationship with small states of the region. previously, china as an external actor penetrated regional security complex of south asia based on the rivalry of india-pakistan. however, with the bri, china has changed its involvement with south asia, and particularly, it has linked with many small countries based on mutual and shared national interests. according to the regional security complex theory, the bri projects placed china in a strong position which could define, organise, and construct the security patterns of the regional security complex. the role of bri in the south asian region stressed that india could not think about its security without considering china and the behaviour of small states of south asia. in this context, the thesis emphasises that security perceptions and concerns of these countries are linked together sufficiently close and their national security problems cannot realistically be considered apart from one another. references ais marine traffic. (2019, december 24). marine traffic global ship tracking intelligence. retrieved december 24, 2019, from https://www.marinetraffic.com/ aliff, s. m. (2017). indosri lanka relations after the ltte: problems prospects. oluvil: south eastern university. bhandari, p. (2018, september 25). the growing chinese presence in nepal (para. 2). retrieved january 29, 2019, from https://theasiadialogue.com/2018/09/25/the-growing-chinese -presence-in-nepal/ bhattarai, k. d. (2018, july 7). rise of china in nepal (para. 4). retrieved march 1, 2019, from https://tibet.net/2018/07/rise-of-china-in-nepal/ bougon, f. (2018). inside the mind of xi jinping. landon: c. hurst & co. buzan, b. (1991). people, state and fear: an agenda for international security studies in the post cold war era. colorado: lynne rinner publication. buzan, b., rizvi, g., & foot, r. (1986). south asian insecurity and great powers. cambridge: cambridge university press. buzan, b., & waever, o. (2003). regions and powers: the structure of international security. cambridge: cambridge university press. buzan, b., waever, o., & wilde, j. d. (1998). security: a new framework for analysis. colorado: lynne rienner publishers. chalise, b. (2017). china’s belt and road reches nepal. canberra: east asian forum. dahal, g. (2018). foreign relations of nepal with india and china. journal of political science, xvii(i), 46–61. dahiya, r., & behuriya, a. (2012). india’s neighbourhood: challenges in the next two decades. new delhi: pentagon security international. h s90 dixit, a. m. (2017, july 21). china’s belt and road comes to nepal, the belt and road could help nepal reduce its economic dependence on india (para. 5). retrieved january 31, 2018, from https://thediplomat.com/2017/07/chinas-belt-and-road-comes-to-nepal/ epa. n. s. (2016). foreign policy of sri lanka under mahinda rajapaksa 2005–2015. colombo: arjuna publications. freitas, g. d. (2018, july 6). state visit to china triggers a bumper crop of nepalese bri projects (para. 1–2). retrieved february 13, 2018, from https://beltandroad.hktdc.com/en/ insights/state-visit-china-triggers-bumper-crop-nepalese-bri-projects friends of the earth u.s. (2016). china’s belt and road initiative: an introduction. washington d. c: friends of the earth. grace, t., & hao, c. j. (2018). the belt and road initiative: politics, potentials and partnership. singapore: national university of singapore. groves, s. (2014, september 22). india and nepal tackle border disputes: under narendra modi’s leadership, india is addressing outstanding border discrepancies with nepal. retrieved march 31, 2019, from https://thediplomat.com/2014/09/india-and-nepal-tackle -border-disputes/ hariharan, r. (2013). china’s strategic presence in sri lanka. scholar warrior, 1(2), 33–39. jacob, j. t. (2015). chinasri lanka ties in post rajapaksa era: major changes unlikely. analysis. institute of chinese studies analysis, 26, 1–8. jaishankar, s. (2017). forward: wither indian ocean maritime order. in y. kumar (ed.), wither indian ocean maritime order? contributions to a seminar on narendra modhi’s sagar speech (pp. 3–9). new delhi: kw publishers. kandaudahewa, h. (2014). indosri lanka bilateral relations: analytical review of political and cultural relations since 2005. in n. sirisoma (ed.), kdu international research conference: vol. 14. social sciences and humanities (pp. 80–85). rathmalana: kotelawala defense university publishers. konings, j. (2018). trade impact on the belt and road initiative: the major global trade boost which could come from significant cost reductions, and what might get in the way. singapore: international trade analysis. macaes, b. (2019). belt and road: a chinese world order. new delhi: thompson press india. miller, t (2017). china’s asian dream: empire building along the new silk road. london: zed books. ministry of foreign affairs. (2014, september 17). sri lanka and china sign agreements for cooperation (para. 1). retrieved december 09, 2018, from https://www.mfa.gov.lk/tam/ sri-lanka-and-china-sign-agreements-for-cooperation/ niharika, & goyal, a. (2017). india and china in the indian ocean region: countervailing powers. in b. n. patel, a. k. malik and w. nunes (eds.), indian ocean and maritime security (pp. 53–63). oxon: routledge. odell, j. (2001). case study methods in international political economy. international studies perspective, 2(1), 161–176. pandalai, s. (2018). postdoklam: india needs to watch china’s bullish economics let the cultural embrace of south asia. new delhi: the institute for defense studies and analysis. peoples daily online. (2006, october 24). national anthem china (para. 1). retrieved december 10, 2019, from http://en.people.cn/china/anthem.html regmi, b. (2017, june 5). china’s bri and nepal (para. 9). retrieved march 1, 2019, from http://therisingnepal.org.np/news/22662 understanding the dragon’s entry to south asia... 91 saran, s. (2017). a strategic perspective. in y. kumar (ed.), wither indian ocean maritime order? contributions to a seminar on narendra modi’s sagar speech (pp. 23–33). new delhi: kw publishers. sherpa, d. (2017). sinonepalese engagement in the himalayan borderland. analysis, 53(3), 2–13. sigdel, a. (2018). china’s growing footprint in nepal: challenges and opportunities for india. new delhi: observer research foundationorf. singh, g. h. (2018). evaluation of chinasri lanka relations. new delhi: vivekananda international foundation. the indian times. (2018, september 1). india to help nepal rail link to kathmandu (para. 2). retrieved march 23, 2019, from https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and -nation/india-says-to-help-nepal-build-rail-link-to-kathmandu/articleshow/65631882. cms tonchev, p. (2018). along the road sri lanka’s tail of two ports. paris: european union institute for security studies. vito, s. (2017). is xi jingpin a reformer similar to deng xiaoping?. kansas: fort leavenworth publishers. wani, t. r., & chawre, v. (2017). india, china and nepal relations: an analysis. international journal of humanities and social sciences research, 3(2), 3–6. weihua, w. (2018, june 08). china-sri lanka friendly relationship: historical tradition, realistic dynamics and bright future (p. 2). retrieved may 9, 2019, from https://www. defseminar.lk/media-centre/pres/dr%20wang%20weihua%20.doc.pdf tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 hanna wiczanowska*1 orcid: 0000-0002-0224-3677 searching for common european standards regarding blasphemy? analysis of italian, irish, austrian regulations in the light of the echr abstract the purpose of the presented article is to resolve the issue of the existence of the common european standard regarding the blasphemous speeches and examine its efficiency for possible mechanisms of resolving the conflict between freedom of expression and freedom of religion. the presented analysis will be commenced with reference to the judicial practice of the european court of human rights regarding the tension between freedom of expression and freedom of religion with respect to blasphemy. by virtue of such an analysis, the author formulates the hypothesis of the considerable diversity among the states of the council of europe as far granting priority for one of the aforesaid freedoms in case of blasphemy is concerned. a second question refers to the influence of the said diversity for the efficiency of protecting both of the following: freedom of expression and freedom of religion. subsequently, the author will analyse the domestic regulations of italy, ireland and austria to illustrate the occurring differences as well as to search for the optimal model of protection. the author will also refer to the pronouncements of the selected representatives of human rights doctrine. we shall conclude with formulating recommendations for increasing the efficiency of the common european standard regarding the presented issue. the author will rely mainly on legal dogmatic methodology with reference to the actual wording of the legal regulations as well as judicial practice of the european court of human rights as well as comparative analysis to unveil similarities and differences within presented states’ legal systems. keywords: blasphemy; freedom of expression; freedom of religion; ecthr; italy; ireland austria; common standard * adam mickiewicz university, poland, e-mail: hanna.wiczanowska92@gmail.com. an author has been awarded with a scholarship of adam mickiewicz university foundation within the academic year 2018/2019. 2019, no. 1 (12), pp. 31–50 published online june, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.002 h w32 1. introduction the very aim of this paper is to resolve the issue of the existence (or the lack thereof ) of common standards regarding dealing with blasphemy cases within the states of the council of europe in the light of their cultural, religious and social diversity. such problematics shall be perceived as a derivative of the broader tension between the freedom of expression and freedom of religion which has been frequently addressed within the agenda of the european court of human rights. consequently, it must be also stated that to certain extent the current shape of the jurisprudence of the ecthr determines the scope of protection granted towards these two rights within the domestic legal systems. therefore, the initial part of the studies will be dedicated to the standard arising from the european convention on the human rights itself as well as from the judicial practice of the strasbourg court. it shall be stated that certain differences in the scope of protection granted towards freedom of expression and freedom of religion arises solely from the actual wording of provisions safeguarding such freedoms, especially from the construction of the limitation clauses as well as axiological basis attributed to both of these rights. another important factor determining the scope of protection is the margin of appreciation granted for the national authorities to respect the cultural diversity of the member states. prior to conducting the relevant analysis, it is therefore important to reconstruct the width of such a margin with respect to both of the analyzed freedoms which will further influence their regulations regarding blasphemous speech. however, from the perspective of the presented paper the primary importance shall be given to the doctrine of the existence of the common european standard which directly determines the width of the margin of appreciation and has a bearing on the effectiveness of protection mechanisms. the hypothesis presented by the author refers to the lack of one uniform standard regarding the presented issue as there is no single homogenous concept of morality adhered to throughout the european union. however, it is important to mention that there are certain common tendencies visible within the practice of most states in question which may in the future evolve into more complex common standard. despite such tendencies, ecthr in its jurisprudence rather sticks to the view that such a european standard is still wanting, which leads to broadening the scope of the domestic margin of appreciation and as a consequence – puts into question the efficiency of the mechanisms adapted by the council of europe. therefore, the second stage of the article shall analyse the cases of: italy, ireland and austria with regard to the implementation of thus distinguished possible solutions. the choice of such countries may be motivated by various factors. according to the report of the united states commission on international religious freedom, italy has enacted the most severe law in europe regarding blasphemy, which has been often compared to the approach of islamic states to the protection granted towards religion. by contrast, ireland is believed to have the most liberal blasphemy law. this state of affairs obtained in 2018 after ‘medieval’ blasphemy law was ousted in the constitutional referendum. austria was a respondent state with many proceedings issued before the european court of human rights, including the most controversial judgment of otto preminger institut. such analysis will serve the purpose of establishing an appropriate compromise between the necessity of the common european standard and respect for states’ cultural diversity and formulating recommendation for both: further judicial practice of the european court of human rights as well as domestic legislation of the analyses states. the applied methodology will mostly consist of dogmatic method, based upon the analysis of the actual wording of the legal regulations searching for common european standards regarding blasphemy?... 33 of both strasbourg standard as well as domestic standards as well as judicial practice of the european court of human rights. the author will also immensely rely on the comparative analysis between the solutions adopted by various analyzed states especially in case of the resolution of the issue of existence of common european standard, with the standard being reducible to the law pertaining to blasphemy. the innovation of the present article stems from the fact that the currently existing publications rarely show the problem of the lack of the common european standard through the prism of differences in domestic regulations. furthermore, rarely do they seek to indicate the mutual relations between a domestic standard and the strasbourg standard. moreover, the advantage of the presented paper stems from the analysis of the differences within the legal systems of respective states of the council of europe through the prism of legal principle, especially the one of legal certainty. furthermore, the recommendations regarding establishment of the mechanisms for resolution the tension between freedom of expression and freedom of religion would take into account not only the necessity of enforcing efficiency in protection of both freedoms, but also of ensuring the vital role of legal standards. 2. material and methods 2.1. the blasphemy within the strasbourg system 2.1.1. freedom of expression freedom of expression has been safeguarded by the article 10 of the convention. pursuant to the above regulation: 1. everyone has the right to freedom of expression. this right shall include freedom to hold opinions and to receive and impart information and ideas without interference by public authority and regardless of frontiers. this article shall not prevent states from requiring the licensing of broadcasting, television or cinema enterprises. 2. the exercise of these freedoms, since it carries with it duties and responsibilities, may be subject to such formalities, conditions, restrictions or penalties as are prescribed by law and are necessary in a democratic society, in the interests of national security, territorial integrity or public safety, for the prevention of disorder or crime, for the protection of health or morals, for the protection of the reputation or rights of others, for preventing the disclosure of information received in confidence, or for maintaining the authority and impartiality of the judiciary. initially one shall refer to the preamble to the convention which stipulates that the fundamental freedoms prescribed in the convention are the foundation of justice and peace in the world and are best maintained, on the one hand, by an effective political democracy. such statement unveils inextricable link between all rights and freedoms within the convention and the political regime of democracy. from this perspective, jacek skrzydło emphasized the special link between the protection of freedom of expression and notion of democratic society (skrzydło 2013, p. 289). while concretizing the role of the concept of democratic society for the freedom of expression, it shall be stipulated that each intervention of the public authorities of the state in such freedom must fulfill the requirement of the necessity in a democratic society. with reference to the vast majority of doctrine, what is meant by such a society is the h w34 one in which public life has been organized in conformity with the democratic principles. among the most fundamental principles of the democratic society one can mention: the sovereignty of the people, exercising of the power by representatives who derive their mandate from the general elections, multiparty system, legally stated competences of the public authorities, trias politica principle, equality before the law as well as respect of fundamental rights and freedoms (marks 1995, p. 228). with respect to the freedom of expression, the notion of democratic society mostly determines the scope of the domestic margin of appreciation. consequently, when the speech on the public (especially political) topics is taken into consideration, the ecthr grants to the state authorities narrow margin of discretion as in its view such speech is of particular significance for the democratic process. one of the few exceptions which allows for broadening the domestic margin of appreciation is the threat for national security when freedom, perhaps, should give way to more weighty considerations. due to the concept of democracy, the national margin of appreciation can be broadened in cases of the speeches on artistic and commercial topics, as according to the ecthr their importance for the process of democratization is marginal. as it has been illustrated by this example, the clause of democratic society serves as the normative axiological framework which not only justifies the protection of the freedom of expression but also determines its scope, also in collision with other freedoms. such notion will significantly impact the perception of blasphemous speech as they are often justified in the light of artistic speech. as it has been stated by the ecthr in the judgement of handyside v. the united kingdom, freedom of expression shall be perceived as the cornerstone for democratic society as well as one of the essential conditions of its progress as well as a sine qua non condition of the development of each human being. moreover, pursuant to article 10 (2) echr it shall be applied not only to the information or ideas which are widely accepted or perceived as non-detrimental, but also for such which are offensive, shocking or are raising anxiety within the society as it is also perceive as the crucial element of the democratic society (handyside v. the united kingdom 1976). according to j. skrzydło, such judgements amount to the proof that democracy is not only decorum deprived of any practical meaning, but they also point to some interpretative hint which the ecthr shall take into consideration, with the hint being related to the problem of which speech acts should be deemed justified, and should therefore merit some perimeter of legal protection (skrzydło 2013, p. 297). however, as it can be observed that this notion remains in conflict with the perception of the clause of democratic society which, within strasbourg jurisprudence has been restricted mainly to speeches constituting part of public debate. this circumstance leads to decreasing the effectiveness of the standard of protecting freedom of expression within the strasbourg system the scope of margin of discretion is not the only factor which leads to the decreasing of the said degree of protection. another one stems from the sole construction of the article 10 echr, especially the article 10 (2) echr, which is also known as limitation clause for the freedom of expression. apparently, the construction of this provision has been typical for the limitation clauses for articles 8-11 echr which all consist of: • the requirement of legality – the intervention of the state authorities in the concrete right and freedom shall be prescribed by law. moreover, this requirement has to fulfill the conditions of specificity and foreseeability. • the requirement of advisability – the intervention must be justified by the necessity of protecting one of the objectives stated within the limitation clause for the concrete searching for common european standards regarding blasphemy?... 35 right. the catalogue of such objectives vary, taking into consideration the nature of the concrete right. • the requirement of necessity which has been a combination of the following three conditions: the existence of pressing social need for intervention, principle of proportionality as well as sufficient and relevant grounds for intervention. despite the fact that such construction of limitation clauses occurs within all rights and freedoms prescribed in the articles 8-11 echr, there are numerous important factors which significantly decrease a degree of protection granted towards freedom of expression. at first, according to the jurisprudence of the ecthr there is no uniform definition regarding the term intervention and the decision whether certain conduct of state authorities counts as such an intervention is taken a casu ad casum. for instance, the intervention does in fact occur by the injunction of deportation in the situation in which the applicant has not breached the prohibition of speaking about political issues and was subjected to harsh criticism, pursuant to the policy of pursued by french authorities (piermont v. france 1995). on the other side of the spectrum, the decision of the employer regarding the termination of or refusal to enter the labour contract with the person whose political outlook is not shared by the employer does not constitute such an intervention (glassenapp v. germany 1986). as a result, the criteria upon which the ecthr qualifies certain conduct as an intervention are not precise and uniform which poses a threat of contradictory decision, which runs counter to the principle of foreseeability. another important factor which may decrease the effectiveness of protecting the freedom of expression may arise from relatively broad (in comparison for instance to freedom of religion) catalogue of objectives justifying such an intervention. 2.1.2. freedom of religion such remarks shall be subsequently confronted with the strasbourg standard regarding the freedom of religion and conscience. such freedom has been prescribed within the article 9 echr which states: 1. everyone has the right to freedom of thought, conscience and religion; this right includes freedom to change his religion or belief and freedom, either alone or in community with others and in public or private, to manifest his religion or belief, in worship, teaching, practice and observance. 2. freedom to manifest one’s religion or beliefs shall be subject only to such limitations as are prescribed by law and are necessary in a democratic society in the interests of public safety, for the protection of public order, health or morals, or for the protection of the rights and freedoms of others. from this perspective, to state that the protection of freedom of religion is implied by the freedom of expression freedom of expression is to state a triviality. moreover, according to the current jurisprudence of the ecthr even the cases which indicate apparent connection with the freedom of religion has been resolved upon the basis of article 10 echr as the lex specialis (wieruszewski 2012, p. 222). this only proves that also freedom of religion has been understood in the light of democratic society. although, opposite to the freedom of expression, such observation causes rather the widening than narrowing of the scope of the granted protection, which is line with the requirement of pluralism. this requirement relies on the peaceful coexistence of various religious beliefs. due to that the fundamental role of the public authorities is to create conditions for such peaceful coexistence as well as respect h w36 towards various religious beliefs. however, such postulate cannot be realized through the elimination of the pluralism from the public debate which would fly in the face of the essence of democratic process (hasan and chausch v. bulgaria 2000). what is more, according to the strasbourg jurisprudence, art. 9 echr shall be interpreted in the close connection with the freedom of association and assembly safeguarded within the article 11 echr. an important role in shaping the strasbourg standard regarding blasphemy shall be also attributed to the limitation clause from art. 9 (2) echr. apparently, it has a similar construction as the one justifying limitations of the freedom of expression; however, certain important differences must be indicated. the prima facie difference manifests itself in the fact that the catalogue of the objectives justifying intervention within the freedom of religion is narrower in comparison to the freedom of expression. such objectives are only limited to the theatened interests of public security, the protection of public order, health, morality and the protection of rights and freedoms of the others. it omits first of all the national security of the state involved. this circumstance would be of primary importance during the process of classifying certain conduct as the enjoyment of the freedom either of expression or of religion. moreover, in case of the freedom of expression the intervention can be undertaken in each case of exercising this freedom. on the other hand, as far the freedom of religion goes, intervention is only legally permissible in case of the manifestation of one’s religious faith in public (the so-called forum externum). consequently, there is a separate sphere of internal beliefs or outlooks regarding the adopted views as well as the possibility of modifying them or refusing to accept them altogether, which must be free from any kind of intervention (forum internum). it has been already stated, that within its jurisprudence, the ecthr relatively seldom enforces article 9 echr while the case apparently relating to the freedom of religion can be solved upon the basis of the different regulation. it is especially crucial in the case of tension between the freedom of expression and freedom of religion. for instance, ay speech act, even a minor speech or protest would be always classified as the exercise of the right granted by the article 10 echr. such problem looks different in case of the protection of religious feelings. in this case, the same expression can be classified as the infringement on the freedom of religion (right not to be accused can to some extent constitute a part of the freedom of religion), but it could be also classified as the interest of another person from the article 10 (2) echr so as one of the values justifying intervention in the freedom of expression. the choice of one of the two presented conceptions can lead to two radically different legal solutions (wieruszewski 2012). treating such conduct as constituting the part of freedom of religion would mean that it belongs to the sphere of forum internum, which means unconditional violation of the article 9 echr. on the other hand, when it would be classified in the light of the article 10 echr, the freedom of expression will emerge as the general rule, while religious sensitivity of the individual as a potential exception. however, it must be stated that the relation between such a general rule and its exceptions is also blurred. this situation unveils a problem of unforeseeability of the legal classification stipulated by ecthr for all the entities the said classification is applicable to: states, individuals and groups. searching for common european standards regarding blasphemy?... 37 illustration 1. severity of blasphemy law source: erasmus (2017, august 13). ranking countries by their blasphemy laws. retrieved 15 march 2019 from https://www.economist.com/erasmus/2017/08/13/ranking-countries-by-their-blasphemy-laws h w38 2.2. the national standards regarding blasphemy 2.2.1. initial remarks it is important to commence with some remarks of general character. one of the most vital refers to the fact that according to the authors of the campaign end blasphemy laws – 14 countries have laws against “blasphemy”, “insult” or “offence” to religion and related restrictions on free expression within their domestic systems (end of blasphemy laws 2017) and 13 european countries have specifically blasphemy legislations with punishment ranging from fines to prison sentences (united states commission on international religious freedom 2017, economist 2017). as already demonstrated by such remark, the relevant punishment adopted in such countries are varying fairly considerably. this is also confirmed by the report from the united states commission on international religious freedom, which assesses 71 countries that punished blasphemy, with the report having been conducted in july 2017 (united states commission on international religious freedom 2017, economist 2017). it identified 71 countries which punished blasphemy – two of which, denmark and malta, repealed their laws very recently – and ranked them according to respective laws’ severity. the countries were assessed on the basis of the harshness of their penalties, the vagueness or precision of the offence, and the degree to which the blasphemy laws underpinned discrimination against some religious groups. as it has been already stated, this report has been conducted for 71 countries worldwide; however, due to its range, the paper will focus mainly on the selected european states. the results of the report are presented in the illustration 1. according to the results represented in the diagram above, among the european states – italy is the state with the most severe blasphemy regulations. therefore, it would be the first state to be subject to analysis. the regulation implemented within the italian legal system amounts to a serious deviation from human rights standards and therefore it is essential to verify whether it meets the standards established by the european court of human rights. to answer this question affirmatively may unveil a serious threat for the effectiveness of the strasbourg system of human rights protection. on the opposite side of the spectrum there is located ireland with the blasphemy regulations which amount to a negligible deviation from the perspective of the human rights standard. as an instance of rather moderate laws, the author will also analyze the austrian blasphemy law. 2.2.1.2. the italian regulations this section shall commence with the observation that in the italian legal system, the protection of religious beliefs has traditionally meant the protection of the roman catholic religion, which is practiced by the majority of the population. even before the italian unification, in 1860, in the kingdom of sardinia some court recorded some cases of blasphemy against intellectuals whose writings called into question the dogmas of the roman catholic religion. with the advent of the rocco criminal code in 1932 the protection of the roman catholic religion was not due to conceiving of religion as an individual interest, but rather due to its preservation as the condition of social peace as well as the defense of the community religious identification (loprieno 2015, p. 148). consequently, according to j. temperman, the roman catholic religion contributed to the definition of the moral structure of the nation and its protection was necessary to searching for common european standards regarding blasphemy?... 39 maintain the social order. due to that, the provisions regarding the protection of religion were interpreted in the light of the article 1 of the lateran treaty, wherein it was stressed that the roman catholic religion was the religion of the italian state (temperman, koltay 2017, p. 342). a direct consequence of this stipulation was the introduction of the article 402 and 724 into the italian criminal code. those regulations explicitly condemned any instances of defamation of religion and blasphemy only if such conduct was aimed at damaging the dogmatic heritage of the roman catholic religion. in comparison, other religions were granted smaller perimeter of protection as under the article 406 of the criminal code penalty was reduced when the abovementioned offence was committed against a religion other than catholicism. with the enactment of the italian constitution in 1948 the situation got complicated as the constitution affirmed equality of all religions before the law as well as freedom of religion. moreover, it did away with the former confessional structure. however, the rocco criminal code has not been amended adequately just after the adoption of the new constitution, but slowly begun to show its inadequacies. initially, the italian constitutional court assumed the view that the expression “state religion” shall be interpreted as unequivocally referring to the roman catholic religion in spite of abandoning the confessional principle. this opinion has been followed for about 20 years. the first step of progress was made in 1979 when the constitutional court affirmed the equality of rights for the non-religious. then, another one had come after the villa madama agreements of 1984 as the new agreement modified the concordat of 1929 and formally abandoned the confessional principle stemming from the article 1 of the lateran treaty. three years later, laicità (secular neutrality with respect to religions) became a constitutional principle. according to the italian constitutional court: “supreme principles of constitutional order prevail over other laws or constitutional norms, such as when the court maintained that even the prescriptions of the concordat, which enjoy particular constitutional protection, are not excluded from scrutiny for conformity to the supreme principles of constitutional order (judgments 183/1973 and 170/1984). from 1995 onwards the afore-stated principle has been also applied to the protection of religion in criminal law. in this area, two vital judgements shall be mentioned. first, in the judgement 508/2000 the court ruling was the lack of conformity of the article 508 of the criminal court which established the crime of contempt of stage religion. it has been claimed to be incoherent with the principles of equality as well as equal liberty for all citizens (judgment 508/2000). subsequently, in the decision of 168/2005, the court held article 403 of the criminal court, providing for the crime of contempt of the catholic religion by offending a catholic person or minister to be invalid (judgment 168/2005). in this context it must be mentioned that vittoria barsotti referred to those rulings of the court which claim laicità to be “’supreme principle’, characterizing the form of italian state as a pluralistic one in which diverse faiths, culture and traditions coexist in equal liberty” (judgment 440/1995; barsotti & carozza 2015, p. 117). despite the importance of these reforms, they were only a tip of the iceberg. another crucial step contributed to the modification of the status of blasphemy according to article 724 of the criminal code. this regulation criminalized blasphemy if it was uttered against the “divinity or symbols or persons venerated in the religion of the state”. until that moment the court had been always upholding the validity of that rule, resorting to the fact that the roman catholic religion is the faith professed by the majority of the italian population, with roman catholicism being also deeply inextricably intertwined with the national culture. h w40 since that moment the cited expression was divided into two parts, stating that the rule was constitutionally illegitimate only in the part which refers to divinity or symbols or persons venerated in the religion of the state”, with its illegitimacy being due to the violation of the principle of equality. thus, right after this judgment the crime of blasphemy against the divinity per se remained in effect. as a result, the concept of divinity was not further elaborated for this term mist just as well denote any other deity of any other religion. another important step concerned shifting the blasphemous conduct from the criminal offense into the administrative offense in 1999. by contrast, the defamation of religion is still considered a criminal offense under articles 403 and 404 of the criminal code. this crime is penalized with imprisonment. in this case it must be conceded that the case of italy legislating the above laws is not exceptional at all for according to the data of venice commission from 2010, about a half of member states established religious insult as a criminal offence. (european commission for democracy through law 2010, p. 19). however, as it has been already stated, the case of italy is quite peculiar. one cannot help but agree with the view professed by v. barsotti, who stated that “in the italian cases the problems originated almost exclusively from the presence of crucifixes in polling stations, courtrooms and classrooms” (barsotti & carozza 2015, p. 119). as illustrated above, even the religious equality in the italian society was a relatively novel concept. moreover, the situation is still far from conforming to human rights standards. when we refer to the previously cited report, italy received the same score as egypt on severity of the penalty and discrimination against groups. moreover, as for state religion protections, italy received even a higher score than egypt (6,7 out of 10 points for egypt, and 10 out of 10 points for italy). according to u.s. commission on international religious freedom, in italy the catholic church still receives a plethora of privileges, benefits and subsidies from the government, although the church itself is independent. this poses a threat not only to religious equality, but also to the freedom of expression, especially when it collides with the religious feelings of catholics. italian domestic law may serve as an example of the cultural diversity of the states standing in contradistinction to the common heritage of the council of europe (u.s. commission on international religious freedom 2017, p. 31). this state of affairs does not allow for the balancing of rights according to the circumstances of the concrete case, but gives the primacy to the freedom of (catholic) religion and justifies it with the concept of morality operative in the italian nation. 2.2.1.3. the irish regulations according to the report, among the states with blasphemy regulations at the moment of conducting the analysis, the lesser deviation from the observance of human rights have been caused by the irish regulations. therefore, the aim of this section will be to unveil the differences between the italian and irish standards as well as to present the general pattern of the strasbourg model. by ‘irish standards’ the author means the blasphemy standards which were in force at the time of the data gathering for the analyzed report. however, it is important to underline that as a result of the national referendum conducted in october 2018, the irish citizens decided to remove the offence of blasphemy from domestic legal system. however, prior to presenting the present situation and its consequences, it is essential to go back in time to analyze the previous regulations regarding blasphemy. searching for common european standards regarding blasphemy?... 41 the first important factor touches upon the fact that in july 2009, the irish parliament shocked the world by passing a law that imposes criminal penalties and heavy fines for the “crime” of blasphemy. that law also allows government authorities to forcibly enter and search suspected premises for copies of “blasphemous” statements. enacting such law has been subject to incendiary discussions not only within the european states, but also on the international arena. first and foremost, the language of the irish blasphemy law has been used by pakistan and the organization of islamic conference to press the un ad hoc committee on the elaboration of complementary standards to recognize the so-called “defamation of religions” as a new normative principle of international law (araujo 2009). from this perspective, the irish example seem to serve to legitimate the necessity of enacting blasphemy laws worldwide and thus to decrease the standard of protecting freedom of expression, legal certainty as well as the principle of religious equality (temperman, koltay 2017, p. 64). however, in such context one shall agree with the statement of neville cox that such criticism was at least partly misguided as the statutory regulation (contrary to the opinion of wide public) did not constitute the crime of blasphemy in ireland. under the article 40(6)1 of the irish constitution from 1937, it is provided that the publication or an utterance of blasphemous material is a crime which shall be punishable by law. in other words, the constitution does not merely say that the blasphemy law is permissible, but it simply requires its existence (cox 2000). as a result, we must take into consideration that there must have been blasphemy law in force since 1937 at least, albeit that was never enforced nor fleshed out. due to that, the 2009 defamation act has just provided the statutory definition to the constitutional crime and did it in a way which arguably rendered the crime unenforceable. after all, it merely is the case that commitment of such crime required both: the material published shall be grossly abusive or insulting in relation to sacred matters “thereby causing outrage among a substantial number of the adherents of the religion” and also that a publisher intends by such publication or utterance of the matter concerned, to cause such offence but, in addition the section provides that: “it shall be a defence to proceedings for an offence under this section for a defendant to prove that a reasonable person would find genuine literary, artistic, political, scientific or academic value in the matter to which the offence relates. in such context some authors present the opinion that “it is virtually impossible to think of any material which could fulfill the criteria of the offence which could not be defended by reference to its literary, artistic, political, scientific or academic value, and thus it is highly unlikely that such irish crime would have any impact in practice whatsoever” (temperman & koltay 2017, p. 65). the author of this paper concurs: there is a low probability of implementing this regulation in practice. however, bearing in mind the ecthr decision in otto preminger institute, it suffices to say that the term “artistic value” is a vague expression and the notion of reasonable man depends on various factor, such as nationality, religious affiliation or cultural background of a person whose conduct is considered. by the same token, the possibility that a given actor did not intend to commit the offence of blasphemy shall exclude the necessity of examining his speech in terms any feasible value the speech in question might be a vehicle for. however, even taking into consideration such drawbacks, the regulation prescribes higher degree of protection than the standards of the european convention of human rights. despite that, some threat may stem from the systemic interpretation as it was underlined by tarlach mcgonagle, the provision of the constitution from 1937 shall be characterized with vague, unsatisfactory wording, such as: “the publication or utterance of blasphemous, h w42 seditious or indecent matter is an offence” (mcgonagle 2011, p. 302). on the other hand, paradoxically enough, it is obvious that the primary objective of the statute is to sharpen the provision of the constitution. fortunately, the above-stated threat was rather of theoretical character as the cases of prosecution for a blasphemy were rare in irish society. what shall be also underlined is the perception of the blasphemy by the irish citizens. for the vast majority of doctrine, such offence has been regarded as anachronistic and anomalous (temperman, koltay 2017, p. 65). as a consequence, it shall be pointed out that over the years there have been regular persuasive calls for its abolition from a wide range of national and international entities. the surprising fact in this context may be the recalcitrant nature of the offence in the face of prevailing criticism and calls for its abolition. the main explicans of this phenomenon comes from the enshrinement of the blasphemy within the irish constitution and as a result its amendment or abolition would require constitutional referendum which eventually took place in october 2018. in the referendum, 64.85% of voters voted for removing the prohibition on blasphemy, with 35.15% being in favour of retaining it. a total of 951,650 people voted for the change, with 515,808 opposing the move. the irish standards regarding blasphemy seem to constitute an opposition to previously analyzed italian regulations. even when the blasphemous legislation was in force, it has rather constitute an illusionary legal institution which has been eventually abolished as a result of referendum. despite that, both states show one common tendency of moderating the previously existing standard and striving for giving higher priority to the freedom of expression. however, in ireland there was a pressing social need for such changes and the referendum simply satisfied this need, whereas in italy the deeply rooted primacy of catholic church does not allow for striking the right balance between freedom of expression and freedom of religion. 2.2.1.4. the austrian regulations as it has been already indicated, the choice of austria is justified with its status of respondent state in many cases regarding blasphemy before ecthr. one of the most controversial has been otto-preminger institut v. austria. this case refers to the seizure of the movie which has allegedly insulted the religious feelings of christians. in this context, it shall be stated that the display of the movie was scheduled for the intimate, private cinema for the viewers aged over 17 years old and exclusively after purchasing a ticket. despite that, under austrian proceedings the defendant has been found guilty of offending religious feelings and the movie was subject to preventive censorship. as a result, the defendant issued a complaint before the ecthr for alleged violation of his freedom of expression. having examined the matter, the ecthr invoked the formula regarding “duties and responsibility” which are imposed upon the individual enjoying his rights and freedoms. in this manner the ecthr emphasized the necessity of protecting believers of various religions. consequently, in case of speeches which touch upon religious beliefs or views there is a relevant duty to avoid phrases which gratuitously insult others in any way which is at the same time not capable of furthering progress in human affairs. simultaneously, it shall be indicated that the understanding of such formula was not appropriately developed by the ecthr (otto-preminger institut v. austria 1994). such judgment has been subject to immense criticism by certain judges as well as human rights doctrine. firstly, it is important to recall the dissenting opinion of the following judges: elisabeth palm, raimo pekkanen and jerzy makarczyk. all of the aforesaid judges expressed the opinion that considering the collision between two different values, two principles are of searching for common european standards regarding blasphemy?... 43 utmost importance. firstly, article 10 echr protects also shocking and offensive speeches. therefore, the possibility of the intervention within the freedom of expression shall be limited to narrow cases. such situation leads to efface the relationship between protection of certain right/freedom as the rule of general character and legitimate limitations as exception which cannot be subject to the excessive interpretation. secondly, as stipulated by the cited judges the convention does not confer on believers of any religion the right against others that the latter should not assault the religious views of the former (unless the assault in question is undertaken in the violent or insulting form). the above statements were also confirmed by the vast majority of doctrine. one of the most vivid examples was a claim made by patrick wachsmann, according to whom such judgment has been a disgrace of the european court of human rights. moreover, he warns against a serious consequences of any judgement which relativizes the protection of the freedom of speech and transforms the claim against its violations into the discussion about defence of the religious feelings (wachsmann 1994). similarily, according to jean manuel larralde, this judgement means the emergence of a new right, viz., the right to defence against insulting one’s religious feelings. the cited author emphasized the fact that within the current judicial practice of the strasbourg court the sole offensive speech cannot be classified as the obstacle for religious views of an individual as well as it does not disturb any form of worship (larralde 1997). similarly, ireneusz kamiński underlines the disturbance of a general relation between the protection of a certain right as a rule and all its limitations as exceptions which shall not be subject to excessive interpretation (kamiński 2002, p. 400–402). the presented judgment unveiled the weaknesses of the strasbourg system already indicated in the introductory part of the paper. moreover, it proved the severity of the austrian approach towards blasphemy law which was prescribed by the article 188 of the austrian criminal code. such regulation criminalizes: anyone who publicly disparages a person or thing that is the object of worship of a domestic church or religious society, or a doctrine, [or other] behavior is likely to attract legitimate offense. the perpetrator of such a crime can be held liable to a prison sentence of up to six months or a fine up to 360 daily rates. this constitutes a conspicuous difference as compared with theoretically more severely ranked italian blasphemy law in which blasphemy constitutes an administrative offence. however, within the italian law insulting religious feelings was also penalized with imprisonment. while referring to hashemi, it shall be underlined that the austrian blasphemy law criminalizes insults against all recognized religions – and not only against the dominant one. the vital point is that un human rights committee has taken an interest in austrian domestic measures to prevent hate speech as well as laws which restrict statements against religious groups in particular (un doc. a/47/40 (1994), p. 25, para. 111; taylor 2005, p. 102). the committeee requested clarification of the legal basis, interpretation and application of article 188 of the criminal code, which provided for penalties in cases in which a belief, custom or institution was ridiculed or discredited, and asked which person was duly authorized by law, pursuant to article 14 of the basic law, to compel another person to take part in religious activities. in this point it shall be stated that according to the general comment no. 34 regarding the freedom of expression, prohibitions of displays of lack of respect for a religious or other belief system, including blasphemy laws, are incompatible with the h w44 covenant, except in the specific circumstances envisaged in article 20, paragraph 2, of the covenant. such prohibitions must also comply with the strict requirements of article 19, paragraph 3 which is the limitation clause for freedom of expression. especially, as stated within the general comment, such prohibitions cannot be used to prevent or punish criticism of religious leaders or commentary on religious doctrine and tenets of faith (human rights committee 2011). in such context, it seems that the human rights committee ensures wider degree of protection against blasphemy laws than the jurisprudence of the european court of human rights. the cases of application of the article 188 of the austrian criminal code are relatively common in the practice of prosecuting and fining individuals. consequently, an analyzed regulation shall not be perceived only as a theoretical instrument, but as a real mechanism which can distract the just balance between freedom of expression and freedom of religion. it is worth recalling the case from 2009 in the circumstances of which austrian politician susanne winter was sentenced by a court in graz to pay a $24,000 fine for “humiliating a religion” by saying, among other things, that muhammad was a pedophile (g. taylor 2015). the last of the cited cases reveals the tension between enabling the freedom of expression and the necessity to prevent racial discrimination and xenophobia, which has been also noticed within the human rights doctrine. for instance, m. monshipouri emphasizes the fact that the protection of religious minorities is important in environments wherein dominant groups demonstrated a tendency to resort to religious hate speech to provoke racism and xenophobia. in her opinion, the remark of susanne winter constitutes an example of how antireligious rhetoric became a racial and xenophobic speech in disguise (m. monshipouri 2011, p. 98). according to that author, there seems to be the increasing acceptance of the idea of preventing hate speech targeting religious minorities in liberal democracies, which after all emphasize multiculturalism. this opinion has been expressed also by rhoda e. howard-hassmann, who, taking the example of canadian leaders, stipulates the necessity of distinguishing between blasphemy targeting the religions adhered to by minorities from a blasphemous speech aimed at religions adhered to by the majority of a given population. she agrees that blasphemy against certain religious minorities constitutes a hate speech. this view is based on the stipulation that identity is essential to one’s self-respect and consequently individuals belonging to the minority should be protected from speech that violates their identity, particularly if such violation perpetuate prejudice and discrimination. assuming this view leads to ensuring the protection of minorities against the hate speech even if that requires limiting the free speech of minority (howardhassmann 2000, p. 109–138). albeit well-meaning, the above idea is open to several objections. firstly, as the human rights are universal and inhere in all human beings, regardless of their race, sex, nationality, ethnicity, language, religion, or any other property, such a sharp distinction between the rights of minority and majority cannot be validly maintained. it does not exclude the possibility of undertaking some extra measures to protect minorities’ rights, but they must be proportionate and compatible with the other rights prescribed by convention. secondly, neither the european convention on human rights, nor any other relevant human rights treaties prescribe the right not to have one’s religious feelings insulted and this right cannot be automatically derived from the religious freedom. thirdly, the freedom of expression is of particular importance not only as an individual right, but also as a necessary condition for increasing social welfare as well as endorsing a pluralistic democratic society. therefore, this very placement of the relation between two analyzed freedoms poses a threat of excessively searching for common european standards regarding blasphemy?... 45 far-reaching chilling effect for the entire public debate. lastly, as according to the ecthr the role of the state is to create conditions for peaceful coexistence between various religions; and the protection focused solely on the minority religions does not meet this requirement. unfortunately, this approach shows that the strasbourg bodies as well as states authorities have not done their homework after the otto preminger case, which may take its toll. a real test for both austrian domestic provisions and the stability of strasbourg standard was a case of elizabeth sabaditsch-wolff. she was convicted of offending religion because she exclaimed, relating to prophet muhammad’s nine-year-old wife, “what do we call it, if it is not paedophilia?” having been convicted by the domestic courts and having exhausted all the available legal remedies, relying on article 10 of the convention, sabaditsch-wolff complained that austrian courts failed to address the substance of her statements in the light of her right to freedom of expression. the echr ruled that states could restrict the free speech rights enshrined in article 10 of the convention if such speech was “likely to incite religious intolerance” and was “likely to disturb the religious peace in their country.” the ecthr noted that the domestic courts comprehensively explained why they considered that the defendant’s statements had been capable of arousing justified indignation; specifically, they had not been made in an objective manner contributing to a debate of public interest (e.g. on child marriage), but could only be understood as having been aimed at demonstrating that muhammad was not worthy of worship. as a result, the court held further that even in a lively discussion it was not compatible with article 10 echr to pack incriminating statements into the wrapping of an otherwise acceptable expression of opinion and claim that this rendered passable those statements exceeding the permissible limits of freedom of expression. lastly, the ecthr stated that the fine imposed upon an applicant was on the lower end of the statutory range of punishment and therefore could not to be considered as disproportionate (elisabeth sabaditsch-wolff v. austria 2019). 3. results and discussion having gathered the results regarding the general characteristics of strasbourg system as well as having recognized the contours of domestic regulations of three selected states (italy, ireland and austria) now it is possible to formulate certain recommendations regarding the effectiveness of the mechanisms arising from the european convention on human rights as well as jurisprudence of european court of human rights. such recommendations are as follows: 1. providing clear definition of the uniform strasbourg standard 2. recognizing the importance of protecting the artistic freedom for the democratic society i. clearly defining the notion of the uniform strasbourg standard as it has been already illustrated, the issue of the existence of common uniform standards regarding the place of religion within society is still contentious. it is mainly due to the fact that in its jurisprudence, the ecthr ceased to define the boundaries of this standard. in other words, it failed to specify whether this standard shall consist in compliance with particular conduct (declining criminalization of blasphemy) or just in certain common tendencies (tendency to mitigate the blasphemy-related policy but in a variety of ways). while analyzing h w46 the report from the united states commission on international religious freedom, we can easily observe the drastic differences between the scrutinized states and presenting the severity of their respective legislations on blasphemy. from that perspective, one can agree with the ecthr and the vast majority of doctrine that there is a lack of the uniform standard. as it has been already stipulated, in the view of the strasbourg court the lack of this common standard, or in other words the large quantity of different conceptions justifies the widening of the range of margin of appreciation granted towards national authorities. however, this matter is much more complex. while comparing the tendencies occurring in most of the european states, it is common for them to mitigate the severity of their blasphemy regulations, with ireland even ousting them from their legal systems. there were numerous states which decided to repeal their blasphemy laws since the year 2015. these encompass denmark, france, iceland, malta and norway (end blasphemy laws 2017). partially this tendency has been strengthened by the activity of european humanist federation (efh), which is the leading humanist and secular organisation in europe and has always strongly advocated freedom of expression. it ought to be emphasized that the european humanist federation has also been a recognized partner of the european union, with the former regularly meeting with the european commission, the european parliament and the rotating presidencies of the council of the eu. moreover, the european humanist federation has been also engaged in the drafting of the 2013 the eu guidelines on the promotion and protection of freedom of religion or belief (guidelines on the promotion and protection of freedom of religion or belief 2013) and made sure that those guidelines respected the rights of believers and non-believers alike, while ensuring the respect of freedom of expression. the subject of freedom of expression was also brought to the latvian, italian and greek presidencies in the past year and a half. this confirms that not only several states themselves, but also the european union as an entity noticed the necessity to undertake discussions and reform the blasphemy law with respect for the freedom of expression as the cornerstone for a democratic society. what is more, even in cases of european states with the harshest blasphemy law, the vivid tendency for its mitigation can be observed. the change of the blasphemy status from criminal offense into administrative offense within the italian law corroborates the above thesis. therefore, despite the lack of uniform complex standard regarding blasphemy in strasbourg jurisprudence, a common tendency for greater degree of protection of freedom of expression exists. this tendency shall have an impact on the scope of margin of appreciation granted towards national authorities and result in narrowing of its range to ensure efficient protection of freedom of speech, which previously has been automatically given less weight compared to the freedom of religion. however, the tendencies to mitigate the general approach towards blasphemy have not been clearly visible within the scope of strasbourg margin of discretion in such cases. in such a manner, the convention seems not to entirely reflect the view of the member states, but also the european union which tend to lenify the perception of blasphemous speech. this situation stands contrary to the living tree instrument and moreover threatens the legal certainty as the criterion of common standard. ii. amplifying the protection towards artistic freedom and recognizing its importance for democratic society the necessity of the right balance between the freedom of expression and the freedom of religion has slowly been indicated also within the jurisprudence of the ecthr. as it has been already emphasized, after the judgment of otto preminger institut the formula regarding the searching for common european standards regarding blasphemy?... 47 duties and responsibilities of the rights holders (especially individuals enjoying the freedom of expression) arose much controversies. this conception has been already repudiated in the case of wingrove v. the united kingdom (wingrove v. the united kingdom 1995). the facts of this case were as follow: british film director wrote a script based on the life and writings of st. teresa of avila. the british authorities refused to certify the film for the reason of violating the criminal law of blasphemy. it reasoned that the film gave rise to “outrage at the unacceptable treatment of a sacred subject”. it shall be stated that similarly to the otto preminger case, the ecthr decided that freedom of religion outweigh the freedom of expression. still, certain representatives of the doctrine argue that this case is better and more carefully drafted (henrard 2000, p. 97). the statement regarding better draft of the wingrove results from the fact that ecthr placed certain hints regarding the notion of common standard. the court reiterated that decriminalizing blasphemy either through amendment of the penal law, or through desuetudo would justify the view that in europe we have a common standard regarding the relation between two of the analyzed freedoms. this stipulation implies vital practical consequences. at first, it indicates that while public authorities of the states with an intention to justify intervention in freedom of expression apply different regulation, for instance regarding defamation or infringement of personal interest, they won’t be granted wide margin of appreciation as it was in otto preminger institut. as a consequence, the state authorities could be granted the broad margin of appreciation only if the normative basis for the intervention has been constituted by the provision specifically protecting the religious feelings (kamiński 2008). in this context, it shall be emphasized that neither the european convention nor any of the domestic systems prescribe right not to have one’s religious feelings insulted (larralde 1997). in this context it ought to be stated that both otto preminger and wingrove put too much emphasis on conformism or uniformity of thought, which also implies an overcautious and timid conception of the freedom of press (cismas 2014, p. 212). this approach has been subject to gradual evolution. this thesis can be supported by the dissenting opinion in the case of i.a. v. turkey (i.a. v. turkey 2005). in the circumstances of this case, the author of the book was sentenced for insulting allah, religion, prophet and quran. the dissenting judges expressed the opinion that the judgements of otto preminger and wingrove were not appropriate and shall be overruled. the previously existing standard exposing mostly the conformism and uniformity of thought shall be replaced with the adoption of a new standard as the democratic society is not a theocratic society and certain words of a novel, interpreted out of its context cannot justify imposing criminal measures on the author. this opinion has crucially influenced the recent judicial practice of the ecthr, where the most prominent example is the case of vbk v. austria (vereinigung bildender künstler v. austria 2007). in this case, during an exhibition was displayed a controversial painting named “apocalypse”. the painting presented mother theresa and one of the austrian cardinals as naked with sexual activities going on amongst them. while examining this case, the ecthr claimed satire as the form of artistic expression which intentionally aims at provoking its viewers. this ruling significantly varies from the tendency observed in earlier blasphemous cases. despite that one shall agree with javaid rehman, that whilst acknowledging a possible shift in the approach of the ecthr, a precautionary approach needs to be taken as the case was still brought as the violation of the article 10 echr (rehman 2010, p. 213). if it had been examined in the light of article 9 echr, this proportion could be reversed, which testifies to the lack of legal certainty within the strasbourg system. h w48 4. conclusions from the conducted analysis, one can derive three basic recommendations to increase effectiveness of the strasbourg system: 1. providing clear definition of the uniform strasbourg standard 2. recognizing the importance of protecting the artistic freedom for the democratic society as it has been proved throughout the conducted analysis, the tensions between freedom of expression and freedom of religion in the area of blasphemy law poses a serious threat for effectiveness of human rights protection as well as the realization of the rule of law principle. this matter has been additionally complicated by the lack of precise and internally coherent jurisprudence of ecthr regarding such issue. its initial judgment as well as the construction of strasbourg limitation clauses prescribed within the article 9(2) and 10(2) echr grant primacy to the freedom of religion. moreover, the freedom of speech protection has been disproportionately limited by the formula of duties and responsibilities of the holder of such rights. most importantly, the ecthr has justified the wider margin of appreciation with the fact that there is no uniform standard regarding the place of religion in the society. this view has been shared by the majority of the doctrine representatives, however there are also dissenting opinions. the analysis of the domestic regulations of italy, ireland and austria has shown that despite the lack of one complex and holistic standard, there is a vivid tendency to mitigate or even repeal the blasphemy law in order to increase the protection granted towards freedom of expression. this tendency is slowly being visible also within strasbourg jurisprudence which was shown in the case of vbk v. austria. however, the presented problem has not yet been solved and still poses a serious threat to the rule of law as one of the fundamental principles of a democratic society. firstly, the scope of protection has been based on the vague and imprecise criterion of the common european standard without providing the explanation of how detailed this standard should be. moreover, this issue also touches upon the problem of religious equality which has been differently solved in various states. despites nominally protecting all religious groups, italy still grants primacy to the catholic church as a dominant state religion. there are also some voices which express the opinion that blasphemy against religious minority requires stronger protection as it is aimed at preventing racial discrimination and xenophobia. both of the presented views may contradict the universal and inherent nature of both analyzed freedoms and rule out the equality before the law. finally, a rapid shift from the conception adopted in otto-preminger and vbk does not maintain the principle of legal certainty and the foreseeability of the judicial practice of the ecthr. the lack of precise standards is a threat to both individuals and states which without the guidelines from the strasbourg court are not able to genuinely perform their role of the guarantor of peace between different religious groups. ultimately, the relation between freedom of expression and freedom of religion to some extent reflects the state of our democracy as both of them are cornerstones of the democratic society. therefore, if ecthr fails to establish the mechanisms of tension resolution, it will put into question the ideal of pluralism within the council of europe. searching for common european standards regarding blasphemy?... 49 references araujo, c.d. (2009, november 23). pakistan pushes irish blasphemy law language at the un. center for inquiry. retrieved march 15, 2019, from https://centerforinquiry.org/ blog/pakistan_pushes_irish_blasphemy_law_language_at_the_un/ barsotti, v., carozza, p.v., & cartabia, m. (2015). italian constitutional justice in global context. oxford: oxford university press. cismas, i. (2014). religious actors and international law. oxford: oxford university press cox, n. (2000). blasphemy and the law in ireland. lewiston: edwin mellen press. end blasphemy laws. retrieved march 15, 2019, from https://end-blasphemy-laws.org/ countries/europe/ erasmus. (2017, august 13). ranking countries by their blasphemy laws. retrieved march 15, 2019, from https://www.economist.com/erasmus/2017/08/13/ranking-co european commission for democracy through law. (2010). blasphemy, insult and hatred: finding answers in a democratic society. strasbourg: council of europe. european union guidelines on the promotion and protection of freedom of religion or belief. (2013, june 24). luxembourg: council of the european union. hashemi. (2008). religious legal traditions, international human rights law and muslim states. leiden–boston: martinus nijhoff publishers. henrard, k. (2000). devising an adequate system of minority protection: individual human rights, minority rights and the right to self-determination. the hague, boston, london: martinus nijhoff publishers. howard-hassam, r.e. (2000). canadians discuss freedom of speech: individual rights vs. groups. international journal of minority and group rights, 7. human rights committee. (1994). annual report to the u.n. general assembly. u.n. doc. a/49/40 vol. 1. human rights committee. (2011). general comment no. 34. geneva: ccpr/c/gc/34. kamiński, i. (2008). glosa do wyroku europejskiego trybunału praw człowieka z dn. 25.01.2007 r., 6854/01. europejski przegląd sądowy, 2, 46–51. kamiński, i. (2002). swoboda wypowiedzi w orzecznictwie europejskiego trybunału praw człowieka. warszawa: zakamycze. larralde, j. m. (1997). la liberte d’expression et le blaspheme. reuve trimestrielle des droits de l’homme. loprieno, d. (2015). religion and the state. in a. mammone, e. giap parini & g.a. veltri (eds.), the routledge handbook of contemporary italy. history, politics, socjety (pp. 145–154). london and new york: routledge. marks, s. (1995). the european convention of human rights and its democratic society. british yearbook of international law, 66(1). monshipouri, m. (eds.). (2011). human rights in the middle east: frameworks, goals, and strategies. new york: palgrave macmillan. rehman, j. (2010). international human rights law. essex: pearson. skrzydło, j. (2013). wolność słowa w orzecznictwie sądu najwyższego stanów zjednoczonych i europejskiego trybunału praw człowieka: analiza porównawcza. toruń: adam marszałek. taylor, p.m. (2005). freedom of religion: un and european human rights law and practice. cambridge: cambridge university press. h w50 taylor, g. (2015). austria’s law against defamation of religion: a case study. journal of law and religion, 30(1). temperman, j., & kotlay, a. (eds.). (2017). blasphemy and freedom of expression: comparative, theoretical and historical reflections after charlie hebdo massacre. cambridge: cambridge university press u.s. commission on international religious freedom. (2017). respecting rights?: measuring the world’s blasphemy laws. retrieved 10 march 2019, from https://www.uscirf.gov/sites/default/files/blasphemy%20laws%20report.pdf wachsmann, p. (1994). la religion contre la liberte d’expression: sur un arret regrettable de la cour europeenne des droits de l’homme. reuve universelle des droits de l’homme, 4(12). wieruszewski, r., wyrzykowski, m., & kondratiewa-bryzik, e. (2012). prawne granice wolności sumienia i wyznania. warszawa: monografie lex. ecthr matters: glasenapp v. germany, 28.08. 1986, app. no. 9228/80 handyside v. the uk, 7.12.1976, app. no 5493/72 hasan and chausch v. bulgaria, 26.10.2000, app no 30985/96 i.a. v. turkey, 13.12.2005, app. no. 42571/98 tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 mihaela simionescu*1 orcid: 0000-0002-6124-2172 the status on labour market of the romanian immigrants from italy abstract knowing that romanians represent the largest community of immigrants from italy, the main aim of this paper is to study the status of these immigrants on the italian labour market. using statistical tests, random-effects ordered logistic regressions and generalized ridge regression model based on the survey data, the results showed significant differences between the number of males and females for romanian immigrants in the period 2006–2018. females have more chances than males to be active and to be employed on the italian labour market due to their stability in services sector. young people are more active and have more chances to be employed compared to old ones. the number of romanian unemployed immigrants from italy depends on tax rate, on low wage earners, adult participation in learning and harmonized index of consumer price. keywords: immigrants; labour market, gender, unemployment 1. introduction the labour market is far from the free market described by neoclassical current. even if government took measures to discourage the illegal labour force mobility, the experience has shown an intensification of this phenomenon from new eu member states to old eu member states. a particular case could be the emigration of romanian people to italy for labour purposes. the european agenda related to migration is based on four pillars: fewer benefits for irregular migration in order to discourage illegal migration, borders administration, common policy asylum, a new migration policy to support immigrants’ integration in order to cover * institute for economic forecasting of the romanian academy, e-mail: mihaela_mb1@yahoo.com 2020, no. 1 (13), pp. 31–40 published online february, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.003 m s32 the labour market requests. the economic and social integration of immigrants supposes the acceptance of the host country culture which allows foreign people to exert their human rights (king and lulle, 2016). a swot analysis made by dumitrescu (2019) to assess the impact of immigrants on labour market states benefits like higher labour productivity and competitiveness, higher occupation rate and labour supply. the limits consist in higher unemployment and lower salaries for nationals which might bring social pressures. ruhs and vargas-silva (2015) indicated that immigrants could not stop the labour market decline in most of the eu countries. the occupation rate is less than 70% in italy and the recent social and economic context affected by covid-19 will determine even a lower rate. italy was the main destination country for romanian migrants in the period 1991–2000 and 2007-2019. after the romanian integration in the eu, the number of destination countries grew up. after the visa elimination in the schengen zone, most of the romanian emigrants settle down in italy, spain, us, canada, germany, hungary. immediately after romania’s entrance in the eu, 31% of the romanian people chose italy as a main destination country and 17% established in spain. romanian people from italy represent the largest community abroad (more than 1.2 million romanian migrants in 2018). the romanian immigrants play an essential role on the italian labour market, especially in those sectors that require unskilled work. however, they are forced to make significant physical labour and to accept poor wages and worse working conditions. the recent economic context marked by economic crisis did not determine many romanian migrants to leave italy (hinks and davies, 2015). an argument for this, provided by castle (2009), explained that the origin countries are more affected by economic recession. economic transition in romania with high unemployment rates and low wages enhanced the emigration process (zaiceva and zimmermann, 2016; streimikiene et al., 2016; simionescu et al., 2016; bilan, 2014). on the other hand, the italian labour markets requested migrants to occupy unskilled jobs. the italian society was characterized by ageing and the tendency of skilled women to be part of the labour market. in this context, immigrants are required to offer assistance to elderly and children for low salaries (del boca and venturini, 2016). beside these economic issues, social problems like corruption and political instability (simionescu, 2016) determined romanian citizens to migrate in italy where social networks appeared to attract more migrants. italy was seriously affected by the recent global economic crisis started in 2008, being the country with the highest public debt. the economic situation of italy will get worse with the new challenge brought by covid-19 and will determined a massive leave of immigrants. a first decrease in the number of romanian immigrants from italy in this decade was observed in 2011 because of the economic recession, the men being more affected the females by this crisis. the economic recession negatively influenced the migrants’ living conditions (tilly, 2011). the demographical structure also changed. gender plays an important role, because gender distribution in some types of jobs creates differences in what concerns the exposure to unemployment (otobe, 2011). most of italian immigrants are engaged in cyclical industries the status on labour market of the romanian immigrants from italy 33 and could be immediately replaced (iom, 2010). immigrants since many years in italy are less discriminated and socially excluded compared to new ones (bradatan and sandu, 2012). in this context, sacchetto and vianello (2016) evaluated some social and economic consequences of the economic crisis on the romanians and moroccans from italy. 170 in-depth interviews were made and the results indicated that romanian people are more stable in italy, while the other immigrants are more mobile when they are not happy with working conditions. romanian migrants in italy have the support of church and family to find an easier job compared to the moroccans. in general, immigrants accept low-paid jobs in poor working conditions because they could not afford to stay too much without a job that could bring them a wage (fleischmann and dronkers, 2010; reyneri, 2010). therefore, migrants were less affected by unemployment compared to local workers. calavita (2005) showed that usually migrant workers benefit less from welfare protection and have less rights compared to nationals. since the rights of immigrants are not always respected, most of them are exposed to different social risks (standing, 2011). they are usually employed in those sectors that are the most affected by economic crisis (construction, care sector) as papademetriou et al. (2010) showed. after this introduction, the paper will present the data, methods and the results of empirical analysis. 2. data and methods the aim of this study is to analyze few characteristics of romanian migrants employed on italian labour market in the period 2006–2018. the data are provided by the eurostat survey for the research “case study on labour force”. the questionnaire is composed by questions related to demographic characteristics like age, marital status, gender, or family type. the differences between genders will be analyzed using suitable statistical tests. in the period of 2006–2018, more females from romania were present in italy compared to men for labour purposes. in 2011, the number of males and females among romanian immigrants decreased, because of the economic recession. there are other questions which describe issues related to the status of romanian immigrants on the italian labour market: professional position in the main and second activity, absence from work because of unemployment. we built a dummy variable to reflect the absence from work, the possible values being 1 (“yes”) and 0 (“no”). there are three possible values for the professional position in the principal activity of immigrants: independent, employee, and collaborator. we will try to explain the status of romanian immigrants on italian labour force market from two perspectives: active status and employment based on demographic characteristics. the panel is unbalanced since a different number of migrants is included each year in the sample. moreover, the number of unemployed romanian immigrants from italy based on survey data was explained using macroeconomic indicators and a generalized ridge regression constructed in r program using simulations. m s34 3. results and discussion differences between romanian immigrants established are analyzed according to gender in the period 2006–-2018. a t-test was applied in this case, considering a p-value of 5%. the superior number of females compared to men is explained by the fact that women get employed faster than men in housekeeping and care sector. in the last years, the construction sector was deeply affected by economic crisis, forcing more men to lose their jobs in this sector. differences between age group are also analyzed. most of the immigrants prefer family reunification and we do not expect to have significant differences in age between romanian immigrants in italy. tab. 1. differences between the romanian immigrants from italy according to group age and gender (2006–2018) variable t-computed p-value gender -6.44 0.00006 age group -1.90 0.08 source: own computations the number of males increased by 3.5 times in 2018 compared to 2006, while the growth of number of women was higher (by 4 times more females in 2018 compared to 2006). according to results of t test in tab. 1, there are significant differences between the number of men and women in the case of romanian immigrants from italy. on the other hand, there is not significant differences between romanian immigrants according to age group in the period 2006–2018 at 5% level of significance. these results are confirmed by statistics. many immigrants came to italy for family reunification and in general husbands are placed in the same category of age. we constructed two types of logistic regressions based on panel data to explain the active status of immigrants and their employment in the period 2006–2018. the dummy variables that dependent variables in these models are built starting from the existent variables in the database. each variable reflects two states: employed/unemployed, respectively active/ inactive. the first dependent variable takes the value 1 if the immigrant is employed and the value 2 is the immigrant is unemployed. the second dependent variable takes the value 1 if the immigrant is active and the value 2 is the immigrant is inactive. panel data unit root tests are applied to check for stationary (levin-lin-chu test) and the tests indicated no unit root at 5% level of significance, which was expected because of the large data set. more than 80% of the cases are correctely classified by the model in tab. 2. higher the level of education of romanian immigrants is, lower their chances to be active on the italian labour market (these chances decreased by 30%). immigrants from other origin countries have lower chances to be active compared to romanian immigrants, which is confirmed by previous studies that show the stability of romanians in their jobs (sacchetto and vianello, 2016). females have by 9 times more chances to be active on italian labour market compared to men. passing from an age category to a superior one, there are less opportunities for people to be active on labour market. more mobile immigrants that circulate also in other countries for work purposes tend to be more active than those who established only in italy. the status on labour market of the romanian immigrants from italy 35 tab. 2. the random-effects ordered logistic regression to explain the active status of romanian immigrants on the italian labour market (2006–2018) variable coefficient calculated statistic sig. gender 2.11 482.86 0.00 italy is the single destination country -0.18 361.43 0.00 education level -0.35 363.23 0.00 age category -0.07 270.94 0.00 citizenship -0.14 178.29 0.00 constant -3.56 784.57 0.00 source: own computations tab. 3. the random-effects ordered logistic regression to explain the employment status of romanian immigrants on the italian labour market (2006–2018) variable coefficient calculated statistic sig. gender 0.45 256.42 0.00 italy is the single destination country 0.23 844.61 0.00 education level -0.25 133.15 0.00 age category -0.13 279.22 0.00 citizenship -0.03 872.33 0.00 constant -1.62 198.77 0.00 source: own computations more than 78% of the cases are correctely classified by the model in tab. 3. if the romanian immigrants are more educated, their chances to be employed on the italian labour market are by 20% less compared to less educated people, because italian employers offer them jobs that imply unskilled work. immigrants from other origin countries have by 3% lower chances to be employed compared to romanian immigrants, which is also confirmed by previous studies (sacchetto and vianello, 2016). females have by 1.8 times more chances to be employed on italian labour market compared to men. older immigrants have less opportunities to be employed on labour market compared to young ones. more mobile immigrants that circulate also in other countries for work purposes have lower chances to be employed compared to those who established only in italy. this result is consistent with expectations. immigrants that encounter difficulties in finding a job in italy prefered to migrate to other countries. the number of unemployed romanian immigrants from italy was determined based on survey data and it was explained based on macroeconomic indicators in the period 2006–2018. a generalized ridge regression model in a bayesian approach of estimation was proposed to explain the number of romanian unemployed immigrants from italy in the period 2008– 2018 (tab. 4). m s36 tab. 4. the generalized ridge regression to explain the number of unemployed immigrants in italy (2008–2018) variable standardized coefficients (posterior mean) posterior probability for standardized coefficient to be within 1 standard deviation of 0 gdp -710345.92 0.622 tax rate on low wage earners 4903281.06 0.024 adult participation in learning -6925481.91 0.028 harmonized index of consumer price 1592478.43 0.04 source: own computations according to the generalized ridge regression model, the number of romanian unemployed immigrants from italy depends on: – tax rate on low wage earners (there is a direct correlation between this indicator and unemployment rate; higher tax on low wage earners stimulates romanian immigrants to search for a better paid job). – adult participation in learning (there is an indirect correlation between this indicator and unemployment rate; more adults participating in learning bring less unemployment among immigrants, which show the utility of these education forms in getting a job). the effectiveness of these education programs for adults was confirmed in italy, while in other countries like belgium did not provide expected results for low-skilled adults. – harmonized index of consumer price (there is a direct correlation between this indicator and unemployment rate; higher prices influence the immigrants wages and some of them are unemployed). this direct correlation is showed also by friedman (1977) represents a big concern for policymakers that are asked to take measures for unemployment decrease. as expected, there are significant more females from romania who are established in italy for work purposes or family reunification compared to romanian men. this result is confirmed by the structure of the italian labour market that prefer to employ foreign workers in those specific sectors that are dominated by females (domestic work, health and care sector, elderly assistance, jobs in tourism, restaurants and hotels) (stan, 2005). on the other hand, the excess of immigrants created disturbances on italian labour market (gallardo et al., 2016). moreover, the recent economic crisis negatively influenced the agriculture and construction sector which affected the number of romanian males. this tendency is specific to migration process of romanian people from italy, which is different from other historical immigration waves. other migration flows were determined by the political context: dictatorship that brought portuguese migrants in france, the situation after the second world war moved a lot of people from turkey to germany. for romanian migrants, migration chains based on relatives’ relationships are important for relocation needs (weber, 2004). other authors consider the preference of men to come in their origin country to start business with italian businessmen, while women are more stable on italian labour market due to their integration in italian families (vlase, 2013). the gender distribution is reflected by the different reasons for migration in the case of males and the status on labour market of the romanian immigrants from italy 37 females (mara, 2012). in general, men search for a job in italy, but women are motivated by career prospects and family reunion. the decision of migration is individual for romanian men looking for better economic condition, while females have better position on italian labour market taking a joint family decision (mara, 2012; erez, 2017). as bonifazi and marini (2014) showed, the number of romanian males decreased because of the economic crisis. remaining at a poor professional and social condition, romanian immigrants are easily integrated on the italian labour market and in the society. their main target seems to be getting money to survive (ambrosini, 2013). even immigrants with higher education prefer to make an unskilled work (reyneri, 2006, minneci, 2015) for getting money. the opposite situation is for nationals for who the level of education is directly linked to probability of avoiding unemployment (fullin and reyneri, 2011). the skills from another educational system are not recognized in italy, human capital being country-specific (heath and yu, 2005). higher educated immigrants could not afford to wait for a better job corresponding to their qualification and accept a job with poor working conditions. most of the romanian immigrants established in italy are young people that were unemployed in romania (schreiner, 2008; uccellini, 2010). these people physical capacity of work is higher than that of older people. the unemployment rate for italian immigrants is lower compared to nationals, but the jobs suppose few qualifications (reyneri and fullin, 2011). 4. conclusions the italian labour market was affected by the recent economic crisis in italy which determined unemployment, more job insecurity and less labour productivity (boschetto et al., 2016). however, the romanian immigrants were less affected by this economic situation, a significant increase in part-time employment being observed in this period (di quirico, 2010). differences in gender were observed, the number of females from romania being larger than that of men, because of a more stability of women on italian labour market. females are employed usually in care services sector with continuous activity during the year. on the other hand, construction sector in italy and agriculture preferred by romanian males were negatively influenced by economic crisis in the period 2008–2014. as expected, the status of romanian immigrants on italian labour market is influenced by gender, age, level of education, citizenship and continuous presence in italy. the number of unemployed romanian immigrants is positively correlated to tax rate on low wage earners and inflation rate, but negatively linked to adult participation learning. it seems that gdp has no significant impact of these immigrants unemployment. however, the regression is limited by a small number of explanatory variables. more macroeconomic indicators should be considered in the ridge regression in a future research. acknowledgement this paper includes some results of the study the simulation of economic processes in r, part of the 2020 research program of the institute for economic forecasting of the romanian academy. the paper is dedicated to the 50th anniversary of the establishment of institute for economic forecasting of the romanian academy. m s38 references ambrosini, m. (2013). immigration in italy: between economic acceptance and political rejection. journal of international migration and integration, 14(1), 175–194. doi: 10.1007/s12134-011-0231-3 awad, i. (2009). the global economic crisis and migrant workers: impact and response. geneve: international labour office. bilan, y. (2014). migration aspirations on the outskirts of europe: social and economic dimensions. transformations in business & economics, 13(2b), 604-614. bonifazi, c., & marini, c. (2014). the impact of the economic crisis on foreigners in the italian labour market. journal of ethnic and migration studies, 40(3), 493–511. doi: 10.1080/1369183x.2013.829710 boschetto, b., de rosa, e., & marini, c. (2016). work-related stress and associated factors in italy: a comparison before and during the economic crisis. rivista internazionale di scienze sociali, 283–300. bradatan, c. e., & sandu, d. (2012). before crisis: gender and economic outcomes of the two largest immigrant communities in spain. international migration review, 46(1), 221–243. calavita, k., & kitty, c. (2005). immigrants at the margins: law, race, and exclusion in southern europe. cambridge university press. cohen, e. (2017). effect of welfare and employment policies on the correlation between migration and unemployment. economics & sociology, 10(1), 246–264. del boca, d., & venturini, a. (2016). migration in italy is backing the old age welfare. in labor migration, eu enlargement, and the great recession (pp. 59-83). springer, berlin, heidelberg. doi: 10.1007/978-3-662-45320-9_3 di quirico, r. (2010). italy and the global economic crisis. bulletin of italian politics, 2(2), 3–19. dumitrescu, a. l. (2019). challenges and opportunities of the eu migration policy 1. global economic observer, 7(1), 168–178. fleischmann, f., & dronkers, j. (2010). unemployment among immigrants in european labour markets: an analysis of origin and destination effects. work, employment and society, 24(2), 337-354. doi: 10.1177/0950017010362153 friedman, m. (1977). nobel lecture: inflation and unemployment. journal of political economy, 85(3), 451–472. fullin, g., & reyneri, e. (2011). low unemployment and bad jobs for new immigrants in italy. international migration, 49(1), 118–147. doi: 10.1111/j.1468-2435.2009.00594.x gallardo, g. d. l., korneeva, e., & strielkowski, w. (2016). integration of migrants in the eu: lessons and implications for the eu migration policies. journal of international studies, 9(2), 244–253. doi: 10.14254/2071-8330.2016/9-2/19 heath, a.,& yu, soojin. (2005). explaining ethnic minority disadvantage, in a.heath, j.ermisch, and d.gallie (eds), understanding social change, oxford university press, oxford: 187–224. hinks t., & davies s. (2015). intentions to return: evidence from romanian migrants. world bank policy research working paper, 7166, 1-–31. doi: 10.1596/1813-9450-7166 iom. (2010). migration and the economic crisis in the european union: implications for policy. brussels: international organization for migration. the status on labour market of the romanian immigrants from italy 39 lulle, a., & king, r. (2016). ageing well: the time–spaces of possibility for older female latvian migrants in the uk. social & cultural geography, 17(3), 444–462. mara, i. (2012). surveying romanian migrants in italy before and after the eu accession: migration plans, labour market features and social inclusion. vienna institute for international economic studies. minneci, f. (2015). if there were a’highly skilled red octopus’? the case of italian highly skilled mobility at times of crisis. economics & sociology, 8(3), 170–182. doi: 10.14254/2071-789x.2015/8-3/13 otobe, n. (2011). global economic crisis, gender and employment: the impact and policy response. geneva: international labour organization. papademetriou, d. g., sumption, m., terrazas, a., burkert, c., loyal, s., & ferrero-turrión, r. (2010). migration and immigrants two years after the financial collapse: where do we stand. washington, dc: migration policy institute. reyneri, e., & fullin, g. (2011). labour market penalties of new immigrants in new and old receiving west european countries. international migration, 49(1), 31-–57. doi: 10.1111/j.1468-2435.2009.00593.x reyneri, e. (2006). from underground economy to the occupational downgrading: education and the labor market insertion of migrants in italy. revista española de investigaciones sociologicas, 116. reyneri, e. (2010). l’impatto della crisi sull’inserimento degli immigrati nel mercato del lavoro dell’italia e degli altri paesi dell’europa meridionale. prisma. economia società lavoro, 2, 17–33. ruhs, m., & vargas-silva, c. (2015). the labour market effects of immigration. the migration observatory. sacchetto, d., & vianello, f. a. (2016). unemployed migrants coping with the economic crisis. romanians and moroccans in italy. journal of international migration and integration, 17(3), 839–852. doi: 10.1007/s12134-015-0440-2 schreiner, j. (2008). labor markets in central, eastern and southeastern european eu member states: general trends and migration effects. focus on european economic integration, 2, 82–99. simionescu, m. (2016). macroeconomic determinants of permanent emigration from romania: a bayesian approach. journal of international studies, 9(2), 170–180. doi: 10.14254/2071-8330.2016/9-2/13 simionescu, m., ciuiu, d., bilan, y., & strielkowski, w. (2016). gdp and net migration in some eastern and south-eastern countries of europe. a panel data and bayesian approach. montenegrin journal of economics, 12(2), 161–175. doi:10.14254/1800-5845.2016/121/10 streimikiene, d., bilan, y., jasinskas, e., & griksaite, r. (2016). migration trends in lithuania and other new eu member states. transformations in business & economics, 15(1), 21–33. stan, r. (2005). patterns and socio-economic consequences of international labour migration on catholic and orthodox villages from eastern romania (neamt county). a tarkaság dicsérete. az erasmus kollégium diákjainak tanulmányai. budapest: erasmus kollégium alapítvány, 379–393. standing, g. (2011). the precariat. the new dangerous class. london: bloomsbury. m s40 tilly, c. (2011). the impact of the economic crisis on international migration: a review. work, employment and society, 25(4), 675–692. doi: 10.1177/0950017011421799 uccellini, cara, m. (2010). outsiders after accession: the case of romanian migrants in italy, 1989–2009. political perspectives, 4(2), 70–85. vlase, i. (2013). ‘my husband is a patriot!’: gender and romanian family return migration from italy. journal of ethnic and migration studies, 39(5), 741–758. doi: 10.1080/1369183x.2013.756661 weber, s. (2004). exploring some east-west migrant networks and their distant local dynamics. ukrainian, polish and romanian migrants in rome. new waves: migration from eastern to southern europe. lisbon: luso-american foundation. zaiceva, a., & zimmermann, k. f. (2016). returning home at times of trouble? return migration of eu enlargement migrants during the crisis. in labor migration, eu enlargement, and the great recession, springer berlin heidelberg, pp. 397-418. doi: 10.1007/9783-662-45320-9_16 tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 zofia sawicka*1 orcid: 0000-0001-7679-5303 new media new algerian arab spring? abstract the paper presents the events in algeria that led to the fall of abd al-aziz bouteflika, the long-term president of the country, in april 2019 and examines the role of the new media in this process. the analysis explains the reasons for the failure of the arab spring in this country in 2011. critical discourse analysis of algerian new media conducted by the author shows that despite a lack of active actions in 2011, youth movements appeared in algeria and led the protests in 2019 not only on the internet but also in the “offline” world. currently, the discussion about political impact of new media focuses mainly on the question whether the power of protesting societies is sufficient to overthrow a government. according to the author of the paper, the above formulation of the problem reflects a single-dimensional approach thereto, which has been proven by the example of algeria. new media have become an integral part of contemporary societies and their discourse started to serve as a platform for, mobilizing and participating and disseminating information. in algeria, despite the fact that social media “have not yet reached maturity” (among others, because of illiteracy, mismanagement, a lack of freedom of speech or true democracy), they are gradually becoming political and start constituting public spaces for those excluded from the mainstream politics and media. the social media have caused a situation wherein the algerian government has to meet growing demands of society for a greater degree of democracy, justice and freedom of the press and freedom of opinion. with their help, people learned the techniques of social mobilization, developed structures of social movement and civil society. the effects of this activity are gradually becoming noticeable not only in algeria but throughout the arab world. keywords: internet, social media, facebook, algeria, protests, civil movement * university of information technology and management in rzeszów, e-mail: zsawicka@wsiz. rzeszow.pl 2019, no. 1 (12), pp. 75–88 published online october, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.005 z s76 1. introduction transformations in the arab world, that began at the turn of 2010 and 2011, and which the western media labeled as the arab spring, came as a huge surprise to everyone – not only to experts and analysts of this region of the world, but also to its citizens and its government. although demographic problems, the revolt of the young generation, which gave rise to the social changes and the need for the democratization have already been noticed by some researchers in the region, nobody has predicted that the „arab street” is able to make changes independently and in such a short time (bayat, 2010). in retrospect, three models of the phenomena resulting from the arab protests can be distinguished. in the first model, containing most of the arab countries, including algeria, there was no change of power and the regimes were able to suppress uprisings by force but at the same time they made some concessions and met some of the demands of the demonstrators. in the second model (libya, syria and yemen), initially peaceful social manifestations were met with brutal response of the authorities. geopolitical significance of these countries contributed to the clash of various regional interests and world powers, eventually resulting in the outbreak of civil wars in these countries. the third model is represented by tunisia and egypt, where the result of the protests was a political transformation (full in tunisia and a partial one in egypt) (dodge, 2012). the events of the arab spring showed how important a role is played by the media (both new and traditional) in creation and interpretation of events. the debate on this problem is mainly taking place between advocates of technological determinism, who treat the internet as a tool for democratization (shirky, 2011, howard & hussein, 2013; lynch, 2006, pintak, 2010) and those who disregard the role of new technologies due to the durability of authoritarianism and for the fact that the employment of digital technologies gives regimes an edge over society (morozov 2011, daimond, 2010). in the light of the ongoing debate on the political impact of new media, the main goal of the paper is to try to answer the following question: what is the impact of new media in the context of authoritarian political and media systems, based on the example of algeria. the media in the arab world, including algeria, have been dependent on power and treated as private property of the rulers for a long time. strict censorship of the mass media and systematic intimidation of those who expressed a different opinion caused a lack of political engagement on the part of the arab societies. proper redistribution of income and blocking information from outside the system was enough to ensure the survival of the neo-patrimonial regimes (rinnawi, 2006). media recipients were not given a chance to get information with such an interpretation of reality that would possibly differ from the one presented by governments. moreover, an absence of the dissemination of common content for different societies prevented any mutual exchange of opinions and views. the consequence of such a policy was a lack of public sphere because the media acted as one-way information carriers – messages were transferred from the government to the public without any kind of feedback (rabah, 2012-2013, pp. 47-62). the situation has changed since the internet connection of the arab world. this fact is extremely important because uprisings against power happen very rarely in neo-patrimonial systems. first of all, several conditions have to be met. the first condition is ineptness of ruling elites, and the second – constantly deteriorating economic conditions and a very high level of corruption. moreover, the success of an uprising depends on the army and security services, who should stop protecting the regime new media-new algerian arab spring? 77 and the ruler. at the same time, regional and world powers should support the protesters and pressurize the regime not to use violence against its citizens. as all these factors rarely obtain in conjunction, arab regimes endured with a sense of inner security. the emergence of new media has significantly changed this situation (anbarani, 2013). the majority of authoritarian regimes would remain in power by using several tactics. the most important one is forcing people to hide their true political preferences, lest they are potentially repressed, so the degree of social discontent remains unknown. potential anti-regime activists cannot be sure who really questions the power. it makes it more difficult for them to win potential collaborators and, as a result, build an organization that would become a threat to the regime. because of that, emergence of the internet in algeria and the opportunities it gave to its users was a turning point in contemporary history of this country. (hafez, 2006). in the absence of significant institutional opportunities for political participation the new media have gradually become a mechanism for mobilizing young people into online social movements that combine various ideological trends. the network created a third opposition who, by providing citizens with real information, fought the propaganda of the regime and united all those dissatisfied with the situation in the country. the internet was a kind of public sphere that, to some extent, was free from government control and supervision (fandy, 2007). the critical discourse analysis of the algerian new media conducted in the paper shows that the precondition for current protests in algeria was the emergence of the online culture. this culture was established before the arab spring and strengthened until 2018 and, most importantly, offered algerians an alternative discourse, contrary to the official narrative. 2. new media and politics the relationship between the politics and media has always been strong. communication technologies influence politics because at the same time they enable and limit various forms of communication and contestation. it is the media that is a powerful tool for creating social and political reality, especially under authoritarian systems. according to jeffrey goldfarb (based on the work of hannah arendt), in politics appearances are realities, and what is not there is politically irrelevant (goldfarb 2006). according to manuel castells, „the spark of indignation and hope that flashed in tunisia and overthrew mubarak’s regime in egypt [...] also ignited the fire in other arab countries” (castells, 2013, p.100). in the whole arab world, the process was similar: the first stage was the mobilization via the internet, followed by the activity in the cyberspace, and finally the protests could take place in the “offline” reality. the way of interaction between individual regimes and demonstrating societies depended on internal and geopolitical conditions. the result of the protests and the role of new media was dependent on many elements. to name the most important ones: the type of political system in a given country and the degree of development of the country, (influencing the protesters’ demands), the country’s religious and tribal homogeneity, historical experience of individual countries. another important element is also the level of internet penetration and the development of cyber-activism before the arab spring (sawicka, 2017). taking all these factors into account, algeria among other arab states inherited the legacy of „the trauma of the past”. the protests in the country that took place in 2011 came to an abrupt end. impossibility of mobilization in algeria was the z s78 result of the recent, unusually bloody, civil war (górak-sosnowska, 2011) (zdanie oznaczone kolorem zielonym jest niezrozumiałe). however, the end of street protests, did not mean the end of the development of the public sphere and civil society in algeria. these two phenomena could have been strengthened over the next eight years by the new media the communication advantage of which gave voice to those participants of political communication who until now acted as passive observers of the discourse created by relevant political actors and mass media. in algeria, the public sphere could have been created thanks to the new media and the culture of participation created by it. this public sphere meets the conditions set out by its best-known theoretician, jürgen habermas (habermas, 2007). new media provide the opportunity for a rational, equality-based discussion in which each of their users can take part. the social groups that have been marginalized so far in the debate can create their own discourse in the existing public sphere. this discourse can be alternative or opposite to the mainstream one created by the traditional media controlled by the government. (dahlberg, 2001). this phenomenon is very important in the countries in which the possibility of citizens’ discourse on topics common for them does not exist, and the mass media are completely subordinated to power. in addition, the new media are a great tool for political mobilization: they facilitate the unification of diverse social groups, significantly reduce the costs of project coordination, solve the problem of territorial dispersion of individuals and popularize the activities in the great scale (barney, 2008). according to clay shirky (2011), the political use of social media such as facebook, twitter, youtube, blogs and mobile phones has changed the traditional way of organizing social movements by providing them with more sources of knowledge (without media bias), reducing coordination costs and increasing the speed of information exchange. philips n. howard and muzammil m. hussain (2013) offer an interesting six-step model of social mobilization in the arab world in order to introduce political changes in which new media played a major role. the first stage would consist in creating an online culture of opposition. this process would take several years by spreading and strengthening the position of new media in both local communities and diasporas. the next phase, the preparatory one would involve teaching new media users to take full advantage of the opportunities the media offer and to create connections and networks between activists. the next stage would be the development of a common sense of injustice and articulation of common political goals. after reaching this stage, there is a voltage phase, which would usually commence with an incendiary incident. such incident would not usually be reported by the state media, at the same time it would arouse citizens’ anger and stimulate activities of the civil society group. the society would go out onto streets, and the protests would be coordinated by the social media. after that, the activities of social movements in the internet would draw attention of international public opinion to the ongoing events. the turning point would occur once a regime would either suppress the protests by force or meet the protesters’ demands . the last phase of this process is a kind of information war between losers and winners of the social change. the algerian protests in 2019 precisely fitted the above-mentioned model. algerians have been waiting for their arab spring for eight years, proving that development of civil society and the public sphere in the middle east did not end with the disappearance of the street protests in 2011. new media-new algerian arab spring? 79 3. arab spring in algeria 3.1. stage one: 2011 2014 with the area of 2 382 000 square kilometers, algeria is the largest country on the african continent and the largest arab country in the world. its population is just over 40 million people, which makes algeria a country of low population density but of great diversity at the same time. this is particularly reflected in the algerian dialect, which is a mixture of arabic, berber, french and spanish. there are still regions in the country where nobody speaks arabic (for example, in the kabylia region, there are berber kabyls who have their own language and customs, berbers generally amount to 17% of algerian society), which significantly hinders the possibility of building a coherent national identity (the world factbook, 2018). algeria with great difficulty gained independence, thus eventually dissociating itself from france in 1962. according to the constitution, algeria is a multi-party republic, headed by the president appointed for a 5-year term. since 1999 until 2019 the president of algeria was abd al-aziz bouteflika. until the 1980s, secular ideology dominated the socio-political life of the state, but the financial crisis which began in 1980 gave rise to the wave of social opposition. the entire decade of the 1980s was marked by the development of the islamist movement. islamist organizations have obtained relatively large margin of freedom, and the previously ruling secular national liberation front adapted some of sharia’s solutions to the civil law (niedziela, 2012: pp.33-34). at the end of the 1980s, the price per barrel of oil plummeted, and the state had to resign from excessive welfare payments. this led to the street protest in 1988. in 1989 a new constitution was ratified. it paved the way for the islamists to form the islamic salvation front political party. in 1991, this party won the parliamentary elections and obtained 47% of the votes. the elections have been annulled by the military forces, and the islamic salvation front was outlawed. a civil war began in algeria and lasted until 2002. about 200,000 people were killed, mass rapes were committed and mass executions of civilians were carried out (including women and children), and about 15,000 people were abducted. a new chapter in the contemporary history of algeria began with the presidency of bouteflika, whose main goals in internal politics were: national reconciliation, the solution to the kabyle issue and stimulation of economic development (pwn encyclopedia, n.d.). in 2006, in the name of national reconciliation, all criticism of the security forces was forbidden. the members of governmental armed groups who violated human rights in the 1990s were granted immunity. the electoral success of the fundamentalists gave the government the possibility of halting the liberalization of political life in the name of „fight against terror”. at the same time, increases in oil prices have strengthened the state budget so much that it could again launch extensive social programs. over time, the corruption and nepotism revealed two biggest problems of modern algeria. when oil prices dropped again, the material situation of the population deteriorated significantly. most algerians could not afford to buy apartments at market prices. renting a flat costs a monthly salary, which is why multigenerational families live in small m3’s. the state is ubiquitous. algerians call this situation hogra – an overwhelming sense of injustice and persecution by the regime. (urbanowicz, 2011). at the beginning of the present decade, the socio-political situation in algeria largely resembled that of neighboring tunisia. they differed in the media’s position, though. the regime had a monopoly on electronic media: radio (private stations can operate in algeria since z s80 1998, but there are not many of them) and tv (there are no private stations in algeria). the dominant role of the state in the electronic sector results from a high level of illiteracy among adult algerians (in 2008, adult illiteracy level was 22%, 14% in 2014 and 9,5% in 2018). perhaps this was also the reason why the press enjoyed considerable freedom of speech. newspapers often printed articles explicitly criticizing government policies and the political and social situation in the country (romero, n.d). algeria gained internet access in 1993. in 1998, the state’s monopoly on internet services ended and private suppliers appeared on the market, who – according to the law – were required to be of algerian nationality. broadband internet access has been available in algeria since 2003. the high cost of access to the network and the prices of personal computers made the internet penetration rate in the country in 2010 amount only to 12.5%, and increase in 2011 to 14%, but in 2019 it was already 49.2% (internet world stats, 2019). in may 2008, the government introduced a law against cyberterrorism that would allow the regime to control the internet in the country. before the events of the arab spring the algerian blogosphere was neither very active nor developed. similarly, social media were not used for political purposes because the algerians were rather not interested in politics. facebook was used mainly for social purposes. the most popular political blogs in algeria before the arab spring were the algerie-politique , a blog set up in 2007, run by an activist under the pseudonym el mouhtarem; bilad telmesan blog and dahmani blog. every day, the blogs were visited by thousands of algerians who finally found the place where they could freely talk and comment on topics that the mainstream media did not have the courage to discuss (romero, n.d). for the first time the operations of cyber activists in algeria were visible on a large scale in 2008 before the presidential election and after the amendment to the constitution that allowed abd al-aziz bouteflika to stand, abolishing the restriction on the number of terms the president can be elected to office. the protests turned out to be ineffective, but the regime recognized the potential of cyber activists and tightened control of the internet (rayan, 2009). when the protests in tunisia took place, the official algerian media reported the events very superficially. the main line of the regime was to remind algerians of the events of the 90s and the times of the civil war. meanwhile, enthusiastic comments about what is happening in tunisia dominated the private press and the internet (kawakibi, 2011). protests in algeria have started in december 2010. initially, they were related to the material situation of the algerians. the lack of affordable housing and the increase in the price of sugar, oil and flour were the main causes of the protest. demonstrations quickly turned into a few days of clashes with the police. the government quickly reduced vat on food products and for the time being the protests were suspended. however, on january 22nd, hundreds of people on the streets of algiers demanded the democratization of political life and the abolition of the state of emergency introduced in 1992 (zdanowski, 2011). thanks to large financial reserves the regime managed to control the situation. on april 15th 2011, in a televised speech, the president announced changes to the constitution and legislative reforms. he promised to modify the electoral law and to hold a fair presidential election in 2014. the role of new media in the events of the turn of 2010 and 2011 in algeria was inconsiderable. protesters organized via facebook, but the actual number of demonstrators turned out to be usually less than the one declared online. in addition, during the protests, the regime new media-new algerian arab spring? 81 significantly reduced the quality of internet transfer, and sometimes it was almost impossible to login to facebook (algeria – instrukcja obsługi [a manual], n.d.). however, despite low effectiveness of new media during the arab spring, their potential was noticed by algerian activists. this was particularly evident before the presidential election in 2014, when the barakat movement (arab. enough) was established. the aim of the group was to democratize the country. the movement wanted to channel the rage of algerians (caused mainly by the lack of work and corruption) along more political lines (kottoor, 2016). barakat sought to change the regime. before the presidential elections in 2014, thanks to the new media among others, barakat organized mass protests against bouteflika’s candidacy. social media played an important role in the mobilization of the movement. not only did they provide communication within the group, but also, primarily, informed about its achievements (petré, 2014). according to one of the members of the movement: „in 2011, the protests were of a social nature, today they concern politics [...]. we protest for our dignity. the regime imposes on us a candidate who is physically unable to hold the office, who has not spoken publicly for 2 years and is supported by the political and financial mafia. we have no choice but to enter into conflict with a regime that despises people and squanders income from our oil „(matarese, 2014). however, the most important task for the movement was the mobilization of algerians, who were more concerned with small stabilization than with politics. in 2014, the authority of bouteflika – a veteran of independence war, head of diplomacy during the time of international importance of the country and finally the leader closing the bills of the bloody civil war – was still significant. but oil prices began to drop, and bouteflika was more and more ailing. the opposition began to unite, and thanks to the new media it became more and more effective. for these reasons many observers claimed that the arab spring in algeria could come at any time (zoubir, 2016). 3.2. algerian arab spring 2019 3.2.1. political background the risk of political instability has been growing in algeria since the beginning of 2019. on february 18th the incumbent president bouteflika declared his candidacy for the fifth term and issued a decree where he announced the date of the presidential election for april 18th. 82-year-old bouteflika has been the president of the country since 1999, but in recent years he has almost completely been absent from the political scene because of a stroke in 2013. at the beginning of 2019 bouteflika’s health was in precarious condition as he was not even able to announce his own candidacy. many algerians believed that this offer is only a facade behind which there stood a political, military and business elite that wanted to maintain power. however, polls have suggested that many algerians are likely to vote again for bouteflika, fearing that his departure may lead to government instability and have negative consequences for the country (porter, 2019). bouteflika had also received “green light” to win the elections from the administration and the army, who puts the country stability above potentially risky political changes. the president was also able to consolidate his position through a political and economic coalition, including the national salvation front (fln) and the rassemblement national democratique (rnd), as well as key businessmen in the state who gained power during his term. z s82 in addition, bouteflika benefited from the achievements of his 20-year presidency, including return to peace, investments, modernization and development of infrastructure, building of housing and universities and providing access to gas and electricity across the country. at the same time, the opposition political parties in algeria are too weak to threaten the position of the president. moreover, the political and media landscape of algeria procured a situation where new political figures or groups did not have enough influence. this status quo has been shaken by algerians protesting in february 2019 (oumansour, 2019). the protests have created a new political situation, and thanks to the new media, algerians became actors in the political system, which the authorities have to take into account for the first time in the contemporary history of algeria. the current protests have a different dimension than those from 2011 or those from the last algerian presidential election. several factors have contributed to this, to name the strongest ones: weak economic and social situation, high penetration of the internet and the revolt of the young generation of algerians (of which great part became adult since 2011) for whom bouteflika is no longer a hero. despite the fact that the state invested money in modernizing the country’s infrastructure and stimulating the economic growth, it failed to develop an economy that would improve the standard of living of citizens and ensure work for a large number of young, unemployed people. in addition, ubiquitous corruption and clientelism created a sense of injustice among those who did not benefit from the wealth of the country. the series of austerity measures were taken after the oil price shock of 2014, accompanied by price inflation of basic goods, have worsened the social situation of the middle and working class. (makek & fiorentino, 2019). in addition to that, the candidacy of decrepit bouteflika provoked anger and caused feeling of humiliation among algerians; and after all dignity and pride are one of the most important values in the arab world. the very significant fact for the ongoing protest is also that the economic and social progress achieved over the past 20 years gave rise to an algerian middle class that is politically mature, with their aspirations and social demands being much more ambitious than what the government has been offering to it so far. the decisive factor seems to be demography. about 70 percent of the algerian population (41 million inhabitants in total) is under 30 years old, and over 25 percent of the unemployed youth are of working age. youth unemployment is aggravated by the country’s excessive dependence on the hydrocarbon industry, dominated by state-owned enterprises. the younger generation of algerians has a limited chance to achieve good living standard after graduating from universities. their ability to find a job corresponding to their education and professional specialization is severely limited by weakened labor market dominated by the energy sector. most younger algerians are either chronically unemployed or have lowpaid jobs, concentrated in the non-energy sector, without financial security and with little possibility of social mobility. the promise to raise the socio-economic level to be guaranteed by university education still remains unfulfilled in algeria (aziz, 2019). according to brahim oumansour, a researcher at the institute of international and strategic relations in paris, the internet allowed algerian youth to see what is happening in other countries in the domain of culture, economy and politics. all this greatly strengthened anger, disappointment and frustration of young people who feel unable to achieve the standard of living of other countries (arab news, 2019). new media-new algerian arab spring? 83 when the protests started on february 22nd, young algerians not only called on the president to leave, but above all expressed their bitterness and anger because of a lack of opportunities for their own development. 3.2.2. the protests the first protest against the candidacy of bouteflika for the fifth term began in algeria in december 2018. initially, the protest was confined only to the northern part of the country and was neglected by the state media. the first large demonstration took place on 16th february in the east of algeria and ended with the removal of bouteflika’s picture from the town hall, as a sign of the president’s absence in the public debate. the first significant demonstration took place in algiers on 22nd february and was organized via social media. protesters marched, danced, and sang slogans, starting with „el-djazair, hurra wa dimukratiyya!” (algeria, free and democratic!) or “hadha elchaab la yourid, bouteflika said!” (people do not want bouteflika!). similar protest took place in other algerian cities (aziz, 2019). on march 1st, three million people came to the streets in algeria, calling on the president to resign. the protests were peaceful, but their scale of influence grew systematically. for the first time in the modern history of algeria, on the fifth day of the protest, the state and private media were allowed to provide information about the protesters. the algerians could see how their compatriots manifest their dissatisfaction and anger with the current government on the most important squares in the country in the course of time, more professional groups that have an impact on the state policy joined the protesters. more than one thousand algerian judges said they would refuse to oversee the presidential elections scheduled for april if bouteflika takes part in it. also the chief of staff of the armed forces of algeria, general gaed salah, signaled his support for the demonstrators. according to the state television, he declared that the army and nation had the same vision of the future. finally, forced by daily protests and the loss of support of the army on 2nd april 2019, the president stepped down. however, this decision did not appease the protesters. hundreds of thousands of algerians protested for seven weeks in a row in algiers, demanding the withdrawal of political apparatus from the public life and radical political changes by establishing institutions responsible for honest transformation. (tnv24, 2019). under the pressure of the protesters the government set the date of the presidential election for 4th july 2019. unfortunately, the election could not be carried out. the algerian constitutional council rejected both candidates who were to run for the presidential office and decided to cancel the scheduled date of election. on the independence day of algeria (5th july), thousands of algerians went out into the streets again, protesting 20 weeks in a row. they demanded democratic leadership and at the same time celebrated the independence, hard-won from colonial france. the protesters hoped that thanks to such actions they will be able to get out of the current political impasse, where some of the opposition figures would not agree to maintain dialogue with representatives of the „old regime”. attempts to talk are still ongoing, and the algerians are continuing to protest (voa, 2019). z s84 3.2.3. the role of the new media during algerian protests protests that began in algeria on 22nd february would not have reached such a massive scale were it not for social media. on 22nd february, the algerians took the street in an organized way because they had previously received an anonymous message with detailed instructions through social media. the message contained the time and place of the meeting in particular cities, a request to bring instruments and whistles, not flags, so that it would be a joyful demonstration of exclusively peaceful character. it was also warned against entering into conflict with the security services. in this way, the young algerians joined via facebook messages and together went out to protest against the authorities, while bringing over those who had no direct access to new media (reed, 2019). however, the political impact of the new media in algeria cannot be limited only to these anonymous „facebook’s chains”. in recent years, the country has been regularly debating online the political situation, the authoritarian nature of the regime and on corruption scandals “exploding” close to the ruling clan. people of all ages began to pass on more or less verified information about the crooked money of the algerian political elite. political discussion forums developed quickly, especially among young people who shaped the political discourse of algerian cyberspace. this coincided with the popularization of access to the internet using 3g technology, the emergence of social networks and the use of smartphones on a large scale (bessadi, 2019). among all social networks in algeria, the leading position belongs to facebook. according to statcounter global stats, from january 2018 till february 2019, 55.61% of the internet population of algeria were using facebook, 33.21% youtube, and 5.85% twitter. in the same period, facebook’s leadership is even more visible on smartphones, which have now become the most popular connection platform, where 65.79% of owners have used facebook (see: statscounter global stats). peaceful protests of students, professors, lawyers and journalists are a turning point in the political activity of algerian youth, who did not care about politics during the last decade. new media gave them a chance to realize their dreams of a new life without political censorship. the majority of young algerians practically migrated from the country through social networks. facebook has become their main source of information, happiness and plans for the future. the new „virtual cafés” of algerian youth strongly adhering to the tradition of arab culture on the one hand, have adapted to the requirements of modernity on the other. they are unlimited and provide more space for freedom of expression, even when the official and unofficial political discourse does not change (bouzid, 2019). the youthful nature of the protests was particularly visible at the beginning of the demonstration. the dissatisfaction of the youth was clearly visible on the fifth day of the demonstration during the wave of protests led by the students. these protests were organized through social media. students encouraged their colleagues to leave classes in order to gather at demonstrations in university campuses, educational institutions and public spaces across the country. groups of students marched in the center of algiers, while at the ben aknoun university in western algiers, students hindered the traffic. they constructed a makeshift coffin covered with the algeria flag with a photo of bouteflika strategically placed at the top of the coffin. in a clip broadcast by berber television which quickly became virial on social media a young algerian student eloquently describes the corruption, inertia and apathy of new media-new algerian arab spring? 85 the elite, reminding the viewers that the government is weak as compared to the overwhelming majority of young algerians (aziz, 2019). the virtual space has helped „break the wall of fear” among the algerians. among groups mobilizing people online there is the active youth collective, a network of activists founded in december 2018, which runs a facebook page informing about the current situation in algeria. another group is mouwatana (arab. citizenship), a civil society movement that plays a significant role not only in the virtual world. the movement has taken an interesting initiative on the web. the group launched 22fevrier2019.org, a website where users can present their policy proposals which are then discussed (burke & michaleson, 2019). according to dalia ghan from the carnegie middle east center in beirut, mobilization did not stop just at facebook. she says: „they are not just anonymous internet users. they are citizens who know that the only way to challenge the regime is to organize themselves”(arab news, 2019). amateur materials from demonstrations against the government have been widely disseminated on twitter, facebook or instagram. the algerians know that their best weapon in the fight for algeria’s democratic future is non-violent protests and social networks. 4. conclusions the internet in algeria is now a kind of public sphere almost free of government control and supervision. it is the place where the algerians can feel as the community capable of creating a collective alternative discourse. without new media, the people of algeria would not have gained common awareness of the need for change, which gave them the courage to act in the offline sphere. the communication advantage of the new media is that, on the one hand, they were able to overcome the existing limitations of both traditional media and restrictive norms of arab culture, and on the other hand, the new media perfectly adapted to the realities of this culture. first of all, they were able to overcome the lack of confidence on the media, shaped over the years as a result of the total subordination of the media to the regime. trustworthy communication in the arab world is the one consistent with the principles adopted in islam and the communication through the new media seems to satisfy the principles. moreover, the usage of “new media” language procured a situation where the entire society could be involved in the matters hitherto reserved for selected groups. the language of the old media and the language of politics was, until the appearance of the internet, a formal arabic language that was not used by all algerians. the language of new media is the dialects spoken by the citizens of the country on a daily basis, and the information coded in dialects is considered reliable. in algeria, thanks to the social media, an alternative public sphere could have been created. a place where every participant is free to speak and whose voice is equally important regardless of sex, age or wealth. this is a kind of novelty in the arab culture, where sex, age and wealth play a significant role in the process of participation in social and political life. new media have become an inseparable part of contemporary societies and their discourse, serving as a platform for mobilizing, participating and disseminating information. in algeria, despite the fact that social media „have not yet reached maturity” (among others because of illiteracy, mismanagement, lack of freedom of speech or true democracy), they z s86 are gradually becoming public spaces for those excluded from the mainstream politics and media. the social media have contributed to the occurrence of the situation in which the algerian government has now to meet the growing demands of society for a greater degree of democracy, justice and freedom of the press and opinion. why may algerians succeed now? maybe because of the emergence of a politically and technologically savvy generation who has been able to leverage its resources into a coherent and coordinated action and to draw the conclusion as to what had happened in the arab spring in the first wave. now, after eight years, they do not want to waste their chance. references: cia. (n.d.). algeria, the world factbook. retrieved june 16, 2018 from https://www.cia. gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html anbarani, a. (2013). typology of political regimes in north africa before arab spring. case study of egypt, tunisia and libya. international journal of asian social science, 2013, 3(5). arab news. (2019, march 6). social media breaks ‘wall of fear’ for algeria protesters. retrieved june 30, 2019, from http://www.arabnews.com/node/1462191/media aziz, a. m. (2019, march 26). protesting politics in algeria, middle east report online. retrieved june 10, 2019, from https://merip.org/2019/03/protesting-politics-in-algeria/ barney, d. (2008). społeczeństwo sieci, warszawa: sic!. bayat, a. (2010). life as politics: how ordinary people change the middle east. stanford: stanford university press. bessadi, n. (2019, march). algeria: social media and public sphere building, algiers herald magazine. retrieved june 9, 2019, from https://www.algiersherald.com/algeria-socialmedia-and-public-sphere-building/ blog „algerie-politique”. retrieved june 10, 2016, from http://ffs1963.unblog.fr/ blog „bilad telmesan”. retrieved june 10, 2016, from http://bilad-13.maktoobblog.com/ blog „dahmani blog”. retrieved june 10, 2016, from http://dahmani.canalblog.com/ blog „f jak facebook”. „algieria-instrukcja obsługi”. retrieved june 16, 2014, from http:// algierski.blog.pl/tag/facebook/ bouzid, b. (2019, april 14). communication divide fuelled algeria’s protests, the arab weekly. retrieved may 5, 2019, from https://thearabweekly.com/communication-divide -fuelled-algerias-protests burke, j., & michaelson, r. (2019, march 15). algeria protests grow as elite distances itself from ailing president, the guardian. retrieved may 3, 2019, from https://www.theguardian .com/world/2019/mar/15/algeria-protesters-bouteflik-movement castells, m. (2013). sieci oburzenia i nadziei. ruchy społeczne w erze internetu. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. dahlberg, l. (2001). computermediated communication and the public sphere: a critical analysis. journal of computer-mediated communication, vol. 7, issue 1. diamond, l. (2010). why are there no arab democracies? journal of democracy, vol. 21, (1), pp. 93-104. new media-new algerian arab spring? 87 dodge, t. (2012, may). conclusion: the middle east after the arab spring, w: after the arab spring: power shift in the middle east?, lse ideas, special report. retrieved june 6, 2016, from, http://www.lse.ac.uk/ideas/publications/reports/pdf/sr011/final_lse_ideas __conclusionsthemiddleeastafterthearabspring_dodge.pdf fandy, m. (2007). (un)civil war of words: media and politics in the arab world. london, westport: praeger seciuruty national. goldfarb, j.c. (2006). the politics of small things: the power of the powerless in dark times. chicago: university of chicago press. górak-sosnowska, k. (2011, september 12). arabska wiosna niejedno ma imię, liberte! retrieved june 10, 2016, from, http://liberte.pl/arabska-wiosna-niejedno-ma-imie/ habermas, j. (2007). strukturalne przeobrażenia sfery publicznej. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. hafez, k. (2006). arab satellite broadcasting: democracy without political parties? transnational broadcasting studies, 15. howard, p.n., & hussain, m.m. (2013). democracy’s fourth wave? digital media and the arab spring. oxford: oxford university press. internet world stats. (2019). algeria. retrieved 10 june, 2019, from https://www.internetworldstats.com/africa.htm#dz kawakibi, s. (2011, february). tunisia’s revolt: the impact on arab media, arab reform initiative. retrieved june 10, 2016, from, http://www.arab-reform.net/tunisia%e2%80%99s -revolt-impact-arab-media kottoor, n. (2015, may 9). barakat activists challenge algeria’s status quo, deutsche welle. retrieved june 25, 2016, from, http://www.dw.com/en/barakat-activists-challenge-algerias-status-quo/a-17619212 lynch, m. (2006). voices of the new arab public. iraq, al-jazeera and middle east politics today. new york: columbia university press. matarese, m. (2014, march 14). we have managed to draw the algerian regime into a confrontation with its own people, interview with sidalim kouidrim filalim, opendemocracy. retrieved june 6, 2016, from, https://www.opendemocracy.net/arab-awakening/sidali-kouidri-filali-m%c3%a9lanie-matarese/%e2%80%9cwe-have-managed-to-draw -algerian-regime-into-, mekki, s., & fiorentino, m.r. (2019, march 7). why are people protesting in algeria?, euronews. retrieved may 7, 2019, from, https://www.euronews.com/2019/03/01/why -are-people-protesting-in-algeria-euronews-answers morozov, e. (2011). the net delusion: the dark side of internet freedom. new york: public affairs. niedziela, sz. (2012). konflikty i napięcia w świecie arabskim. warszawa: dialog. oumansour, b. (2019, february 29). algeria: what’s fuelling the country’s mass protest movement?, retrieved may 8, 2019, from https://www.iris-france.org/131442-algeria -whats-fuelling-the-countrys-mass-protest-movement/ petré, ch. (2014, april 14). grassroots movement without ideology challenges bouteflika, your middle east. retrieved june 6, 2016,from http://www.yourmiddleeast.com/features/ grassroots-movement-with-no-ideology-challenges-algerias-bouteflika_22868 z s88 pintak, l.(2010). arab media and the al-jazeera effect. in t.l. mcphail (ed.), global communication. theories, stakeholders and trends. chichester: wiley-blackwell. porter, g.d. (2019, march 7). political instability in algeria, council on foreign relations. retrieved may 10, 2019, from https://www.cfr.org/report/political-instability-algeria rabah, s. (2012-2013). social networking platforms as a virtual public sphere in the arab world. global media journal, arabian edition fall/spring, vol. 2, nos. 1-2, p. 47-62. rayan, y. (2009, september 21). algerian bloggers feel threatened by proposed law, the new york times. retrieved june 6, 2019, from http://www.nytimes.com/2009/09/21/ technology/21iht-censor.html rinnawi, k. (2006). instant nationalism: mcarabism, al-jazeera, and transnational media in the arab world. lanham: university press of america. reed, j. (2019, march 3). algerian protesters rally, connect through facebook chain messages, deutche welle news. retrieved june 15, 2019, from https://www.youtube.com/ watch?v=rp5xyml0idm romero, c. (n.d.). algeria – media landscape, european journalism centre. retrieved june 6, 2016, from http://ejc.net/media_landscapes/algeria sawicka, z. (2017). wpływ nowych mediów na przemiany polityczne wybranych państw bliskiego wschodu. warszawa: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego. shirky, c. (2011). the political power of social media: technology, the public sphere, and political change. foreign affairs, vol. 90. speech of the president of algeria. (2011, april 15). retrieved april 5, 2016, from https:// www.youtube.com/watch?v=qwil4rowwt4, statcounter global stats. (2019). retrieved march 5, 2019, from http://gs.statcounter.com/ browser-market-share/all/algeria tvn 24. (2019). protesty w algierii. raport specjalny. retrieved june 30, 2019, from https://www.tvn24.pl/raporty/protesty-w-algierii,1348 urbanowicz, m. (2011, may 11-17). mała stabilizacja, polityka, 20. voa. (2019, july 5). algerians protest, celebrate independence day amid tensions. retrieved july 6, 2019, from https://www.voanews.com/africa/algerians-protest-celebrate -independence-day-amid-tensions zdanowski, j. (2011). bliski wschód 2011: bunt czy rewolucja? kraków: oficyna wydawnicza afm. zoubir, y.h. (2016, february 9). algeria after the arab spring, foreign policy. retrieved june 10, 2016 from https://www.foreignaffairs.com/articles/algeria/2016-02-09/algeria -after-arab-spring tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 olaf e. truszczyński*1 orcid: 0000-0001-9351-0891 piotr pacek**2 orcid: 0000-0002-2182-2316 hybrid war and its psychological consequences abstract the article deals with war, as experienced by human beings. the authors agree that war is materially and psychosocially costly. they present experts’ opinions who professionally examined emotions and attention issues as well as dealt with the problems related to the psychological aspects of war. the main conclusion is that it is impossible to take part in a real war without experiencing strong emotions and incurring high psychological costs associated with participation in war operations. death, injury, sexual violence, malnutrition, illness and disability are examples of the most dramatic physical consequences, and post traumatic stress disorder (ptsd), depression and anxiety are some of the effects of emotional disorders. war also contributes to disrupting the normal course of family and social life, causing suffering to people, which is very characteristic of the course of hostilities. this paper shows how people, who experienced war, respond to traumas and it presents different views on possible reactions. it also lists the consequences of psychological nature caused by hybrid warfare. keywords: psychology, ptsd, hybrid warfare, eastern europe, ukraine 1. introduction war is usually a well-planned and organized activity aimed to gain such an advantage over an opponent as to turn out to be ultimately victorious. however, both a victory, and especially a defeat cause extraordinary material and psychosocial costs, which cannot be meaningfully * the cardinal stefan wyszyński university in warsaw (warsaw, poland), e-mail: olaf196@wp.pl ** war studies university (warsaw, poland), e-mail: piotr.pacek@wp.pl 2020, no. 1 (13), pp. 23–30 published online february, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.002 o e. t , p p24 and precisely calculated, in the sense of their long-term consequences because some of them are only implicit and uncertain, e.g. the ones related to unborn children, potential mothers and fathers who died as a result of hostilities. war has been accompanying man since the dawn of time, although some scholars claim that at the initial stage of the development of social functioning, people’s mutual relations were relatively peaceful. however, the dominant view regarding the reasons for starting wars allude to the apparently aggressive disposition of man who is willing to dominate, wishing to maximize his possessions, while forcefully imposing his will on other people. the methods of combat are adapted to particular conditions of fighting, and they are also contingent upon the nowadays technological level. however, at times, psychosocial aspects do play a significant role. technical issues seem more important and they are certainly better understood, however, the use of methods of intimidation, disinformation, panic, deliberate induction of fear by the attacking forces on the one hand, and on the other hand the demonstration of mental resistance by the defenders are an important feature of warfare, including the hybrid one. death, injury, sexual violence, malnutrition, illness and disability are examples of the most dramatic physical consequences, and post traumatic stress disorder (ptsd). depression and anxiety are some of the manifestations of emotional disorders. war also contributes to disrupting the normal course of family and social life, causing people to suffer, which is very characteristic of the course of hostilities. finally, the main aim of this article is to show and describe how people respond to traumatic situations such as war. 2. literature review one of the most important representatives of evolutionary psychology, edward o. wilson, described war as the “humanity’s hereditary curse” (wilson, 2012). another psychologist william james, best known for examining emotions and attention issues, also dealt with issues of psychological aspects of war. he wrote the book under the telling title “moral equivalent of war” in 1910. however, first, he produced what can and should be read also in the context of war, with what he wrote still being valid and up-to-date, especially when it comes to the effects of stress and fear on the psyche of soldiers: “what kind of an emotion of fear would be left if the feeling neither of quickened heart-beats nor of shallow breathing, neither of trembling lips nor of weakened limbs, neither of goose-flesh nor of visceral stirrings, were present, it is quite impossible for me to think. can one fancy the state of rage end picture no ebullition in the chest, no flushing of the face, no dilatation of the nostrils, no clenching of the teeth, no impulse to vigorous action, but in their stead limp muscles, calm breathing, and a placid face? “ (james, 1890). these words incline us to think that it is impossible to take part in a real war without experiencing strong emotions and incurring high psychological costs associated with participation in war operations. however, james suggested something more; that is, that warfare in human history has happened so many times because of not only material benefits and the expansion of territorial gains, but also because of the positive psychosocial effects in both individual and social terms. at the individual level, one of the positive effects of war is that people feel more alive, more alert and awake, “saving lives from flat degeneration.” at the social level, those positives that would bring to the merge of society and its activation in the face of collective threat. “war effort” inspires individual citizens (not only soldiers) to behave honorably and selflessly in the service of greater good (james, hybrid war and its psychological consequences 25 1995). this positive picture of the war, however, seems quite one-sided. it should be clearly emphasized that war, apart from some limited benefits, primarily destructively affects both combatants and non-combatants. post-war traumas are powerful negative human experience that change people forever so significantly that their loved ones may validly claim that they do not know them or understand the behavior of their fathers, brothers, relatives after the former’s returning home from the wars (it is one of the most serious threats to the development of ptsd syndrome). it increases its possibility of isolation and further development of the disease. death, injury, sexual violence, malnutrition, illness and disability are examples of the most dramatic physical consequences of war, and depression, anxiety, and post-traumatic stress are some of the most serios manifestations of emotional disorders. there are also acts of collaboration with the enemy, which are motivated by either a high level of anxiety or a desire to take revenge for alleged or actual harm suffered by one’s compatriots (guang, 2010). 3. possible human responses to traumatic situations 3.1. human responses to war war contributes to the disruption of the normal course of family and social life, bringing a lot suffering not only to an individual but also to a societyat large. such suffering can be caused not only by a direct threat to one’s own life, but also as a result of indirect stressors such as death and injury of loved ones, or even of complete strangers for that matter, providing that one is emotionally bound with the latter. it should be noted that war changes its face, e.g. fighting soldiers emphasize that one of the most stressful moments in war is to see the victim’s face and eyes. hence in the past, victims of crime wore hoods, which helped to treat them not as a human but as a dehumanized and completely anonymous being. longrange weapons are used, which allows soldiers to avoid looking directly at the victims and in some sense dehumanize the person they are going to kill. of course, this sort of weapon can also count as a very serious stressors. a good example is drone operators who, although operating far from war, sitting in air-conditioned rooms can see the effects of the weapons they operate accurately and therefore also bear a great psychological cost. however, the most mentally debilitating are direct fighting, and the participating soldiers are much more likely to develop post-traumatic stress disorder. it is also claimed that there is a principle that the closer the perpetrator was to his victim, the more severe the psychological consequences he suffered (grossman, 1995). so how can you react in the face of putting your own life at risk or killing another person? it can be assumed that two possibilities come into play. the first says that it is the external situation that completely controls the mental reactions and underlines that the situation itself is deeply abnormal, and not the possible human response to it. it follows that a person is incapacitated to some extent and cannot influence the current situation. moreover, the possible psychological consequences are not merely a function of a person’s psychological profile. instead, it is the level drasticness of the taruma experienced that matters most in this respect. this element of situation abnormality occurred in the definition of traumatic stress contained in the dsm iii textbook highlighting the uniqueness of the psychological response of the individual experiencing the event beyond the scope of normal human experiences (jayson, 2013). proponents of this thesis identify the abnormality only with an external o e. t , p p26 situation, which is usually of a conflictive or life-threatening nature, and not with the reaction itself. this view only seems attractive because in some way it frees a particular person from responsibility not only for the situation, but in some sense justifies his reactions, which, regardless of their nature, are referred to as so-called normal reactions to an abnormal situation. in a normal situation, human activity takes on an organized and purposeful nature and the relative stability of life is not disturbed. the reverse takes place in an abnormal situation. however, the views on what is and what is not normal raise many doubts both among mental health specialists and the general audience. the authors of the concept of the emerging norm (turner & killian, 1987) assume that new behaviors develop in the crowd as a result of the appearance of new behavioral norms in response to a sudden crisis, including a crisis caused by war. society is a collective of individuals whose functioning and view on various issues (including soldiers’ behavior) have changed over the years. what was considered a norm for society decades ago may not be so today. in the context of war, this may mean that what is starting to be a norm is behavior that was previously unknown and unacceptable. this view is quite dangerous because of its optimistic tinge. it is known that traumatic events have a very different nature. moreover, whereas it is much easier to recover from a trauma for a victim of a natural disaster and (despite the traumatic course of the event itself ), warfare may have much more serious consequences due to the fact that it is another agent that causes terrible harm to man and, as a consequence, there is a complete lack of trust in the actions of other people, which becomes a negative predictor for possible healing of the victim. this optimism, however, has some scientific basis, which is an empirical data collected from the observation of soldiers on the battlefield. we estimate that about 80% of people suffering from tramatic experiences are able to recover without any therapy. however, this optimism is also associated with a high risk, because failure to recognize ptsd syndrome is dangerous for both the soldier and his family, as well as other soldiers. psychoanalyst abram kardiner (kardiner, 1941) wrote a report on the symptoms of soldiers entitled “traumatic neuroses of war”. he noticed that even people who functioned very well before the fight began to experience emotional difficulties, became very vigilant and began to scan their surroundings in search of imaginary threats. their problems after experiencing trauma cannot be ignored (and were initially ignored). these included alcoholism and other addictions, domestic violence, unemployment and mental disorders. in the mid-1980s, about half of the prisoners in federal prisons were veterans from vietnam. this led to a new wave of research and to the establishment of a new name for their ailments, which are referred to as post-traumatic stress disorder (hochgesang, lawyer, & stevenson, 2014). the second view rejects the thesis about the normality of the soldier’s reaction to traumatic situations, recognizing disorders (if they occur) of psychiatric symptoms, including post-traumatic stress disorders. however, recognizing such symptoms involves the need to implement therapeutic and psychotherapeutic procedures. post-traumatic stress is characterized by such a set of mental reactions, which include, among other recurrent retrospectives, strong anxiety, uncontrolled course of thoughts about the event, or excessive startup reactions to the stimulus that caused them. people experiencing a traumatic event manifest maladaptive behavior, difficulty coping with stress and a tendency to abuse psychoactive substances. initially, ptsd syndrome was thought to be unique among psychiatric-type disorders because it is caused by an easily identifiable factor in the form of a traumatic event (moran, 2017). however, it turned out that the occurrence of ptsd is not always associated with a single event. on the contrary, the greater the number of traumatizing events in hybrid war and its psychological consequences 27 an individual’s life, the greater the possibility of ptsd symptoms. in addition, the role of stressful experiences of early childhood negatively affecting the child’s development, which may predispose them in the future to developing susceptibility to mental illness (andersen & teicher, 2008) also in response to war-like events should be emphasized. what symptoms accompany traumatic stress? they are certainly re-imaginative re-experiencing of a traumatic event, regardless of what is currently happening. this re-experiencing results in the appearance of specific avoidance behaviors, which manifest themselves in the form of sometimes very strange behaviors for the possible observer, consisting in avoiding stimuli, situations or even thoughts or feelings reminiscent of the traumatic event in question. war experiences are often associated with sudden noises, rapid movement of people, specific smells, all of which can also appear in a completely neutral situation and evoke avoidance reactions, which may seem bizarre and difficult to explain. avoiding behaviors can be both harmful (because they unnecessarily evoke traumatic memories) but sometimes also necessary (if, for example, they are preceded by stimuli signaling danger again). in war, these behaviors can save lives in combat conditions, in line with the concept of charls hoge (hoge, 2010), or prove to be completely useless and destructive in civil life, unnecessarily raising the level of anxiety and organism activation. of course, it should be understood that avoidance behaviors, if they occur during the war, may (although they do not have to) be one of the symptoms of ptsd but can in some sense save a soldier’s life. another symptom is an excessive reaction to an acting stimulus with an increasing level of stimulation, which makes aggressive reactions possible. finally, it is necessary to mention the symptoms of depressed mood and the associated feeling of guilt, pessimistic vision of the world and future, negative attitude to the need to take up work, etc. the latest dsm-5 classifies this disorder as associated with trauma and high stress. additionally, this set of symptoms has been supplemented with a loss of pleasure (so-called anhedonic symptoms) (moran, 2017). 3.2. hybrid war and its psychological consequences as defined by bogusław pacek (pacek, 2018), hybrid war is a military conflict conducted with the participation of states, international organizations, national and social groups, conducted using all available means of combat (from very traditional to the most modern) involving soldiers and civilians, started after declaration of war or without announcing it, carried out with the use of measures provided for by law or in violation of law, with the significant participation of non-military measures, and the wide-scale application of economic, political, information and propaganda activities about various attack objects (states, societies, organizations, nations) and aimed at overcoming the opposing party or forcing the desired action (behavior) on it”. however, from a psychosocial point of view, the key is that hybrid war can very effectively take place in a situation of social conflict dividing society into two sides, in such a way that civil residents residing in the conflict zone and the international community, rather ambiguously favour one side over the other. ambiguous, secret actions are possible, false propaganda comes to the fore, connected with the denial of obvious facts related to the aggression of one side to another. as a result of this type of conflict, the boundaries between soldiers and civilians are very vague. civilians can turn out to be soldiers, and vice versa. depending on the needs, they take over the role of the army or covertly support one of the parties to the conflict. war strategy is about avoiding battle and seeking the greatest impact on the moral and political-strategic resilience of the opponent (scheipers, 2016). one may o e. t , p p28 wonder what is happening to people who were in the zone of hybrid conflict, one of the characteristics of which is the excitation of continuous fear and related uncertainty, with the unpredictability of the sudden appearance and sudden disappearance of para-military formations, carrying death and destruction. in such remarkably anxious conditions, the appearance of ptsd symptoms in response to ongoing traumatic events (such as death, torture, sexual violence) becomes very likely. the chances that these reactions will be temporary and disappear automatically should be assessed as very low. unfortunately, civilians constitute the majority of victims of modern conflicts, including hybrid conflicts, accounting for about 90% of all deaths (pedersen & kienzler, 2008). the hybrid war is a cruel and unpredictable operation that can occur after creating the appropriate social, political and economic conditions. thus, countries with significant minority groups (not only ukraine) may be afraid of the effective use of hybrid tactics. to make matters worse, civilian casualties ceased to be merely a “collateral damage” but became the main target of attacks, and innocent people die of violence, hunger and disease. of course, hybrid war also complicates the situation of commanders, because one of their important duties is to control the mental state of soldiers and the morale level of subordinate troops. of course, it requires some necessary knowledge of mental health. that is why it is so important for commanders to be able to accurately detect the symptoms of ptsd in soldiers’ behavior. in such a situation, the help of a psychologist or psychiatrist and further treatment outside the area of action become necessary in more serious situations. in such cases, countries belonging to the nato alliance have adopted the procedure of sending soldiers to their country to provide specialist assistance on the spot. in ukraine, in the years 2014-2017, attempts were made to help the soldier on the spot during military operations. however, this method proved to be ineffective. psychotherapy in the conditions of active actions during military conflict is very difficult or completely excluded. on the other hand, administration of only anti-depressant drugs is insufficient. analyses of the behavior of soldiers during the conflict in donbass of a clearly hybrid nature atply illustrate (moreover quite similar to the behavior of soldiers during other conflicts) that the lack of reaction of the commander in relation to the soldier suffering from post-traumatic stress disorder resulted in behaviors such as lack of response to fire or attack artillery, there was the phenomenon of emotional inertia and lack of sensitivity to the risk of shooting, which often became the reason for the loss of life. in some soldiers, ptsd symptoms appeared with some delay from the situation that caused them (pacek, 2019). in conditions of armed conflict, this often causes disregard or lack of understanding of the behavior of soldiers affected by post-traumatic stress disorder. this happens, for example, after the soldier returns home, because the so-called “strange” behavior of a soldier is not directly associated with a traumatic event that took place many months earlier. it is also very important to note that the ptsd syndrome may be figuratively infected to other soldiers and may adversely affect their combat readiness and morale. soldiers feel that the behavior of this particular colleague can be dangerous not only for himself but also for everyone else, thus worsening the mental condition of the entire unit. it’s currently assumed that approximately 10% of people who experience traumatic events manifest clinically significant psychiatric problems. another 10% will have problems with effective functioning in society in peacetime (murthy & lakshminarayana, 2006). however, the aforementioned hybrid conflicts affect large civil society, including children. the actual consequences of war trauma in children can be far-reaching. traumatic experiences have a very negative impact on the body of a young hybrid war and its psychological consequences 29 person. certainly, it can also have a negative impact on the formation of his personality structures, coping strategies, internal values of good and evil, mechanisms for controlling impulses and patterns of social behavior (thabet, abed, & vostanis, 2004). this trauma of war, as well as trauma associated with the hybrid war can have much more serious and long-lasting consequences. yet, another factor related to the hybrid war, which is still operative in ukraine, is the emerging fatigue of both soldiers and civilians in the conflict area. this type of protracted war exhausts not only people but also changes the strategy, tasks and methods of struggle. while strategic issues are not the goal of this analysis, the issues of exhaustion and fatigue in the context of mental resilience vs its lack become crucial. it is no accident that one of the earlier terms synonymous with ptsd was “combat fatique”. nowadays, fatigue with a prolonged hybrid war also causes mental consequences. the chronic fatique syndrome is known, which is characterized by an intense and persistent state of physical exhaustion, which is not even reduced by rest. it is also unclear how to unambiguously diagnose such disorders. many american soldiers suffered and died because of this disorder as a result of participating in the first gulf war (smith, 2014). however, currently the lack of scientific studies, analyzing whether the phenomenon of chronic fatigue itself is conducive to the emergence of ptsd syndrome, but it should be assumed that this is the case. 4. conclusions in constantly evolving security environment, wars, including hybrid ones, lead to chronic psychological consequences. it mostly affects the surviving population who experience high levels of trauma and soldiers who were engaged in military actions. for instance, the situation in ukraine has shown that the healthcare system has not been adequately prepared to provide psychological and medical care for its civilian population suffering from psychological consequences and ptsd. that is why actions should be taken to develop the system of suport and help. the authorities should regognize the need of creating professional help centers, recruiting highly specialized specialists, investing in psychologists’ training and what is also very important creating the system of material aid for victims. these recommendations are hard to implement because the psychological area is often trivilized by decision-makers and military commanders. bibliography andersen, s. l., & teicher, m. h. (2008). stress, sensitive periods and maturational events in adolescent depression. trends in neurosciences, 31, 183–191. chappelle, w., goodman, t., reardon, l., & thompson, w. (2014). an analysis of post-traumatic stress symptoms in united states air force drone operators. journal of anxiety disorders, 28, 480– 487. french, s. e., & jack, a.j. (2014). dehumanizing the enemy: the intersection of neuroethics and military ethics. in d. whetham & b.j. strausers (eds.), responsibilies to protect: different perspectives (pp.137–169). leiden: martinus nijhoff. grossman, d. (1995). on killing: the psychological cost of learning to kill in war and society. boston, ma: back bay. o e. t , p p30 grossman, d., & christensen, l. w. (2007). on combat: the psychology and physiology of deadly conflict in war and in peace, 2nd ed. bellville, il: ppct research publications. guang, h.m. (2010). collaboration during the japanese occupation: issues and problems focusing on the chinese community ba diss., national university of singapore. retrieved november 30, 2019, from https://www.academia.edu/5117582/collaboration_during_ the_japanese_occupation_issues_and_problems_focusing_on_the_chinese_community hochgesang, j., lawyer, t., & stevenson, t. (2014). the psychological effects of the vietnam war. stanford university. hoge, c. (2010). once a warrior, always a warrior: navigating the transition from combat to home-including combat stress, ptsd, and mtb. guilford, conn. james, w. (1890). the principles of psychology. new york: henry holt and company the principles of psychology. doi: http://dx.doi.org/10.1037/11059–000 james, w. (1995). the moral equivalent of war. peace and conflict. journal of peace psychology, 1 (1), 17–26. jayson, s. (2013, may 12). books blast new version of psychiatry’s bible, the dsm. usa today. retrieved november 30, 2019, from https://eu.usatoday.com/story/news/nation/ 2013/05/12/dsm-psychiatry-mental-disorders/2150819/ kardiner, a. (1941). the traumatic neuroses of war. physical therapy, 21, 6, 335. mayes, r., & horwitz, a.v. (2005). dsm-iii and the revolution in the classification of mental illness. journal of the history of the behavioral sciences, 41 (3), 249–67. doi: 10.1002/ jhbs.20103. pmid 15981242 moran, j. k., crombach, a., elbert, t., nandi, c., bambonyé, m., wienbruch, c., lommen, u., & weierstall, r. (2017). the individual contribution of dsm 5 symptom clusters of ptsd, life events, and childhood adversity to frontal oscillatory brain asymmetry in a large sample of active combatants. biological psychology, 129, 305–313. murthy, r. s., & lakshminarayana, r. (2006). mental health consequences of war: a brief review of research findings. world psychiatry, 5(1), 25–30. pacek, b. (2018). wojna hybrydowa na ukrainie. warszawa: rytm. pacek, b. (2019). psychologia wojny hybrydowej. warszawa: rytm. pedersen, d., & kienzler, h. (2007). ethnic conflict. encyclopedia of public health. elsevier science. scheipers, s. (2016). winning wars without battles: hybrid warfare and other ‘indirect’ approaches in the history of strategic thought. aleksanteri papers, 1, 47–51. smith, t.c., powell, t.m., jacobson, i.g., smith, b., hooper, t.i, boyko, e.j., & gackstetter, g.d. (2014). chronic multisymptom illness: a comparison of iraq and afghanistan deployers with veterans of the 1991 gulf war. american journal of epidemiology; 180(12), 1176–87. thabet, a. a. m., abed, y., & vostanis, p. (2004). comorbidity of ptsd and depression among refugee children during war conflict. journal of child psychology and psychiatry, 45, 533–542. truszczyński, o. e. (2017). wyzwania dotyczące ochrony zdrowia psychicznego ludności cywilnej w czasie konfliktów zbrojnych. in j.a. gawęcka & j. wojtczyna (eds.), współczesna obrona cywilna wyzwania ryzyko zagrożenia. piotrków trybunalski: naukowe wydawnictwo piotrkowskie. turner, r.h., & killian, l.m. (1987). collective behavior. pearson education canada. tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 2019, no. 1 (12), pp. 5–29 published online february, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.001 andriy tyushka* orcid: 0000-0003-1876-5338 hybrid war fare : the challenge of contagion abstract whereas scholarly accounts have mushroomed, especially since 2014, on what a ‘hybrid warfare’ is and is not, the phenomenon has taken center stage in international politics, thus confidently entering the everyday political discourse and practices in a growing number of states and societies worldwide. drawing on the recent evidence of spatial and temporal diffusion of hybrid warfare theatres, this article argues that hybrid wars are highly contagious, thus prone to substantially challenge the international order as well as its normative and structural foundations. it therefore aims to explore the trends in the ideational spread and political uses of both hybrid warfare methods as well as the proliferating instances of hybrid wars fought across the globe. finally, drawing on the empirical evidence and scholarly achievements in related fields of study, the article offers explanatory account of the mechanisms, conditions and dimension of hybrid war(fare) contagion. among other featured cases, russian hybrid war(fare) campaigns in ukraine, europe and further afield are employed as illustrative paradigm cases. keywords: hybrid war; hybrid warfare; contagion; proliferation; russia 1. introduction with great (power) wars past long ago and today’s decline of inter-state conflicts worldwide, with pax americana and pax europaea largely enduring since the end of the wwii (thus, democratizing nations and relations among them)1, a fukuyama-styled decisive victory of a liberal democratic order willy-nilly crosses one’s mind. and yet, the 1989-declared ‘end of the history’ has to be postponed – again: * college of europe (natolin campus), poland, e-mail: andriy.tyushka@coleurope.eu 1 for an empirical overview of confirming historical data on war and peace since 1400s, cf. roser (2018). a t6 ‘there is a feeling abroad today that western civilization is on trial before history. one of the clearest signs of it is the increasing frequency with which we hear the word “challenge” in connection with the policies and progress of soviet [putin’s] russia and the communist [illiberal] world at large’ (tucker 1959: 1) (edits to the original mine. – at). it sufficed two tiny edits (updates – if you wish) in the afore-quoted statement to render the strategic world-political assessment of the 1960s-peaking cold war, made by a renowned american sovietologist at harvard and princeton universities, its full-sound quality and resonance in the realities of our-age and twenty-second century global politics. indeed, just a decade ago, as russia’s military campaign in georgia was unfolding, the near and far neighbourhood’s discourses were intensively echoing questions such as: ‘is ukraine next?’ some half a decade ago, as russia’s less conventional military aggression and political subversion campaign in ukraine erupted, questions did resonate in the region and far beyond: ‘are the baltic states of latvia, lithuania and estonia next’2? couple of years ago, as russia’s covert military and political overtures in syria and libya, us and the uk, germany, france, poland, the netherlands and so forth unraveled, the answers to the question ‘who’s next?’ seem to have been tacitly found – at least no more geographical directions are being pointed to. the paradox discovered here lies in the simplicity that was self-delusively denied being accepted in many european capitals: the genuine realist answer to the ‘what/where/ who next?’ question has always been ‘where necessary – to defend national interests’ (however defined). waging a hybrid war(fare) has become one of the proven ways to defend russia’s interests in near and far neighbourhoods. rather disturbingly, it is incrementally becoming a preferred way to advance interests of other state and non-state actors. the spread of the hybrid warfare methods and the culture of hybrid war as such is a new reality to which the policymakers and scholarly communities alike need to wake up. a number of analytical works written so far have been dedicated to disentangling the hybrid warfare’s nature and manifestations, i.e. the art of war. it is of little use if it is not accompanied with the analysis of ‘whose war?’ problem in the sense of seeking response to the fundamental questions who is waging the war (aggressor), to what end (broad strategic and tactical aims), against whom (war targets and theatres) and who will stand in defence (national and/or collective defence and deterrence)? the vast majority of these questions is left unanswered in much of the scholarly and policy writings. ambiguity and deliberate straighttalk avoidance abound. ambiguity is the best bedfellow of hybrid war(fare). thus, as long as there is a lack/avoidance of clarity in scholarly and political answers to the aforementioned questions, the international constellations will remain thriving for a spatial and temporal contagion of hybrid war(fare). this article seeks to problematize the contagion of hybrid war and hybrid warfare – both with the zoom on russia and in a much wider world-political perspective: geographic, temporal and agential. 2 one of the rare scholarly accounts that looked into the risks of (regular) war between russia and its neighbours is, for instance, maness and valeriano’s (2012) appliance of ‘risk barometer for war’, which – already in times preceding the surge of hybrid warfare phenomenon – concluded that ukraine’s chances for a conventional military standoff with russia were only half as smaller as those for georgia in 2008. h ( ): t 7 with no pretense to pathetic or inflated claims, this article casts a broad analytical perspective on the creeping hybridization of war and order and posits that the phenomenon is there to stay unless strategically contained and devaluated as a proliferating means of twenty-first century politics. thereby, it invites thinking beyond ‘the ukraine crisis’ and ‘the russia challenge’ in (eastern) europe – i.e. a well-founded, though, admittedly, a way too narrow (both spatially and temporally, as well as in terms of agency and warfare modalities) hyper-focus in much of the political and academic debate today. the currently observed expansion of russia’s theatres of hybrid war(fare) from ukraine to middle east, europe and the us, as well as the tactical variance and constant innovation of warfighting methods, as practiced and mutually observed/emulated by agents beyond russia (such as iran, china, or the isis), points to the pertinence of broader emerging trends that concern the foundations of international theory, strategic and military studies – rather than policy or area studies alone. the contagion effects of hybrid war(fare) discursive and political practices across the globe is what shapes the core analytical puzzle of the current article. focusing on the ontologies of the hybrid war and warfare contagion, as evidenced in proliferating ideologies and politics of hybrid war(fare) as well as richly documented in policy analyses and scholarly literature, this article problematizes the agency (action-reaction) dilemmas for both states and societies directly targeted by such hostile campaigns as well as the international (liberal democratic) community at large. 2. on war and warfare hybrid, russian, and beyond since the early 2000s, the rise of the ‘hybrid warfare’ term can hardly go unnoticed. from a new term in u.s. military and operational code, introduced with the 2005 national defence strategy review, to a consolidating phenomenon in strategic studies and a proliferating buzzword in public and political debates, especially in europe, the notion of ‘hybrid warfare’ seems to be living a life of its own. coined by hoffman (2009) as a way to describe modern fanatical fighting styles, supported by new technologies and deployed in the shadow of state agency (no full deployments of army, no uniforms – and no need to obey the laws of armed conflict), the ‘hybrid warfare’ term is now used and abused in many possible ways – including the cases in which it is misleadingly equated with the idea of ‘hybrid war’, understood as something less than war. the lack of clarity as to what is what is particularly disturbing as the term(s) virally spread in public and political debates as well as academia. hardly any security journal or a strategic studies event save an effort in addressing the ‘complexity’ of the notion. some find it fancy and meaningless, some – revolutionary but evasive in its conceptualization (cf. e.g. a critique of the literature by johnson (2018)). the term seems to be broad and flexible enough to encompass many things at once – and different things in different contexts, wherefore it is often used as a catch-all term for all non-linear threats. and yet, the idea is rather simple: modern technology has enhanced the known modes of warfare as well as it enabled the discovery of new battlefields, methods and ‘fighters’ – beyond armed troops. nato’s 2014 wales summit declaration described ‘hybrid warfare threats’ as ‘a wide range of overt and covert military, paramilitary and civilian measures [that] are employed in highly integrated design’ (nato 2014). as such, they ‘blend the lethality of state conflict with the fanatical and protracted fervor of irregular warfare’ (hoffman 2009: 37). the notion is therefore not constrained to a particular set of fighting methods or a particular agent of war – it can equally be deployed by any state and non-state actor and will hardly be deployed a t8 in precisely the same manner twice – and, thus, can hardly be ‘calculated’. critiquing fox and rossow’s (2017) attempt at ‘making sense of russian hybrid warfare’ on their sixteen-page working paper published by the ausa institute of land warfare, ricks (2017) laments that ‘[t]hey offer a series of unsatisfying summaries of other experts’ unsatisfying claims, and come up with an unwieldy version of “hybrid war = information operations + unconventional + cyber + conventional, spread out along an axis of covert and overt operations”’. this can be said about much of the literature on the subject trying to find and ‘patent’ the universal formula of hybrid warfare applicable in any context and in any part of the world – which does not exist, of course: every instance of this evolving warfare campaign has its specific sources, strategic and operational goals, battlefield(s) and tactics – all within a particular hybrid war strategy. what can be said with (a greater) certainty, is that this twenty-first century art of warfare is multi-modal, multi-theatric and multi-agential. hybrid wars begin long before the first shots are fired, if at all. with the use of both overt and especially covert means such as external financial and organizational support of democratic tools (referenda, elections, other public participation and influence campaigns) or less ‘visible’ information or cyber operations in target countries, the challenge is to instantly and firmly attribute an action, or a result thereof, to a hostile foreign agency. both public debates, policymaking processes, digital transactions or physical battlespace may become theatres of warfare in hybrid strategies. in hybrid warfare, conventional military operations are not excluded – they just form the latest operation level. before that moment, the place of uniformed soldiers is taken by soldiers without insignia (special forces, private mercenaries), astroturfed irregulars, troll and bot ‘armies’, cyber hackers, criminal racketeers, captured or corrupt elites, propagandists, psychologists and by manipulated media. in their 2012 book, williamson murray and peter r. mansoor define hybrid warfare as a ‘conflict involving a combination of conventional military forces and irregulars (guerrillas, insurgents, and terrorists), which could include both state and nonstate actors, aimed at achieving a common political purpose’ (mansoor 2012: 2). thereby, ‘[i]rregular forces need not be centrally directed, although in many cases they form part of a coherent strategy used to oppose an invader or occupation force’ (mansoor 2012: 3). the range of ‘hybrid actors’ is, too, context-dependent and may include any combination from the variety of interpenetrated state and non-state agents – from insurgent or terrorist networks, organized crime groups, social groups (such as clans, tribes or ethnic groups), and ideologically or religiously motivated organizations, all of which may be backed covertly, or overtly, by states and/or legitimate businesses (schroefl and kaufman 2014: 867). notably, ‘hybrid warfare’ is only one of the many known names under which this twenty-first century warfare manifests itself. the relative terms include ‘non-linear’, ‘unconventional’, ‘insurgency’, ‘asymmetric’ or ‘new generation’ warfare, among many others. similar patterns are observed in the development of the ‘hybrid war’ idea, which, too, has become a buzzword in many capitals of the world – but is, to a larger extent, equated with the discussion of hybrid warfare modes or used as a façade talk to ‘soften’ the discourse of war being waged and, respectively, faced. as astutely put by snyder (2018: 193), ‘[t]he problem with phrasings in which the noun “war” is qualified by an adjective such as “hybrid” is that they sound like “war minus” when what they really mean is “war plus”’. whether in ukraine or in the larger euro-atlantic context, russian hybrid war is a war that deploys hybrid warfare methods – and not a ‘hybrid something’, a conflict of an unclear nature that only distantly resembles something like war. h ( ): t 9 in this very context, it has become sensationalist, if not (ill-)fashionable, as well to speak of ‘a new cold war’, thus falsely constraining the possibilities of gaining knowledge about new-age technological, tactical, and operational features of hybrid war, warfare and (world) order to the knowability of the past (and still lasting?) cold war script. in other words: references to the ‘cold war’ unsuitably put the postmodern – hybrid – war(fare) in the uncomfortable and inapplicable confines of modernity. an accompanying sensationalist and pseudo-heuristic language, too, essentially detracts from broader issues and questions at stake. not only are the analogies with the ‘cold’ war false: unlike in those times of bipolar confrontation in the world, today’s multimodal standoff has less than clear ideological and agential poles as well as far from a clear understanding among all parties involved that there is a war. thus, this type of conflict and warfare is trans-ideological, faceless and (ethically and perceptively) asymmetric. the cold war analogies are also misleading for they point to the ‘passivity’ of a conflictuality in question, with deterrence taking the center stage of rivalling parties’ efforts. and quite to the contrary, the currently observable spectrum of overt and covert, military and non-military activities undertaken under the broad slogan of political warfare are both discursively offensive and materially conflictual, multi-theatrical, and (way too) far-reaching in unilateral malevolent exploitation of permeating interdependence and connectivity, which renders the conflict yet another distinguishing feature of being (strategically and tactically) asymmetric. it is, therefore, a kind of a warm war: not a large-scale, all-armed, openly declared and totalized hot war; but not a cold war-style shadowboxing alone either. thus, the interchangeable use of ‘hybrid warfare’ and ‘hybrid war’ terms, as well as the misinterpretation of the qualifier ‘hybrid’ of the latter notion, create real challenges for policy analysts and policymakers alike: whereas the focus of attention is laid upon the discovery of the variety of methods used to fight by an actor, the idea of being actually at war with that actor goes somehow unnoticed. for instance, galeotti (2018) points to a widespread misunderstanding of russia’s – two – ‘hybrid wars’: ‘a spectre is haunting europe, the spectre of ‘hybrid war’. whether we call it that or one of the other terms sometimes used, from ‘non-linear war’, simply to ‘a new cold war’, there can be little doubt that at present russia and the west are locked into a political and normative struggle being fought in familiar and unfamiliar battlefields, from the virtual realms of cyberspace to the minds of people, whether in topeka, tallinn, or tomsk. […] in the west, this is generally described as ‘hybrid war’, a style of warfare that combines the political, economic, social and kinetic in a kind of conflict that recognizes no boundaries between civilian and combatant, covert and overt, war and peace. rather, achieving victory – however that may be defined – permits and demands whatever means will be successful: the ethics of total war applied even to the smallest skirmish’ (galeotti 2018). that is to say, a war is no less a war in situations in which the methods of warfare deployed do not include large troops of regular army. it is just a different type of war. thus, a clear distinguishing line needs to be drawn between the notions of ‘hybrid war’ (a type of a modern post-classical war) and ‘hybrid warfare’ (the art of fighting modern wars). both of them are unhelpfully (and, rather, confusingly) intertwined in the trumpeting public and a t10 political debate. both of them need to be differentiated in the context of national or allied security, deterrence and defence policy planning in the context of rising hybrid threats of sorts (from disinformation to astroturfing, military and paramilitary operations or criminal asset exploitation) and the proliferation of hybrid war (as a form of modern geopolitical and geoeconomic struggle) and its antagonists. not least because of such an instrumental and teleological ‘flexibility’ of ‘hybrid warfare’, this type of war and warfare poses an immense challenge for strategizing any response as it can be hardly predicted, or anticipated, ‘what comes next?’ broadly speaking, i.e. what next tactical goals will be advanced, what next theatres of operation will be charted as well as what next ruptures will be exploited and exaggerated and, last but not least, who will be the ‘local’ agents in every next step taken? that very unpredictability of hybrid war(fare) echoes well with centuries-old maxims on the art of war formulated by sun tzu, who gave the following advice to future military strategists: ‘if [your adversaries] are united, cause them to be separated [;] attack where they are unprepared [;] go forth where they will not expect it’ – and keep deceiving adversaries about your plans as they ‘cannot be spoken of in advance’ (tzu 2003: 16). after all, all ‘[w]arfare is the tao [i.e. way] of deception’ (tzu 2003: 14). all terminological ambiguities aside, the factuality of the term’s rise is quite eloquent: with the recent outbreak of conflicts in ukraine and syria, where state and non-state actors such as russia or the isis have deployed hybrid warfare tactics of sorts (from guerilla and insurgency warfare to information and cyber warfare, from political subversion and blackmail to organized criminal racketeering and military overtures by mercenaries from private military companies, pmc), the ‘hybrid war(fare)’ term has solidly gained traction in public and political discourses around the world (cf. figure 1). figure 1. ‘hybrid warfare’ topic trending in googletrends3, 2004–present source: author’s own data retrieval from googletrends (https://trends.google.com) certainly, an unnecessary reverberation (if not simply a hype) of the term bears nasty consequences for policy response as the first question being naturally advanced is whether the hybrid warfare talk is ‘much ado about nothing’ or a serious concern about the emerging 3 googletrends worldwide web search returns numbers from 0 to 100, which represent search interest relative to the highest point on the chart for the given time. a value of 100 signifies the peak of popularity. h ( ): t 11 security gap? in a way, the entire problematique gets ridiculed to the somewhat simplified and overgeneralized dilemmatic question to be resolved: is it prudent or paranoid to talk about proliferating hybrid threats and hybrid world order? rich empirical evidence, which is only selectively presented in the next section, suggests a positive answer to the afore-stated question. 3. exploring hybrid war fare contagion: trends and geographies evidence from much of the public, political and academic debate convincingly demonstrates: the proliferation of hybrid war and warfare are more than a ‘buzzword’ matter – legible concerns about it incrementally grow across the nations, regions and even entire continents, with some being more and some less affected by hybrid war(fare) contagion. both public, political and academic issue salience point to such a conclusion. for instance, the hybrid war(fare) topic trending in public discourse exhibits quite a revealing picture of issue salience since at least 2004, with the european terrain being the epicenter of public attention to the issue in question (cf. figure 2). the geographical spread of hybrid war(fare) – or a threat thereof, as perceived in public discourses, is most concentrated around the top topic-trending countries, with ukraine – rather expectedly – enjoying the place of the most important locus of attention, followed by poland, estonia, bulgaria and georgia, croatia, czechia, latvia, belarus, and finland on the top-10 list. figure 2. geo-mapping ‘hybrid warfare’ topic trending worldwide, 2004–2018 source: author’s own googletrends data visualization with tableau (https://www.tableau.com) in policy debate, the hybrid war(fare) topic salience can be observed in a number of world’s regions – from the topic-trending russia and the former soviet union space to integrated europe and north america, but also middle east, asia and africa (cf. table 1). a t12 table 1. regional and country references to ‘hybrid war’ in foreign affairs and foreign policy articles corpora (greater) region/country foreign affairs foreign policy cumulative score greater region region/country (1922–2018) (2009–2018) (fa + fp) russia & fsu 31 36 67 russia 24 20 44 ukraine 18 12 30 belarus n/a 1 1 baltic states n/a 2 2 americas 28 12 40 north america 22 n/a 22 united states 17 11 28 europe 28 8 36 western europe 9 n/a 9 central & eastern europe n/a 3 3 middle east 19 7 26 syria n/a 4 4 iran n/a 1 1 asia 20 n/a 20 africa 12 n/a 12 note: the data in the table represents the article search and analysis results from online corpora with query engines of the two internationally renowned foreign policy magazines – foreign affairs and foreign policy. the numbers featured represent the number of articles retrieved in each case. articles may contain key term references to more than one region/country. raw data used – region-wise generalization attempted. only applicable time periods indicated (i.e. where the key term search returned positive results). source: author’s own data retrieval and analysis based on keyword search in foreign affairs (http://www.foreignaffairs.com) and foreign policy (https://foreignpolicy.com) articles corpora as seen from the table, hybrid warfare clearly presents a salient policy issue for russia’s neighbours – first and foremost, ukraine, belarus, ceecs such as poland or czechia as well as the baltic states. within the so-called commonwealth of independent states (cis) alone, the situation is quite telling as ‘[e]ach of russia’s reform-minded neighbours is plagued by “separatism”4 [ – and] it’s no coincidence’ (orttung and walker 2015). of course, the scope 4 quotation marks added to the part of the original quote, as the current author holds that references to ‘separatism’ in the context of russia’s neighbourhood (in particular, as regards transnistria, crimea, donbas/eastern ukraine, abkhazia and south ossetia) require indication that it is unfounded to talk about homegrown, grassroot and genuinely ‘local’ (authentic) separatism on those territories, as much of what they resemble is part of external effort in ‘astroturfing’ and political subversion (be it called insurgency warfare, hybrid warfare or otherwise). the idea of ‘astroturfing’ describes a political technique, an inauthentic (external) politically subversive effort in deceivingly supplanting (faking) the local phenomena and developments with externally-imposed or directed dynamics (disingenuous h ( ): t 13 and extent of hybrid threats is bigger than that: in addition to the weaponization of self-determination (so-called astroturfed ‘separatism’), both information and culture, economics and democratic openness, etc., are seen being weaponized within respective hybrid warfare stratagems. finally, the evidence of hybrid war(fare) topic salience can also be found in the academic debate, as the herewith undertaken bibliometric analysis shows. whereas the current article’s effort is concentrated on pinpointing the academic salience of the topic as covered in major web of science indexed journals (cf. figure 3), it should be acknowledged that the topic is covered much broadly in non-wos indexed peer-reviewed journals. still, the academic production corpus of wos indexed journals reveals the topical salience of hybrid war(fare) in scholarly enquiries on security and defence affairs in ukraine, the us, romania, uk, poland, russia, czechia, germany, austria and italy. a clear gap in topic coverage by academic literature, as revealed by the wos corpus analysis, is rather surprising compared to other indexed outlets as well as public and political debates – much broader in their geographic and issue-matter foci, with a centre of analytical gravity that massively revolves around russia’s agency in that very context (at the expense of a wider perspective?). figure 3. country-specific topical salience of ‘hybrid war’ in web of science academic production corpus, 2011–2018 source: author’s own data retrieval and analysis based on topic search in the web of science (http://webofknowledge. com) scholarly articles corpus. thence, with a varying intensity and focus laid on state and non-state agency as well as geographic theatres of hybrid warfare operation, the topic is clearly salient in both public, campaigns), or in deliberately creating misperceptions of in/authenticity through deceptive political discourse (inauthentic communication), i.a. through dis-/mis-information, hidden propaganda, fake news, social media and cyber hacking, narrative offensive (deception). in political communication, ‘astroturfing’ is ‘the attempt to create an impression of widespread grassroots support for a policy, individual, or product, where little such support exists’ (bienkov, 2012). a case for an astroturfing campaign during the brexit referendum in the uk is presented in broomfield (2018). a t14 political and academic debates, and this salience is very much predicted to expand further – together with the proliferation of the hybrid war culture and hybrid warfare methods among countries and regions worldwide. an exponential rise of the ‘hybrid warfare’ phenomenon owes its dynamics particularly to the number of military and politically subversive operations russia has undertaken since early 2014 in ukraine’s crimea and eastern regions of donbas. the phenomenon is much broader both in terms of geographical and agential spread worldwide, with some parts of eurasia, middle east and asia pacific looming large as the hotbeds of this proliferating type of warfare below (classical understanding of ) war. internet search retrievals abound in references to academic and policy writings as well as journalist investigations on the matter. official communications delivered by government officials and high-ranking international fonctionnaires worldwide, too, contain increasing references to the proliferation of ‘hybrid threats’ and the necessity of developing a suitable policy response – both in national and intergovernmental contexts. all that points to a rather new development where the prerogatively military term and the related vocabulary of ‘hybrid warfare’ lose their exclusivity as concepts applied by, and relevant for ‘military strategists only’, thus entering the everyday political and diplomatic vocabulary as well as public discourses. whether in estonia, czechia or poland (schultz 2017), germany, france or the netherlands, russia’s hybrid warfare operational theatre steadily expands to new sovereign terrains of the western liberal democracies. following russia’s resonant and highly plausible meddling in the 2016 us presidential elections, in 2017, then-presidential candidate emmanuel macron successfully dodged similar hack-and-leak cyber-attacks and fake news reports widely attributable to the kremlin. in late 2018, the french authorities faced a renewed challenge of kremlin’s digital offensive – now from among 600 twitter pro-kremlin accounts that, under the top hashtag #giletsjaunes, i.e. ‘yellow vests’, intensively fuel outrage of street protesters. possible involvement of the kremlin in amplifying the ‘yellow vests’ protests in france (cf. e.g.: blakely 2018; matlack 2018) is now being investigated by the french authorities in spite of russia’s ‘traditional’ implausible denials. in response to the skripal poisoning earlier in 2018, yet another widely attributed to the kremlin undercover operation in europe and the uk in particular, british pm theresa may bluntly put it that ‘[t]he russian threat does not respect borders, and as such we are all at risk’ (quoted after: mctague, 2018). the threat looms even more so large if one considers the strategic rationale of russia’s hybrid gambit – in fact, an undeclared war against the western-dominated world order and the hegemony of the liberal democracy as such. in this war, ukraine is only one of the many targets and theatres, which expand in both the scope and depth of engagement – as far as the strategic and operational goals will require. the case of russia’s ‘hybression’, i.e. hybrid aggression, in ukraine is quite illustrative when it comes to the contagion effects of (strategic) hybrid warfare proliferation. first, the blitzanschluss of crimea (the so-called ‘self-determination’ staged by the russian special operation forces), then the (failed) attempts to extend hybrid incursion to ukraine’s wider south-east (the so-called ‘novorossia’ offensive), successful detachment of ukraine’s eastern areas (the so-called ‘separatism’ in donbas region), and, more recently, renewed h ( ): t 15 attempts to twist the ‘novorossia’ offensive, now undertaken as a naval offensive in the kerch strait of the sea of azov. not only did the geography of russia’s operational theatre expand in ukraine – every next struggle, however narrow (macfarquhar 2018), risks wider war. fifth year on, the contagion of russia’s hybrid warfare can now however be traced far beyond ukraine’s borders. already back in 2015, zbigniew brzeziński, a senior political scientist and former adviser to the us-american president jimmy carter, was not sparkling with optimism as the russian war in ukraine was concerned. in the wake of his march 2015 visit to poland, he put his advice for the compatriots in a very succinct and unequivocal passage: ‘ukraine is not the endpoint. we have to be ready to defend ourselves’ (brzeziński 2015). time and again, polish intelligence agency abw and investigative journalists uncover russia-linked subversive groups who – via disinformation campaigns or political subversion (astroturfing, false flag outrage) – seek to exacerbate tensions both within the polish society and with ukraine – to sow discord between poland and ukraine, thus directly or indirectly promoting the kremlin’s interests (dw, 2018). the tension in polish-ukrainian relations may resonate well beyond the confines of this bilateralism, not least in the context of poland’s role as a key supporter of pro-western policy attitudes in ukraine and pro-ukrainian policy attitudes in the european union, both of which run contra kremlin’s illiberal script for the post-soviet space. up north in the baltics, the spread of russian hybrid warfare became a serious political concern the very moment russia annexed crimea from ukraine in early 2014. whether the baltic states were (to be) next, has been since then one of the permeating questions in security debate both within the small region and europe-wide (radin 2017). a number of other european countries and western democracies have been affected by the spread of russia’s hybrid war from crimea to salisbury, for the past five years now. whereas tracing (and predicting) the contagion effects of hybrid warfare in toto is quite a daunting task – not least because of the problematic means identification and agency attribution, its main components, such as information weaponization (fake news spread, public and media propaganda campaigns) or ‘weaponized self-determination’ (external orchestration, partisan sponsoring or otherwise supporting of ‘self-determination’ processes regionwide), can be feasibly analyzed. for instance, cunningham and sawyer’s (2017: 598) spatial analysis of the spread of self-determination claims – statistically – confirms that that self-determination is contagious, for the onset of self-determination claims in a country is strongly predicted by the onset of self-determination claims in the neighbourhood. the observations of the micro-regional dynamics in eastern europe and south caucasus well-illustrate such a contagion – from nagorno karabakh to transnistria, form abkhazia and south ossetia to crimea and (partially) donbas, and to a smaller extent, gaugauzia. rather unsurprisingly, russia’s orchestrating or other-how instrumental efforts behind these processes have been disentangled and moderately well documented. with putin’s blitzanschluss of crimea in 2014, the debate about the challenges of a weaponized ‘self-determination in the age of putin’ (simpson 2014) loom large – and not only in the context of lasting fears in the baltics about the externally-strategized secession of latvian latgale or estonian narva provinces; the concerns grow in ‘old europe’, too, especially after russia’s considerable politically subversive effort was identified behind the 2017 catalan referendum in spain (palmer 2017; emmott 2017; alandete 2017b; efe 2018) and the ‘brexit’ campaign in the uk, which, in a way, too, can be seen as a case for (a different but still a kind of ) ‘self-determination’ – i.e. british determination a t16 to ‘depart’ away from brussels and the eu’s institutional embrace. importantly, one should, to a lesser extent, perceive such a subversion driven by the kremlin as a hostile act strictly against respective nation-states, or at least nation-states alone (cohen and radin 2019) – such a weaponization of ‘self-determination’ processes in europe targets the european union and its transatlantic links, which stand in the epicentre of russia’s fight against the liberal democratic hegemony of the euro-atlantic order. bonet (2017) put it quite eloquently when referring to the russian influence campaigns in spanish catalonia: ‘russia’s official media speak about catalonia, but they are really shooting at brussels, using the referendum as ammunition’. the russian uses of referenda as part of political warfare campaigns abroad are not limited to the cases of self-determination. its uses span across a variety of deliberative democratic policymaking processes – from policy-consultative referenda, such as the 2016 dutch referendum on the eu-ukraine association agreement or the ‘brexit’ referendum (ostanin and rose 2016), to electoral campaigns, such as the 2016 us presidential elections, german 2017 parliamentary elections (applebaum et al. 2017), french 2017 presidential elections (dearden 2017), etc. the evidence abounds that the ‘weaponization of referenda’ has meanwhile successfully broadened in its use as part of the hybrid warfare toolkit. nato parliamentary assembly stc’s most recent report on russian meddling in elections and referenda in the alliance (cf. davis 2018) draws on the collected evidence of the kremlin’s past elections and referenda influence campaigns in the us, uk, france, germany, spain and the netherlands, and argues that such interference operations pose a serious threat to the alliance and its members, especially when seen against the broader efforts of russia to divide, destabilise and otherwise undermine alliance members. russia’s hybrid warfare proliferates, however, well beyond the weaponization of ‘self-determination’ and ‘referenda’ campaigns. it includes a range of activities in stirring up dissent abroad – from influencing campaigns to financial military and political support of local radical groups or insurgent forces. in this context, afghanistan is yet another largely overlooked grey zone of russia’s proliferating hybrid war against the west sought to undermine the latter’s global hegemony and resources in sustaining it, inter alia by provoking – mainly the us – to fight on several fronts (cf. e.g: sazonov 2017). casting a look at afghanistan (again!) and actively courting the taliban through arms supply and diplomatic conciliation amidst still designating it a terrorist group and domestically outlawing as such (cf. e.g.: ramani 2019) has little good reason and military-strategic promise – if not considered against the kremlin’s prima facie irrational (but no lesser deployed for that very reason!) strategy of inducing a ‘manageable chaos’5, i.e. an operation in shaping a strategic environment conducive to russia’s broader political warfare against the west. in the kremlin’s forceful drive against the international liberal order and the ‘power of rules’, the strategic value of a spread of ambiguity, uncertainty, chaos and hesitation (be it via proliferation of grey-zone conflicts and hybression of sorts, weaponization of migration, populism or the rise of the so-called illiberal democracies, etc.) can hardly be overestimated (cf. e.g.: tyushka 2018). 5 oftentimes attributed to the russian military thinkers, the origins of ‘manageable chaos’ strategy can be traced back to sun tzu’s postulates on the art of war: ‘create disorder in [adversary’s] forces and take them’ (tzu, 2003, p.15). on vladimir putin’s contemporary reading of chaos as a strategy, whose main objective is to achieve an environment of distrust, confusion, disagreement up to permanent unrest and conflict within the targeted state(s), cf. jensen and doran (2018). h ( ): t 17 reviving dormant ethnic-political tensions, sowing distrust, exaggerating tensions up to staging coups (such as the attended coup in montenegro, cf.: higgins 2016) is yet another modality of political warfare the kremlin wages in the western balkans, in addition to the heating-up of separatist and revisionist movements (bechev 2018). ironically enough, hybrid warfare campaigns can, too, spread to include deceptively ‘integrative’ agendas. as the pressure of western sanctions and tensions between russia and belarus grow, the discussions on russia’s possible hybrid invasion of belarus have started to unfold among regional security scholars, especially after their joint 2017 ‘zapad’ (‘west’) military drills (wilson 2017) and more recent kremlin’s calls for a closer integration between russia and belarus (applebaum 2019). even though the prominence of russia’s hybrid warfare in the region abounds in its scope and intensity, it would be wrongful to attribute all the endeavor and ‘brilliance’ in contemporary practices of hybrid warfare to russia alone: a number of other state and non-state actors worldwide, unilaterally or collectively, resort to hybrid tactics in support of their diverse strategic goals – from china, india, pakistan, qatar or iran to the us (cf. figures 2 and 3, and table 1 above). in the middle east, iran and qatar come to the fore of attention. dalton (2017: 312) posits that, for as long as the past three decades, iran ‘has grown proficient at using hybrid-war capabilities and tactics to achieve its regional objectives’, typically operating below the threshold of conventional warfare, thus ‘using a blend of military and paramilitary tools, including proxy forces, missiles, cyber tools, maritime forces, and information operations to share and coerce regional actors to its advantage’. supporting non-state actors, like hezbollah and other proxy groups from syria, iraq, afghanistan or pakistan, forms part of the iran’s regional leverage toolkit. in asia and its regional security architecture, proliferation of hybrid warfare may, too, be fraught with systemic consequences. niruthan (2016) contends that, already now, ‘[m]any of the conditions that breed hybrid threats are ripe for harvest in the asian continent, with its ethnic conflicts, a vibrant tech industry, territorial disputes, and inconsistent rule of law’. whereas the topic reappears more frequently in the discussions of china’s ‘legal alchemy’ and political subversion around the south china sea dispute, potential cradles of hybrid warfare in asia may also become burma (myanmar), thailand or pakistan, with the latter one becoming incrementally framed in the regional political discourses as both a target (khan 2018) and a wager of hybrid warfare in its rivalry with india (afp kargil, 2014; kumar 2017). evidently, the geography and uses of hybrid war(fare) manifest contagion effects, which remain underexplored in the subject-matter literature. 4. explaining hybrid war fare contagion: mechanisms and dimensions the vast body of the mushrooming hybrid war(fare) literature focuses nearly exclusively on russia, which – even though being perhaps well-justified – inevitably creates misperceptions about the ‘local’ character of this type of warfare, thus diminishing the adequate assessment of the rising challenges combined with the spread of the tactic. as ricks (2017) accurately ponders on the problem with involuntary discursive ‘localizing’ and ‘privatizing’ the temporal scope and geographical theatre of hybrid warfare: a t18 ‘a theory of war isn’t specific to a nation – that’s a theory of nationalism or national identity. blitzkrieg isn’t “germany’s blitzkrieg,” it’s a series of tactical and administrative or institutional innovations that anyone can replicate given sufficient resources (and many have)’ (ricks 2017). in the same vein, what russia discovered as tactical innovations in its gambit for influence within the post-soviet space (starting with transnistria and georgia and ending with ukraine and belarus) or further afield (from european public sphere to syrian and libyan battlegrounds), can certainly be – and is – ‘replicated’ by other state and non-state actors around the world, and vice versa. the process of mutual observation, learning, and innovation is particularly conducive to this end. therefore, one may posit that the geographical, agential and functional proliferation of hybrid war(fare) occurs in at least two observable ways: passive contagion, or the ‘contagion virus’, which can be regarded as a set of varying mechanisms of mutual learning, observation, emulation and mimicry that are employed by state and non-state actors who are new to the game at the time when hybrid warfare becomes ‘the only game in town’; and active contagion, or ‘contagion strategy’, which is best seen as part of geopolitically-driven contagion of new intraand international terrains as part of respective military-political and other offensives. 4.1. mechanisms of contagion 4.1.1. passive contagion: hybrid war fare virus contagion of hybrid war(fare) should not be understood as a result of its antagonists’ extended ‘invitations’ to others to join the gamble – the proven successes of hybrid warfare methods may per se be an unsolicited ‘invite’ to embrace hybrid war in national or collective strategies of geopolitical, geo-economic or geo-cultural struggles. contagion sets in as the idea and tactical ‘templates’ of ‘small victorious wars’ diffuse within and beyond geopolitically interconnected contexts, thus finding appeal and reception among state and non-state actors to affect the country at large, other countries within a given region as well as and other regions of the world as part of the very same or a memetic geopolitical struggle. one may draw an analogy with the contagion effects of european union’s normative power, which may equally result from active entrepreneurship and promotion as well as from just ‘being there’ and having a record of success in their application (cf. the original idea coined by manners 2002). in manners’ (2013: 315) own words, eu’s normative power diffusion by contagion takes place through the diffusion of ideas between the eu and other actors, such as e.g. ideas and means of regional integration: ‘ideas such as the creation of a ‘common high authority’, ‘four freedoms’ and even ‘single currency’ are seen in other regions of the world as being worthy of imitation’ – and thus become both imitated, emulated, mimicked or adopted/adapted in other ways around the globe. ideas travel. so do viruses, too. herein, the insights from biology and politics – biopolitics – might help better understand the viral logic and dynamics of hybrid warfare contagion as a process of ‘cross-pollination’ (cf. e.g.: bell 2012: 232). in an effort to develop a generalized model of social and biological contagion, dodds and watts (2005: 587) define the notion as follows: h ( ): t 19 ‘contagion, in its most general sense, is the spreading of an entity or influence between individuals in a population, via direct or indirect contact. contagion processes therefore arise broadly in the social and biological sciences, manifested as, for example the spread of infectious diseases […] and computer viruses, the diffusion of innovations […], political upheavals […], and the dissemination of religious doctrine’ (dodds and watts 2005: 587). other state and non-state actors may get incentivized, or forced, to resort to hybrid war(fare) methods should these prove promising to achieve their strategic goals or indeed unavoidable – if initially targeted by hybrid warfare entities themselves deploy similar tactics in their defensive moves. thus, being viral in nature, passive contagion of hybrid war(fare) may occur with or without recipient side’s effort or will. 4.1.2. active contagion: hybrid war fare strategy unlike the study of biological disease contagion, mainly occurring through ‘cross-pollination’, the research into the causalities and patterns of conflict contagion poses a much more serious social scientific challenge. the study of hybrid conflict contagion, in turn, raises the level of difficulty even further. as metternich et al. (2017: 1152) point out in their research on civil conflict contagion, ‘[u]nlike diseases, civil conflicts involve strategic actors that operate in a social environment’ – and as such, ‘conflict contagion is a truly social phenomenon that involves actors making strategic decisions on whether contagion takes place or not’. if one was looking for analogies with the biopolitical world, the idea of ‘controlled infection’ would be reasonably accurate to reflect the strategic nature of hybrid war(fare) contagion – as the strategic intent plays herein even greater role than it is said to do in civil conflicts. understandably, elements of hybrid warfare (seen simplistically as the deployment of conventional and unconventional means of struggle) have been ever-present in foreign political strategies. it is however their employment within hybrid war strategies that renders them a novel sounding – and serious concern: in the coming age of political war, hybrid warfare methods are highly contagious due to the boundless, borderless and reckless character of a war that is fought in peacetime – and thus does not respect any limits; be those normative, conventional or ethical. even though the policy lines are quite blurred and the analytical approaches – quite perplexed, it appears crucial to try to disentangle conditions and dimensions of possible spatial and agential contagion of hybrid war(fare). 4.2. conditions and dimensions of contagion as the research on hybrid war(fare) phenomenon is only burgeoning, there is expectedly insufficient empirically and data-driven analyses that discuss the patterns, trends as well as cause-effect relationships beyond singular case studies. in such a circumstance, making claims about the causes, predictors and patterns of hybrid war(fare) contagion would equal walking on thin ice. unless, of course, one draws on scholarly achievements from other research programmes, such as the studies on social diffusion, the spread of civil conflicts, etc., which provide answers for issues and processes equally relevant in the context of hybrid war(fare) practices. a t20 4.2.1. the art of fighting hybrid war: conditions of ‘conflict template’ contagion one of the recent analyses on conflict contagion, undertaken by a harvard university scholar, introduces an original dataset of cases and non-cases of substate conflict contagion between 1946 and 2007 and finds out, in his logistic regression analysis, that the spread, diffusion, spillover, or contagion of violent civil conflict (including insurgencies, coups, or other internal armed conflict) is likely to occur in the circumstances of high polarization, ethnic kin, and low economic welfare (black 2013: esp. p.757). earlier works, that have specified and tested conditions under which conflict contagion might be expected to occur, also point to the relevance of ethnic variables and protest potential, including the record of previous protests (hill and rothchild 1986; metternich et al. 2017), but also territorial proximity and sharedness of borders (starr and most 1985), and – last but not least important – the role of media (hill and rothchild 1986). but, more importantly – and oftentimes rather neglected, black’s (2013: 759) findings, for instance, suggest that ‘state governments play a critical and potentially underappreciated role in the most catastrophic contagion cases’. braithwaite (2010), too, posits that state capacity conditions conflict contagion as states with weak(ened) governance are more prone to conflict spillover from a neighbourding country, whereas states with strong state capacity can modify the likelihood of being infected by a conflict spillover, thus having greater resistance to contagion6. in view of the nature of hybrid warfare as ‘warfare on governance’, with its tactical emphasis on creating, exploiting and exaggerating existing social, economic or political discontents (inequalities of sorts, institutional legitimacy crises, populist movements, polarization, new security challenges, unrests, etc.) within target states, this finding may be particularly relevant in assessing the risks of hybrid war(fare) contagion. strikingly, russia’s growingly evidential meddling in electoral and referenda processes across a number of european and atlantic democracies since at least 2016 shows that even consolidated democracies, with their strong institutions and institutional-societal bonds (aka ‘deep state’), are not sufficiently resistant to the proliferation of hybrid threats. their – to a varying extent successful – responses demonstrate, however, that the possibilities to micro-contain hybrid threats (i.e. reduce the chance of success of the hybrid warfare waged) are bigger where the ‘whole of government’ approaches can be deployed. these do not solve, however, a bigger problem at stake – i.e. containment of international proliferation of the hybrid war culture and the hybrid warfare modalities, which has all the chances to intensify and extensify in our growingly connected and digitalized, ‘fake news’and populism-polluted as well as (soon to be!) ai-driven world. the risks of hybrid war(fare) contagion in the age of ai-driven post-truth geopolitics loom really large. at least, the recent evidence of what the weaponizing of social media as a ‘firepower’ in russia’s hybrid warfare in ukraine, europe and across the ocean, is fraught with, has clearly shown the imagined and unimaginable depth of destructive effect. one of the recent studies on the social contagion effects in new – social – media shows that connectedness (friend-list, community 6 in a different context, way (2009) comes to conclusion, in his study on the framework conditions of the ‘third wave’ of democratization (and resistance to it), that fully closed autocratic systems with strong state capacities are more likely to resist the contagion of democratic processes than hybrid or competitive authoritarian regimes. h ( ): t 21 of ‘likers’ and networks of sorts – as well as the very technical characteristic of being digitally connected) presents a crucial vulnerability for ‘farcing attacks’ (vishwanath 2015). russia’s recent digital subversion operation, seeking to deepen 2017 catalan crisis richly illustrates the case in point: alandete’s (2017a) big-data analysis of the case vividly shows how the kremlin massively used both rt and sputnik outlet networks as well as – chavist – venezuelan accounts to stir up the social unrest and the political spat between the catalan authorities and the spanish central government. broader aspects of social media weaponization are well-presented in singer and brooking’s (2018) introduction to the so-called ‘likewar’. both, the promises of such a warfare modality (comparatively low costs, little to no own society’s ‘mobilization for war’ and other benefits of ‘peaceful war’)7 and, broadly seen, the very nature of ‘cultural contagion of conflict’ (gelfand et al. 2012), may be contributing to the spread of the hybrid war(fare) template. combined with the growing cases of proven effectiveness and success as a ‘template’ for contemporary conflict, hybrid war(fare) may be expected to be strategically deployed in loci of both good and bad governance (to a varying extent and effect, of course) provided that the minimum conditions of spotting local or countrywide discontent or other tensions and challenges can be identified as ‘enablers’. this is to say: everywhere where the democratic deliberation and openness are installed as governance models. this is also to say that political systems with less feasible deliberative and democratically participative practices, including totally autocratic regimes, are less prone to some forms of hybrid warfare (as war on governance) but equally exposed to other forms of struggle (cyber, electronic, or information warfare). this should not be surprising given the very rationale and scope of this twenty-first century type of warfare: hybrid warfare targets military and non-military agents of governance, including various social-political and economic institutions as well as societies as such. in many regards, hybrid warfare can be fought on the totality of available (and made such!) battlefields along the analogous-digital-ai continuum. from insurgency warfare on the ground to astroturfing and political subversion, new media and classical influence operations, economic and legal warfare, algorithms and ‘robotrolling’, etc. – hybrid warfare has the advantage of high battlefield adaptability as it allows to stealthily circumvent the regulated matters of international (armed) conflict and irresponsibly exploit the underor non-regulated domains of international interactions. thus, potential devastating consequences of this conflict template proliferation loom large in both the micro-context of specific international or internationalized armed conflicts as well as the macro-context of broader international systemic disturbances and instability, where ‘hybrid peace’, i.e. a continued state of ‘peaceful war’ (tyushka 2016), might well define the form of our-age international relations globally as well as in bilateral interactions. 7 even though much of the (early) realist literature would feature theoretical accounts on preventive and other motivations for war, there is – rather unsurprisingly – virtually no existing data-led analyses on the ‘incentives’ or ‘preconditions’ of war(fare) methods adoption. it is a conventional wisdom in military and strategic analyses, however, that the successfully tested warfare modalities are likely to diffuse. in grappling the causes and mechanisms of hybrid war(fare) template proliferation in light of its promises, one may incorporate insights from related disciplines and researches that tackle ‘similar’ phenomena and processes at stake. for instance, the marketing study on the determinants of social contagion during new product adoption could be a useful source, cf. langley et al 2012. a t22 4.2.2. the spatiality dimension: known and unknown battlefields in light of the discussion above, the issue of spatial contagion of hybrid warfare sites is also hardly a predictable matter. the said unpredictability extends even further once we consider a flexible, adaptable and evolving nature of hybrid warfare modalities that can be waged in already known battlefield and so far uncharted, or ungiven, terrains of postmodern warfare. but the preciousness (and the challenge of analyzing) of the spatial spread of hybrid war(fare) lies in its amorphous character wherein the social and political characteristics do not play a direct, i.e. genuinely causal, role in conflict diffusion as they do in ‘regular’ conflicts. usually a salient factor in conventional conflicts, territorial spatiality, with the focus on shared borders and interactions, is not an essential property in hybrid conflicts per se. for instance, russia’s expeditionary operations in syria or libya are inasmuch part and parcel of its revisionist hybrid war(fare) strategy as its (un)conventional military and political operations in georgia, moldova or ukraine. therefore, the hybrid war(fare) contagion carries a different dynamic than the contagion of regular inter-state or substate conflicts. as a specific process of ‘social learning’ broadly speaking, the contagion of hybrid war(fare) can be assumed to be borderless and boundless, thus spatially proliferating in both territorial and extraterritorial dimensions. hybrid war(fare) contagion is also unavoidably multi-dimensional: it can be observed in the geographical spread within the targeted country or countries, as well as within and beyond the region concerned; however, it can equally spillover from one battlefield to another – within the country or regional theatres charted. in ukraine, for instance, russia’s post-2010s hybressive campaign evolved from territorial seizure (crimea, 2014) to identity-weaponized ‘insurgency’ struggle (donbas, 2015) or subversive military operations (sea of azov, 2018) and religious wars (countrywide, in ‘zero phase’ now). thus, in addition to the so-far three salient theatres of russian war in ukraine (rettman 2018), the fourth front-opening is not to be excluded in view of the importance of religion, or better to say (russian) orthodox church, in russia’s foreign political gambit across the post-soviet space. along with the manifested armed violence in places like syria or ukraine, libya or drc, no lesser permeating instances of hybrid warfare can be detected in the political, media and information, cyber, legal and social-economic battlefields; be that in europe, middle east or the americas. russia’s playbook for social media disinformation campaigns, part of its hybrid warfare strategy and a posterchild of its post-truth geopolitics, has already gone global (frenkel et al. 2019); its proxy warfare methods, including the tacit recourse to private military companies and mercenaries of sorts, has been consolidating over the past years in ukraine, syria, and the broader mena region (kardopoltsev 2019) – and is now set to proliferate to latin america as well, where the recent domestic turbulence in venezuela presents an ‘inviting’ opportunity for russia’s hybrid engagement (sukhankin 2019). there is hardly any gradation of importance among the battlefields, as it really depends on the specific context in which one battlefield is more suitable that the other to project power and undermine the adversary’s standing or goals. importantly, twisting minds is no less perilous than twisting arms – hence, hybrid war(fare) contagion in a social or politico-democratic domain is fraught with hardly any less serious consequences that the conflict contagion in land, airspace, maritime, or cyber battlefields. the democratic foundations and virtue values need to be as robustly defended as borders against the proliferating hybrid threats. h ( ): t 23 4.2.3. the agency dimension: from special operation forces to astroturfs and ‘migrant warriors’ mercenaries … and other ‘hybrid actors’ an already accomplished contagion of hybrid warfare military paradigm and methods is observed in the context of agency: whereas primarily used by weak actors (such as guerilla and terrorist groups) in their asymmetric warfare strategies against (stronger) states, nowadays a rising number of countries resort to the use of hybrid warfare in their asymmetric warfare strategies – targeting democratic institutions and their societies in manifold unconventional operations, rather than confronting governments and the armies directly. hence, the asymmetric hybrid warfare no longer remains the weapon of the weak against the strong(er) ones. elaborating on hizbollah’s ‘last war, next war’, saad-ghorayeb (2009) contends that ‘asymmetric warfare can no longer be identified exclusively with political actors who adopt “non-traditional” methods “that differ significantly from the opponent’s usual mode of operations”’ – not least in view of ‘a “hybrid warfare” contagion among both non-state and state actors opposed to the us, for whom the hizbollah resistance template will function as a means of balancing out power asymmetries’. new technologies give meanwhile rise to new categories of hybrid actors, such as cyber hackers, ‘robotrolls’, or ‘political bots’, that broaden the range of agential spread, usually associated with state military or special operation forces, insurgency forces or organized groups, such as terrorist networks, criminal groupings or private mercenaries. as the burgeoning policy analyses and the findings from related research fields show, the hybrid war(fare) will further contagion as both technological and socio-political environments are conducive to this end – and the currently proliferating culture of political war will only enhance the trend. clear patterns and certainty-proof predictors of contagion effects cannot, however, be identified – unlike the agential centres of gravity that are driving specific war(fare) campaigns. whereas such campaigns can unfold in virtually any sovereign domain (be it a democratic or autocratic political regime), certain countries are more vulnerable to this type of warfare. countries in a direct proximity to the hybrid war-wager (such as russia) and ties forged to it in multiple areas of interaction are more exposed to the threat of this kind – especially if their domestic environments feature contested politics, high levels of corruption, weak governance and state institutions as well as the overall lack of awareness about hybrid threats. 5. conclusions: in search for a hybrid containment? with every new facet of russia’s hybrid war(fare) spotted across europe or the atlantic ocean – from crimea to salisbury and beyond, a massive narrative of a ‘wake-up call’ reemerges with a great ire and intensity which lose their resonance soon thereafter and remain dormant until yet another ‘active measure’ of the kremlin charts the already known or so-far unfamiliar terrains. ironically, lithuania’s foreign minister asks how many of such ‘wake-up calls’ are needed for someone to finally wake up? (linkevičius 2018). indeed, such an ambivalence and moodiness in reactions to russia’s political, economic, narrational and informational subversions regionwide illustrates the very endemic problem of countering something that has been ill-defined: with security and defence-enhancing efforts noted in many european capitals that seek to strengthen their societal compacts (be those efforts revolving around a t24 resilience or other kind of measures) in view of proliferating hybrid warfare, little strategic effort has been so far noted in countering hybrid war and its antagonists (be that pursued through reassurance, deterrence or other threat-containing measures). a policy disbalance of this kind (i.e. overprioritizing the measures of countering hybrid warfare at the expense of hybrid war-containing efforts) is little helpful in the face of the double threat of proliferating hybrid wars and warfare methods. as astutely put by galeotti (2018), ‘the whole debate about hybrid war is really two debates intertwined: about the strategic challenge from an embittered and embattled russia, and the changing nature of war in the modern age’. these are two distinct challenges, with distinct models of contagion. first: when, following russia’s not-so-hybrid (more conventional than unconventional) intervention in georgia in august 2008, french foreign minister bernard kouchner voiced his serious concerns about russia’s next targets (leparisien 2008), russian foreign minister sergei lavrov (in his traditionally yielding and toxic non-diplomatic style) accused the french colleague of being ‘confused’ and having a ‘sick imagination’ (reuters 2008). seen from the today’s perspective, with i.a. ukraine’s crimea and donbas in the loop, it appears reasonable to state that imagining the unimaginable is not only a ‘healthy’ dare, i.e. the highest use of imagination, – it is an imperative that needs to be incorporated in strategizing responses to the ongoing instances of hybrid war(fare) and designing policies of containing its contagion. imagined means prepared – and prepared means armed, in strategic terms. realizing the potential of new technologies in the contagion of hybrid warfare is, too, essential. embracing the ai, i.e. artificial intelligence, as a new theatre of war immensely widens the spectrum and geography of digitalized warfare and thus unarguably presents a facet of a ‘war that threatens us all’, as bluntly pondered by thompson and bremmer (2018). second: a rather axiomatic assumption can be made that the lack of political clarity, or deliberate avoidance thereof as to what kind of challenge is (to be) faced, is conducive to the spread of hybrid war as a contemporary political practice and hybrid warfare as the art of fighting/winning such wars. hybrid war is relatively cheap and largely effective ‘conflict template’, a way of advancing contesting interests, yet social, economic, political, religious and other tensions/cleavages can effortlessly be detected in virtually any society – from nations in transition to consolidated democracies, and high connectivity and interdependence can be exploited in both democratic and autocratic systems. thus, the problem with hybrid warfare predictors is that there might be no good ways to test-and-prove them (in terms of statistical accuracy, too!) as the conflict template proliferation can hardly be contained, not least because of the case-by-case specificity and varying ‘mix’ of toolkits, the already familiar ones and those under invention. what can be predicted and contained, however, is the spread of hybrid war culture in actors’ strategic thinking and modus operandi that rely on the use of both subversive political, military and paramilitary means, which circumvent contemporary laws and conventions, thus undermining the foundations of the current international liberal order. h ( ): t 25 references afp kargil. (2014). narendra modi accuses pakistan of waging proxy war in kashmir. the guardian, 12.08.2014. retrieved january 27, 2019, from: https://www.theguardian.com/ world/2014/aug/12/india-prime-minister-narendra-modi-pakistan-proxy-war-kashmir -kargil. alandete, d. (2017a). russian network used venezuelan accounts to deepen catalan crisis. el país, 11.11.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://elpais.com/elpais/2017/11/11/inenglish/1510395422_468026.html. alandete, d. (2017b). putin alienta la independencia con un enviado a cataluña. el país, 26.10.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://elpais.com/politica/2017/10/25/ actualidad/1508958307_955473.html. applebaum, a., pomerantsev, p., smith, m., & colliver, c. (2017). ‘make germany great again’: kremlin, alt-right, and international influences in the 2017 german elections. london school of economics report, june 2017. retrieved january 27, 2019, from: http://www.lse.ac.uk/iga/assets/documents/arena/2017/make-germany-great-againeng-061217.pdf applebaum, a. (2019). why the world should be paying attention to putin’s plans for belarus. the washington post, 4.01.2019. retrieved january 27, 2019, from: https:// www.washingtonpost.com/opinions/global-opinions/why-the-world-should-be-paying -attention-to-putins-plans-for-belarus/2019/01/04/40c8d7cc-1043–11e9–831f-3aa2c 2be4cbd_story.html. bechev, d. (2018). understanding russia’s influence in the western balkans. strategic analysis, 9/2018 (september 2018). retrieved january 27, 2019, from: https://www.hybridcoe. fi/wp-content/uploads/2018/10/strategic-analysis-2018–9-beshev-.pdf. bell, c. (2012). hybrid warfare and its metaphors. humanity journal, 3(2), 225–247. bienkov, a. (2012). astroturfing: what it is and why does it matter? the guardian, 8.02.2012. retrieved january 27, 2019, from: https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/ feb/08/what-is-astroturfing. black, n. (2013). when have violent civil conflicts spread? introducing a dataset of substate conflict contagion. journal of peace research, 50(6), 751–759. blakely, r. (2018). russian accounts fuel french outrage online. the times, 8.12.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.thetimes.co.uk/article/russian-accounts -fuel-protesters-outrage-online-xx2f2g8th. bonet, p. (2017). russia uses catalan referendum in fight against brussels. el país, 1.10.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://elpais.com/elpais/2017/10/01/in english/1506863180_074507.html. braithwaite, a. (2010). resisting infection: how state capacity conditions conflict contagion. journal of peace research, 47(3), 311–319. broomfield, m. (2018). brexit astroturfing: did fake grassroots groups help swing the eu referendum? new statesman, 07.08.2018. retrieved january 27, 2019, from: https:// www.newstatesman.com/politics/brexit/2018/08/brexit-astroturfing-did-fake-grassroots -groups-help-swing-eu-referendum. brzeziński, z. (2015). zbigniew brzeziński in „dgp”: na ukrainie się nie skończy. musimy być gotowi do obrony (an interwiew by dominika ćosić). dziennik gazeta prawna, 25 march 2015. retrieved january 27, 2019, from: http://m.dziennik.pl/wiadomosci/ a t26 opinie/zbigniew-brzezinski-w-dgp-na-ukrainie-sie-nie-skonczy-musimy-byc-gotowi-do -obrony. cohen, r.s., & radin, a. (2019). russia’s hostile measures in europe: understanding the threat. santa monica, ca: rand. cunningham, k. g., & sawyer, k. (2017). is self-determination contagious? a spatial analysis of the spread of self-determination claims. international organization, 71 (summer 2017), 585–604. dalton, m. g. (2017). how iran’s hybrid-war tactics help and hurt it. bulletin of the atomic scientists, 73(5), 312–315. davis, s. (2018). russian meddling in elections and referenda in the alliance. nato parliamentary assembly – science and technology committee (stc) report, adopted in halifax, canada, on 18 november 2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www. nato-pa.int/document/2018-russian-meddling-elections-and-referenda-alliance-davis -report-181-stc-18-e-fin. dearden, l. (2017). emmanuel macron email leaks ‘linked to russian-backed hackers who attacked democratic national committee’. the independent, 6.05.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://www.independent.co.uk/news/world/europe/emmanuel-macron-leaks-hack-en-marche-cyber-attack-russia-dnc-marine-le-pen-election-france -latest-a7721796.html deutsche welle, news editorial. (2018). poland busts russian “hybrid warfare” ring. deutsche welle, 17.05.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.dw.com/en/poland -busts-russian-hybrid-warfare-ring/a-43831566. dodds, p.s., & watts, d.j. (2005). a generalized model of social and biological contagion. journal of theoretical biology, 232(4), 587–604. efe berlin. (2018). la inteligencia alemana afirma que rusia apoyó al independentismo catalán. el mundo, 14.05.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.elmundo.es/ espana/2018/05/14/5af97420468aeb13708b4657.html. emmott, r. (2017). spain sees russian interference in catalonia separatist vote. reuters, 13.11.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://www.reuters.com/article/ us-spain-politics-catalonia-russia/spain-sees-russian-interference-in-catalonia-separatist -vote-iduskbn1dd20y. fox, a. c., & rossow, a. j. (2017). making sense of russian hybrid warfare: a brief assessment of the russo-ukrainian war. the land warfare papers, 112 (march 2017). frenkel, s., conger, k. & roose, k. (2019). russia’s playbook for social media disinformation has gone global. the new york times, 31.01.2019. retrieved january 31, 2019, from: https://www.nytimes.com/2019/01/31/technology/twitter-disinformation-united -states-russia.html. galeotti, m. (2018). (mis)understanding russia’s two ‘hybrid wars’. eurozine, 29.11.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.eurozine.com/misunderstanding-russias -two-hybrid-wars. gelfand, m., shteynberg, g., lee, t. (eds.). (2012). the cultural contagion of conflict. philosophical transactions of the royal society b, 367, 692–703. higgins, a. (2016). finger pointed at russians in alleged coup plot in montenegro. the new york times, 26.11.2016. retrieved january 27, 2019, from: https://www.nytimes. com/2016/11/26/world/europe/finger-pointed-at-russians-in-alleged-coup-plot-in -montenegro.html. h ( ): t 27 hill, s., & rothchild, d. (1986). the contagion of political conflict in africa and the world. the journal of conflict resolution, 30(4), 716–735. hoffman, f. g. (2009). hybrid warfare and challenges. joint force quarterly (jfq), 52, 34–39. jensen, d. d., & doran, p. b. (2018). chaos as a strategy: putin’s ‘promethean’ gamble. washington, dc: cepa. johnson, r. (2018). hybrid war and its countermeasures: a critique of the literature. small wars and insurgencies, 29(1), 141–163. kardopoltsev, m. (2019). spetsy i spetsii: zachem samolet yevgeniya prigozhina pochti kazhdyy mesyats letayet na blizhniy vostok i v afriku. i chto ‘kremlevskiy povar’ gotovit v zonakh vooruzhennykh konfliktov? [specialists and spices: why does yevgeny prigozhin’s aircraft fly to the middle east and africa almost every month? and what does the ‘kemlin’s cook’ cook in the zones of armed conflict?]. novaya gazeta, 4.02.2019. retrieved february 4, 2019, from: https://www.novayagazeta.ru/articles/2019/02/04/79417-spetsy -i-spetsii. khan, r. (2018). why pakistan is a theatre of hybrid war. the express tribune, 4.12.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://tribune.com.pk/story/1859504/6-pakistan -theatre-hybrid-war. kumar, n. (2017). war beyond rules: hybrid war and india’s preparedness. claws journal, summer 2017, 58–74. langley, d.j., bijmolt, t.h.a., ortt, j. r., & pals, n. (2012). determinants of social contagion during new product adoption. journal of product innovation management, 29(4), 623–638. leparisien. (2008). kouchner accuse la russie d‘être „hors la loi internationale“ en géorgie. leparisien, 27.08.2008. retrieved january 27, 2019, from: http://www.leparisien.fr/ flash-actualite-politique/kouchner-accuse-la-russie-d-etre-hors-la-loi-internationale -en-georgie-27–08–2008–176127.php linkevičius, l. (2018). how many wake-up calls do we really need to wake up? kyivpost, 5.12.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.kyivpost.com/article/opinion/ op-ed/linas-linkevicius-how-many-wake-up-calls-do-we-really-need-to-wake-up.html. macfarquhar, n. (2018). russia-ukraine fight over narrow sea passage risks wider war. the new york times, 26.11.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.ny times.com/2018/11/26/world/europe/russia-ukraine-kerch-strait.html. maness, r., & valeriano, b. (2012). russia and the near abroad: applying a risk barometer for war. the journal of slavic military studies, 25(2), 125–148. manners, i. (2002). normative power europe: a contradiction in terms? jcms: journal of common market studies, 40(2), 235–258. manners, i. (2013). assessing the decennial, reassessing the global: understanding european union normative power in global politics. cooperation and conflict, 48(2), 304–329. mansoor, p. r. (2012). introduction: hybrid warfare in history. in williamson murray and peter r. mansoor (eds.), hybrid warfare: fighting complex opponents from the ancient world to the present (pp.1–10). cambridge: cup. matlack, c. (2018). pro-russia social media takes aim at macron as yellow vests rage. bloomberg, 8.12.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.bloomberg.com/ news/articles/2018–12–08/pro-russia-social-media-takes-aim-at-macron-as-yellow-vests -rage. a t28 mctague, t. (2018). theresa may to eu leaders: russia is a threat to us all. politico, 21.03.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.politico.eu/article/theresa -may-eu-leaders-russia-threat. metternich, n.w., minhas, s., & ward, m.d. (2017). firewall? or wall on fire? a unified framework of conflict contagion and the role of ethnic exclusion. journal of conflict resolution, 61(6), 1151–1173. nato. (2014). wales summit declaration. issued by the heads of state and government participating in the meeting of the north atlantic council in wales, on 5 september 2014. retrieved january 27, 2019, from: https://www.nato.int/cps/en/natohq/official _texts_112964.htm. niruthan, n. (2016). how hybrid warfare could change asia. the diplomat, 25.06.2016. retrieved january 27, 2019, from: https://thediplomat.com/2016/06/how-hybrid-warfare -could-change-asia. orttung, r., & walker, c. (2015). putin’s frozen conflicts. foreign policy, 13.02.2015. retrieved january 27, 2019, from: https://foreignpolicy.com/2015/02/13/putins-frozen -conflicts. ostanin, i., & rose, e. (2016). brexit: how russian influence undermines public trust in referendums. organized crime and corruption reporting project (occrp), 20.06.2016. retrieved january 27, 2019, from: https://www.occrp.org/en/investigations/5368-brexit -how-russian-influence-undermines-public-trust-in-referendums. palmer, e. (2017). spain catalonia: did russian ‘fake news’ stir things up? bbc news, 18.07.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://www.bbc.com/news/world-europe -41981539. radin, a. (2017). hybrid warfare in the baltics: threats and potential responses. rand research report, rr1577. retrieved january 27, 2019, from: https://www.rand.org/pubs/ research_reports/rr1577.html. ramani, s. (2019). russia and the taliban: talking with terrorists. the diplomat, 12.01.2019. retrieved january 27, 2019, from: https://thediplomat.com/2019/01/russia-and-the -taliban-talking-with-terrorists. rettman, a. (2018). russia opens third front in war on ukraine. eu observer, 26.11.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://euobserver.com/foreign/143496. reuters. (2008). russia says eu sanctions talk ‘sick’ and ‘confused’. reuters, 28.08.2008. retrieved january 27, 2019, from: https://www.reuters.com/article/us-usa-china-military/ u-s-eyes-taiwan-risk-as-chinas-military-capabilities-grow-iduskcn1p92tp. ricks, t. e. (2017). hybrid war’s sword arm: the russians have found good tactical innovations. foreign policy, 14.06.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://foreign policy.com/2017/06/14/hybrid-wars-sword-arm-the-russians-have-found-good-tactical -innovations. roser, m. (2018). war and peace – our world in data. published online at ourworldindata. org. retrieved january 27, 2019, from: https://ourworldindata.org/war-and-peace. saad-ghorayeb, a. (2009). the hizbollah project: last war, next war. opendemocracy, 13.08.2009. retrieved january 27, 2019, from: https://www.opendemocracy.net/article/ the-hizbollah-project-last-war-next-war. sazonov, v. (2017). afghanistan as an example of the kremlin’s hybrid warfare – why russia is arming the taliban. diplomaatia, 166/167 (june 2017). retrieved january 27, h ( ): t 29 2019, from: https://icds.ee/afghanistan-as-an-example-of-the-kremlins-hybrid-warfare -why-russia-is-arming-the-taliban. schroefl, j., & kaufman, s. j. (2014). hybrid actors, tactical variety: rethinking asymmetric and hybrid war. studies in conflict and terrorism, 37(10), 862–880. schultz, t. (2017). russia is hacking and harassing nato soldiers, report says. deutsche welle, 6.10.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://www.dw.com/en/russia-is -hacking-and-harassing-nato-soldiers-report-says/a-40827197. simpson, b. (2014). self-determination in the age of putin. foreign policy, 21.03.2014. retrieved january 27, 2019, from: https://foreignpolicy.com/2014/03/21/self-determination-in-the-age-of-putin. singer, p.w., & brooking, e.t. (2018). likewar: the weaponization of social media. new york: houghton mifflin harcourt publishing company. snyder, t. (2018). the road to unfreedom: russia, europe, america. london: the bodley head. starr, h., & most, b.a. (1985). the forms and processes of war diffusion: research update on contagion in african conflict. comparative political studies, 18(2), 206–227. sukhankin, s. (2019). russian mercenaries on the march: next stop venezuela? european council on foreign relations ‘wider europe forum’, 1.2.2019. retrieved february 1, 2019, from: https://www.ecfr.eu/article/commentary_russian_mercenaries_on_the_march_next _stop_venezuela. thompson, n., & bremmer, i. (2018). the ai cold war that threatens us all. wired, 23.10.2018. retrieved january 27, 2019, from: https://www.wired.com/story/ai-cold -war-china-could-doom-us-all. tucker, r. c. (1959). russia, the west, and world order. world politics, 12(1), 1–23. tyushka, a. (2016). from a ‘hybrid war’ to a ‘hybrid peace’? implications of russian irregular warfare in ukraine for international security. in: p. batór and r. ondrejcsák (eds.), panorama of global security environment 2015–2016 (pp.61–70). bratislava: stratpol. tyushka, a. (2018). russia eyeing the west and the rest: the rule of power in russia’s anti-hegemonic drive against the power of rules. paper presented at the 59th isa annual convention, san francisco, 4–7 april 2018. tzu, s. (2003). art of war. translated by ralph d. sawyer. philadelphia, pa: running press. vishwanath, a. (2015). diffusion of deception in social media: social contagion effects and its antecedents. information systems frontiers, 17(6), 1353–1367. way, l. (2009). resistance to contagion. in v. brunce, m. mcfaul, and k. stoner-weiss (eds.), democracy and authoritarianism in the post-communist world (pp.229–252). cambridge: cambridge university press. wilson, a. (2017). is russia practicing a dry run for an invasion of belarus? foreign policy, 18.09.2017. retrieved january 27, 2019, from: https://foreignpolicy.com/2017/09/18/ is-russia-practicing-a-dry-run-for-an-invasion-of-belarus. tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 karol żakowski*1 orcid: 0000-0003-2715-570x from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s approach towards the new international order in the asia pacific under the second abe administration abstract since returning to the post of prime minister in 2012, abe shinzō has been promoting japan’s active posture in maintaining international stability in the asia-pacific. abe’s vision of the new international order in the region has been based on tokyo’s alliance with washington, both in the security and economic spheres. through legalizing japan’s participation in collective self-defense pacts and through revising the guidelines for japan–us defense cooperation in 2015, abe strengthened the japan–us alliance. in parallel, he promoted japan’s participation in the trans-pacific partnership (tpp), which; however, was realized as comprehensive and progressive agreement for trans-pacific partnership without trump administration’s participation. in addition, tokyo has been negotiating regional comprehensive economic partnership (rcep), japan–china–republic of korea trilateral free trade agreement, and free trade area of the asia-pacific. the article argues that while initially the japanese prime minister’s regional initiatives were aimed at counterbalancing china’s rise, they gradually started putting more emphasis on engaging china in international cooperation. applying a neoclassical-realist methodology, this study examines both the international and the domestic determinants of japan’s shift in approach towards the new international order. keywords: japan, china, asia-pacific, abe shinzō, japan–us alliance, belt and road initiative * university of lodz (poland), e-mail: karol.zakowski@uni.lodz.pl 2019, no. 1 (12), pp. 143–155 published online december, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.009 k ż144 1. introduction since the signing of the san francisco treaty in 1951, the alliance with the us has been a cornerstone of japan’s vision of the regional order. however, in the period of globalization, economic regionalization started playing an equally important role as security policy in shaping international systems. due to opposition of the agricultural lobby, japan made some efforts towards regional economic integration relatively late. tokyo’s first free trade agreement was signed in 2002 with singapore, as thanks to the virtual lack of the agricultural sector in that country the initiative was easily accepted by the domestic pressure groups. at the same time, regional integration platforms exhibited geopolitical significance as methods for creating a new international order in the asia-pacific. this article argues that prime minister abe shinzō has perceived different regional initiatives as a way of both counterbalancing and engaging the rising china. strengthening of the japan–us alliance and negotiations over accession to tpp were supposed to protect the us-oriented regional order while counterbalancing beijing’s attempts at creating international institutions alternative to the system dominated by washington. on the other hand, japan’s foreign policy remained flexible enough to seek cooperation with chinese initiatives once trump’s administration withdrew from the “pivot to asia” and tpp. it is argued that the shift in approach towards china from the policy of counterbalancing to the one of engagement was triggered by the change in international determinants, but it was also facilitated by the fact that part of abe’s closest entourage supported a more flexible approach towards beijing. the first section examines the policy agenda of the abe’s administration from the perspective of containment and engagement policy towards china. a particular emphasis is put on policy proposals of the prime minister’s diplomatic advisors. the second and third sections, in turn, analyze the counterbalancing and engaging strategies undertaken towards beijing since abe’s return to power in december 2012. 2. theoretical and methodological approach the neorealists tend to perceive sovereign countries as “black boxes” pursuing objectively definable national interests that stem from the position of states in the international system (waltz, 1990, p. 29). the neoliberals focus on analyzing the mitigating influence of economic interdependence on international disputes (nye, 1976, pp. 130–161). the representatives of the third mainstream theory of international relations, constructivists, in turn, place their interest in inter-subjective identities and their influence on defining the roles played by nations in mutual interaction (wendt, 1999). all three theories point to the significance of china in interpreting japan’s approach towards the formation of the new order in asia-pacific. in line with neorealism, japan has instituted counterbalancing measures against the rising power of the prc. as predicted by neoliberalism, due to increased economic interdependence with china, tokyo has tried to engage beijing in regional initiatives. just as claimed by constructivism, in turn, history issues and growing nationalism have been major obstacles in sino-japanese cooperation. nevertheless, each of the three theories offers only partial explanation of the determinants of japan’s foreign policy. from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s... 145 this study relies on neoclassical realism in explaining the factors behind tokyo’s regional strategy. as stressed by gideon rose, “the translation of capabilities into national behavior is often rough and capricious over the short and medium term” (rose, 1998, p. 158). while international determinants impose the general direction for foreign policy, domestic-level factors can hinder or accelerate the realization of national interests. as the external environment evolves over time, statespersons should adapt foreign policy decisions to a new situation, but the pace of this process depends on intra-state conditions. in line with neoclassical realism, this study analyzes both external factors that are treated as independent variables, as well as domestic determinants of japan’s regional strategy which constitute intervening variables. while the former refer mainly to the us grand strategy, the latter focus on examining, through primary and secondary sources, the policy agenda of the prime minister and his closest entourage. it is argued that while the shift from the policy of counterbalancing to engaging china in regional initiatives was conditioned by the evolution of the external environment, it was also facilitated by the promotion of sino-japanese rapprochement by abe’s diplomatic advisors. 3. the abe administration’s strategies of counterbalancing and engaging china china has gone a long way since launching economic reforms in 1978. at the end of the 1970s china’s gdp amounted only to little more than one seventh of japan’s, whereas in 2010 it surpassed japan’s, and by 2019 it was almost three times as high (the world bank, 2019). according to stockholm international peace research institute, while in 1989 japan’s military expenditures were nearly 2.5 times as high as the prc’s, in 2018, they constituted less than one fifth of the chinese defense budget (sipri, 2019). such an abrupt change in balance of power between both countries posed a serious challenge to the regional order based on japan–us alliance and prompted tokyo to institute counterbalancing measures against beijing. the rise of china’s power on regional and global level has been one of the crucial points of concern for prime minister abe. in his bestseller “towards a beautiful country” published in 2006, he drew attention to anti-japanese demonstrations in china and claimed the necessity of separating politics from economy in relations with beijing, not to let mutual frictions endanger bilateral trade exchange and investments. as an alternative to strengthening ties with china he hinted at the solidifying of ties with the us and regional powers that shared the same values with japan – india and australia. abe positively evaluated japan’s participation in such multilateral forums as asia-pacific economic cooperation (apec), asia–europe meeting (asem), association of southeast asian nations (asean) plus three, and east asia summit. he stressed the necessity of further developing cooperation within these institutions to contribute to peace and stability in the region as well as to promote the vision of “open asia” (abe, 2006, pp. 146–161). abe’s policy was a reflection on an approach towards china and integration processes of his closest advisors from the ministry of foreign affairs (mofa): yachi shōtarō and kanehara nobukatsu. yachi had been foreign administrative vice-minister under the first abe’s administration in 2006–2007. it is his general policy dialogue with chinese foreign vice-minister dai bingguo that paved the way towards abe’s “ice-breaking trip” to beijing k ż146 in october 2006. yachi was also one of the authors of the concept of “arc of freedom and prosperity,” according to which japan promoted such values as democracy, human rights, rule of law, and market-oriented economy in the countries situated at the outer edge of eurasia. he explained that he excluded russia from the arc not to turn it into a circle surrounding the prc. yachi thus wanted to avoid making an impression that japan intended to contain the rising china. he stressed that japan and china were neighbours who could not move their homes, and should spare no efforts for building rules of mutual coexistence. as he emphasized, sino-japanese cooperation was also expected by the us and southeast asian countries as a friendly relationship between both powers contributed to political and economic stability in whole asia. for that reason, he coined the concept of mutually beneficial relationship based on common strategic interests aimed at finding mutually beneficial solutions to such problems as the dispute over delimitation of the east china sea or pollution of natural environment (yachi & takahashi, 2009, pp. 30–145). after abe’s return to power in december 2012, yachi was nominated as his advisor, and subsequently he served as the first head of the newly established national security secretariat. kanehara nobukatsu (2011, pp. 50–57), who in turn became assistant chief cabinet secretary under the second abe’s administration, stressed that japan needed to assume a more realistic approach and abandon the pacifist idealism of the 20th century, which he called a “fantasy”. he supported strengthening ties with the us as the best way of guaranteeing security in the region and not allowing “finlandization” of the countries in china’s proximity. as indicated by kanehara (2011, pp. 240–241), us alliances with japan, south korea, and australia constituted core framework of the security system in the asia-pacific. according to him, japan was obliged to protect the us-centered regional order not to let china enter the political vacuum that would appear in case of withdrawal of american forces. under his second administration abe, just as his key diplomatic advisors, perceived the rise of china as a serious challenge to the regional and global status quo. while in order to check the rising china the japanese prime minister promoted us-centered international order on regional and global level, he gradually started putting more emphasis on engaging beijing in regional integration initiatives. the former goal was to be achieved through the redefinition of the japan–us alliance and entrance into force of the tpp, and the latter through japan’s participation in the talks on liberalization of trade among three northeast asian countries, as well as through negotiations among a wider group of asian states. 4. counterbalancing china through the us centered international order at the beginning of the second abe administration in december 2012, the prime minister put the strongest emphasis on the need for counterbalancing china by strengthening security and economic ties with the us. his efforts were in line both with the negotiations on tpp accession and “pivot to asia” strategy of the obama administration. abe tried to involve the us in counterbalancing china by the concept of “asia’s democratic security diamond”, which he announced in december 2012. the geopolitical diamond encompassed japan, india, australia, and the us state of hawaii. pointing to the example of the south china sea that “seems to become ‘lake beijing’,” abe emphasized that from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s... 147 the four states should “safeguard the maritime commons stretching from the indian ocean region to the western pacific” (abe, 2012). during his visit to asean countries in january 2013, abe announced “five principles to build the future”, in which he restated the need for “ensuring that the seas, which are the most vital commons to us all, are governed by laws and rules, not by might” (ministry of foreign affairs of japan, 2013). it was a reference to incursions by chinese ships to japanese waters in the east china sea. abe’s vision of the regional order was consistent with the “pivot to asia” strategy that had been drafted by us secretary of state hillary clinton in october 2011. under the obama administration, washington stressed the necessity of adapting alliances in east asia to the changing international environment, protecting freedom of navigation, and enhancing the defense capabilities of regional allies (clinton, 2011). due to the fact that tokyo was not powerful enough to counterbalance china alone, supporting the “pivot to asia” strategy seemed a viable alternative for sino-centric regional order gradually built by beijing. in “diplomatic bluebook 2014” the japanese government pointed to “china’s advance in military capabilities without sufficient transparency and unilateral attempts to change the status quo,” along with the north korean threat as the main causes of “increasing severity in the east asian security environment”. due to the increased international tensions, tokyo indicated that alliance with the us “as the linchpin of japan’s diplomacy has become more important than ever”. the abe administration welcomed “the continued implementation of the united states’ rebalancing toward the asia–pacific, as this contributes greatly to the stability and prosperity of the region” (ministry of foreign affairs of japan, 2014a). as admitted by special advisor to the cabinet taniguchi tomohiko (2018, p. 51), who ghost-wrote abe’s address to the us congress in april 2015, the words about “an alliance of hope” in the speech were to communicate to india, australia, or the uk tokyo’s determination to walk hand in hand with washington. taniguchi (2018, p. 231) reminded everybody concerned that while american troops were present in south korea only to keep an eye on north korea, the us military bases in japan served to maintain security in the whole indian ocean. in order to reinvigorate the japan–us alliance, abe reinterpreted article 9 of constitution that prohibited japan from waging wars and possessing any military potential. in july 2014, he issued a cabinet decision that legalized japan’s participation in collective self-defense pacts. it was announced that “an armed attack against a foreign country that is in a close relationship with japan” which “threatens japan’s survival and poses a clear danger to fundamentally overturn people’s right to life, liberty and pursuit of happiness,” would allow japan to use force, if only “there is no other appropriate means available to repel the attack and ensure japan’s survival and protect its people” (cabinet secretariat, 2014, pp. 7–8). such an interpretation of constitution paved the way not only to making alliance with the us more equal, but also to assist any other country in case of an armed attack on its territory, assuming that the aggression was considered as a direct threat to japan. in line with the cabinet decision, in april 2015 tokyo and washington agreed on new guidelines for japan–us defense cooperation. both sides upgraded the bilateral planning mechanism to enhance communication between their relevant agencies. they also introduced the concept of “gray-zone” disputes that did not involve an armed attack against japan. what is significant, tokyo and washington removed any geographical limitations to joint operations such as maritime cooperation, logistics support, search and rescue, asset protection, or operations to counter ballistic missile attacks. in addition, japan and the us admitted the k ż148 necessity to cooperate bilaterally and with other partners in the disaster relief and humanitarian assistance activities, un peacekeeping operations, minesweeping and counter-piracy, counterterrorism, partner capacity building, exercises and training, evacuation of noncombatants, surveillance, logistics support, intelligence and reconnaissance, or non-proliferation of weapons of mass destruction (ministry of defense of japan, 2015). the other decisions that prepared the ground for solidifying a us-centered order in east asia were the relaxation of arms export ban and modification of the rules of providing the official development assistance (oda). in april 2014, the abe administration issued new three principles on transfer of defense equipment and technology that permitted arms export provided “the transfer contributes to active promotion of peace contribution and international cooperation” or “the transfer contributes to japan’s security” (ministry of foreign affairs of japan, 2014b). in february 2015, in turn, the new development cooperation charter created a possibility of financing projects in which “the armed forces or members of the armed forces in recipient countries are involved in development cooperation for non-military purposes such as public welfare or disaster-relief purposes” (ministry of foreign affairs of japan, 2015, pp. 10–11). both changes paved the way to selling or donating military equipment to potential allies of japan and us in containing the rising china, such as the philippines, india, or even vietnam. while strengthening the japan–us alliance, abe perceived the tpp as an instrument for creating a us-centered economic order in the asia-pacific. after long negotiations, the tpp was signed in february 2016 by australia, brunei, canada, chile, japan, malaysia, mexico, new zealand, peru, singapore, the us, and vietnam. abe placed high expectations in this agreement. he acknowledged far-going concessions to the us on the reduction of agricultural products tariffs and pushed ratification of tpp forward in december 2016 despite strong opposition by the domestic agricultural lobby. nevertheless, in order to make the agreement enter into effect, it had to be ratified by at least six states representing at least 85% of the gdp of all signatories. after the withdrawal by washington in january 2017, tokyo played a pivotal role in negotiating the comprehensive and progressive agreement for trans-pacific partnership (cptpp) without the us participation. it was signed in march 2018 in santiago de chile, ratified by japan in july 2018, and entered into force in december 2018. as admitted by japanese foreign minister kōno tarō, the new deal would “serve as a foundation for building a broader free-trade area” in asia-pacific (stevenson & rich, 2017). nevertheless, without the us participation, the cptpp lost its geopolitical significance. donald trump’s having been elected as us president in november 2016 endangered abe’s plans of counterbalancing the prc. the new us president not only abandoned “pivot to asia” policy, but he also withdrew from the tpp (żakowski, 2019, pp. 85–101). as a result, while abe remained a loyal us ally, he gradually started envisaging japan’s participation in regionalization initiatives competitive to washington in order to engage the rising china. 5. engaging china through the east asian integration initiatives while strengthening security and economic ties with the us, the abe administration was aware of the gravity of integration processes in east asia. rcep, japan–china–republic of from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s... 149 korea trilateral free trade agreement, and free trade area of the asia-pacific were the most significant initiatives in the region that necessitated japan’s reaction. as the first attempts at wider economic integration in asia, such as creation of east asian economic caucus proposed by mahathir muhammad and lee kuan yew in the 1990s, ultimately failed, japan focused on the efforts towards the liberalization of trade with individual asian countries on bilateral footing. according to former foreign administrative vice-minister yabunaka mitoji (2010, pp. 157–158), japan’s previously passive posture towards bilateral free trade agreements eventually changed as a result of the stalemate in negotiations on the liberalization of trade on global level within the world trade organization. the first agreement of this kind was signed with singapore in 2002. as of october 5, 2019, japan had signed 14 free trade agreements (fta) or economic partnership agreements (epa) with 14 countries (singapore, mexico, malaysia, chile, thailand, indonesia, brunei, philippines, switzerland, vietnam, india, peru, australia, mongolia) as well as three multilateral blocks (asean, eu, cptpp). another five agreements were under negotiations: with asean on services and investment chapters, colombia, turkey, trilateral with china and republic of korea, as well as rcep (ministry of foreign affairs of japan, 2019c). one of the most important forums for japan to engage china was the trilateral meeting with the participation of south korea. according to nukaga fukushirō (2010, pp. 109– 114), who served as director-general of the japan defense agency in 1998, the first meeting of the three leaders was scheduled to deal with the north korean problem, but also to provide a forum for a regular exchange of ideas in a trilateral setting. the initial meeting in asean plus three formula took place in manila in november 1999, with the participation of prime ministers obuchi keizō and zhu rongji as well as of president kim dae-jung. interestingly enough, to emphasize equality of all three leaders, a special triangular table was prepared for the deliberations. in subsequent years, the three leaders met regularly during asean summits. as stressed by yachi shōtarō, tokyo was expected by asean states to represent their interests in talks with beijing, as in that group japan was the only country powerful enough to speak with the prc on equal footing. in order to dilute china’s supremacy, japan proposed the formation of the east asia summit with the additional participation of three democratic states: india, australia, and new zealand. its first meeting was held in kuala lumpur in december 2005. according to yachi, the east asia summit symbolized the efforts towards creating the east asian community (yachi & takahashi, 2009, pp. 146–147). in 2011, however, the us and russia joined the summit, which turned it into a supra-regional forum. as stressed by yabunaka (2010, p. 167), asean countries were unceasingly motivated to include japan in regional integration initiatives for the sake of counterweighing chinese economic and political influence. according to him, as japan was unwilling to challenge china alone, southeast asian representatives placed high expectations in the us–japan alliance. gradually, however, japan, china, and south korea leaders started holding meetings separately from asean. the first independent china–japan–south korea trilateral summit was held in japanese dazaifu in december 2008. due to frictions between japan and the other two countries, the summits were suspended in 2013–2014 and 2016–2017, but in may 2018 prime minister abe hosted the seventh meeting in tokyo. while at the beginning of his second administration abe focused on the initiatives oriented at counterbalancing the rising china, since the end of 2014 he started displaying a more accommodative posture towards beijing. the evolution of tokyo’s diplomatic stance k ż150 was related to the changes in the international environment. after annexation of crimea in march 2014, japan was forced by the us to introduce economic sanctions against moscow, which excluded russia from the group of countries that could be potentially used to counterbalance china. moreover, first signs of economic stagnation after initial successes of abenomics (abe’s economics) made tokyo more eager to improve sino-japanese trade exchange1. nevertheless, the most important factor was donald trump’s electoral victory in the us in november 2016. the abandonment of the “pivot to asia” policy and withdrawal from the tpp by the new american president put into question the four years of promotion by abe of us-centered security and economic order in the asia-pacific. despite abe’s efforts to establish friendly relationship with trump, japanese diplomats quickly started voicing their doubts about reliability of the new us president as an ally in counterbalancing the rising china. as stressed by yabunaka (2017, pp. 89–229), trump had a tendency to spontaneously reverse his opinions. on the one hand, during the electoral campaign he criticized china for unfair trade practices, but on the other hand due to his and his son-in-law jared kushner’s business interests in china, he often assumed an accommodating posture towards beijing. this ambiguity was evident during abe’s visit to the us in february 2017. while emphasizing that senkaku/diaoyu islands, disputed between japan and china, fell within the scope of the us–japan alliance, trump said that japan would benefit from good relations between the prc and the us. for that reason, yabunaka advised the japanese government to broaden the fields of cooperation with beijing and to make the prc more willing to respect the rules of the international order by engaging china in joint projects. former ambassador to china miyamoto yūji (2019, pp. 75–175) held a similar view. while stressing that the power of the us would wane in the future, he claimed that china would not become the new world leader as the international system would move towards multipolarity. because international conditions in the 21st century considerably differed from the situation which remained operative until the 19th century, he was also convinced that it was impossible for china to rebuild sino-centric order. under these circumstances, miyamoto emphasized that japan’s prime objective in relations with beijing should be, just as after the tiananmen square incident in 1989, not to let isolate the prc on the international scene. in fact, according to him, in the era of globalization it was virtually impossible to conduct a strategy of containment against such a powerful country. as claimed by miyamoto, excessive attempts at isolating china could only turn the prc into a real “monster” – a revisionist state that feels strong enmity against the western civilization. instead, it was wiser to engage beijing in the currently existing international order. interestingly, trade wars waged by trump created an opportunity for initiating such strategy of engagement, as the prc started appealing to washington to respect the rules of free market, which were a part of the international order. gradually, abe indeed intensified contacts with china to an extent that instead of counterbalancing, he started putting more emphasis on engaging china in regional initiatives. during prime minister li keqiang’s visit to japan in may 2018, both countries concluded the maritime and aerial communication mechanism aimed at facilitating the avoidance of crisis situations in the east china sea. they signed as many as 10 bilateral agreements or memorandums, such as the agreement on social security or memorandum on the development 1 so-called “three arrows of abenomics” included monetary easing, fiscal stimulus, and structural reforms to stimulate private investments. from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s... 151 of service industry cooperation. what is important, the two prime ministers appealed for “building of a free, open, and fair economic order based on international rules, in order to maintain and promote the free economic and trading system” (ministry of foreign affairs of japan, 2018a). furthermore, 12 international agreements and memorandums were signed during abe’s visit to beijing in october 2018. prime minister abe reassured president xi jinping that he attached importance to multilateral free trade arrangements, while stressing “that it is essential for china to make further improvements on issues including subsidies and intellectual property rights” (ministry of foreign affairs of japan, 2018c). in “diplomatic bluebook 2019” the japanese government still indicated the lack of transparency of military expenditures and unilateral actions against status quo by china as serious threats to regional order. on the other hand, tokyo ranked the improvement of relations with neighboring states as one of six priority areas of foreign policy, right behind the strengthening of alliance with the us and promotion of the networking of allies and befriended countries. the document called sino-japanese relations “one of the most important bilateral relationships for japan,” stressing that in 2018 bilateral contacts “returned to their normal track and entered into a new stage aiming for new development”. tokyo admitted that both countries shared “a major responsibility for the peace and stability of the region and the international community, and a stable relationship between japan and china is essential not only to the citizens of both countries but also, for dealing with regional and international issues” (ministry of foreign affairs of japan, 2019b). the shift towards the policy of engagement was symbolized by japan’s approach towards such china’s initiatives as the belt and road initiative (bri) or the establishment of the asian infrastructure investment bank (aiib). the bri was announced by president xi jinping as one belt one road in 2013. its aim was to create a new silk route through extensive investments in land and maritime transportation infrastructure from china to europe. the aiib, in turn, which started operating in 2015, was to provide the funds for infrastructure projects. initially, tokyo declared non-participation in both initiatives, perceiving them as elements of the sino-centric order that beijing wanted to build in the region. the aiib became an alternative not only to the us-dominated international monetary fund, but also to the japan-led asian development bank. nevertheless, gradually japan’s approach towards china’s plans started turning more positive. at the banquet of the 23rd international conference on the future of asia in june 2017, prime minister abe remarked that the bri held the potential to connect east. during the apec economic leaders’ meeting in november 2017, in turn, the japanese prime minister expressed his intention to cooperate with the bri upon the condition of ensuring openness, financial soundness, economic efficiency, and transparency. moreover, during the third japan–china dialog between business and former government officials in december 2017, he reaffirmed his will to participate in the bri within the framework of free and open indo-pacific strategy that encompassed japan, the us, australia, and india (ito, 2019, pp. 116–126). interestingly enough, it seems that the shift in approach towards china’s international initiatives was led by the kantei (prime minister’s residence) rather than the mofa. when in may 2017 liberal democratic party secretary-general nikai toshihiro visited beijing, he was entrusted with a letter from prime minister abe to president xi jinping. while according to its original contents japan was to maintain its negative posture towards the bri, prime minister’s executive secretary imai takaya, acting on behalf of abe, changed it so as k ż152 to express readiness to cooperate with chinese regional plans, while keeping distance towards the aiib. as this modification was done without sufficient consultation with the mofa and the national security council, it met with dissatisfaction from national security advisor yachi shōtarō (mori, 2019, pp. 51–65). this incident proved to be a personal factor of grave importance in facilitating the shift in japan’s china policy. at the same time, japan intensified efforts towards the liberalization of trade with other asia-pacific countries without the us participation within the rcep (asean and australia, china, india, japan, new zealand, and south korea) as well as japan–china–republic of korea trilateral framework. during the seventh trilateral summit in may 2018, prime ministers abe shinzō and li keqiang as well as president moon jae-in agreed in a joint declaration to “work together to strengthen the rules-based, free and open, transparent, non-discriminatory and inclusive multilateral trading system underpinned by the wto,” while stressing “the importance of bilateral, regional, and plurilateral trade agreements which complement and strengthen the multilateral trading system”. they conceded to “make greater efforts to accelerate the negotiations on the trilateral free trade agreement aiming at realizing a comprehensive, high-quality and mutually beneficial fta with its own value” and reaffirmed their commitment to intensify talks on rcep (ministry of foreign affairs of japan, 2018b). in april 2019, the fifteenth round of negotiations among the representatives of the three northeast asian countries was held in tokyo. the talks focused on market access and such rules as intellectual property rights or electronic commerce. the three governments “affirmed to continue negotiations toward the conclusion of comprehensive, high-level and mutually beneficial agreement, with regard to the progress of rcep” (ministry of foreign affairs of japan, 2019a). some efforts towards the establishment of the free trade area of the asia-pacific within the framework of apec were less advanced. just as the promotion of the us-centered international order in the asia-pacific, japan’s stance on regional integration was to a large extent dependent on an approach towards china. it is disappointment with the trump administration’s asia policy that prompted abe to seek cooperation with sino-centric initiatives pursued by beijing. this shift was enabled mainly by the change in the international environment, but also facilitated by pro-beijing figures in abe’s entourage. 6. conclusions japan’s efforts towards the establishment of a new international order in the asia-pacific under the second abe’s administration were to a great extent motivated by the necessity of responding to china’s rise. prime minister abe shinzō utilized the strategies of both counterbalancing and engaging beijing in international initiatives. to achieve the former aim, he strengthened the alliance with the us and intensified contacts with such regional powers as india and australia. nevertheless, the unstable international situation and trade wars waged by president donald trump prompted abe to incline towards the cooperation with china for the sake of realizing common interests. for that reason, in 2017 japan started changing its previously negative stance on such chinese initiatives as the bri, while intensifying efforts towards economic integration in east asia without us participation within japan–china– republic of korea trilateral free trade agreement or rcep. while the main aim of japan’s foreign policy remained the same – counterbalancing the rising china – after washington’s from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s... 153 withdrawal from “pivot to asia” and the original tpp, tokyo became more willing to pursue a policy of a limited engagement with beijing. this evolution testifies to the gravity of balance of power between the us and the prc, just as between tokyo and beijing, in shaping japan’s approach towards regional integration initiatives. nevertheless, while the external stimuli pushed japan towards the policy of engagement towards china, this shift was facilitated by a plurality of opinions among abe’s closest entourage. in particular, it is prime minister’s executive secretary imai takaya together with liberal democratic party secretary-general nikai toshihiro who played a crucial role in softening abe’s opposition against japan’s participation in the bri, thus breaking the monopoly of the mofa and national security advisor yachi shōtarō on foreign policy-making. as such, personal determinants may be treated as one of the intervening variables that have shaped japan’s policy regarding the new order in the asia-pacific under the second abe administration. acknowledgements this article is a result of research conducted as a part of project “evolution of the core executive under prime minister abe’s government in japan” financed by the national science centre, poland (dec-2016/23/b/hs5/00059). references abe, s. (2006). utsukushii kuni e [towards a beautiful country]. tokyo: bungei shunjū. abe, s. (2012, december 27). asia’s democratic security diamond. project syndicate. retrieved december 25, 2018, from https://www.project-syndicate.org/commentary/ a-strategic-alliance-for-japan-and-india-by-shinzo-abe?barrier=accesspaylog. cabinet secretariat. (2014, july 1). cabinet decision on development of seamless security legislation to ensure japan’s survival and protect its people. retrieved august 7, 2017, from http://www.cas.go.jp/jp/gaiyou/jimu/pdf/anpohosei_eng.pdf. clinton, h. (2011, october 11). america’s pacific century. foreign policy. retrieved august 13, 2017, from http://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/. ito, a. (2019). china’s belt and road initiative and japan’s response: from non-participation to conditional engagement. east asia, 36, 115–128. doi: 10.1007/s12140-01909311-z. kanehara, n. (2011). senryaku gaikō genron [a grand strategy of japan for the 21 century]. tokyo: nihon keizai shinbun shuppansha. ministry of defense of japan. (2015, april 27). the guidelines for japan-u.s. defense cooperation. retrieved august 11, 2017, from http://www.mod.go.jp/e/d_act/anpo/ shishin_20150427e.html. ministry of foreign affairs of japan. (2013, january 18). the bounty of the open seas: five new principles for japanese diplomacy. jakarta. retrieved december 25, 2018, from http://www.mofa.go.jp/announce/pm/abe/abe_0118e.html. ministry of foreign affairs of japan. (2014a). diplomatic bluebook 2014. retrieved november 4, 2019, from https://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2014/html/index .html. k ż154 ministry of foreign affairs of japan. (2014b, april 6). the three principles on transfer of defense equipment and technology. retrieved december 6, 2019, from http://www. mofa.go.jp/fp/nsp/page1we_000083.html. ministry of foreign affairs of japan. (2015, february 10). cabinet decision on the development cooperation charter. retrieved december 6, 2019, from http://www.mofa.go.jp/ files/000067701.pdf. ministry of foreign affairs of japan. (2018a, may 9). premier of the state council of china li keqiang visits japan. japan-china summit meeting and banquet. retrieved january 24, 2019, from https://www.mofa.go.jp/a_o/c_m1/cn/page3e_000857.html. ministry of foreign affairs of japan. (may 9, 2018b). joint declaration of the seventh japanchina-rok trilateral summit. retrieved november 1, 2019, from https://www.mofa. go.jp/a_o/rp/page4e_000817.html. ministry of foreign affairs of japan. (2018c, october 26). prime minister abe visits china. retrieved november 4, 2019, from https://www.mofa.go.jp/a_o/c_m1/cn/page 3e_000958.html. ministry of foreign affairs of japan. (2019a, april 12). fifteenth round of negotiations on a free trade agreement among japan, china and the republic of korea. retrieved november 1, 2019, from https://www.mofa.go.jp/press/release/press4e_002425.html. ministry of foreign affairs of japan. (2019b). diplomatic bluebook 2019. retrieved november 4, 2019, from https://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/2019/html/chapter1/ c0101.html. ministry of foreign affairs of japan. (2019c, october 5). free trade agreement (fta) and economic partnership agreement (epa). retrieved october 22, 2019, from https:// www.mofa.go.jp/policy/economy/fta/index.html. miyamoto, y. (2019). nitchū no shippai no honshitsu. shin jidai no chūgoku to no tsukiaikata [essence of sino-japanese failure. method for getting along with china in new era]. tokyo: chūō kōron shinsha. mori, i. (2019). kantei kanryō. abe ikkyō o sasaeta sokkin seiji no tsumi [the residence’s bureaucracy. the sin of aides’ politics that supported abe’s unilateral strength]. tokyo: bungei shunjū. nye, j.s. (1976). independence and interdependence. foreign policy, 22(spring),130–161. doi: 10.2307/1148075. nukaga, f. (2010). seiji wa gēmu dewanai. senryakuteki nihon kaihō keikaku [politics are not a game. plan of strategic opening of japan]. tokyo: sankei shinbun shuppan. rose, g. (1998). neoclassical realism and theories of foreign policy. world politics, 51(1), 144–172. doi: 10.1017/s0043887100007814. sipri. (2019). military expenditure by country, in millions of us$ at current prices and exchange rates, 1949–2018. retrieved november 4, 2019, from https://www.sipri.org/ sites/default/files/sipri-milex-data-1949-2018_0.xlsx. stevenson, a., & rich, m. (2017, november 11). trans-pacific trade partners are moving on, without the u.s. the new york times. retrieved january 22, 2018, from https:// www.nytimes.com/2017/11/11/business/trump-tpp-trade.html. taniguchi, t. (2018). abe shinzō no shinjitsu [truth about abe shinzō]. tokyo: gokū shuppan. from counterbalancing to engaging china: shift in japan’s... 155 the world bank. (2019). gdp (current us$) – china, japan. retrieved november 4, 2019, from https://data.worldbank.org/indicator/ny.gdp.mktp.cd?locations=cn-jp. waltz, k.n. (1990). realist thought and neorealist theory. journal of international affairs, 44(1), 21–37. wendt, a. (1999). social theory of international politics. cambridge: cambridge university press. yabunaka, m. (2010). kokka no meiun [fate of the state]. tokyo: shinchōsha. yabunaka, m. (2017). turanpu jidai no nichibei shin rūru [new japan–us rules of the trump era]. tokyo: php kenkyūjo. yachi, s., & takahashi, m. (2009). gaikō no senryaku to kokorozashi. zen gaimu jimujikan yachi shōtarō wa kataru [strategy and ambition in diplomacy. narrated by former foreign administrative vice minister yachi shōtarō]. tokyo: sankei shinbun shuppan. żakowski, k. (2019). revision of japan’s foreign policy after donald trump’s electoral victory. international studies. interdisciplinary political and cultural journal, 23(1), 85– 101. doi: 10.18778/1641-4233.23.06. tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 ireneusz ciosek*1 orcid: 0000-0002-7517-5329 aggravating uncertainty russian information warfare in the west abstract according to vast evidence material, russia actively tries to influence the situation in western societies by creating and aggravating uncertainty with the usage of weaponized information. it can be treated as an important part of russian application of sharp power in the west. the purpose of the article is to explore the selected exemplifications of russian activities and create a map of disruptive operations against the western “hearts and minds”. the main scientific methods used in the study are desk research and content analysis. the employment of these methods is crucial to conduct the study of official russian documents and identified cases of anti-western information operations. keywords: russian foreign policy, sharp power, information warfare, uncertainty, the west, nato, eu 1. introduction for russia, the trajectory of global changes shows that “the global economic and political dominance of the traditional western powers” is eroding. russia perceives itself to be in the state of geopolitical clash with the west. the logic of resistance consolidates society around “besieged fortress” with exposed borders (torkunov, 2018) and “explains” economic and social defects of the system. the only way to break this siege is to return to the status of true superpower with ability to project values, realize vital interests, sometimes with “always legitimate” use of coercion and military power. according to russian strategic documents, “soft power has become an integral part of efforts to achieve foreign policy objectives. this primarily includes the tools offered by civil * jan kochanowski university in kielce (poland), e-mail: iciosek@ujk.edu.pl 2020, no. 1 (13), pp. 57–72 published online april, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.005 i c58 society as well as various methods and technologies – from information and communication, to humanitarian and other types” (foreign policy concept, 2016). soft power, a concept created by joseph nye is defined as a model of obtaining state’s objectives in international politics by attracting others to admire the values of the state, emulating its example and not forcing them to change their behavior by threat of military power or any other form of coercion (nye, 2005, p. 5–6). however, the russian policies can be classified as an exercise of sharp power rather than of soft power. christopher walker (2018, p. 11–12) defines it as an “approach to international affairs that typically involves efforts at censorship, or the use of manipulation to sap the integrity of independent institutions”. it has the effect of limiting free expression and distorting the political environment”. walker describes the term sharp, as a metaphor of “piercing, penetrating, or perforating” the political environment. russian information operations seek to capitalize on vulnerabilities generated by civil society in the west and disrupt institutions of democratic societies. all spheres, where the information weaponry can be deployed, will be hit by this asset, originating from sophisticated russian active measures arsenal. these activities deepen the divisions within western societies and divert social opinions from not only liberal democracy, civil liberties, but from the west as an ideal, or a cultural, social, political and geopolitical concept. russia operates information weapons through several channels, and their “payload” is tailored to different audiences. russian operations are performed by classic media outlets, users and profiles in social media ecosystem. social uncertainty is defined as the “degree to which a person’s uncertainty about [...] their own future states and actions depends on their uncertainty about the states and actions of others” (kappes et al., 2019). western societies are facing a deep, multidimensional crisis – problems with democratic systems legitimacy, rise of populism and political extremism, anti-elite backlash, cultural and identity-related tensions fueled or ignited by mass migration from the middle east and north africa are important “streams” within this complex problem, and most recently, sars-cov-19 public health emergency. these problems are generating severe uncertainty in all western societies. this negative state with all following emotions is being aggravated by russian information warfare waged against the eu and the united states. weaponized information is “piercing” crisis-torn societies, “penetrating” traditional democratic institution and “perforating” social structures. the scientific literature analyzing the question of russian information war against the west is extensive and still growing. the majority of those positions concerns the general question of russian strategies, objectives and fields of activity, i. e. boyd-barret (2019); galeotti, (2019); jonsson (2019); stengel (2019); van herpen (2015). there is also a sizeable body of articles in scientific journals, i.e. abrams (2016); aro (2016); berzina (2018); dawson & innes (2019); lanoszka (2019); lukito (2020); mcgeehan (2018); mejias & vokuev (2017); thomas (2014); thornton (2015). it is necessary to include the output of analytic documents stemming from international think tanks (i.e. carnegie endowment for international peace, cato institute, center for european policy analysis, center for strategic and international studies, centre for eastern studies, council on foreign relations, eastern europe studies center, european council on foreign relations, heinrich böll stiftung, prague security studies institute, rand corporation, stiftung wissenschaft und politik, the casimir pulaski foundation). it is also impossible to overlook eu and nato analytic institutions, particularly east stratcom task force and nato strategic communications centre of excellence. the subject is also broadly analyzed by international media outlets. aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 59 from the perspective of author’s analysis there are positions that refer (but not explicitly) to social uncertainty and activities targeting democratic institutions in the west: marshall, goodman, zowghi & da rimini (2015); pomerantsev (2019); bennet & livingston (2018); freivogel (2017); nisbet & kamenchuk (2019). the main objective of the author is to identify the cases of russian information war instruments inducing uncertainty and all emotions related thereto in western societies and to pinpoint their effects. the analysis must be preceded by the outline of research methodology. 2. methodological note scientific instruments employed to explore the subject matter are centered around broadly understood content analysis and desk research, anchored in social sciences methodological framework. desk research is a type of secondary analysis of qualitative data. there is no one commonly accepted definition thereof. however, the broadly used basic principle of it states that it involves the analysis of pre-existing data (heaton, 2012, p. 2–3). it aims to address questions which were not analyzed by other researchers. desk research instruments are used to collect and structure the body of empirical material, first and foremost from online media outlets. therefore, the methodology must also include content analysis, which is placed somewhere between political science coupled with media-related science and communication sciences. it asks the question of why the content was created, what was the context of its creation and what are the impact and consequences of its presence (krippendorff, 2004, p. 21). examples of russian information operations are selected from the broad set of cases, from 2016–2019 period, when several important events in the western world occurred: u.s. presidential campaign and donald trump election, brexit and activation of article 50 of the lisbon treaty by united kingdom, war against daesh (isis), migration and terrorist attacks in europe, prolongation of russian aggression against the ukraine, enhancing nato’s eastern flank and general social problems in eu and u.s. (the rise of populism, social unrest). considering the outlined research problem and methodology, the author puts following hypothesis: russian information war means, and methods are aggravating uncertainty in crisis-hit western societies. in order to verify it, several questions must be answered: what are the strategies of russian information war? what are the cases of weaponized information aggravating uncertainty in western societies? what are the effects of these russian operations? firstly, the place of information in russian strategies and a rationale behind efforts to aggravate social uncertainty in the west should be explained. 2.1. russian strategic lens for russia, the trajectory of global changes shows that “the global economic and political dominance of the traditional western powers” is eroding (foreign policy concept, 2016). russia perceives itself to be in the state of geopolitical clash – admittedly below the level of war, but with high level of intensity (freedman, 2018, p. 27) – with russia regarding itself as being located in the very center of eurasia, being endowed with distinctive identity, derived from the classic concept of mackinder’s heartland (kubyshkin & sergunin, 2015, pp. 38–39) according to a study of russia-based scientists, the broad socio-political scene and i c60 “russian mindset” is filled by the imperial nationalism, narrative invented by integration of ethnic and civic nationalisms (ponarin & komin, 2018, p. 2). it is also important to notice that geopolitics is currently fully integrated with the russian messianism (świder, 2016, p. 36). the “origins of russian conduct”, to invoke george kennan’s famous long telegram, is a complex issue, where different explanatory sets should be taken into consideration. according to elias götz (2017, p. 48), several can be identified: “decisionmaker accounts focusing on putin’s mindset and worldviews; domestic political accounts emphasizing the kremlin’s interest in preventing internal unrest and democratization spillover; ideational accounts highlighting the role of russia’s national self-understanding and desire for international status”. many believe that president vladimir putin is the sole leader and the creator of all russian policies. there is also a lot of speculation about the models of power distribution within the top echelon of russian authorities, which is possibly more diffused with putin as a “moderator”, “real tsar reincarnated”, who hovers above the mutually competing groups, which are too weak and too disunited to challenge his rule” (nalbandov, 2016, p. 88). preventing internal unrest, in russia symbolized by western backed color revolutions (deyermond, 2016, pp. 963–964), is the question of great importance for ruling elites. placing their country in position of constant pressure and threat generated by the western, “expansive, consumptionist, hedonistic powers” (tsygankov, 2018, p. 104) helps to draw sharp boundaries of its own identity, spiritual heritage of christian orthodoxy and “russian soul”. the maintenance of fear within society is beneficial both for the persistence of the regime and for its goals abroad. the logic of resistance consolidates society around “besieged fortress” with exposed borders (torkunov, 2018) and “explains” economic and social defects of the system. the only way to break this siege is to return to the status of a true superpower with an ability to project values, realize vital interests, sometimes with “always legitimate” use of coercion and military power. it is also important to acknowledge the role of offensively minded military and intelligence establishment, siloviki, in the shaping of foreign policy (rivera, werning & rivera, 2018, pp. 226–227). however, territory – always crucial for the russian mindset – is no longer the only one spatial dimension of russian thinking about its own identity and set of imperatives. the broadly understood cyberspace, a space without the territory, was raised to a key role in russian views about strategic directions of both external and internal policies. russia recognizes the role of highly efficient sharp power tools (although the documents described them as soft power), deployed in new, networked media. their role is explained in foreign policy concept (2016): “in addition to traditional methods of diplomacy, <<soft power>> has become an integral part of efforts to achieve foreign policy objectives. this primarily includes the tools offered by civil society, as well as various methods and technologies – from information and communication, to humanitarian and other types”. it can be assumed that within this understanding of the notion, russia seeks to capitalize on vulnerabilities generated by the very existence of civil society in all of its manifestation in the west. “tools offered” by rapid technological development are employed as instruments of achieving advantage on the international stage. information can be recognized as the most important in this context. doctrine of information security (2016) elaborates russian perception of the information environment and introduces a catalogue of vital national interests, indicating the major threat vectors, areas of vulnerabilities along with objectives to achieve in order to build resilience on social, economic, political and military level. consequently, in russian strategic thought, aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 61 information war is understood as an: “impingement on massive consciousness within the interstate rivalry of civilization systems in information sphere that is using specific methods of control of information resources as an information weapon” (darczewska, 2014, p. 12). as it can be noticed, the military and nonmilitary, technological and social domains are interlocked in one set of activities. information warfare is therefore a type of permanent activity (giles, 2016, p. 11). as opposed to the west, russia adopted holistic approach to this question. the main space of battle of russian information war is cyberspace, which (as opposed to the west, mainly nato) is treated holistically – not only as a strictly technical domain, but also a sphere wherein users are constantly present and create a myriad of interactions. measures of russian information war – manipulation and fabrication of information, disinformation, social maneuvering – are applied first and foremost in heterogeneous cyberspace (aleksandrowicz, 2016, pp. 32–34). russia is using an immense array of different means to reshape this sphere in accordance with her interests. nato defence college handbook of russian information warfare (giles, 2016, p. 16) quotes russian authors (s. g. chekinov and s. a. bogdanov) stating that: “information and psychological warfare will come on top of all forms and methods of operations in future wars to achieve superiority in troop and weapon control and to erode the morale and psychological spirit of the opposing side’s armed forces personnel and population. indeed, information warfare and psychological operations lay much of the groundwork for victory”. information warfare is therefore an important asset in geopolitical rivalry with the west. the decisive advantages of this weapon are low-cost/high impact parameters. information warfare is not limited by state boundaries and can be thus universally applied. western societies are exhaustively researched by russian intelligence apparatus. all spheres in which the information weaponry is deployed suffers negative consequences and sometimes, the cascade effects are triggered. russian state authorities operate on the basis of very insightful understanding of contemporary social processes, trajectories of technological development and correlations of the former and the latter. therefore, it can be presumed that russian doctrines discussed above are well adapted to their main target; that is, to western social and political systems. hence, their vulnerabilities, creating the space where russia deploys her information weaponry, must be outlined. 2.2. the space of battle the world has entered the post-truth era, where there is no “(…) truth or lies, but a third category of ambiguous statements that are not exactly the truth but fall short of a lie” (keyes, 2004, p. 15). eclectic compilations of truths and lies, all bent and mixed together in a way that creates an immeasurable area yielding itself to various interpretations or modifications, are being extensively used. it is an amorphous material which can be molded in a desired way to perform a desired function. the civil society in the west makes itself vulnerable due to its deep digital connectedness or digital dependency. what is more, inherent pluralism and openness of western societies creates another “set” of weak spots, attracting offensive actions by potential adversaries (goldsmith & rusell, 2018, pp. 9–10). rapid development of communication technologies opened a pandora box of new threats and risks – “by-products” of progress (beck, 2012, p. 20). this extending catalogue is still not fully and properly uni c62 derstood in western societies. what is more, the state of general crisis of the west discussed earlier complements the structure of “fertile ground” for russian disruptive measures. internauts, or “networked” individuals, are locked in so called “echo chambers” (colleoni et. al., 2014, p. 319), where they “meet” only with narratives and views compatible with each other’s. these are grey zones were information impingement creates alternative worlds, blurring the lines of the real and imagined conflicts. social media are not the obvious “first choice” as platforms through which geopolitical rivalry is channeled. however, in hybrid warfare, which combines military and non-military means of conduct, this type of media is a very important front. the point where properly structured information enters the internet and passages hubs, generating “swarms” (organization of multiple autonomous individuals, creating a community which is defined by circumstances and character) constitute a specific kind of “forward edge of battle area”. the russian information warfare puts achievements of modern technology, lifestyle and many others which have their origins in the west, against its societies, creatively using vectors of social currents. multi-layered combination of subversive tactics applied by russia against the west is nothing new. the so called “active measures” (darczewska, żochowski 2017: 8) are known from soviet aggressive policies, but now, they are “armed” with high-end technologies, thus making western vulnerability even more pronounced (not only in terms of “hard” critical cyber-systems entwining world and people’s lives). the repertoire of modern ‘active measures’ differs little from that used during the cold war. these techniques are implemented both by locutionary means (disinformation and propaganda) and by actual actions (subversion, provocation, protest actions, paramilitary actions, etc.). the latest innovations mainly rely on the use of new means of communication, which have expanded the special services’ opportunities for action. the internet has abolished the old barriers to information and communication; it provides access to information in real time, making it easier for the special services to effect the rapid penetration of their targets”. british journalist, peter pomerantsev has analyzed russian handbook, designed for students and politicians. what is thereby meant is 2011 edition of information-psychological war operations: a short encyclopedia and reference guide. according to this handbook, information weaponry “acts like an invisible radiation” (pomerantsev, p. 2015). pomerantsev states that due to information impingement, a confused individual is put in the “hall of mirrors”. it is a place in which nothing is what it seems to be. such context may, under certain conditions, constitute a “starting platform” for cascading crises. technologically driven information war, waged by russia along with saturation of public sphere with fake news, conspiracy narratives can (apart from constructing and deconstructing political views and preferences) generate massive, physical effects, panic and real crises (chen, 2017). there is a large casebook of documented and well-analyzed instances of russian interference in democratic processes in the west and other subversive actions. some cases should be recalled in order to identify the “corridors”, through which russia is bringing about uncertainty and other emotions associated with it. these cases are selected on the basis of main problems of western political and social systems: growing anti-eu resentment and the rise of extreme political movements; ant-elite backlash in u.s. and eu states; fear of mass migration from conflict zones in the middle east and north africa, cultural conflicts and terrorism; fear of possible war between nato and russia; spread of conspiracy thinking. the author assumes that these problems are the main driving forces of uncertainty in the west and therefore are exhaustively exploited in russian information operations. aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 63 2.3. avenues of russian disinformation whichever objective is being pursued by russia, divisions within the western community can be described as an effect integrating almost all possible desired outcomes. russian soft impingement is concentrated around the nexus “russia is good” – “the west is bad” (shekhovstov, 2018, p. 135). a lot of “streams” of russian disinformation are filled with content tailored to different audiences (the same narrative will not be equally effective when applied to the populations from i.e. central europe, scandinavia or western europe). russian operations are performed with the help of a vast array of classic media, users and profiles in social media ecosystem. what are the most exemplary motives of russian narratives against the west? according to eu’s east stratcom task force, the notion “common people versus elites” is one of them, used especially in the election periods. this motive was used extensively before brexit referendum. within this narrative, one can point to “evil power” standing behind corrupt elites to “blame for everything” – george soros, the so called “banksters”, jews, eu bureaucrats and others. russian disinformation also resorts to alleged manipulations of electoral process conducted by individuals within elites. this narrative is nothing new, but with the help of modern networked media, it has immense power of influence. this notion has almost infinite power to explain everything in a way that would depict russia in a favourable way (5 common pro-kremlin, 2019). conspiracy mindset is also being taken advantage of during crisis situations, especially in cases of terrorist attacks, active shooters, plane crashes, and social unrests. a detailed study conducted in university of washington showed hard evidence of this phenomena. as one of the researchers, kate starbird (2017), said: “[…] a similar kind of rumor kept showing up, over and over again, after each of the manmade crisis events — a conspiracy theory or “alternative narrative” of the event that claimed it either didn’t happen or that it was perpetrated by someone other than the current suspects. […] for every man-made crisis event we studied, we found evidence of alternative narratives, often shared by some of the same accounts and connected to some of the same online sites”. that is when the conspiracy narratives, used as an ammunition in information warfare, reached a fertile ground and obtained the peak of their effectiveness. this is the moment when knowledge “forbidden” by elites is reaching surface with power multiplied by the velocity of “information highway”. what k. starbird has observed is a by-product of the decline of trust in traditional (or mainstream, which has increasingly negative connotations) media. the state of uncertainty can be therefore easily reinforced to influence collective imagination by creating alternative worlds interlocked with well-known and simple explaining narratives – conspiracies. similarly, conspiracy narrative based on anti-elite resentments appeared during the height of “yellow vests” protest in france, which attracted great attention of russian media outlets and social network entities. one example is particularly evocative. during the protest in december 2018, an armored carrier of french police was used in action. networks exploded with posts about alleged eu mercenary force deployed to suppress the protesters (non, l’union européenne, 2018) and hashtags “#frexit”, “#otangohome” (nato go home). eu was portrayed as an occupying force and a tool in hands of elites, denying realization of society’s interests. the news was of course debunked by mainstream media – the vehicle was part of european gendarmerie force, which took part in the formation training exercises (mathiot, 2018). but when one writes eurogendfor, google search engine suggests connection with gilets jeunes. when searching for that phrase, links to youtube conspiracy loaded videos are i c64 first to be seen. a lot of people can add this case as an example of vast conspiracy against the ordinary people. why aren’t conspirators arrested and put on trial? why isn’t the unambiguous evidence is found? because “they” are so effective. russian network of dispersed sources in internet and media outlets are exploiting these emotions and using them against the eu and the u.s. they contain so many disinformation narratives about the united states herself – for example the notion of “deep state” used so often by president donald trump is exploited by authors from russian media ecosystem, sometimes mistranslated as “big state (swiridow, 2019). the united states also “plans” to use nato military power to thwart ambitions of countries opposing “western policies” (chiesa, 2019) and “installs” political leaders in the eu (mautner, 2019). the disinformation campaigns target the feeling of traditional values being endangered by openness of the west. in russian narrative, the western societies are under increasing pressure from feminists, lgbt and overall decadence and dictature of “political correctness”. according to russian propaganda the west is “rotting”, and russia itself is the only power which cultivate traditional values. as “pravda’s” lyuba lulko (2016) puts it: “it appears that it is not russia that imposes christian values on the world, but god himself guides russia to help our civilization survive. policies of same-sex marriage and genderless children, juvenile justice and promotion of homosexuality is a way to the degradation of man, who, as we remember, was created after the image and likeness of god.” putting collectiveness against western individualism and, as east stratcom analysts say, russian dedication to values and opposition to western liberties is “always expressed from a position of moral high ground, in which the silent majority, committed to decency and traditionalism, is under attack from liberal <<tyranny>>” (5 common pro-kremlin, 2019). democracy itself is also portrayed as an illegitimate political system being also equated with above-mentioned “liberal tyranny”. at this point, the “elites vs common people” notions is inextricably intertwined with “threat to traditi o nal values”. according to kremlin and its supporters in the west, only russia is the just answer. another “stream” of russian disinformation explo i ts the motive of lost sovereignty in western states. according to this motive, nation s of the west are being deprived of their sovereignty by eu and nato. there are voices, that the united states are occupying force in europe. within this narrative, one can came across another motive: west is in the state of collapse. there is also identifiable notion of ridiculing everything, even based on compelling evidence, which contradicts pro-kremlin narratives. the “hahaganda” as it is called, is almost in every corner of the social networks – “did russia interfere? of course, russia is responsible for everything from flying discs to global warming”. there is a very interesting example of the deployment of this tool – the confusion about allegedly russian submarine, spotted in waters in stockholm’s vicinity (certainly russian’ 2 018). swedish scholars call these, and similar, practices “pollution” of information environment (kragh, åsberg, 2017, p. 35). as it can be seen, russian disinformation activities are complex phenomenon. the affected individuals, societies are put in complic a ted situation, in which there is no confidence about cornerstones of democracy, with conspiracy theories (both brand new and old ones) being omnipresent in internet discussion forums. this “hall of mirrors”, as peter pomerantsev described it, creates permissive environment for reshaping political opinions and moods. it adds to a state of deep anxiety in western societies. confused individuals are too tired from aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 65 attention crush with a plethora of news coming from almost everywhere to search for deep sources. russian disinformation is almost perfectly executed and hidden behind sophisticated structure and number of articles, posts, tweets, videos and others. therefore, the source of particular news is virtually impossible to find. it is a perfect definition of so-called narrative laundering (shekhovstov, 2018, p. 136). it opens a door to shaping views on the basis of faith, not facts and thus aggravates overall uncertainty. 2.4. aware and oblivious beneficiaries russian support of different political and social movements is the subject of detailed studies in scientific and journalistic circles. it can be assumed that western states’ institutions, especially security and intelligence services are also working on this issue. the profile of those movements, however very complex, has several ideological intersections – euroscepticism, nationalism, identitarianism (ebner, 2019), inclination to soft forms of authoritarianism, xenophobic postures, simplistic narratives and, sometimes, clearly pro-russian stances (matteo salvini of italian lega or marine le pen of french front national to name a few). it should be noted that populist movements are “stretched” from right-leaning to left-leaning (mudde, 2004, p. 548–549), but the far-right groups can be described as the most evocative example, mainly because of their recent electoral successes. far-right political parties and circles supporting their worldviews are staring at russia. in 2013, the then leader of hungarian jobbik, gábor vrona, gave a lecture in moscow’s lomonosov university, during which he described america as the “deformed offspring of europe” and the eu as a “traitor of our continent”. according to vrona, russia “represents europe much better than either of the two above, as it preserves its traditions and does not follow the culture of money and the masses” (gábor vona had a lecture, 2018). marine le pen, the front national controversial leader names vladimir putin “a patriot”, who is “attached to the sovereignty of his people (sic!)” (laruelle, 2015: 20). marine le pen was accused of accepting russian financial support (houeix, 2017), which she strongly denies. italian lega’s matteo salvini also endorses putin’s russia policies (johnson & ghiglione, 2018) and is also accused of financial ties to kremlin (denaro russo per la lega, 2019). the network of western far-right connections to russia is vast, as anton shekhovtsov argues, based on extensive research of this problem. as it can be seen, there are strong similarities between ideologies of populists and the current line of russian foreign policy. the recent populist revival is often qualified as exclusively russian enterprise, which aims to create divisions in the west and weaken it. it is far-reaching simplification of very complicated political, social and economic processes, the beginning of which can be traced back to 2008 economic crisis and gradual loss of trust to broadly defined, traditional elites. the structural crisis of the west was exploited by the russian side. as it was indicated, when analyzing the russian foreign policy fundaments, the social currents in the west are deeply investigated, put in historical contexts, extrapolated and used as a weapon. capitalizing on western openness, russia creates sophisticated narratives, integrating truths, lies, fears, emotions, beliefs, hopes and technological dependence of confused societies. those feelings are being amplified by russian active measures; and as a result, the divisions and wedges are built. far-right movements are therefore harnessed to russian strategic activities. it must be mentioned, that these ties are as old as modern offensive russian policies toward the i c66 west – their origins can be traced back to the cold war, as a. shekhovtsov (2018, pp. 1–18, pp. 24:40) evidences in his detailed study of far-right “russian connection”. the effect of covert or overt support for those movements is a situation in which a confused european or american citizen asks himself or herself whether the traditional parties, leaders, international alliances actually serve his/her interests. uncertainty in the context of legitimacy of political and social institutions might threaten the stability and prosperity of the west. aggravating it constitutes a major threat to the security. 2.5. a perfect storm: islam, migration and terrorism: “save our children”, “no attacks from immigrants on our children” – these slogans where used during “spontaneous” demonstrations in russian-german communities in berlin (rutenberg, 2017). the protests were caused by alleged kidnapping of 13-year old girl, who, according to her family, was “abducted and gang-raped by southern-looking men”. the outrage was sparked by the popular russian tv station, channel one (mcguiness, 2016). the station reported, that “after 30 hours, according to the aunt, lisa, [the girl was] beaten and raped, was thrown out onto the street”. while german authorities were investigating the case, far-right movements demonstrated their anger over chancellor angela merkel opendoor policy towards migration from the war-torn middle east and north africa with slogans like “stop foreign infiltration!” and “secure borders!” (rutenberg, 2017). the protests have not gathered masses but caught the attention of rt (russia today) and were reported by sputnik. as it transpired, the investigation established that lisa f. had consensual sex with 23-year old man 3 months earlier, who was late found guilty of sexual abuse (man found guilty, 2019). rt, sputnik and dozens of social media accounts spread the rape-version of the story. russian foreign ministry issued official statement, and sergei lavrov elaborated on the case during an official conference. russian embassy contacted german authorities. the state apparatus was engaged in what seemed to be a support operation for this well-structured and directed disinformation, thus multiplying the latter’s strength. the information about alleged involvement of migrants from the middle east worked as a weapon with which germany was attacked. it was identified by bundesnachrichtendienst (bnd, federal intelligence service) as well as nato civil authorities and military command in brussels and mons (the “lisa case”, 2019). the important element of this narrative were alleged actions of german officials to cover the “truth” about the effects of open-door policy. “muslim invaders raping women” is the symbol, a “metaphor of genesis” of the fall of eu and the west as a whole. refugees and migrants entering eu from the south are portrayed as the crucial element of conspiracy of the “leftists”, elites and george soros, all of whom want to destroy christian values, european nation states, and force homosexuality, introduce marxism-leaning totalitarianism in the super-state ruled by corporations. amid these contradictions, every confused and angry citizen of the west can find simple explanations. consequently, the “evil powers” of the west are fueling migrations from middle east and africa and supporting (or even establishing) islamic terrorist organizations like daesh. terrorism, creation of “sharia no-go zones” in european cities are important elements of the sophisticated “strategy” elaborated below. the elites are allegedly redefining the whole western world. they use “political correctness aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 67 terror”, “tolerance dictatorship” to cover the real aims. there is one remedy: russia is the only power in the world, having will and resources to save “christian civilization” (michel, 2017). exploiting this particular vulnerability is especially effective. uncertainty generated by the lack of efficiency and legitimacy of governments managing the migration crisis is an important type of social emotion. “targeting” these emotions by russian information weapons has severe influence on social and political stability of the west. 2.6. nuclear fear and the strange case of ben marking ben marking is a name of deleted youtube profile, which, since 2016, had published fake videos, designated as “fictional dramatization” featuring a scenario of the third world war, starting with an escalating tension between nato and russia. one of the videos shows an anchor of the bbc news, who emerges with breaking news after the interruption of regular broadcast, informing about the skirmish between nato and russian naval and air forces in the baltic sea. the coverage is interlaced with archival images of nato foreign and defense ministers arriving at hq in brussels put in the context of confrontation. the tensions escalate rapidly with successful russian airborne and land assaults on poland, baltic states, romania, finland. video shows archival images of vladimir putin overseeing an operations center of russian ministry of defense with information bar transmitting news about ongoing fighting on nato’s eastern flank and mobilization in nato. it is being reported that turkey is refusing access to its airspace for nato planes, effectively breaking north atlantic treaty. the unfolding crisis quickly enters the nuclear phase, commenced with russian tactical nuclear strike on supply convoy in baltic sea. the video informs about president putin’s claiming to “defend cultural and political rights in former soviet states”. information bar states that reuters reports several nuclear detonations in eastern poland, where nato deployed tactical nuclear warheads against russian forces and russian strategic missiles strikes against early warning systems in uk, united states and greenland. warsaw is hit by 1 megaton thermonuclear warhead. the video shows uk ministry of defence nuclear attack warning and abruptly ends with alarm signal and black screen (nuclear emergency broadcast, 2016). the video was perfectly staged. bbc studio and tv broadcast were so detailed, that it is impossible to tell the difference. there were 9 updated materials uploaded by ben marking youtube profile, tailored to uk, united states, canada and australia. then, the profile was deleted. why is this case so interesting? the edited and shortened video, with slightly different plot (assuming the confrontation starts in eastern mediterranean) was re-uploaded but without the “fictional” designation. what is interesting, the voice posing as retired british general is talking about russian superiority and “outgunned nato”. this material circulated in social media and whatsapp igniting controversies and fear. bbc issued an official statement with explanation (bell, 2018). as it turned out, the actor from original version of the video, mark ryes, told “the daily telegraph” reporters that he was employed by benchmarking assessment group (irish headhunting company, established in 2006) to perform the role of news anchor in a video that will be used as a “psychometric test”. the aim of this test was to examine clients’ reaction “in a disaster scenario”. the actor made the video and sent it to the group, not knowing the final shape thereof. when asked about the situation, david ringwood from the group maintained that “he did not remember making the video and did not respond to further requests for comment” (horner, 2018). i c68 the similarity between benchmarking assessment group and ben marking profile is striking. the video was originally posted during the times of the discussion about the security of baltic states and suwalki gap in poland and decisions about nato’s new forward presence on the eastern flank with deterrent posture. the video shows almost unchecked russian forces advancing in the region, destruction of nato assets in romania and first nuclear strike which is not concluded with nato’s surrender. what follows is the beginning of nuclear warfare with russian tactical and strategic advantage in all theatres. the attentive observer can see traces of russian military doctrine which assumes the possibility of combat use of nuclear weapons with the aim of “de-escalation”. this strategic posture is nothing new in russian military thought, within which “de-escalation of aggression is forcing the enemy to halt military action by a threat to deliver or by actual delivery of strikes of varying intensity with reliance on conventional and (or) nuclear weapons.” (schneider, 2018, p. 362). a detailed plan of using nuclear capacities is, of course, secret, but every country conducts sophisticated information and disinformation activities to cover the real aims and the scope of projected use of these potentials. the message of this video is unmistakable – nato has no chances for escaping a defeat. there is no safe place – cities (warsaw, brussels) are hit. nato strategic potentials are useless – missile defense base in deveselu, romania is destroyed; early warning stations in fylingdales, uk; thule greenland; clear, united states are destroyed. russian conventional and unconventional military power is superior. one might wonder whether it was western (“rome is burning, it is required to build adequate capabilities”) or russian (“have no hope, we will win”) disinformation. the public sphere in western world is filled with reports of russian disinformation. to think about ben marking videos as a russian operation is natural. the reflection about “omnipotent” russia alone serves the realization of kremlin’s objectives. the campaign against crisis-thorn western societies aims at deepening the divisions, confusion and apathy and generating severe uncertainty. a clear vision of nuclear apocalypse after the refusal to back down under russian armed pressure can serve these aims effectively. the potential of these videos generating panic, when aired i.e. in hacked systems in airports, is very high. as of january 2020, the author of the article was not able to find any information about the benchmarking assessment group in online open sources. david ringwood is currently a “vice president of client development for the emea region” for management research group (2019). the explanation of the ben marking videos remains unknown. 3. conclusions the narratives about russian information warfare waged against the eu and united states, the ubiquitous disinformation, fake news and propaganda have become a constant element of discourse in the west. the public sphere is filled with questions of whether those assumptions are a reflection of the reality or just another element of multi-layered and sophisticated disinformation activities of the whole russian state apparatus or else – they are only a projection of individual and collective fears in uncertain times. according to the evidence gathered, russia actively tries to influence the situation in western societies, especially with the usage of weaponized information. western states do not know what is the angle of the attack or sometimes even whether the attack is under way. exploiting existing problems in the west adds another layer of “strategic confusion” about the direction it is heading for. aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 69 russian sharp power toolbox’s most powerful instrument serves to wreak havoc in people’s hearts and minds, but not to win them. the information warfare trades on distrust for elites, media and general crisis in the west, where the discourse is loaded with “the end of civilization narrative”. it diverts western societies from the sharp perception of the threat lurking. russian activities contribute to the creation and strengthening of the “crippled epistemologies” (hardin, 2002, pp. 13–14) with false, simplified judgments. the democratic institutions’ legitimacy, collective perceptions of reality and social stability are being pierced, perforated and penetrated by russian information weapons, a form of sharp power application. the uncertainty already present in crisis-hit western societies is therefore aggravated. it is critical to raise consciousness that this vast array of disinformation is effortlessly weaponized in the cyberspace and deployed along the “fault lines” of western societies. references 5 common pro-kremlin disinformation narratives. (2019). retrieved february 8, 2020, from https://euvsdisinfo.eu/5-common-pro-kremlin-disinformation-narratives/ aleksandrowicz, t. r. (2016). podstawy walki informacyjnej, warszawa: editions-spotkania. bell, c. (2018). no, bbc is not reporting the end of the world. retrieved february 2, 2020, from https://www.bbc.com/news/blogs-trending-43822718 braw, e. (2019). second strike communications. rusi newsbrief, 39(4). certainly russian’: swedes mock reports of ‘suspected sub’ spotted off coast. (2018). retrieved august 2, 2019, from https://sputniknews.com/viral/201810261069230964-sweden -another-submarine-hunt/ chen, a. (2015). the agency. retrieved february 8, 2020, from https://www.nytimes. com/2015/06/07/magazine/the-agency.html chiesa, g. (2019), taci! la nato ti osserva. e si prepara. retrieved february 8, 2020, from https://it.sputniknews.com/opinioni/201907157879995-taci-la-nato-ti-osserva-e-si-prepara/ colleoni, e., rozza, a., & arvidsson, a. (2014). echo chamber or public sphere? predicting political orientation and measuring political homophily in twitter using big data. journal of communication, 64(2), 317–322. https://doi.org/10.1111/jcom.12084 darczewska, j. (2014). the anatomy of russian information warfare. the crimean operation, a case study. warsaw: centre for eastern studies. darczewska, j. & żochowski, p. (2017). active measures. russia’s key export. warsaw: center for eastern studies. denaro russo per la lega di salvini: ecco gli audio dell’incontro a mosca con gianluca savoini. (2019). retrieved february 8, 2020, from https://www.repubblica.it/esteri/2019/07/10/ news/russia_come_putin_ha_versato_milioni_di_dollari_alla_lega_di_salvini_ -230866514/?refresh_ce deyermond, r. (2016). the uses of sovereignty in twenty first first century russian foreign policy. europe-asia studies, 68(6). doctrine of information security of the russian federation. (2016). the ministry of foreign affairs of the russian federation. retrieved february 4, 2020, from http://www.mid. ru/en/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/cptickb6bz29/content/ id/2563163 i c70 ebner, j. (2019). who are europe’s far-right identitarians?, retrieved february 8, 2020, from https://www.politico.eu/article/who-are-europe-far-right-identitarians-austria-generation -identity-martin-sellner/ foreign policy concept of the russian federation. (2016). the ministry of foreign affairs of the russian federation, retrieved february 4, 2020, from http://www.mid.ru/foreign_policy/ official_documents/-/asset_publisher/cptickb6bz29/content/id/2542248 freedman, l. (2018). putin’s new cold war. new statesman, 16–22 march. gábor vona had a lecture at lomonosov university in russia. (2018). retrieved february 8, 2020, from https://www.jobbik.com/g%c3%a1bor_vona_had_lecture_lomonosov_ university_russia giles, k. (2016). handbook of russian information warfare, rome: nato defence college. goldsmith, j., & rusell, s. (2018). strengths become vulnerabilities. how digital world disadvantages the united states in its international relations. aegis series paper no. 1806. götz, e. (2017). putin, the state, and war: the causes of russia’s near abroad assertion revisited. international studies review, 19, 1–22. hardin, r. (2002). the crippled epistemology of extremism. in a. breton, g. galeotti, p. salmon, r. & wintrobe (eds.), political extremism and rationality (pp. 3–22). cambridge: cambridge university press. heaton, j. (2012). what is secondary analysis? in j. goodwin (ed.), secondary data analysis (pp. 1–20). london: sage. horner, w. (2018). bbc forced to deny reporting outbreak of nuclear war after fake news clip goes viral. retrieved february 9, 2020, from https://www.telegraph.co.uk/news/2018/04/19/ bbc-denies-reporting-outbreak-nuclear-war/ houeix, r. (2017). neuf millions d’euros: le prix du fn pour soutenir la diplomatie russe en ukraine. retrieved february 8, 2020, from https://www.france24.com/fr/20170502 -neuf-millions-euros-prix-fn-soutenir-diplomatie-poutine-ukraine-mediapart-schaffhauser -russ johnson, m., & ghiglione, d. (2018). matteo salvini praises putin ahead of russia trip. retrieved february 8, 2020, from https://www.ft.com/content/5b3fc72e-8348-11e8-96dd-fa565ec55929 keyes, r. (2004). the post-truth era: dishonesty and deception in contemporary life. new york: st. martin’s press. kragh, m., & åsberg, s. (2017). russia’s strategy for influence through public diplomacy and active measures: the swedish case. journal of strategic studies, 40(6), 773–816. https:// doi.org/10.1080/01402390.2016.1273830 kubyshkin, a., & sergunin, a. (2015). the problem of the “special path” in russian foreign policy. russian social science review, 56(3), 31–42. https://doi.org/10.2753/rup1061 -1940500601 laruelle, m. (2015). dangerous liaisons: eurasianism, the european far right, and putin’ russia. in m. laurelle (ed.), eurasianism and the european far right. reshaping the europe-russia relationship. london: lexington. lulko, l. (2016). russia has become the only defender of christian values. retrieved august 2, 2019, from http://www.pravdareport.com/russia/136246-russia_christian_values/ kappes, a., nussberger a., siegel, j. z., rutledge, r.b., & crockett, m.j. (2019). social uncertainty is heterogeneous and sometimes valuable. nature human bahaviour, 3(764). retrieved march 29, 2020, from https://www.nature.com/articles/s41562-019-0662-y#citeas aggravating uncertainty – russian information warfare in the west 71 man found guilty of abusing russian-german teenager who fabricated rape story. (2017). retrieved february 8, 2020, from http://www.dw.com/en/man-found-guilty-of-abusing-russian -german-teenager-who-fabricated-rape-story/a-39328894 management research group. (2019). retrieved february 8, 2020, from https://www.mrg. com/mrg-team/ mathiot, c. (2018). pourquoi un véhicule blindé de la gendarmerie arborait-il un drapeau européen samedi à paris? retrieved february 8, 2020, from https://www.liberation.fr/ checknews/2018/12/09/pourquoi-un-vehicule-blinde-de-la-gendarmerie-arborait-il-un -drapeau-europeen-samedi-a-paris_1696961 mautner, g. (2019). no tears of joy shed over ursula’s surprise appointment. retrieved february 8, 2020, from https://journal-neo.org/2019/07/07/no-tears-of-joy-shed-over -ursulas-surprise-appointment/ mcguiness, d. (2016). russia steps into berlin ‘rape’ storm claiming german cover-up. retrieved february 8, 2020, from http://www.bbc.com/news/blogs-eu-35413134 michel, c. (2017). how russia became the leader of the global christian right. retrieved february 8, 2020, from https://www.politico.com/magazine/story/2017/02/how-russia -became-a-leader-of-the-worldwide-christian-right-214755 mudde c. (2004). the populists zeitgeist. government and opposition, 39(4). nalbandov, r. (2016). not by bread alone. russian foreign policy under putin. lincoln: potomac books. non, l’union européenne n’a pas envoyé de blindés aider emmanuel macron. (2018). retrieved february 8, 2020, from https://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2018/12/10/ non-l-union-europeenne-n-a-pas-envoye-de-blindes-aider-emmanuel-macron_ 5395367_4355770.html?utm_medium=social&utm_source=facebook#echobox= 1544457216 nuclear emergency broadcast – live breaking news from london (fiction). (2016). retrieved february 8, 2020, from https://archive.org/details/youtube_uca9r2nnlwmitk1hhr7yj8sa/ nuclear+attack+emergency+broadcast+-+live+breaking+news+from+london+ (fiction)-2vz3lgfsmha.webm nye j. s. (2005). soft power. the means of success in world politics. new york: publicaffairs. pomerantsev, p. (2015). inside the kremlin’s hall of mirrors. retrieved february 8, 2020, from https://www.theguardian.com/news/2015/apr/09/kremlin-hall-of-mirrors-military -information-psychology ponarin, e., & komin, m. (2018). the russian elite’s imperial nationalism and the russian society: the emergence of a grand consensus. sociology compass, 12(12), 1–12. https:// doi.org/10.1111/soc4.12641 rivera, d. w., & werning rivera, s. (2018). the militarization of the russian elite under putin. what we know, what we think we know (but don’t), and what we need to know. problems of post-communism, 65(4). rutenberg, j. (2017). rt, sputnik and russia’s new theory of war. retrieved february 8, 2020, from https://nyti.ms/2euidru schneider, m. b. (2018). russian nuclear “de-escalation” of future war. comparative strategy, 37(5), 361–372. https://doi.org/10.1080/01495933.2018.1526558 shekhovstov, a. (2018). russia and the western far right. tango noir. new york: routledge. i c72 starbird, k. (2017). information wars: a window into the alternative media ecosystem. retrieved february 8, 2020, from https://medium.com/hci-design-at-uw/information-wars -a-window-into-the-alternative-media-ecosystem-a1347f32fd8f świder, k. (2016). geopolityka jako światopogląd władzy w rosji. teka komisji politologii i stosunków międzynarodowych, 11(3), 35–58. swiridow, l. (2019). jastrzębia retoryka prezydenta dudy będzie studzona przez usa. retrieved february 8, 2020, from https://pl.sputniknews.com/opinie/2019061310552538-polska -rosja-jastrzebia-retoryka-prezydenta-dudy-bedzie-studzona-przez-usa-sputnik/ the “lisa case”: germany as a target of russian disinformation. (2016). retrieved february 8, 2020, from https://www.nato.int/docu/review/2016/also-in-2016/lisa-case-germany -target-russian-disinformation/en/index.htm torkunov, a. v. (2018). great eurasian power in the whirlwind of change russia’s mission in the 20th century. mgimo rev iew of international relations, 3(60), 7–15. 10.24833/2071-8160-2018-3-60-7-15 tsygankov, a. p. (2018). the sources of russia fear of nato. communist and post-communist studies, 51, 101–111. https://doi.org/10.1016/j.postcomstud.2018.04.002 walker, c. (2018). what is “sharp power”. journal of democracy, 29(3), 9–23. https://doi. org/10.1353/jod.2018.0041 tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 roman stakanov*1 orcid: 0000-0003-3412-8451 anna ukhova**2 orcid: 0000-0002-7649-5391 digitization and robotization of the world economy as a key determinant of the international labor market transformation abstract today a lot of research is devoted to migration issues, primarily because of its scale. previously, this problem attracted economists, sociologists, lawyers, today it is a focus of attention of political scientists and researchers of international relations. modern globalization processes are affecting the international labor market, creating free space for the movement of labor around the world. the steadily increasing trend of labor migration is accounts for the need to study it in its social, economic and political aspects. virtual migration refers to a new form of transnational economic integration that does not require workers to literally move in physical space. the main purposes of the article are to analyze the reasons and background of virtual of highly skilled workers. the positive and negative aspects of robotization on employment of highly qualified persons in the conditions of globalized world are determined. the aim of the study is also to find the opportunities that the globalized information space offers today to attract labor to international exchange and to justify on this basis the expediency of new migration orientations and new types of migration. considering the global problems of labor migration, we note that the process of migration is the so-called indicator of the population’s response to changes in the life of any society that happen almost every day. keywords: intellectual migrant, international migration, digitization, classification of virtual migrants, robotization, blockchain technology * department of world economy and international economic relations, taras shevchenko national university of kyiv (ukraine), email: roman.stakanov@gmail.com ** department of world economy and international economic relations, taras shevchenko national university of kyiv (ukraine) , email: anneukhova@gmail.com 2020, no. 1 (13), pp. 93–104 published online april, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.007 r s , a u94 1. introduction today the information revolution is making significant adjustments to the formation of a new world economy, where the competition of intellectual potentials through telecommunication systems is even tighter. unprecedented global it infrastructure, which amounts to a technological foundation for the future deeper transformations in the daily lives of people and societies, creates unprecedented opportunities to increase the material well-being of humanity. such information integration lays the groundwork for a new direction of migration orientations of the population. thus, a systemic transformation opens up the unprecedented range of opportunities to access the global labor market, which generates new demands for the workforce. it creates alternative forms of employment and new labour resourses are being formed by increasing the number of people employed in information / intellectually-oriented types of work. thanks to the global internet network, states are actively involved in the formation of new transnational communities and identities. labor migration has always taken place, but it turned out that it may be virtual, and this circumstance changed not only the idea of labor migration, but also societies at large. digital globalization has also changed the concept of globalization and society itself. migration significantly contributes to globalization because the former transcends social and economic boundaries set by the authorities. the nation-state acts as a mechanism of social closure, creating mutual alienation between all social territories. that is why migration is becoming a problem, since national-state borders make a clear selection of “them” and migrants. 2. literature review this study was based primarily on an analysis of available documents, analytical and statistical data. they were mainly obtained from the united nations (un), the state statistics service of ukraine, the international organization for migration (iom), the international labor organization (ilo), international federation of robotics (ifr) and others. on the basis of the studies of the literature and web sources, the authors obtained information on the classification of the migration, modern information technologies and machines that are driven by artificial intelligence, blockchain technology. the study and analysis of international migration of highly skilled workers has received a great deal of attention from foreign scientists, including aneesh a. (aneesh, 2006), mccarthy j. (mccarthy, 2011), xiang b. (xiang, 2014). aneesh – a sociologist at the university of madison – milwaukee – offers a highly thought-provoking and stimulating rumination on unfolding neture of these dynamics, which he encapsulated in the notion of “virtual migration”. migration, as a cross-border practice, conceptually challenges domestic and foreign research and theories. as xiang argued, the subject of the study of the term “migrant” is largely the invention of modern researchers, designed to understand migration from the perspective of states, especially from the point of view of host countries (xiang, 2014). the possibilities of migration, including virtual ones, the availability of information about the demand for certain sectors of knowledge in specific societies give the modern person a much wider spectrum of choices than the one confined to his own society. this means, for example, that with a high level of competence in any field in a particular social space and digitization and robotization of the world economy... 95 the increased demand for such specialists in another society, a person has a chance to take a higher status position (muhaylova, 2008, p.13). digitization has dramatically changed the spatial constitution and economic geography of modern capitalism from ways of buying, selling, and consuming goods and services to global circulatory systems. the digital computing has revolutionized and accelerated the logistics industry in a way that can be compared to the impact of the “world container revolution” in the 1960s (nahornyi, naumov, & viter, 2010, p.86). delivery software, enterprise resource planning (erp) systems, global positioning system (gps), radio frequency identification (rfid) and other digital technologies that organize, capture and control the flow of goods, finances and people are at the heart of modern logistics. 3. methodology we used in the paper the list of theoretical and empirical methods of research; in article was provided the analysis of recent research publications subject under the discussion, compared the results obtaining with statistical data, suggested the practical recommendations that were received on the base of survey results. the author’s methodology uses a systematic approach, methods of observation, comparison, abstraction, idealization and grouping. graphical method was used to visualize the research results. 4. results and discussions migration is a phenomenon that attracts more and more attention of researchers and the general public. if labor migration is actively discussed in the media and scientific literature, intellectual migration or the migration of highly professional personnel becomes the subject of discussion exclusively as the plot of the “brain drain”. actually, the problem is more complicated. the issue of population migration and changes in its orientation in a globalized world is the subject of research by scientists (economists, demographers, sociologists) and is the focus of attention of representatives of state institutions and non-governmental organizations. scientific achievements of domestic and foreign specialists are devoted to the study of problems of social and economic nature related to employment. however, a significant number of scientific publications are not paying enough attention to the opportunities brought about by the information society. we are talking about moving the migration process to cyberspace, since the use of electronic databases and electronic labor exchanges significantly expands the range of opportunities for economically developed countries in their respective search for much demanded specialists. the definition of migration depends on the methodology and methods of the sciences that study it. from one or another point of view, economics, demography, ethnography, geography, history, anthropology, sociology, political science, law, management, etc are studying population migration. there are various understandings of the term, but for the purpose of this article we will use this one – migration is the relocation of the able-bodied population from one state to another for economic and non-economic reasons (political, social, religious, national, racial, etc.), it is one of the determining factors that characterizes the development of social and labor relations. also in the article we will mention the migration of highly r s , a u96 skilled workers (it is migration of persons who have a higher education, or a master’s degree, or obtain a scientific degree, have significant experience in a particular field, able to perform highly qualified work). international migration is complex demographic and social phenomenon, the patterns of which are manifested in a constant increase of the scale, involved in the world migration of almost all countries. at the same time, international labour migration acquires new structural characteristics, becoming more and more differentiated according to classification, professional, educational and other features. international migration of highly qualified personnel is a type of international migration and is called intellectual migration, or “brain drain”. it is a process where scientists, professionals and skilled workers emigrate from a country or region tab. 1. migrants’ classification classification labour migrants virtual migrants sphere of labor effort all areas where physical and mental work is required, filling vacancies in non-prestigious areas and sectors of the economy mostly spheres that require intellectual and creative work territory physical movement across borders is obligatory lack of binding to a specific territory due to the opportunities brought about by the internet space duration permanent, temporary, periodic and seasonal character permanent and temporary character, depending on the volume of work direction of migration flows the largest centers attracting labor, usually in economically developed countries a global labor market that opens up a wide range of opportunities to attract skilled personnel regardless of socio-economic status in the host country form of organization of employment legal and non-legal employment disorganized virtual movements that are not officially documented and organized the degree of adaptation to new conditions the difficulty of adapting to living and working conditions with foreign employers do not need much adaptation as they work under usual conditions the level of mobility flexibility and mobility of specializations and professions freedom of movement on the global labor market requirements for labor functions and the quality of the workforce ability to respond quickly to employers’ requests ability of abstract thinking, high reaction speed, ability to communicate with a virtual colleague and to make decisions, etc. movement entities everyone who has ability to work persons of different ages (from student to retirement) and social status, they can be, for example, citizens with disabilities, etc. source: (huk, 2012, p.90). digitization and robotization of the world economy... 97 for economic, political, religious or other reasons. highly qualified specialists are the basis of economics, based on the education. despite the widespread contention that different types of migration are mixed and therefore cannot be clearly categorized, the number of criteria does not make it very difficult to classify some of them. of course, as migration processes evolve, new types emerge and, accordingly, the classification needs to be supplemented and improved. in order to facilitate the study of both long-existing and new types of migration, it is important to clearly identify a wide range of these types and to classify them according to specific criteria (table 1). the advent of the internet is a technological revolution with consequences for all spheres of social life, so it is the internet that has created such a social innovation as the virtual labor market, which allows more and more virtual migrants to work without leaving the country, regardless of geographical location their employers. virtual migration does not cancel the physical migration of workers, they are both part of labor migration in the global economy. the phenomenon of virtual migration demonstrates that the essence of the global economy is that the world economy moves from physical to information space. there are some difficulties in the study of virtual migration of highly skilled workers who have high educational and computer literacy skills. these include the lack of a clear statistical record of the virtual relocation of highly skilled labor. typically, virtual migrants are service workers (scientists, educators, physicians, engineers, programmers, etc.). it is liberalization of the labor market leads to a greater polarization of the income of the citizens of developed countries and of the ones originating from impoverishment of the underdeveloped countries that generates a process of world migration, which is a part and parcel of the international labor market. 4.1. offline migration of highly qualified workers these processes are changing both global geography and the division of labor, as well as the patterns of mobility and migration. not only the mobility of things, but also the mobility of work, are undergoing major transformations, given the proliferation of digital technologies around the world. workforce is a commodity and its mobility has special qualities. digitization is an important factor in the modern transformation of labor and its mobility. digital technologies and infrastructure have transformed existing jobs and created new ones, and these changes occur with spatial and temporal transformations affecting labor mobility. workers staying in their home country are programming, pursuing debtors through their credit cards, and selling cell phones, diet pills, and mortgages to companies based in other countries. is it possible to call this phenomenon migration? we think that this is virtual migration because their skills and workforce are virtually migrating abroad, and, physically, workers remain in the country of their permanent residence and keep working there. virtual migration is now subject to a fascinating and innovative study of how software flows are replacing real human migration. many corporations have developed the so-called 75–25 model, with a 75 percent office located in the employee’s country and about 25 percent of employees working abroad. as a result, it is sometimes difficult to determine what really moves: data, work, or both? aneesh called the process of the employee’s work for a company outside of his country “migrate without migration” (aneesh, 2006, p.2). r s , a u98 nowadays, the global geography of virtual work continues to change dynamically. for example, the increasing importance of the digital workforce through work platforms and mobile phone applications is enabling rapid outsourcing of virtual workforce from around the world. of course, the concept of migration is mutated when the movement of labor does not coincide with the amount of real movement of people across the border. from this understanding, it is necessary to take into account the heterogeneity of migration processes, it requires understanding of the border as not only a specific dividing line between the two countries. in transnational virtual space, work and vast amounts of data cross national boundaries, but workers themselves do not. analyzing the work of computer programmers in india working for the us software industry, aneesh argues that a programming code that connects globally scattered employees across servers and computers is a key organizational system facing the growing virtual reality migration. he considers this “code rule” to be a crucial and unexplored aspect of globalization (aneesh, 2006, pp.4–5). virtual migration reflects the extension of a transnational space where globalization is done through computer programming code. globalization frees up migration of capital to a much greater extent than labor migration, the mobility of which, unlike the mobility of capital, is limited by the market although it is global. this is a particularly big problem for unskilled workers. so, for such workers from rich countries, it makes no sense to migrate in order to improve their financial situation since markets that are ready to accept them will provide them with even worse conditions than in their native country. migrants from poor countries get a higher salary than in their original countries and create a migration of capital on the basis of their physical migration, with their labor thus “creating” capital which was not there before their migration. the digital revolution has extended this logic of migration – capital growth through labor migration on the part of highly skilled workers in the highest sector of the global labor market, bringing human capital (highly skilled workers) accumulated in many poor countries into the migration movement. an unprecedented increase in capital migration and competition in the global labor market has occurred. this led to an explosive demand for knowledge. the demand for highly skilled workers has created a global situation, because, unlike unskilled workers, such workers compete in the global labor market, while there is no such competition between unskilled workers. unskilled workers without competition massively migrate from poor countries to richer countries. they do not create a global economy but simply use its transparent state borders. so, highly skilled labor migrants mobilized by the digital revolution create the “knowledge economy”. thus, the global economy, the digital revolution and the “knowledge economy” are closely interconnected and act as a single phenomenon. therefore, workers with secondary or higher education have fewer chances of being laid off than less educated workers. kupets examines the duration of unemployment and believes that higher education significantly increases the chances of finding a job, while other levels of education do not have a significant impact on this probability (kupets, 2006, pp.228–247). our findings are confirmed by the 2007 report of the european education foundation transition from education to work in eu neighboring countries. the report states that on the example of ukraine, 26% of graduates were unemployed two years after graduation. however, for university graduates thisindicator was almost twice lower (14%). inside highly skilled labor migrants’ environment, a virtual migration regime was subordinated to the “code rule”. virtual migration does not abolish the physical migration of digitization and robotization of the world economy... 99 workers; both of them are part of labor migration in the global economy. at the same time, virtual migration not only “fills” the global economy, but directly builds its higher sectors, determining its quality of the “knowledge economy”. virtual migration is a kind of test for national economies: it shows how they are “knowledge economies”. this is a test of the quality of labor migration to a given country. firstly, if labor migration is not directed to the country, but from the country, this is evidence that the country is economically disadvantaged. secondly, if the country in which labor migrants migrate massively has ignored highly skilled migrants, the quality of mass physical migrants is low in this country (aneesh, 2006, p.64). the development of modern means of communication, primarily the internet, along with traditional forms of use of foreign labor in the host country, has fostered the emergence and remote forms of it, which allow residents of one state to work for employers located in other countries without leaving the former’s homes. digitization can increase job turnover and, thus, promote even more efficient division of labor within the economy. on the principle of substitution, professions that use new technologies (for example, graphic designers) can take on functions previously performed by other professions (such as printing houses). technological changes may result in the complementarity of capital and the skills of employees, or the polarization of such skills (krusell & ohnian, 2002, pp.1029–1053). in the case of complementary capital and skills, the demand for highly skilled workers performing creative tasks will increase even more, while low skilled workers are more likely to lose their jobs (assuming the use of labor-intensive technological innovations). on the contrary, the polarization of skills hypothesis (chinorackýa & čorejováa, 2019, pp.994–1001) involves more risks for middle-skilled workers, assuming that most standardized (“office”) tasks are at greater risk of digital substitution than low-skilled workers, especially if they do not perform routine tasks (the use of “conventional” technologies that proportionately reduce capital and labor costs). the proliferation of online job search (including online employment) creates additional opportunities for a new generation of workers to learn, work and change their career paths in short steps without being tied to one of their chosen specialties. in the future, the adoption of such a trend will allow for the worker’s remuneration to be simply a function of his skills, but not merely of the actual position at work he would hold. 4.2. blockchain technology temporary employment using blockchain technology can be a powerful tool for the future development of online employment. temporary employment contracts play a crucial role in today’s global economic and social context. increasing international competition, slow economic growth and high unemployment have led to greater flexibility in many countries and institutions. the proliferation of non-standard contractual agreements is also greatly facilitated by technological innovations that have been actively developed in recent years. dynamic temporary online employment can be an important and flexible business tool for responding to market fluctuations caused by economic policies and seasonal factors. according to the ilo, contractual agreements are a feature of today’s global labor market. at the same time, this type of activity requires a special form of protection for the labor market participants in the global labor market, taking into account all aspects and risks of online employment, for both employers and employees. a blockchain-based employment system can secure the rights of all temporary employees, providing them with fair legal r s , a u100 remuneration (including tax payments) and employer insolvency risk insurance. at the same time, such a system can assist the employer in the processing of contracts in a fully automated and swift procedure. blockchain technology is based on a decentralized technical database for efficient transaction management. it stores these transactions in a peer-to-peer network. this technology is also a public registry: transactions consist of encrypted data that is verified and validated by participating nodes and then added to the block and recorded in the blockchain. blockchain technology is also expected to have a direct impact on the job market, most notably the brokers and managers who handle the workflow, which can be pushed out of the automated services market. in the long run, this also means a decrease in the demand for notaries, auditors, officials, administrators and more. however, to date, the potential for the application of this technology in the field of international labor migration regulation can be characterized as observation domain and is still significantly underestimated compared to its use as compared to other forms of international economic relations: disruptive domain) – international trade in goods and services, international finance; the evolution domain – international economic integration. however, data acquisition and transmission systems, both traditional and blockchain and artificial intelligence, should be regarded as just one of the prerequisites for successful migration policy formulation and implementation. these innovations can only outline the potential benefits in the medium and long term, in terms of economy, transparency and accountability, in migration management, but they cannot replace the existing strategic vision in shaping regional migration policies, taking into account the system of migration interests of countries in the region. 4.3. artificial intelligence modern information technologies and machines that are driven by artificial intelligence have a significant impact on the world labor market today. the information economy is developing exponentially and is finding active expression in manufacturing. we consider that artificial intelligence is one of the most promising directions of computer science that studies methods of solving problems for which there are no solutions. artificial intelligence systems can operate on data and learn. the scope of such systems is unlimited – from the creation of robots that make their own decisions, to machines with autopilot or online translators in real time. there are two types of artificial intelligence: – weak artificial intelligence: the computer is only a tool for the study of cognitive processes – the machine only simulates intelligence. – strong artificial intelligence: processes in the computer are intelligent, and the machine itself is capable of self-learning. computers can use the right software to optimize their behavior based on their past behavior and experience (‘artificial intelligence and robotics and their impact on the workplace,’ 2018). when applied in the economic sphere of artificial intelligence, (dettmer, hesse, & jung, 2016) distinguish five directions of its manifestation: deep learning, dematerialization, giant economy, autonomous driving and robotization. robotization is a growing trend in the global economy, characterized by the replacement of human labor by robots. robotization is a higher level of development of machine digitization and robotization of the world economy... 101 technology, when the regulation and management of production processes are carried out without human participation, but only under control. this process can be positive for international business by increasing labor productivity and reducing labor costs, increasing profits, filling scarce jobs in the enterprises. robotics use has increased significantly since 2009, when companies tried to balance cash flow by optimizing payroll costs. thus, the automotive industry, which actively used robotics in the first phase of recovery after the great recession (2009–2011), increased the participation of robots in the production process by 55%. if japan and south korea are the traditional largest users of robotics, the united states, china and germany are the most important drivers of their continued use. advances in robotics, artificial intelligence make a new era of automation, as machines are capable of the same. and sometimes higher productivity in performing human work in a wide range of areas, including those requiring cognitive abilities. the pace and degree of automation are determined by technical, economic and social factors. digital technologies offer radical new ways of manufacturing, buying and selling and regulating, which in general has a direct impact on the state of the labor market (freddi, 2018). to date, this focuses on the replacement of the lowest-skilled workers (one additional job is sufficient to replace six such workers) and the impact on the general payroll (one additional job per 1,000 workers results in a total reduction of between 0.25 and 0.5%) (chinorackýa & čorejováa, 2019, pp.994–1001). for the period from 2020 to 2022, the number of industrial robots to be installed in the industry is expected to grow by more than 2 million units (expected average growth of +10% annually, with an upward trend of up to 12% in 2022) (fig. 1). the key sectors that are driving this growth are the automotive and electronics industries (including computers, communications, etc.). fig. 1. number of industrial robots in the world in 2009–2022 (thousand units) 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 * 2020–2022 – forecast of the number of industrial robots in 2020–2022 source: (international federation of robotics, 2019). up to 30% of all jobs in the world are theoretically able to be automated through the use of existing technology, which amounts to about 800 million full time workers. however, the proportion actually replaced by labor by 2030 may average about 15 percent (mckinsey global institute, 2017a). by the same year, 3 to 14% of the world’s total workforce (75–375 million r s , a u102 workers) will be forced to change employment, and everyone else will have to adapt to the condition of working together with robotics. in particular, it will require increasing the level of education, social adaptability, creativity, development of cognitive abilities and more. developed countries that are more likely to implement robotization will have higher labor replacement rates – an average of 33% (in japan – up to 46%). developing countries in the 2030s will be more moderate and may average up to 9% (china – up to 13%, mexico – up to 10%, india – up to 6%). at the same time, by 2030, it can be expected that 8–9% of the demand for labor will be a request for those types of specialties that either do not exist at present or are just in their infancy. according to the mckinsey institute (mckinsey global institute, 2017b), robotic manufacturing processes can increase global labor productivity by 0.8–1.4% annually. the cost-savings potential of robotics can be up to 50% of the global payroll, which is around $32 trillion per year and can affect 1.1 billion workers in the world economy (more than half of this figure is in 4 countries: us, china, japan and india). automation can occur in more than 2000 occupations and will cover 800 occupations by 2055. although less than 5% of all professions can be fully automated at the current technology level, approximately 60% of all professions have at least 30% of processes that can be automated. at the same time, the replacement of human labor by machine does not imply a systematic transition of the dismissed workers to the unemployed, but will be more characterized by their transfer to other sectors of services, as was the case with the change in the structure of employment in the transition to post-industrial society. at the same time, on the way to full robotization, some specializations may be partly automated at first, which may have different consequences for lowand highly-skilled workers. for low-skilled workers, this process will be accompanied by a reduction in wages, provided there is no proportionate increase in global demand, which is likely in the medium term. instead, the demand for and income levels of highly skilled workers, which is first and foremost due to the introduction of new robotic technologies, will grow at an increasingly fast rate. 5. conclusions digitization of the world economy, along with processes such as technologicalization, robotization of labour, standardization of education, etc., are key determinants that influence the transformation of the international labor market. the consequence of the digitization and robotization processes is the spread of industrialization 4.0, which is manifested in the accelerated robotization of the world economy and accelerated data exchange in global production processes, which include cyber-physical systems, the internet, cloud technology and the development of other technologies. the advent of the internet has created such a social innovation as a virtual labor market that allows more and more virtual migrants to work, regardless of where their employers are literally located. highly skilled migrant workers, mobilized by the digital revolution, build an environment for themselves – a global economy, a “knowledge economy”. thus, the digital revolution and the “knowledge economy” are very closely interconnected. virtual migration does not abolish the physical migration of workers, they are both part of labor migration in the global economy. the phenomenon of virtual migration demonstrates digitization and robotization of the world economy... 103 that the essence of the global economy lies not in transnational corporations and transparent borders, the global economy moves from the physical space to information space. robotization will be capable of replacing the traditional driver of economic growth starting from the mid-21st century. at the same time, if for advanced economies and the global economy as a whole, robotization appears to be a useful process, for some labor-intensive developing countries, large-scale automation can be a major shock in the local labor market. the impact of digitization and robotization on employment can be both positive and negative. companies that leverage the potential of digital technology will oust competitors who will not make full use of it. robots can replace people in the workplace or perform certain tasks, but technological innovations create new opportunities for injured workers, driven by the increasing volume of newly created value-added work. the needs of mankind are endless, goods and services are not limited in their evolution, and digital technologies should be considered an advantage as they are an important source of future productivity gains. all this minimizes the risks of mass unemployment in the international labor market in the short and medium term, while the technological restructuring of the labor market under the dominant influence of digital technologies is realistic. references aneesh, a. (2006). virtual migration: the programming of globalization. durham: duke university press. artificial intelligence and robotics and their impact on the workplace. (2018). retrieved march 1, 2020, from https://cms.law/en/deu/news-information/artificial-intelligence -and-robotics-and-their-impact-on-the-workplace chen, a. (2014). the laborers who keep the dick pics and beheadings out of your facebook feed. wired. retrieved february 27, 2020, from https://www.wired.com/2014/10/ content-moderation/ chinorackýa, r., & čorejováa, t. (2019). impact of digital technologies on labor market and the transport sector. transportation research procedia, 40, 994–1001. http://dx.doi. org/10.1016/j.trpro.2019.07.139 dettmer, m., hesse, m., jung, a., müller, m.u., & schulz, t. (2016). mensch gegen maschine. der spiegel. retrieved february 20, 2020, from https://www.spiegel.de/spiegel/ print/d-146612488.html freddi, d. (2018). digitalisation and employment in manufacturing. ai & society, 33(3), 393–403. huk, n. (2012). change of direction of migration flows of the emergence of new types of migration under the influence of ict. zovnishnia torhivlia: ekonomika, finansy, pravo, 1, 90. international federation of robotics. (2019). executive summary world robotics 2019 industrial robots. retrieved march 3, 2020, from https://ifr.org/downloads/press2018/ executive%20summary%20wr%202019%20industrial%20robots.pdf krusell, p., ohnian, l., rios-rull, j., & violante, g. (2002). capital-skill complementarity and inequality: a macroeconomic analysis. econometrica, 68(5), 1029–1053. mccarthy, j. (2011). computer scientist known as the father of ai. independent. retrieved march 1, 2020, from http://www.independent.co.uk/news/obituaries/john-mccarthy -computer-scientist-known-as-the-father-of-ai-6255307.html r s , a u104 mckinsey global institute. (2017a). jobs lost, jobs gained: workforce transitions in a time of automation. retrieved march 2, 2020, from https://www.mckinsey.com/~/ media/mckinsey/featured%20insights/future%20of%20organizations/what%20the%20 future%20of%20work%20will%20mean%20for%20jobs%20skills%20and%20wages/ mgi%20jobs%20lost-jobs%20gained_report_december%202017.ashx mckinsey global institute. (2017b). a future that works: automation, employment, and productivity. retrieved march 3, 2020, from https://www.mckinsey.com/~/media/ mckinsey/global%20themes/digital%20disruption/harnessing%20automation%20 for%20a%20future%20that%20works/mgi-a-future-that-works-executive-summary. ashx mykhajlova, k. (2008). globalization changes in modern society: benefits and risks for domestic education. visnyk mizhnarodnogho slov’jansjkogho universytetu, 1, 13–16. nahornyi, y.v., naumov, v.s., & viter, n.s. (2010). the analysis of the basic stages of the container development. avtomobilnyi transport, 26, 85–91. roberts, s. (2016). digital refuse: canadian garbage, commercial content moderation and the global circulation of social media’s waste. journal of mobile media, 10(1). xiang, b. (2014). the would-be migrant: post-socialist primitive accumulation, potential transnational mobility, and the displacement of the present in northeast china. trans –regional and national studies of southeast asia, 2(2), 183–199. kupets, o. (2006). determinants of unemployment duration in ukraine. journal of comparative economics, 34(2), 228–247. tsm2020.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 denys ivanov*1 orcid: 0000-0003-2921-0880 the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 abstract this paper presents the comparative analysis of the specifics of the u.s. and u.k. strategies in the balkans and the post-soviet area with the definition and explanation of the differences in the political agenda of these two states. the political decisions of the u.s. and u.k. governments were supposed to create a global euro-atlantic security system by the enlargement of nato and the management of the local conflicts. the transition from unipolar moment to multipolar international system determined u.s. withdrawal from liberal internationalism of the 1990s and its return to the containment strategy of political realism after the annexation of crimea. the russian geopolitical position was also analysed as important for understanding the current situation in international relations. the paper consists of five parts which include introduction, an analysis of u.s. and u.k. approaches towards the balkan wars and russia, escalation of tensions between the west and russia caused by these events followed by some conclusions. keywords: international relations, balkan wars, russia, bosnia, kosovo, ukrainian crisis 1. introduction after the dissolution of the warsaw pact, the west had to answer a bunch of questions in regard of european collective security, especially about the future of post-soviet countries and the former yugoslavia. the “unipolar moment” with u.s. as a sole superpower had created the possibility for democratic transformation in the former soviet bloc. the collapse of socialism was unexpected for the west because of informational closeness of the socialist countries. obviously, the end of the cold war gave a reason for optimism about future democratization. * department of transatlantic research, the state institution «institute of world history of the national academy of sciences of ukraine» (kyiv, ukraine), e-mail: deni.ivanov92@gmail.com 2020, no. 1 (13), pp. 151–164 published online june, 2020 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2020.011 d i152 there was also a reason to worry about the inevitable instability within the period of transition to market economy in post-socialist countries. also, the western establishments feared a potential “domino effect” in the balkans and in the post-soviet area – when local conflict in one country sets the conditions for potential conflicts in the neighbouring countries. the collapse of yugoslavia was a problem because of its border with the western european countries. the main issue in case of the post-soviet area was the soviet nuclear arsenal and economic instability. the potential “nightmare” scenarios included leak of weapons of mass destruction to the terrorists and dictators and the rise to power in russia of the radical leftor right-wing politicians with the plans for the restoration of the soviet union or the russian empire by force. after the stabilization of the former soviet union, the united states and the united kingdom concentrated their attention on the enlargement of euro-atlantic security system which should stabilize the continent and preclude the emergence of new conflicts. in reality, hopes for democratization of the post-soviet area, firstly in the russian federation, appeared to be way too high, but the worst scenarios were averted. with the consolidation of power under president vladimir putin, russia began to transform into an authoritarian state which considered the enlargement of the nato as a threat to its national security and risk for the russian sphere of the influence. the u.s. pragmatic attempts to “reload” relations with russia after russian-georgian conflict had failed after the beginning of the ukrainian crisis. as a result, western elite under u.s. leadership had to return to the containment strategy of political realism and accept the resurgence of rivalry between major geopolitical powers, including u.s., russia and china. usa and great britain were important players in the system of international relations. balkans and russia became priority for the western elite after the collapse of the soviet union. the purpose of this article is to analyse the specific moments of the u.s. and u.k. foreign policy approaches to balkan region and russia and how united states and great britain interact with each other with respect to the above-mentioned issues. to answer these questions, we should consider next the following scientific topics: – the evolution of the u.s. and u.k. crisis management during the bosnia war and kosovo crisis and its consequences for the current geopolitical alignment. – the post-imperial stabilization of the russian federation after the collapse of the soviet union and the evolution of russia’s revisionist foreign policy doctrine as a main obstacle for the u.s. and u.k. attempts to integrate russia into the euro-atlantic security architecture. – continuous escalation of tensions between the west and russia after the russian-georgian conflict and ukraine crisis that caused the compelled revisiting of the u.s. and nato containment strategy. 2. literature review 2.1. the balkan conflicts the balkan wars were one of the most controversial topics in the international relations that raised many questions about future of the international world order and use of humanitarian interventions for conflict management. the assessment of the u.s. and u.k. foreign policy at the time of bosnian war was concluded in the academic debate about adequacy of the the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 153 non-interventionist position of the western countries in first years of the conflict and change of the course after srebrenica massacre (gow, 1997; simms, 2002, glaurdic, 2011). the nato military intervention in the kosovo conflict that was proposed as a solution to the crisis of realist approach for the local conflicts had divided specialists about its necessity and consequences for the international world order with some authors supporting this decision as important to stop ethnic conflict and protect nato’s credibility (hodge, 2006; wheeler, 2004, roberts, 1999) and others criticising intervention as an instrument of power projection for u.s. influence in the balkans (waltz, 2001; johnstone, 2002). 2.2. russia the collapse of the bipolar order had created a new geopolitical reality in which russia lost its status of the world power, but saved a significant influence at the post-soviet area. the scholars of the various branches of political realism (brzezinski, 1997; huntigton 1996; macfarlane, 1999) argued that us and it western allies should have a pragmatic approach to the russia that would prevent recidivism of the aggressive imperial policy and create possibilities for the integration of the russian state in the euro-atlantic framework. the specialists of the liberal school of international relations (fukuyama, 1992; mansfield and snyder, 1995) thought that market reforms and democratic transformation would conclude in the integration of russia in the liberal international order. constructivists pointed out that their counterparts from the two other main schools of political thought did not consider important historical and social context that had influenced russian foreign policy-related decisions (koslowski and kratochwil 1994). with the gradual resurgence of russian geopolitical revisionism after munich speech (2007), which concluded itself in the russian-georgian conflict and the ukrainian crisis, the scholars began to analyse its internal and external causes (smith, 2020; snyder, 2018) and possible solutions to the problem (brzezinski, 2012; mearsheimer, 2014; kissinger, 2014). 3. methodology for the proposed topic we will use a conceptual framework of neoclassic realism as a descriptively most adequate account serving to to discuss specifics of the post-bipolar world order. by this conception the national foreign policy is a result of the country’s place determined by its position in the system of the international relations and power capabilities (rose, 1998). the active use of constructivist ideas by neoclassical realists help to understand subjective factors that influence the process of political decision-making (baumann, rittberger, and wagner, w., 2001; lobell, ripsman, and taliaferro, 2009; taliaferro, lobell and ripsman, 2009a). the concept of the “adaptive politics” is useful to the understanding of a complicated geopolitical situation in the period of decline of the liberal international order, when geopolitical rivals (u.s., russia, china) have to cooperate with respect to some issues because the globalist nature of the modern economy rendered economic autarchy impossible (taliaferro, lobell and ripsman, 2009b). d i154 4. u.s. and u.k. approaches to the conflict in the balkans the collapse of yugoslavia was a result of long-term ethnic and religious tensions between the serbs, croats and bosnian muslims. the authoritarian regime of josip broz tito tried to solve this fundamental problem of the yugoslavian state. every part of the country had an equal status of the federal republic with their own communist parties and the federal government invested heavily in the modernization of the poor regions of the country. but after tito’s death (1980), tensions began to grow again coupled with the escalating economic crisis (boduszynski, 2010). for the united states and the united kingdom, the balkan crisis posed a serious problem. the collapse of the yugoslavia would cause a civil war on the border with eec countries. the u.k. foreign secretary, douglas hogg, came to yugoslavia in february of 1991 to meet with the national leaders (a. markovich, s. miloshevic, f. tudjman, a. izitbegovich) in an attempt to find a way to save the status quo. the problem was that the collapse of the federation was imminent – the analytical documents of the cia confirmed this (glaurdic, 2011). slobodan milosevic wanted to create a centralized state with a domineering role for serbia. this solution was unacceptable for the other sides. from the very outset of the conflict between croatia and serbia, great britain chose not to intervene in the conflict because of their conservative sceptical position on this question, and due to the traumatic political experience of the ulster conflict. u.k. conservatives prefer the doctrine of “political realism”, with the doctrine considering idea of intervention in the local conflicts meaningless. the position of the united kingdom was criticized by their allies as counterproductive after u.k. protested against the suggestion to send western european union forces to croatia to separate the combatants (glaurdic, 2013). the administration of the george h. w. bush also did not want to intervene in the balkan crisis – the region was of low importance to the u.s. at time of cold war and there was a fear of a new vietnam war (western, 2002). the war in bosnia became the main issue in the special relationship in this period, after bill clinton’s election. the motley ethnic map of the country with many enclaves made any peaceful separation problematic. the bosnian serbs backed by serbia did not want the proclamation of independence of bosnia-herzegovina and this escalated the conflict between the bosnians and serbs. the u.k. conservative government continued its policy of non-intervention, dismissing any proposition of military intervention in the conflict as dangerous, and suggested to continue the talks about the implementation of the vance-owen peace plan (simms, 2002). this position was contrary to the u.s. approach which condemned the serbian aggression in bosnia and proclaimed the protection of bosnian muslims. the main reason for the u.s. position was the 24/7 of media attention to the conflict that brought about a perception of the weak response to the war atrocities by the clinton administration. the second reason was connected to the expansion of euro-atlantic system of security – enlargement seemed impossible without ending the balkan crisis. thirdly, the conflict cast doubt upon the authority of nato and u.s. global leadership (tuathail, 1999). the arms embargo initiated by the un resolution in 1991 gave an advantage to the bosnian serbs backed by the yugoslav people’s army. the government of izetbegovic could not stop the ethnic cleansing of the bosnian enclaves conducted by the army of serbian republic. according to the cia, the serbian forces were responsible for 90% of crimes against civilians that were committed for the sake of establishing homogenous serbian territories (jones, the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 155 1995). the war atrocities, such as the siege of sarajevo (1992–1995), discredited milosevic government and gave rise to the popularity of idea of military intervention in the conflict. the non-interventionist agenda of the united kingdom had created a problem – the radicalization of the bosnian muslims, who got in touch with the middle east countries for military help. the croatian bosnians also launched their own separatist project which resulted in a war between them and the bosnians. the u.k. journalist a. russel condemned john major’s cabinet for this situation: “with the croats of herzegovina killing and cleansing away, the argument of the foreign office was becoming a self-fulfilling prophecy. bosnia had at last become a place where village fought village – but only because we had sat on the sidelines while the anarchy gathered pace” (russel, 1993). the diplomatic efforts had failed after the rejection of the vance-owen plan following a national referendum in bosnia. the un contingent, deployed in bosnia for the protection of humanitarian relief, could not stop the conflict because it did not have enough forces and authority to do that. john major’s cabinet agreed on a limited intervention under pressure from washington that decided to support bosnian muslims from july 1993 and tried to find a way to unblock sarajevo. the former prime minister m. thatcher said that the absence of an answer for the war crimes in bosnia discredited nato’s authority and its security capabilities (simms, 2002). the srebrenica massacre became the point of divergence – the brutal killing of 8 thousand bosnian muslims created a powerful resonance in the world. clinton’s administration perceived this action as an insult to the u.s. status as a security guarantor in europe. john major’s cabinet supported the proposed nato airstrikes against the army of the serbian republic in fear of diplomatic isolation (simms, 2002). the operation “deliberate force” consisted in the series of airstrikes which supported the offensive of croatian and bosnian forces. the pressure exerted by the world powers forced the leaders of the serbian republic to hold talks which concluded in the signing of the daytona agreements in december of 1995, which had stopped the conflict (general framework agreement for peace in bosnia and herzegovina (daytona agreement)). after the end of the bosnian wars, the u.k. establishment came to the understanding that the “realistic” foreign policy concept of the conservative government became obsolete and complicated the relations with the united states, with the latter preferring a more active position in case of regional conflicts. the new labour government under the leadership of tony blair implemented the new doctrine of humanitarian interventions by proposing a new approach to the problem. in case of regional conflicts, the world powers tried to find a diplomatic solution. if there were no room for a diplomatic solution, the western countries would initiate a limited military intervention with the object of “compulsion to peace”. this concept was supported by the united states and was first used during the kosovo crisis (1998–1999). the conflict between the milosevic government and the albanian population of kosovo escalated in full-scale war with the ethnic cleansing of the albanian population. after the failure of the rambouillet conference between serbia and kla (kosovo liberation army), nato launched the air campaign against serbia (24 march–11 june 1999) to force the withdrawal of the serbian army and the paramilitary organizations from kosovo. the united kingdom and usa had an identical standpoint about kosovo that was caused by the intention not to repeat the tragedy of bosnia with supposed reputational damage. after the withdrawal of the serbian forces from kosovo, the u.s. and u.k. soldiers participated in the police mission kfor which kept order in the region (williams, 2005) under the un d i156 mandate (united nations security council resolution 1244). for the next decade international community tried to find diplomatic solution to the kosovo problem which would not violate the principle of territorial integrity, but these efforts, first of all the ahtisaari plan concentrated on the idea of decentralization, have failed to find some compromise between the serbian government and kosovo. the government of kosovo officially declared country independence in february of 2008. the problem of recognizing kosovo has divided the world leaders. while the united states and western european countries supported the independence, the russian federation tried to block this decision by the un institutions. the international court after consideration proclaimed by the majority vote that kosovo declaration of independence does not violate international law (international court of justice. in accordance with international law of the unilateral declaration of independence in respect of kosovo. summary of the advisory opinion). this decision set a new precedent, because for the previous 60 years the principle of self-determination was applied only in cases related to decolonization. with the recognition of kosovo, the west revised this principle making the war atrocities a valid reason for the application of self-determination principle with the inevitable demands of other unrecognized countries for official recognition. to sum up, the positions of united states and great britain in the balkan evolved from non-interventionist approach to the doctrine of the humanitarian intervention. the new reality of globalized economy and permanent involvement of media in conflict bolster the pressure at the u.s. and u.k. governments to find a solution to the crisis. the united states became actively involved in the yugoslavian conflict to contain the serbian expansion, which meant ethnic cleansing of bosnian muslims. under pressure from washington and the political fallout of the srebrenica massacre, the united kingdom agreed to military intervention in the bosnian war. the failure to provide an effective solution to the bosnian conflict concluded in a revision of u.k. foreign policy about military interventions. the cabinet of tony blair proposed new conceptions of humanitarian interventions which were similar to u.s. foreign policy approaches. both countries actively participated in the intervention in the kosovo conflict and recognized its independence later, which raised a question about the future of territorial integrity principle. 5. u.s. and u.k. policy towards russia the collapse of the soviet union was an unexpected event for the west. the closeness of the information about economic situation in the country made impossible correct understanding of resilience of the soviet system. the u.s. remained the sole world power. the main questions for the west were concentrated on the containment of weapons of mass destruction and the economic inequality by the geographical lines west/east and north/south (ramsbotham & miall, 1991). the main constants of u.k. foreign policy remained unchanged. any questions related to the collective security of europe should be realized in the nato framework in partnership with the u.s. (strategic defence review, 1998). the pan-european security structures, proposed by france and germany, were unacceptable to the united kingdom. the united states and united kingdom had to come up with a political concept for diplomatic work with the new countries of central and eastern europe. generally, the u.s. and the u.k. positions about relations with russia were pretty similar because the economic ties between countries were objectively weak. this was drastically different from the the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 157 continental countries of europe which bought russian resources and were the main investors in the russian economy. the u.s. and u.k. elite built their policy towards russia from the geopolitical perspective – russian influence was important to find solutions regarding international terrorism, non-proliferation of nuclear weapons and the creation of a global system of collective security. the first point of attention was the russian federation, as the biggest and potentially the most powerful country of the region. after the dissolution of the soviet union, the market reforms led to a rise in poverty and a deep economic crisis. the russian political elite saw the post-soviet area as a sphere of russian influence. they saw the enlargement of nato as a danger for the national security by the logic of a “zero-sum” game (house of commons foreign affairs committee, 2007). where the west perceived the creation of a euro-atlantic system of collective security, russia saw this expansion as an objective to encircle it (house of commons foreign affairs committee, 2007). for the usa and united kingdom, the main point of worry was the risk of the collapse of the russian state with the inevitable leak of weapons of mass destruction and catastrophic global consequences. western countries concentrated on the political and economic stabilization of russia. in an optimistic scenario it would mean democratization of the country and its involvement in a euro-atlantic collective security system as a buffer-state between nato and prc. the geopolitical “hawks”, e.g. zbiginiew brzezinski, considered this scenario as unrealistic, because they thought that a new russian regime was the logical continuation of the soviet union and russian empire, so conflict of interests would be inevitable. in their opinion, the west should prioritize the enlargement of nato and the eu in central and eastern europe as an instrument of geopolitical containment. the independence of ukraine was critical for european security because without the ukrainian territories russia could not be the serious threat for the west as an “eurasian empire” (brzezinski, 1997). the idea of russian integration in nato was not popular either as it would be impractical. the western elite could not predict potential risks for the alliance having borders with china. with regard to the question of soviet nuclear weapons, the united states and the united kingdom assumed identical attitudes. they supported boris yeltsin’s initiative of the concentration of the nuclear arsenal in russia by the agreements with ukraine, belarus and kazakhstan, which could not maintain nuclear weapons. at the munich summit (1993), the russian government agreed to stop 15 obsolete nuclear reactors of the rbmk type, but its realization was delayed (fairhall, 1996). the administration of clinton and the major cabinet prioritized relationships with russia in an attempt to persuade the russian elite about the good will of western countries and mutual benefits of liberal international order. russian attention was concentrated on the united states because the united kingdom was considered by the russians as a junior partner of the usa. this was a main obstacle to constructive relations between the countries. russia continued to consider itself equal to the usa, even if it was in reality an illusion. the united states regarded russia as a declining power – an important figure in world politics, but nothing more. the nationalist sentiment in russia concluded in the discreditation of pro-western approaches in russian foreign policy as a betrayal of national interests, and the yeltsin government began to adopt a harsh position to contain the growing popularity of communists and nationalists in the country. the u.s. and u.k. had a similar strategy about nato enlargement and it also became a reason for a conflict with russia. the russian d i158 politicians criticized this idea as a threat to their country. in protest against the enlargement, the russian state duma refused to ratify the start ii agreement (ruthland & dubinsky, 2008). in december 1995 boris yeltsin appointed the former leader of soviet foreign intelligence, evgeniy primakov, as a foreign minister. this decision marked the beginning of the cooling in u.s.-russian relations. at the 1996 election, western countries supported yeltsin’s bid in fear of communist revanche, but in the next year it became clear that market reforms had failed to build a stable economy. the economic crisis of 1998 discredited the government and fuelled anti-liberal sentiments in russian society. the united states, the united kingdom and their allies also had reasons for dissatisfaction. the decisions of the russian government raised questions about the authoritarian tendencies in the country and had cast a doubt upon the sincerity of the russian elite. the researchers think that the clinton policy regarding nato enlargement “was an insurance policy that protected u.s. interests in case russia went bad” (ruthland & dubinsky, 2008). the kosovo crisis became a point of tensions between the u.s. and great britain from one side and from russia on the other after the beginning of air strikes against serbia. russian society historically supported serbia and the russian government criticized the u.s. and u.k. agenda by withdrawing from the permanent joint council of nato. the situation became dangerous after russian peacekeeper forces invaded pristina’s airport before the u.k. troops, so there was a potential risk of military conflict between russian and nato forces. there were changes of administrations in all three countries in this period. new labour won the parliamentary election in 1997. in russia boris yeltsin announced that the director of federal security service (fsb), vladimir putin, would be his successor. in the united states, republican candidate george w. bush won the presidential election. after yeltsin’s resignation, putin held the presidential post until the elections of 2000, which he won thanks to a victory in the second chechen war. putin’s government tried to warm relations with the united states as a means to raise the status of russia in the global arena and to formalize the russian sphere of influence at the post-soviet territories. he persuaded the russian parliament to ratify the start ii treaty and tried to establish contacts with the george w. bush, especially after the attacks of 9/11. there were two main issues on the agenda – the iraq war (2003) and the authoritarian tendencies in russia. u.s.-u.k. intervention in iraq to dethrone saddam hussein was met with criticism on the part of the russian elite. it seems that the u.s. failure to accomplish military interventions in iraq and afghanistan incited russia’s government to believe in the rise of a multipolar world (smith, 2020). this is a highly controversial idea as there is no certain answer about the future of the international order. some scholars think that u.s. geopolitical decline is quite relative and is not inevitable (brzezinski, 2012), while the others think that the formation of a multipolar world will take decades (smith, 2020). the u.s. and u.k. governments were worried about the abolition of gubernatorial elections and the imprisonment of mikhail khodorkovsky with the de facto nationalization of his oil company “yukos”. the relations between countries continued to cool after the “colour revolutions” in georgia (2003), ukraine (2004) and kyrgyzstan (2005). the russian elite saw these events as a result of western covert actions, even if there was no evidence for this case (house of commons foreign affairs committee, 2007). the u.k.-russian relations were harmed by the polonium-210 poisoning of the former fsb agent alexander litvinenko the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 159 (2006), but the u.k. government limited their reaction to the deportation of the 4 russian diplomats. after the beginning of the ukrainian crisis the position of u.k. government was criticized in the parliament as a weak answer that convicted kremlin that they could pursue a more aggressive policy towards their neighbours (hansard, 21 january 2016). the 2008 russian-georgian conflict became the first military conflict in europe since the second world war. the plans for the restoration of the russian geopolitical hegemony in the post-soviet countries was known to the u.s. and u.k. establishments and the russian government never hid their ambitions. despite russia’s reputation being tarnished in the west, the u.s. and u.k. elite preferred to solve the conflict without harsh sanctions against russia, because of its importance to the solutions of global problems, such as nuclear programmes of iran and north korea and international terrorism (allan, 2018). the russian-georgian conflict became the first sign of the coming crisis of the liberal international order. the u.s. governmental institutions anticipated the danger of russia’s potential geopolitical revisionism but the price for confrontation with russia seemed too high, especially in the context of geopolitical dawn of china that could turn russia into a position of a chinese geopolitical satellite. in conclusion, the u.s. and u.k. approaches to russia were mostly similar and concentrated around economic and political stabilization of the country that should prevent risks of collapse. the western elite had a consensual position about necessity of integration of the russia in euro-atlantic system of collective security to strengthen liberal international order. the attempts to democratize russia failed due to authoritarian traditions of the russian elite that continued to view the west as a competitor, not partner and denied to accept status of russia as a regional power. 6. escalation of tensions between the west and russia the recognition of kosovo, resolving not to include ukraine or georgia as prospective members of the nato and conflict between russia and georgia coincided with global recession (2008), which opened a route for the new period of global geopolitical instability. the u.s. president barack obama tried to revise the u.s. foreign policy that was concentrated on the middle east under the bush-jr. administration. as a part of this “pivot to asia” strategy, obama’s administration declared “reloading” of the u.s.-russian relationship after the war in south ossetia. the obama’s approach was aligned with the ideas cherished by zbiginiew brzezinski, who proposed noninterventionist politics and pragmatic diplomacy as a means to engage russia as a partner of west with the uneven long-term perspective of russia’s associated membership in nato and the eu (brzezinski, 2012). the western policymakers mistakenly evaluated that the decision-making process in russia was based on rationality and political pragmatism. however, in reality russia’s ruling regime believed in its own propagandist narratives that portrayed the west as a decadent and decaying entity and viewed russia as an emerging economic and military power (snyder, 2018). the other misconception lies in the belief of the russian ruling regime in the geopolitical concepts of territorial control. similarly to the soviet union, the russian federation regards the maintenance of economically unprofitable regions as a national security-related issue. the u.k. government also preferred not to escalate the tensions with the russia. the russian government used the recognition of kosovo as a precedent for the official recognition d i160 of pro-russian governments of south ossetia and abkhazia. this decision was not supported by the western countries that continued to support territorial integrity of georgia. the turning point was constituted by the protests in ukraine against the government of viktor yanukovych after his refusal to sign the association agreement with the eu (december 2013–february 2014). after the flight of yanukovych from ukraine, russian army occupied the crimea and began to infiltrate the donbass area by the pro-russian paramilitary forces (march 2014). the beginning of ukrainian crisis had demonstrated serious misconceptions about russia in the european union, great britain and the united states. while the politicians in london and washington correctly understood the russian geopolitical intentions, they underestimated the level of mistrust of the russian officials, who never stop to view the west as a geopolitical rival, not a partner. the position of the eu institutions made the situation even more complicated as most of european countries perceived relationship with russia only in the economic context, ignoring russian geopolitical ambitions and potential security risks for europe. the u.s. and u.k. governments condemned russian invasion as an encroachment on the european system of security and in consequence implemented economic sanctions as an instrument of deterrence for russian expansionism. both countries provide humanitarian and military assistance for ukraine as a means to make the country resilient and tried to induce ukrainian government to implement the economic reforms. but at the same time the u.k. government was criticized for bad understanding of the situation in the ukraine, concentration of the u.k. officials on russia in the regional foreign policy and non-participation in the minsk talks and “normandy format” (hartel, 2017). the obama’s administration was also criticized by the republican opposition for too soft a position and ignoring ukrainian requests to buy u.s. anti-tank missiles “javelin”. the ukrainian researchers pointed out that an uneven position of nato and u.s. in the ukraine crisis was a result of “moscow-centric perception of ukraine”. the political realist approach of obama administration concluded in a fear that escalation of tensions with russia at the cold war level could lead to a total victory of the west and collapse of the russian state. in this case the u.s. and their nato allies would have to intervene in russian affairs in order to prevent anarchy and nuclear proliferation (potiekhin and fesenko, 2020). the russian scholars admitted miscalculations of the russian elite that concluded in russian isolation and economic stagnation but made the accent at the prevention of military escalation between nato and russia as a more important issue for the both sides. (trenin, 2018). comparing the ukrainian crisis with the balkan crisis of the 1990s and the syrian civil war we have to underline and ascertain significant differences to these conflicts. first, in the cases of former yugoslavia and syria we deal with the polyethnic entities with a long historical legacy of ethnic conflicts and systemic oppression of ethnic minorities. these circumstances created a background for violence and further collapse of multi-composite political entities. ukraine is a more mono-ethnic state taking into consideration that 92% of population identify themselves as ethnic ukrainians (ukraine crisis media center, 2017). the previous practice and traditions of its modern history did not have precedents of systemic oppression of ethnic, religious or language groups. according to t. snyder (snyder, 2018) the idea of a ‘conflict’ between western and eastern regions of ukraine was a false narrative amplified by the russian state-media as a tool of informational warfare to create a chaos within the country and hide a russian military invasion in crimea and donbass. secondly, we can witness a serious difference in an inequality of political and military power to the sides in this conflict. the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 161 there are some similarities between ukraine and tudjman’s croatia, on the one hand, and russia and milosevic’ serbia on the other. however, one cannot ignore the fact that russian federation is a nuclear power. it is the main reason why the u.s. and their western allies could not use force projection to enforce international law, as it was in the case of the balkan crises or the gulf war. this argument is vital for ukraine. the ukraine’s armed forces are capable of defending their country from russian proxy forces but they cannot liberate the territories controlled by pro-russian separatists. the only realistic solution to this problem on the conditions acceptable for ukraine is to nudge russian ruling elite to stop occupying donbass and crimea as a precondition of lifting economic sanctions that hamper russia’s economic growth. it was also regarded as an instrument ensuring the restoration of the international order based on rules and law. in conclusion, the controversial decisions of western political elite to recognize kosovo and delays with the incorporation of ukraine and georgia into the european system of collective security contributed to the global geopolitical instability of the 2010s. u.s. and u.k. politicians underestimated russian perception of the foreign policy as a ‘zero-sum game’ that resulted in the geopolitical escalation in the post-soviet space. moscow evaluated the fall of the yanukovych government as a threat to russia’s security interests and started military intervention to ukraine. as a result, the obama administration was induced to implement the containment strategy attempting to prevent the disruption of liberal international order and confirming u.s. authority as a sole superpower. 7. conclusions the balkan wars became the reason for the revision of the u.s. and u.k. foreign policy approaches. the attempts of john major’s government and parliamentary majority to avoid the intervention in the balkan conflict had failed. the u.s. clinton administration supported military assistance to bosnia against the bosnian serbs as a means to stop the conflict that compromised the u.s. status as a global leader. the new labour tony blair’s cabinet proposed an idea of humanitarian intervention, as a crisis management instrument that was used against serbia in kosovo conflict. – with the collapse of the soviet union and the end of the cold war the united kingdom and the united states had to find a way to stabilize the countries of the former warsaw pact devastated by continuous economic decline. the political stance of the two governments were rather similar. it was based on economic assistance to the market reforms by the russian government and support for democratization of social affairs. the authoritarian tendencies that were visible under the presidency of boris yeltsin became the main factor of russia’s political development under vladimir putin’s presidency. the relations of russia with the united states and the united kingdom were cool, because the russian government saw the enlargement of nato as a principal security threat affecting russia’s sphere of influence. the 2008 russian-georgian conflict did not cause the deep changes in the u.s. and u.k. approach to russia, considering its importance for the solution of global issues such as international terrorism, regional conflicts and non-proliferation of weapons of mass destruction and considering the fear that ostracized russia would turn into china’s dependent ally. d i162 – the weak reaction of the western allies to the russian-georgian war and delay of incorporation of georgia and ukraine into the euro-atlantic system of collective security convinced russian elite of the possibility to impose russia’s geopolitical preferences in the post-soviet space and restore a status of a major global power. the russian officials viewed the domestic conflict in ukraine between the government of yanukovych and pro-european protestors as a threat for their regional dominance, which eventually resulted in the annexation of crimea and local military conflict in donbass. these developments caused a political and strategic stalemate in relations between the west and russia, thus bringing about the ongoing crisis of the european security system and sharp tensions between the major powers. references allan, d. (2018). managed confrontation. uk policy towards russia after salisbury attack. london: chatham house. baumann, r., rittberger, v., & wagner, w. (2001). neorealist foreign policy theory. in v. rittberger (ed.), german foreign policy since unification. theories and case studies (pp. 37–68). manchester and new york: manchester university press. boduszynski, m. p. (2010). regime change in the yugoslav successor states: divergent paths toward a new europe. baltimore: johns hopkins university press. brzezinski, z. (1997). the grand chessboard: american primacy and its geostrategic imperatives. new-york: basic books. brzezinski, z. (2012). strategic vision: america and the crisis of global power. new york: basic books. dayton agreement. (1995). general framework agreement for peace in bosnia and herzegovina. retrieved 25 april, 2019, from https://peacemaker.un.org/bosniadaytonagreement95 fairhall, d. (1996). deadly shadow hangs over europe. guardian. april 13. fukuyama, f. (1992). the end of history and the last man. new york.: the free press. glaurdic, j. (2011). the hour of europe: western powers and the breakup of yugoslavia. new haven, london: yale university press. glaurdic, j. (2013). the owl of minerva flies only at dusk? british diplomacy on the eve of yugoslav wars. east european politics and societies, 27(3), 545–563. https://doi .org/10.1177/0888325413484758 gow, j. (1997). triumph of the lack of will: international diplomacy and the yugoslav war. london: c. hurst & co. hansard. (2016). hc debate 21 january 2016. retrieved 23 april, 2019, from https:// publications.parliament.uk/pa/cm201516/cmhansrd/cm160121/debtext/160121-0002 .htm#16012124000003 hartel, a. (2017). passing the buck or dividing the work? the uk’s approach to the ukraine crisis. ideology and politics, 1(7), 257–298. hodge, c. (2006). britain and the balkans: 1991 until the present. new york: routhledge. house of commons foreign affairs committee. (2007). global security: russia. london: the stationery office. retrieved 5 march, 2019, from https://publications.parliament .uk/pa/cm200708/cmselect/cmfaff/51/51.pdf the u.s. and u.k. strategies towards russia and the balkans since 1991 163 huntington, s. (1996). the clash of civilizations and the remaking of world order. new york: simon & schuster. international court of justice. (2010). accordance with international law of the unilateral declaration of independence in respect of kosovo. summary of the advisory opinion. retrieved 24 august, 2019, from https://web.archive.org/web/20140328224253/http:// www.icj-cij.org/docket/files/141/16010.pdf jones, j. (1995). evidence builds up of muslim bias by cia. daily telegraph, june 3. johnstone, d. (2002). fool’s crusade: yugoslavia, nato and western delusions. new york: monthly review press. kissinger, h. (2014). to settle the ukraine crisis, start at the end. retrieved 16 april, 2020, from https://www.washingtonpost.com/opinions/henry-kissinger-to-settle-the-ukrainecrisis-start-at-the-end/2014/03/05/46dad868-a496-11e3-8466-d34c451760b9_story .html koslowski, r., & kratochwil, f. (1994). understanding change in international politics: the soviet empire’s demise. international organization, 48(2), 215–247. lobell, s., ripsman, n., & taliaferro, j. (2009). neoclassical realism, the state, and foreign policy. cambridge: cambridge university press. macfarlane, n. (1999). realism and russian strategy after the collapse of the ussr. in e. kapstein & m. mastanduno (eds.), unipolar politics: realism and state strategies after the cold war (pp. 218–260). new york: columbia university press. mansfield, e., & snyder, j. (1995). democratization and war. foreign affairs, 74(3), 79–97. mearsheimer, j. (2014). why the ukraine crisis is the west’s fault: the liberal delusions that provoked putin. foreign affairs, 93(5), 77–84, 85–89. potiekhin, o., & fesenko m. (2020). the basics and stages of ukraine-nato relations. in o. mikhailyhenko (ed.), actual issues of modern social science and international relations: monograph (pp. 59–82). beau bassin: lap lambert academic publisihig. (in ukrainian) ramsbotham, o., & miall, h. (1991). beyond deterrence. britain, germany and the new european security debate. london: palgrave macmillan uk. https://doi.org/10.1007/978 -1-349-21720-5 roberts, a. (1999). nato’s “humanitarian war” over kosovo. survival, 41(3), 102–123. rose, g. (1998). neoclassical realism and theories of foreign policy. world politics, 51(1), 144–172. russel, a. (1993). prejudice and plum brandy: tales of a balkan stringer. london: michael joseph ltd. ruthland, p., & dubinsky, g. (2008). u.s. – russian relations: hopes and fears. u.s. foreign policy. retrieved 17 april, 2019, from https://www.tigurl.org/images/resources/org/ docs/2123.pdf simms, b. (2002). unfinest hour: britain and the destruction of bosnia. london: penguin books. snyder, t. (2018). road to unfreedom. russia, europe, america. new york: tim duggan books. strategic defence review. (1998, july). modern forces for the modern world. presented to parliament by the secretary of state for defence by command of her majesty. retrieved 5 may, 2019, from http://fissilematerials.org/library/mod98.pdf d i164 smith n. (2020). a new cold war? assessing the current us-russia relationship. london: palgrave macmillan. taliaferro, j., lobell, s., & ripsman, n. (2009a). conclusion: the state of neoclassical realism. in s. lobell, n. ripsman & j. taliaferro (eds.), neoclassical realism, the state, and foreign policy (pp. 280–300). cambridge: cambridge university press. taliaferro, j., lobell, s., & ripsman, n. (2009b). introduction: neoclassical realism, the state, and foreign policy. in s. lobell, n. ripsman & j. taliaferro (eds.), neoclassical realism, the state, and foreign policy (pp. 1–41). cambridge: cambridge university press. trenin, d. (2018). avoiding u.s. – russia military escalation during the hybrid war. washington: carnegie endowment for international peace. tuathail, g. (1999). a strategic sign: the geopolitical significance of “bosnia” in us foreign policy. environment and planning d: society and space, 17, 515–533. https://doi .org/10.1068/d170515 ukraine crisis media center. more than 90% of citizens consider themselves ethnic ukrainians – survey results. retrieved 18 april, 2020, from https://uacrisis.org/en/55302 -ukraine-identity united nations security council resolution 1244. (1999). retrieved 14 april, 2019, from https://undocs.org/s/res/1244(1999) waltz, k. (2001). nato expansion: a realist’s view. in r. rauchhaus (ed.), explaining nato enlargement (pp. 23–37). london: frank cass. western, j. (2002). sources of humanitarian intervention beliefs, information, and advocacy in the u.s. decisions on somalia and bosnia. international security, 26(4), 112–142. https://doi.org/10.1162/016228802753696799 williams, p. d. (2005). british foreign policy under new labour, 1997–2005. london: palgrave macmillan. https://doi.org/10.1057/9780230514690 wheeler, n. (2004). the humanitarian responsibilities of sovereignty: explaining the development of a new norm of military intervention for humanitarian purposes in international society. in j. welsh (ed.), humanitarian intervention and international relations (pp. 29–51). oxford: oxford university press. tsm2019.indd torun interna onal studies no. 1 (7) 2014 aleksandra kordonska*1 orcid: 0000-0002-5316-9630 ireland’s competitiveness performance: challenges and prospects abstract the modern challenges of the world economy and conditions under which the state operates provide the opportunity to emphasize that competitiveness of national economy in the world market is the key determinant of the state’s prosperity. the research is focused on the performance of competitiveness of the irish economy in global rankings (imd and wef). the results thus obtained not only allow for demonstrating the ranking of ireland, but also for determining specific factors of its economic growth as well as the ones which still should be improved. the study became a benchmark for recommendations to irish economy in response to the current challenges related to the consequences of financial crisis, with the recommendations also aiming at ensuring the long-term growth. keywords: competitiveness, ireland, wef, imd, ncc, economic growth 1. an outline of the problem the changes taking place in the modern world economy, such as globalization, internationalization, regionalization and integration processes, have led to the growing importance of considering the international competitiveness of the economy over the past few decades. these processes of great changes triggered off the next wave of scientific and technological revolution and determined the new factors of economic growth and socio-economic development. hence, apart from the traditional factors of production such as natural resources, climate, capital and labour force, nowadays the dominant role should be assigned to knowledge, innovative technologies (including their transfer and dissemination), infrastructure and * university of warmia and mazury in olsztyn, (poland), e-mail: alexandra.kordonska@gmail.com 2019, no. 1 (12), pp. 89–107 published online november, 2019 doi: h p://dx.doi.org/10.12775/tis.2019.006 a k90 qualified staff. a significant influence on the growth and economic development is exerted by, on the one hand, the sphere of regulations and a model of state policy and, on the other, organizational structures, e.g. international trade, production, capital and technological connections. the international competitiveness has become a common denominator of the above-mentioned quantifiers of the economy. throughout the paper the focus is on the study of ireland’s competitiveness. such research requires caution as the irish economy was at its peak during the period between 1997–2007 and was named the “celtic tiger.” (dorgan, 2006). ireland progressed from being one of the poorest countries in europe to one of the richest over the time span of just several years. however, the financial crisis became a consequence of ireland’s hidden fiscal problems and dramatic turn in the irish economy: from a profitable boom to a nationwide recession. accordingly, the scope of the article is to present the competitiveness position of ireland in the world economy, to determine the main factors of its economic growth as well as the challenges it meets. the results thus obtained will become a benchmark for recommendations for ensuring the long-term economic growth. the current research is based upon world bank data, the rankings created by the international institute for management development (imd), the world economic forum (wef) and the surveys of the national competitiveness council (ncc) of ireland. 2. theoretical framework of the research current tendencies of the scientific approaches confirm the fact that scholars focus on the economic competitiveness, viewed as a ‘modern’ approach, by considering the fundamental problems of economic development, with the problems in question being conceived of in global terms (reinert, 1995 & radło, 2008). the definition of the economic competitiveness as well as key factors defining it are not definitively formulated. among scientists there appear different opinions about how the competitiveness should be estimated. in general, competitiveness of the state can be defined as a certain level of its productivity, which determines the appropriate degree of the nation’s welfare and return on investment, and characterizes the potential long-term economic growth. a competitive position could be defined as a country’s place in the global economy due to some particular features (weresa, 2008). that is, competitiveness is constituted by a range of features which enable a given country to develop due to its innovativeness and to compete on the global market. what plays an important role in the achieved level of socio-economic development are the following factors: the degree of participation in the new international division of labour, the availability of production factors as well as geographical, political and structural features. the development of the national economy potential depends on the continuous improvement and modernization of all sectors of an economy and the creation of prerequisites for consistent long-standing effects in order to ensure social, economic and technological progress. in light of the global market integration, the increased significance of the export of technologically advanced goods (based on knowledge and innovation) is reflected in a country achieving a relatively better competitive position (wysokińska, 2001). an evaluation of ‘competitive position’ as a starting point in the process of competitiveness’ analysis allow us to estimate the degree of a country’s integration in the international division of labour (static approach). on the other hand, an analysis of evolution of the position ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 91 over time allows for determining the ‘competitive capacity’ (dynamic approach). moreover, it is important to look deeper into the factors that ensure achievement of a specific position and the determinants of its ongoing changes via, i.e., an analysis of factor competitiveness (weresa, 2008; gomułka & czajkowski, 2008). in the long term, an improvement in an economy’s competitiveness may come through the evolution of trade specialisation as a result of structural adjustments and changes in quality, mainly based on a country’s technological capacity (miozzo and walsh, 2006; majewska-bator, 2010; alvarez and marin, 2010). according to the german concept of locational competition, under the regime of a free flow of the means of production, the competitive battle is manifested in the fierce rivalry for such factors as capital, technical knowledge and expertise (lorz 1997; siebert 2006). a more effective use of production factors in general and of non-tangible assets in particular (innovation, technology, organisational and management skills) becomes the basis for structural adjustment and accounts for the variability of leads the sectors’ competitiveness (porter, 1990; cho and moon, 1998; radło, 2008). it may be assumed then that the countries exhibiting the same level of economic growth fight for advantageous conditions for specialised workers and for the location of economic activity in innovative sectors. consequently, the growing importance of studying the competitiveness and defining the position of a country relative to the global state of economy led to the creation of world rankings published by scientific institutes. these rankings indicate the competitive position of a country on a global scale as well as identify factors contributing to its competitiveness. in recent years, numerous indicators of international competitiveness of national economies and, simultaneously, measurement methods have emerged. that is, determinants describing the competitiveness of states have become an object of analysis of numerous researchers and international centres. 3. irish economic performance considering the main economic indicators, in less than a decade, ireland went from being one of europe’s success stories – before the financial crisis, experts like thomas friedman implored other countries to follow its lead – to a bailout. the most significant source of crisis in ireland proved to be the under-capitalization of banks, exposure of which had grown extremely rapidly during the 2000s, fuelled by ready access to cheap credit on international markets. the irish government’s bank guarantee in late september 2008, designed to stem what was then thought to be a liquidity crisis, proved enormously costly in what turned out to be a solvency crisis (clarke and hardiman, 2012). the assumption of the total cost of the bank bail-out onto the public finances pushed ireland’s debt up considerably after 2010 (o’brien, 2011). ireland had hidden problems of revenue weakness, resulting from over-dependence on tax flows arising from the long property boom. apart from this, exchequer revenue volatility can complicate prudential fiscal planning, and risks undermining the stability and sustainability of the public finances. generally, volatile revenues are harder to predict, and come with sizable forecast errors (hannon et al., 2015). from a diversification perspective, fitzgerald & bedogni (2019) found that the overall volatility of the state’s tax portfolio moves in line with the level of diversification across the seven main taxes (income tax; vat; excise duty, corporation tax, stamp duty; customs and capital taxes). in the a k92 period preceding the crisis, while the tax portfolio was relatively more diversified, it was also more volatile, with greater holdings of more volatile revenue streams such as stamp duty and capital taxes (fitzgerald & bedogni, 2019). alongside the fiscal consolidation that followed the 2008 economic and fiscal crisis, scientists found that the volatility of the tax portfolio declined, as the portfolio became more concentrated around less volatile taxes (e.g. income tax). they also established strong (but time-varying) cointegration among the tax revenue streams, implying that there are generally minimal diversification benefits. therefore, the crisis was a consequence and not a cause of ireland’s fiscal problems. accordingly, in 2008, ireland was first referred to as one of the ‘pigs’ countries in a brief report of professor andrew clare of the cass business school at city university of london published on may 13th (clare, 2008). from 2011 until the end of 2013 the european union and the international monetary fund (imf) provided financial assistance to ireland. it is subject to post-programme surveillance (pps) until at least 75% of the financial assistance received has been repaid. according to the annual report on public debt in ireland (2019), public indebtedness, on a per capita basis, increased in 2019 to €42,500 per person, which is ranked amongst the highest in the oecd. given the increasingly uncertain external environment and the prospect that borrowing costs have bottomed-out, the high level of public indebtedness in ireland remains a source of vulnerability. unfavourable shifts in the age structure of the irish population in the coming decades and the associated expenditure pressures add to the need to reduce public debt. back in 2012, a few years after the global financial crisis, unemployment rates reached 15.2% (31% for young people) (thomson, 2017). however, in 2017, unemployment rates had fallen to 7.2% – lows not seen since 2008 – and that downward trajectory looks set to continue, according to estimates from the european commission (thomson, 2017). in line of unemployment decrease, according to a recent report from hays, ireland has one of europe’s biggest skills mismatches. the irish have a long history of immigration, but this exodus picked up speed in the years following the economic crisis, as people were forced to leave in search of work. in 2015, one in six people born in the country were living abroad, which is the highest share among oecd countries (thomson, 2017). but currently that trend finally got reversed: for the first time in seven years, ireland recorded positive net migration rate, with the number of immigrants there to being at least as high as its number of emigrants. to the extent that lower levels of participation by younger people in the labour force corresponds to overall higher levels of educational attainment, there can be expected to be some positive benefit to future levels of economic growth through higher productivity (byrne and o’brien, 2017). according to the european commission post-programme surveillance report, in the absence of major negative external shocks, the risk of overheating could increase in the coming years. the tightening of the labour market and diminishing spare capacity point to an economy possibly operating above its potential. although residential construction remains of critical importance in the context of persistent housing undersupply, a further acceleration of construction activity could fuel overheating pressures against the background of increasing capacity constraints in the sector (weise & kuhnert, 2019). apart from this, the use of volatile and potentially short-lived foreign-company sourced corporation tax receipts to stimulate domestic demand could also fuel overheating. ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 93 in 2015 the government announced gdp growth rates of 26%, which is far higher than the 7.8% that had been predicted (the guardian, 2016). the general government debt declined to 64.8% of gdp towards the end of 2018 and it is projected to fall further to 61.3% of gdp in 2019 and 55.9% in 2020 (weise & kuhnert, 2019). this is contingent on continued stable economic growth and positive primary balances. however, public debt remains high as a proportion of modified gni, estimated at around 107% in 2018. although improving, public debt sustainability remains vulnerable to adverse economic shocks (weise & kuhnert, 2019). 4. the competitiveness performance of irish economy. international institute for management development imd survey the researches of imd in lausanne define national competitiveness as the extent to which a country is able to foster an environment in which enterprises can generate sustainable value. it uses a blend of quantitative data and qualitative survey responses to assess and rank the competitiveness of 63 countries over 300+ criteria. according to the results obtained by imd research, ireland is among the most competitive economies in the euro area (imd, 2019). since 2013, improved macroeconomic performance, the public finances, costs, productivity and the labour market have helped ireland’s ranking progress from 17th position in 2013 to 7th in 2019 (table 1). we can observe the progress of economic performance (from 26th to 6th place), government efficiency (from 17th to 11th place), and business efficiency (from 13th to 3th place), while infrastructure (22th place in 2013 and 23th place in 2019) is still ranked low and needs improvement. table 1. performance of the ireland’s competitiveness position according to imd ranking 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 overall position 17 15 16 7 6 12 7 economic performance 26 19 12 6 4 11 6 government efficiency 17 14 15 13 9 13 11 business efficiency 13 4 13 2 3 10 3 infrastructure 22 20 24 23 19 21 23 source: own work, based on imd (2017) & imd (2019). according to the imd survey, the top 5 challenges for ireland in 2017 were: brexit, global economic growth, exchange rate volatility, monetary tightening by the ecb, and enhancing investment in infrastructure (imd, 2017). two years later, in 2019, the top 5 challenges for ireland according to imd are the following: slowdown in global economic growth, the nature and timing of brexit, an escalation of trade protection, tightening of financial market conditions and exchange rate volatility (imd, 2019). the imd competitiveness report underlines the importance of maintaining competitiveness in the context of intense international competition for exports, mobile investment and talents. it is also a timely reminder about a k94 the need to continuously implement policies to improve the performance further in light of significant challenges such as brexit, exchange rate movements and uncertain global growth. another survey was made by imd based on a list of 15 indicators. the respondents were offered to choose 5 key attractiveness factors of their economy. the results of this research (from the highest percentage to the lowest) for ireland are presented in figure 1. consequently, ireland’s strengths in 2019 are: the competitive tax regime, business-friendly environment, high educational level, policy stability and skilled workforce. figure 1. key attractiveness factors of ireland, 2019 source: imd, 2019. apart from competitiveness investigation, imd also presents an annual world talent report. it is based on countries’ performance in three main categories – investment and development, appeal and readiness. the three categories assess how countries perform in a wide range of areas including education, apprenticeships, workplace training, language skills, cost of living, quality of life, remuneration and tax rates. in 2017 the report covers all 63 countries in the imd world competitiveness yearbook. according to the report, europe continues to dominate the 2017 list, with 11 out of the 15 most talent-competitive economies being situated on the continent, following right after a strong performance in 2016. switzerland, denmark and belgium remain the most competitive countries in the 2017 imd world talent ranking. austria, finland, the netherlands, norway, germany, sweden and luxembourg make up the top-ten. in 2019, ireland is at 21st place (lower than in 2014 – 8th place), among other world economies, with the following rankings: investment and development – 42th place in 2019, as compared to 20th place in 2014; appeal – 11th place in 2019 and 4th – in 2014; and readiness – 12th place in 2019 and 4th – in 2014. so, we can observe a significant deterioration of ireland’s position across all categories of world talent ranging during 2014–2019 (imd, 2017 & imd, 2019). for the first time, in 2017, the imd world competitiveness center published a separate report ranking countries’ digital competitiveness for the 63 economies (imd, 2017). the indicators for technology and scientific infrastructure are already included in the overall rankings. the new imd digital competitiveness ranking, however, introduces several new ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 95 criteria to measure countries’ ability to adopt and explore digital technologies leading to transformation in government practices, business models and society in general. the rankings are calculated on the basis of the 50 ranked criteria: 30 hard and 20 survey data. according to the survey, ireland is on 19th position in 2019. the table 2 shows the irish performance during 2013–2019 for each of the nine sub-factors composing the three digital competitiveness factors (knowledge (24), technology (28) and future readiness (5) – data, 2019). table 2. performance of the irish competitiveness ranking in the digital competitiveness ranking, 2013–2019 factor sub-factor 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 knowledge talent 24 9 21 18 15 14 10 training & education 19 17 29 25 34 34 30 scientific concentration 37 36 34 32 31 24 29 technology regulatory framework 5 2 13 18 14 20 13 capital 53 44 51 49 49 53 49 technological framework 20 23 21 18 13 13 24 esfuture readiness adaptive attitudes 20 18 14 13 12 10 3 business agility 2 4 6 8 2 3 9 it integration 23 20 24 22 24 24 20 source: own work, based on imd (2017) & imd (2019). the strongest sub-factor in 2019 is ‘adaptive attitudes’ (3), which contained e-participation, internet retailing, tablet possession, smartphone possession and attitudes toward globalization. the high position was also occupied by ‘business agility’ (9) and ‘talent’ (10). the weaknesses manifest themselves in the following sub-factors: – ‘capital’ (49) – it and media stock market capitalization, the funding of technological development, banking and financial services, investment risk, venture capital and investment in telecommunications; – ‘training and education’ (30) – employee training, total public expenditure on education, higher education completion, pupil-teacher ratio, graduates in sciences and women with degrees; – ‘scientific concentration’ (29) – total expenditure on r&d, total r&d per capita, female researchers, r&d productivity by publication, scientific and technical employment and high-tech patent grants. “there is no single nation in the world that has succeeded in a sustainable way without preserving the prosperity of its people. competitiveness refers to such an objective: it determines how countries, regions and companies manage their competencies to achieve long-term growth, generate jobs and increase welfare. competitiveness is therefore a way towards progress that does not result in winners and losers – when two countries compete, both are better off.” – arturo bris, professor of finance, director imd world competitiveness centre. a k96 5. the competitiveness performance of irish economy. world economic forum wef survey the world economic forum, as a non-profit foundation headquartered in geneva, is the platform for discussions among politicians, business people and other prominent figures in society. the global competitiveness ranking, introduced by the wef, is based on the global competitiveness index (gci)2. defining competitiveness as the set of institutions, policies and factors that determine the level of productivity of a country, gci scores are calculated by drawing together country-level data (114 indicators) covering 12 categories – the pillars of competitiveness – that collectively make up a comprehensive picture of a country’s competitiveness. due to the gci, all countries are divided into three stages of economic development: factors-driven, efficiency-driven and the innovation-driven stage. the results thus obtained by wef for the irish economy in 2017 are presented in table 3 (schwab, 2017). notably, all the values (1–7), in spite of financial market development, are higher than overall competitiveness ranking for europe and north america. that is, ireland occupies 24th position among 137 economies and is defined as the innovation-driven economy. ireland scored 75.12 points out of 100 on the 2018 global competitiveness report published by the world economic forum. competitiveness index in ireland averaged out at the level of 21.24 points from 2007 until 2019, reaching an all-time highest peak of 75.96 points in 2017 and a record low of 4.74 points in 2011 (trading economics). furthermore, based on the data represented in table 3 we can compare the changes of ireland’s competitiveness over a decade. as we can see, according to the cci, the overall competitiveness of irish economy is practically on the same high level during 2006 – 2017 (24th rank in 2017 and 21th – in 2006). to the end of 2017 (table 3), the highest ranks are observed for such pillars as: goods market efficiency (8th); higher education and training (10th); health and primary education (16th); technological readiness (18th); business sophistication (19th); innovation (19th); institutions (19th), while the lowest apply to what follows: financial market (69th); market size (45th) and infrastructure (31th). comparing the pillars’ ranking of irish economy 2006 – 2017 (table 3), the decrease is observed for institutions (–2); macroeconomic environment (–4); the overall efficiency enhancers (–3); market efficiency3 (–19); and business sophistication (–3), while the progress is recorded for the overall basic requirements (+3); health and primary education (+8); higher education and training (+6); technological readiness (+6) and innovation (+1). 2 the report was published for the first time in 1979 and has been systematically extended to new countries (in 2015 it included over 140 countries). initially, it contained the competitiveness index prepared under the supervision of prof. j. sachs, in which the hints of midand long-term rapid economic development were shown. in 2000, it was renamed into the growth competitiveness index to differentiate it from the current microeconomic competitiveness indices issued under various names in various reports. since 2004, it was replaced by the global competitiveness index. it was prepared by the world economic forum in cooperation with prof. x. sala-i-martin, while making use of the studies by prof. m. porter. 3 here, for the sake of comparison, what was estimated was the average (mean) for the following components: goods market efficiency, labor market efficiency and financial market (32,6 in 2017); such indicators were then presented as one component in 2006. ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 97 table 3. performance of the 12 pillars of gci for ireland over a decade, 2006–2017 index component rank/ 137 value rank/ 117 value ranking change2017– 2018 2017– 2018 2006– 2007 2006– 2007 the overall index 24 5,2 21 5,2 –3 subindex a: basic requirements 20 5,7 23 5,5 +3 1st pillar institutions 19 5,3 17 5,2 –2 2d pillar infrastructure 31 5,1 31 4,6 0 3rd pillar macroeconomic environment 24 5,8 20 5,3 –4 4th pillar health and primary education 16 6,5 24 6,8 +8 subindex b: efficiency enhancers 21 5,1 18 5,2 –3 5th pillar higher education and training 10 5,8 16 5,5 +6 6th pillar goods market efficiency 8 5,3 13 5,2 –197th pillar labor market efficiency 21 4,9 8th pillar financial market 69 4,0 9th pillar technological readiness 18 6,0 24 4,9 +6 10th pillar market size 45 4,5 n/a n/a n/a subindex c: innovation and sophistication factors 19 4,9 19 5,0 0 11th pillar business sophistication 19 5,2 16 5,4 –3 12th pillar innovation 19 4,7 20 4,5 +1 source: own work, based on schwab, 2006 & schwab, 2017. “global competitiveness will be more and more defined by the innovative capacity of a country. talents will become increasingly more important than capital and therefore the world is moving from the age of capitalism into the age of talentism. countries preparing for the fourth industrial revolution and simultaneously strengthening their political, economic and social systems will be the winners in the competitive race of the future,” said klaus schwab, founder and executive chairman, world economic forum. 6. npls crisis in ireland as was mentioned at the beginning of the research, one of the most significant sources of crisis in ireland proved to be the under-capitalization of banks. consequently, the analysis of banking sector seems to be relevant in the context of competitiveness. the focus is on “bank nonperforming loans to total gross loans (%)”. according to the index mundi data portal, the ratio of bank nonperforming loans to total gross loans (hereinafter: npls) is the value of nonperforming loans (gross value of the loan as recorded on the balance sheet) divided by the total value of the loan portfolio (including nonperforming loans before the deduction of a k98 loan loss provisions). it measures bank health and efficiency by identifying problems with asset quality in the loan portfolio. international guidelines recommend that loans be classified as nonperforming when payments of principal and interest are 90 days or more past due or when future payments are not expected to be received in full. the accumulation of npls on banks’ balance sheets generally results from a highly leveraged banking sector, adverse developments in the overall macroeconomy, as well as from sector-, regionor borrower-specific adverse shocks. figure 2 presents an average level of npls in eu states (2008–2017), while figure 3 introduces the npls in ireland, united kingdom, portugal, spain, italy, france and germany between 2005 and 2017. as we can observe, the recent situation in the eu related to bad loans is fairly positive. among such states there are germany, united kingdom and france. the average level of npls gradually decreased from 2012 and was estimated at 3,7% in 2017. figure 2. an average level of npls in the eu states, 2008–2017 source: the author’s own elaboration on the basis of world bank data. figure 3. the level of npls in selected european states, 2005–2017 source: the author’s own elaboration on the basis of world bank data. ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 99 nevertheless, ireland as well as some other european states (such as portugal, spain and italy) were still struggling with post-crisis challenges (figure 3). the average value for ireland during that period was 11.84% with a minumum of 0.48% in 2005 and a maximum of 25.71% in 2013. although the irish recovery was swifter than in most other countries, a decade after the crisis, npls remain one of the primary sources of vulnerability facing the domestic economy today. moreover, according to world bank data, the npl ratio in the irish banking system was the highest in the euro area. consequently, the 2008 financial crisis had a severe impact on the irish economy and financial system at large. to a considerable extent, the domestic financial crisis emanated from a highly leveraged banking sector that was over-concentrated in property lending. the deterioration in the macroeconomy that resulted in part from a reversal in credit-fuelled property prices led to a steep decline in economic growth and a pronounced rise in unemployment. the resultant decline in asset quality was reflected in a rapid increase in non-performing loans, which grew to such a level that the solvency of the domestic irish banking system was compromised. such impact of npls on the economy could be also confirmed by the degree of linear association in a bivariate framework using pearson’s correlation coefficient: the correlation coefficient ranges from –1 to 1 (with “1” indicating a perfect positive correlation and “–1” indicating a perfect negative correlation). when the values of a pair of variables move together in the same direction, we speak of a positive correlation between them. the statistical database for this study stemmed from the world bank annual data concerning irish economy during 2005–2018 (table 4). among the analysed indicators, what can be observed is a strong negative correlation between nlps and employment rate (–0,91; –0,86; –0,84). the positive correlation exists between npls and such indicators as employment in services (0,88), total unemployment (0,83), researchers in r&d (per million people) (0,84). this positive correlation can be explained by substantial variation in the share of outstanding loans in default in the irish banks’ sme lending portfolios. the construction and hotels & restaurants sectors have default ratios of 23–24% while the manufacturing, other community social & personal services, and primary sectors have default rates of 11 to 13% (the central bank’s sme market report 2017 h2). external sources of financing were used for multiple purposes such as investment in property, machinery or equipment; inventory or working capital; hiring and training of employees; developing and launching new products or services and refinancing or paying off obligations. according to the central bank of ireland (2019), financial intermediation and the property-related sectors of real estate & construction activities account for 63% of total credit advanced in 2019. of the remaining 37%, wholesale/retail trade & repairs, hotels & restaurants, business & administrative services, primary, and manufacturing industries are the main sectors accessing credit from irish resident credit institutions. according to the results, npls are the least correlated with gdp per capita (–0,08), gross capital formation (–0,12), export as a capacity to import (0,25), foreign direct investment (net inflows) (0,20), expense (% of gdp) (0,21). meanwhile, what was confirmed was a strong negative correlation between nlps and global competitiveness index score (–0,66). a k100 table 4. a correlation between “bank nonperforming loans to total gross loans (%)” and particular economic variables in ireland over 2005–2018 global competitiveness index score -0,66 employment to population ratio, 15+, total (%) (modeled ilo estimate) -0,91 employers, total (% of total employment) (modeled ilo estimate) -0,84 employment to population ratio, ages 15–24, total (%) (national estimate) -0,86 foreign direct investment, net inflows (bop, current us$) 0,20 employment in services (% of total employment) (modeled ilo estimate) 0,88 unemployment, total (% of total labor force) (modeled ilo estimate) 0,83 expense (% of gdp) 0,21 research and development expenditure (% of gdp) 0,52 researchers in r&d (per million people) 0,84 gdp per capita (constant 2010 us$) -0,08 gross capital formation (constant 2010 us$) -0,12 exports as a capacity to import (constant lcu) 0,25 source: the author’s own elaboration on the basis of world bank data. moreover, mccann & mcindoe-calder (2012) proved that the ratio of the loans to total assets, the ratio of current assets to liabilities, the leverage, liquidity and profitability ratios, and specific sectoral factors (e.g. the increased risk in property-related sectors) are all found to be significant predictors of default. the irish experience is different from many other countries in that high default rates across all economic sectors are, to some extent, connected with the property sector, with many business owners using bank loans to gain exposure to rising property prices in the pre-2007 period. businesses with such property-related exposures were shown to have significantly higher default rates during the crisis (mccann & mcindoe-calder (2014)). storz, koetter, setzer & westphal (2017) examined the effect of stressed bank on the deleveraging process of sme, focusing on zombie firms in the euro area. based on information concerning 400.000 sme over 2010–2014, they found a significant association between the increase in the standard deviation of bank stress and the increase of firm leverage in zombie firms from the euro area periphery countries (greece, ireland, portugal, spain and slovenia). findings also suggest that the deleveraging process of non-financial corporations could be hindered by bank weakness, since these banks may have an incentive to evergreen loan to zombie firms, to avoid the recognition of impairments and gamble with future economic recovery. in response to this rapidly deteriorating macroeconomic situation and the resultant effect on banks’ asset quality, the irish government set up the national asset management agency (nama) in december 2009. a total of €74bn of assets were acquired by nama from the irish domestic banks at a value of €31.8bn, representing a total aggregate haircut of 57%. these consisted in the main of commercial real estate assets, rather than residential mortgages. the reduction in npls has been particularly rapid in the business sector, but further resolution of npls is still a challenge for irish economy. there has been substantial progress in reforming the regulatory framework to address npls on bank balance sheets since the crisis. ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 101 for example, the central bank of ireland (cbi) has issued specific guidelines in addition to those set out in the eu capital requirements regulation and capital requirements directive iv. these have included recommendations on disclosure, provisioning, loan restructures and collateral valuation. in march 2017, the european central bank also produced guidelines on npl management practices and processes (ecb, 2016). in contrast, there has been less progress in strengthening the regulatory framework relating directly to writing-off npls (ecb, 2016). the 2017 ecb guidelines have sections relating to npl write-offs, but these are very general and not binding. the authorities may consider introducing stronger incentives for banks to reduce the stock of npls such as additional provisioning requirements for longstanding problem loans, as has been done in some other european countries. 7. performance of the national competitiveness council ncc . survey and the perspectives for irish economic growth the national competitiveness council of ireland was established for analysing the key competitiveness issues facing the irish economy. a comprehensive assessment of irelands’ international competitiveness performance is provided by using over 120 statistical indicators which demonstrate insights into irelands’ ability to compete on the world market. the indicators are derived from data sources such as forfás, oecd, eurostat, cso and others. the results of ncc’s analysis constitute the background for recommendations for a policy required to enhance ireland’s competitive position. the work of the ncc is underpinned by research and analysis undertaken by the strategic policy division of the department of business, enterprise and innovation. the ncc publishes two annual reports: ireland’s competitiveness scorecard (a comprehensive statistical assessment of ireland’s competitiveness performance); and ireland’s competitiveness challenge (the outline of the main challenges to ireland’s competitiveness and the policy responses required to meet them). as part of its work, the ncc also publishes the analyses of a comparison of the key business costs in ireland vis-à-vis competitor countries; and provides an annual submission to the action plan for jobs and other papers on specific competitiveness issues. the ncc defines national competitiveness as the ability of enterprises to compete successfully on international markets. national competitiveness is a broad concept that encompasses the range of diverse factors which result in irish firms achieving success on international markets. the goal of national competitiveness is to provide irish people with the opportunity to improve their living standards and quality of life (national competitiveness council, 2017b). according to the taoiseach’s opinion, the main challenges for irish competitiveness stem from brexit (national competitiveness council, 2017a). certain sectors are particularly under threat such as agriculture and traditional manufacturing. however, small firms, in many sectors, rely on the uk as a destination market but also as a source market for raw materials or intermediate products. that has been already seen is a structural shift in exchanged rates due to brexit which has put irish exporters to the uk under considerable pressure. apart from this, the economy faces significant downside threats such as a potential shift in trade a k102 and taxation policy in the us and the uncertain trajectory of global growth. the key government targets for protecting and ensuring the growth of competitiveness are the promotion of development of the skilled labour force through the growth of innovation, productivity and internationalisation in smes and helping companies diversify their export destinations, products and services (national competitiveness council, 2017a). ireland can take advantage of a sizeable competitiveness opportunity if it can avoid the ‘productivity trap’ being experienced by many developed economies. irish enterprises need more effective investment in knowledge based capital, a competitiveness-based approach to supporting start-ups and scaling, and enhanced management practices to drive productivity performance at a firm level. ireland requires closer synchronisation between research endeavour in heis, government agencies, and industry as well as continuous, sufficient and effective investment in r&d, not only by the state, but especially by the private sector; the presence of high-quality scientific research institutions; extensive collaboration in research between universities and industry; and sophisticated business practices and effective clusters. in table 5 the recommendations for irish economy are systematized, within the scope of competitiveness growth based on the ncc research. table 5. policy responses required to meet the challenges to ireland’s competitiveness main challenges policy responses required to meet the challenges to ireland’s competitiveness ensuring growth is sustainable m ac ro ec on om ic su st ai n ab il it y • attaining sound budgetary positions (i.e. conducting sustainable fiscal policy by avoiding high deficits and/or increasing debt ratios); • reducing the cyclical nature of fiscal policy making (conducting a review of the irish tax system, reforming and simplifying the current regime of taxes and charges on employment, maintain the 12.5 per cent of corporation tax, reduce capital gains tax for start-ups to 10 per cent); • maximising the effectiveness of public expenditure. d el iv er in g p ro du ct iv it y e n h an ci n g in fr as tr u ct u re • adoption of the national planning framework (ireland 2040); • identifying and prioritising capital investment (national investment plan); • investments’ continuation in efficient and integrated national transport system with adequate capacity and levels of service; • developing a plan around the priorities identified in the energy white paper; complete the construction of the north-south interconnector to bolster security of supply and reduce energy costs; undertake economic and technical research for the sake of further interconnection for ireland (national mitigation plan); • enhancing international and national connectivity by removing specific barriers thereby alleviating telecommunications deficits and assisting the rollout of the national broadband plan; • considering and addressing the strategic development requirements and capacity needs of tier 1 and tier 2 ports as part of the regional spatial and economic strategies (rses). ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 103 e n vi ro n m en ta l su st ai n ab il it y an d tr an si ti on in g to a lo w ca rb on e co n om y • meeting climate change commitments by: • ensuring that ireland’s 2030 effort sharing decision emissions target is based on the optimal baseline; • taking account of the environmental impact of individual projects; specifically on greenhouse gas emissions when prioritising investment as part of the national investment plan; • outline a pathway for carbon neutrality to enable the agriculture sector to contribute to the 2030 and 2050 national mitigation objectives. b u il di n g an d su st ai n in g ta le n t • investing in the education and training sector based on a long-term reformed funding model for higher education that allows for increased participation and quality in higher education and meeting specific targets on identified skill gaps in areas such as ict, data analytics, sales and foreign language skills; • meeting labour market skills needs, realising the potential of those excluded from the labour market and attracting talents from abroad (thus ensuring an ongoing supply and monitoring of skills in major employment sectors of high demand; addressing skills gaps across a range of occupations and sectors (e.g. ict, engineering, sales, logistics, finance, and agri-food) and the forecasted skills demand in the biopharma sector; boosting the supply of ict professional skills; augmenting domestic skills resources with talents from abroad in the areas where global demand is intense; ensuring that skills development is attuned to meet the challenges of brexit and trading internationally – international business, customs and logistics, supply chain management, marketing and foreign languages; continuing to improve the level of mathematical proficiency at all levels and increasing the supply of deep analytical skills talents; engaging enterprises in shaping the provision of education and training skills and ensuring the continuing professional development of teaching staff in schools to guarantee that what is taught is up-to-date and remains relevant). generating uplift in enterprise competitiveness m ai n ta in in g c os t c om p et it iv en es s • ensuring the availability and affordability of residential property and rental costs level (the stability of the housing market) which exert impact on the attractiveness of ireland as a location for investment and indirectly on enterprise costs; • providing business with the access to and affordability of financing; • ensuring an adequate revenue stream to maintain water and wastewater services, to upgrade the public water and wastewater systems, and to discharge eu-imposed obligations for delivering the required investment; • controlling the cost components in energy policy; • implementation of the regulatory functions of the legal services regulatory authority and introduce measures to reduce legal costs; • ensuring an adequately-reserved, cost-competitive insurance sector as a vital component of economic activity and financial stability; • reduction of high costs of childcare, which is a significant barrier to increasing female labour market participation. a k104 fo st er in g p ro du ct iv it y g ro w th • effective investment in knowledge-based capital; • support for entrepreneurship and start-ups; • enhancing management practices as three drivers (operations management, performance & target management and human resource deployment and development) of enhanced productivity performance. b u il di n g in n ov at io n c ap ac it y • support for innovation through continuous, sufficient and effective investment in r&d not only by the state but especially by the private sector; • the presence of high-quality scientific research institutions; • the extensive collaboration in research between universities and industry; • the sophisticated business practices and effective clusters. e n h an ci n g an d d iv er si fy in g ir el an d’ s e xp or t b as e • generating an uplift in exporting companies, particularly amongst smes; • supporting the internationalisation and market diversification of irish enterprise, that would contribute to making the economy more resilient to external market shocks such as brexit; • the enterprise agencies must be provided with appropriate resources to raise awareness of the challenges of brexit and they must effectively marshal those resources to maximise funding for competitiveness, innovation, market development and in-market trade support; • expand reach with a key objective being that at least a 50 per cent growth in exports would be outside the uk while continuing to sustain and grow uk exports; • continuing to sustain and enhance mobile investment from established investors, while at the same time diversifying ireland’s fdi portfolio by tapping into new opportunities and investments from new markets and new sectors of opportunity; • a strategy of segmentation market by market and sector by sector; • cross government approach led to the market expansion for the sake of maximising ireland’s trade potential (ireland connected strategy); • development of a new national digital strategy. source: own work, based on national competitiveness council, 2017b. 8. final remarks and conclusion current challenges and new opportunities caused by scientific and technological revolution in the modern world economic order stimulate the emergence of the new approaches to economic development through international competitiveness. that is, world rankings established by international scientific centres and institutes become a framework for determining the position of any given country on the world market and defining the key factors of its competitiveness. what has emerged from the study is a fact that in spite of ireland’s high position of competitiveness, the financial crisis reveals ireland’s hidden fiscal problems related to the under-capitalization of banks fuelled by ready access to cheap credit on international markets. consequently, in 2008, ireland was one of the ‘pigs’ countries, while from 2011 until the end of 2013 the eu and the imf provided financial assistance to ireland. ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 105 the analysing of the ireland’s economy, based on rankings of imd and wef and the survey of ncc of ireland, made it possible to present the overall performance of its competitive position. based on imd 2019 survey, ireland is at 7th position in general world competitiveness ranking, that is, among most competitive economies in the euro area. considering such indicators as investment and development, appeal and readiness, ireland is at 21th position of imd world talent ranking; while according to world digital competitiveness ranking (knowledge, technology and future readiness) – 19st position. within the scope of obtained results, irish economy needs to pay a special attention to intensify the technological and scientific investment as well as to develop its talent base. according to wef 2017, ireland is at 24th position in global competitiveness ranking among 137 countries. this position has not specially changed during last decade. the highest rankings are noted for their respective efficiencies of goods markets, education and health, technological readiness, business sophistication, innovation and institution environment, while the lowest ones for financial market, market size and infrastructure, which still needs improvement. a decade after the crisis, npls remain one of the main sources of vulnerability facing the domestic economy today and a challenge for irish economy in future. moreover, according to world bank data, the npl ratio in the irish banking system was the highest in the euro area. on the basis of the linear association in a bivariate framework using pearson’s correlation coefficient, what was revealed was a strong negative correlation between nlps and employment rate. the positive correlation holds between npls and such indicators as employment in services, total unemployment, researchers in r&d (per million people). meanwhile, what was also revealed was a strong negative correlation between nlps and global competitiveness index score that confirmed its influence for overall competitiveness of the irish economy. the ncc emphasized that competitiveness and consistency of tax offering, legal, regulatory and administrative environment, ease of doing business, cost base, the availability of talents, technology and property solutions will remain vital to ireland’s ability to withstand the ebb and flow of global economy and external economic shocks. in the light of economic competitiveness what should also be provided is a deeper analysis of business and institutional environment as well as the production and trade structure for obtaining the overall performance. thus, a presented study is a starting point for further research. references alvarez, i., & marin, r. (2013). fdi and technology as levering factors of competitiveness in developing countries. journal of international management, 19, 232–246. byrne, s., & o’brien, m.d. (2017). understanding irish labour force participation. the economic and social review, 48(1), 27–60. central bank of ireland. (2019). financial statistics summary chart pack. statistical release, retrieved from https://centralbank.ie/statistics/ cho, d. & moon, h. (1998). a nation’s international competitiveness in different stages of economic development. advances in competitiveness research, 6(1), 5–19. clare, a. (2008). pigs might fly: research note. london: fathom consulting ft adviser. a k106 clarke, b., & hardiman, n. (2012). crisis in the irish banking system. in s. konzelmann & m. fouvargue-davies (eds.), banking systems in the crisis: the faces of liberal capitalism. oxford: routledge, 107–33. department of finance. (2019). annual report on public debt in ireland. retrieved from https://assets.gov.ie/24583/7ce725b34d7743d793bd98a0122d40ce.pdf dorgan, s. (2006). how ireland became the celtic tiger. the heritage foundation. retrieved from http://www.heritage.org/research/reports/2006/06/how-ireland-became-the -celtic-tiger ecb. (2016). stocktake of national supervisory practices and legal frameworks related to npls. germany: european central bank. eurosystem. (2017). sme market report 2017h2. central bank of ireland. financial times. (2008). is there trouble ahead? ft business: investment adviser, 19 may. fitzgerald, k., & bedogni, j. (2019). examining the volatility of ireland’s tax base in the paradigm of modern portfolio theory. the economic and social review, 50(3), 429–458. gomułka, m., & czajkowski, z. (2008). konkurencyjność międzynarodowa – pojęcie i metodologia pomiaru. materiały do dyskusji. in w. bieńkowski & m.a. weresa (eds.), czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań. warsaw: sgh warsaw school of economics. hannon, a., leahy, e., & o’sullivan, r. (2015). an analysis of tax forecasting errors in ireland, irish fiscal advisory council. working paper, 3. imd. (2017). world competitiveness yearbook 2017. retrieved from https://www.imd.org/ imd. (2019). countries profile. ireland. retrieved from https://www.imd.org/ lorz, j. o. (1997). standortwettbewerb bei internationaler kapitalmobilität: eine modelltheoretische untersuchung. kieler studien, 284. majewska-bator, m. (2010). rozwój endogenicznej przewagi w handlu międzynarodowym a proces zmniejszania luki technologicznej. poznań: wydawnictwo naukowe uam. martin, r. (2003). a study on the factors of regional competitiveness. final report for the european commission directorate-general regional policy. cambridge: university of cambridge. mccann, f., & mcindoecalder t. (2012). determinants of sme loan default: the importance of borrower-level heterogeneity. research technical papers, 06/rt/12. central bank of ireland. mccann, f., & mcindoe-calder, t. (2014). property debt overhang: the case of irish smes. research technical papers, 14/ rt/14. central bank of ireland. miozzo, m., & walsh, v. (2006). international competitiveness and technological change. new york: oxford university press. misala, j., misztal, p., młynarzewska, i., & siek, e. (2008). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polski w okresie 1990–2007. radom: university of technology in radom. national competitiveness council. (2017a). ireland’s competitiveness challenge 2017. retrieved from http://www.competitiveness.ie/ national competitiveness council. (2017b). submission to the action plan for jobs 2018, retrieved from http://www.competitiveness.ie/ o’brien, d. (2011). banking on europe: the true story behind ireland’s bailout. irish times. dublin, 23 april. porter, m.e. (1990). the competitive advantage of nations. new york: the free press. ireland’s competitiveness performance:challenges and prospects 107 radło, m.j. (2008). międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. uwagi na temat definicji, czynników i miar. in w. bieńkowski & m.a. weresa (eds.), czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań. warsaw: sgh. reinert, e. (1995). competitiveness and its predecessors – a 500 year across national perspective. structural change and economic dynamics, 42–23 ,6. schwab, k. (2006). the global competitiveness report 2006–2007. in a. lopez-claros (ed.), world economic forum, geneva. retrieved from http://www.weforum.org/ schwab, k. (2017). the global competitiveness report 2017–2018. world economic forum, in a. lopez-claros (ed.), world economic forum, geneva. retrieved from http:// reports.weforum.org/ siebert, h. (2006). locational competition: a neglected paradigm in the international division of labour. the world economy, 29(2), 137–159. storz, m., koetter, m., setzer, r., & westphal, a. (2017). do we want these two to tango? on zombie firms and stressed banks in europe. european central bank. working paper series, 2104. retrieved from https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/scpwps/ecb.wp2104. en.pdf the guardian. (2016). irish economy surges 26% as revised figures take in foreign investment. retrieved from https://www.theguardian.com/ thomson, s. (2017). ireland’s economic turnaround, in 3 charts. world economic forum. retrieved from https://www.weforum.org/agenda/2017/03/3-charts-that-show-why-ireland -should-be-celebrating-this-st-patrick-s-day/ trading economics. ireland competitiveness ranking. retrieved november 28, 2019, from https://tradingeconomics.com/ireland/competitiveness-index weise, c., & kuhnert, s. (2019). post-programme surveillance report. ireland. european commission. institutional paper, 112. retrieved from https://ec.europa.eu/info/sites/ info/files/economy-finance/ip112_en.pdf weresa, m.a. (2008). definicje, determinanty oraz sposoby pomiaru konkurencyjności krajów. prace i materiały. sgh warsaw school of economics, 284. wysokińska, z. (2001). konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami. warsaw: pwn.